ahmet cevdet paşa ve mecelle

8/3/2019 ahmet cevdet paa ve mecelle

1/102

AHMED CEVDET PAA

ve

MECELLE

Ahmed imirgil Ekrem Bura Ekinci

stanbul 2007


2/102

TakdimOsmanl hukukusu denince Batllarn hemen aklna gelen iki kiiden biri eyhlislm

Ebussuud Efendi ise, dieri de Ahmed Cevdet Paadr. Bu ikisi, yalnz Batda deil,lkemizde de hakl birhret kazanmtr. Ebussuud Efendi, zamann padiahnn kanunnvann almasnda hakl bir rol oynad gibi, Cevdet Paa da memleketimizde hukuk

ilminin inkiafna ve Tanzimat slahatnn meru zeminde tatbikine ok hizmet etmitir.Ahmed Cevdet Paa eitli meziyetleri uhdesinde toplam bir ahsiyettir. Tarihi, dilci,idare adam, hukuku, edebiyat ve din adamdr. Her sahada eser vermitir. O zamanakadar cri bulunan er hukukun mhim bir ksmn ilk defa kanunlatrmak suretiyleslm tarihinde bir ilki gerekletirmitir. Son devir Osmanl limlerinin en byklerindenve ok ynl slm limlerinin son zamanda yetimi tipik bir temsilcisidir. Bu bakmdanCevdet Paay tanmak, yakn tarihimizi de eitli ynleriyle renmeye yardmcolacaktr. Osmanl meden kanunu olan Mecelle ise, yalnz bizde deil, dnya hukuk tarihi

bakmndan da bide bir eserdir. Hele bunun ilk yz maddesi birer hukuk veczesi olmakitibariyle ilim irfan sahibi herkesin istifade edecei temel prensiplerdir.

Bu giriten de anla

ld

zere elinizdeki kitap k

s

mdan teekkl etmektedir.Ahmed Cevdet Paann eitli ynleriyle tantld birinci ksm, deerli dostumuz Prof.Dr. Ahmed imirgil* kaleme ald. Bana da okutmak ltfunu gsterdi. Kitabn ikinciksm, dnya hukuk tarihinin aheserlerinden saylan Mecelle ile alkal umum bilgilerihtiv ediyor. nc ksmda ise kll kideler de denilen Mecellenin ilk yz maddesi ve

bunlarn aklamalar yer alyor.

Mecellenin kll kideleriyle tanmam hukuk fakltesinin birinci snfndaki birmeden hukuk dersinde olmutu. Her biri vecize hviyetindeki bu maddeler det beni

bylemi; hemen bir Mecelle bulup bunlarn tamamn okumaya davranmtm. OsmanlHukukunun usuz bucaksz bir dery olduunu da o zaman anladm. Bundan birka senence, baz avukat arkadalar Mecellenin ilk yz maddesi zerinde seminer vermemi

istediler. Ben de aczime bakmayarak kabul ettim. Bir k boyunca merakl bir toplulukhuzurunda yz maddenin izahn yapmak imkn hsl oldu. Bu sefer orada anlatlanlarnkitap hline getirilmesi teklif edildi. nce bunu lzumsuz buldum. Fakat bugn OsmanlcaMecelle erhlerini okuyup anlayacak kimseler hayli azald iin, bakalarna da faydalolablir dncesiyle kabul ettim. ok uzun olmasn istemediim iin seminerlerdeanlattklarm zetleyip yeniden tanzim ettim. Bylece elinizdeki kitap dodu. imdi de

baslmas myesser oldu.

Mecellenin bu yz maddesi zerine almalarmn olduunu iiten deerli dostumuzAhmed imirgil, bunlarn baslmas hususunda srarl tekliflerde bulundu. Kendisi de

byle bir kitapta mutlaka bulunmas gereken merhum Cevdet Paann hayatn yazma iini

zerine ald

. Neticede elinizdeki kitap meydana geldi. Kendisine mteekkirim.Bu eseri adaletin tecellisine hizmet etmi Osmanl limlerinin, bilhassa bata AhmedCevdet Paa olmak zere Mecelle cemiyeti zlar ile Mecelle zerinde alanlarn azizruhlarna ithaf etmeyi bir minnet borcu sayyoruz. Mecelleyi anlamak ve izah etmek, hele

bugnki insanlar iin, dorusu pek de kolay deildir. Bu bakmdan okuyucularmzdanhat ve noksanlarmz, niyetimizin hlisliine balamalarn dileriz. Meraklsna faydalolursa ne mutlu bize!

Ekrem Bura Ekinci*stanbul 2007

* Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm* Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi ve slm Hukuku Krss


3/102

Birinci Ksm

AHMED CEVDET PAA

_________________

Ben devletin hizmetkrlarndanm ve kk rtbede bir adamm.Vkelnn ihtilfna karmak bana yakmaz. Ben herkesle

barm. Behemehal bir bayrak altna girmek lzm gelirse, Bayezidmeydannda bir bayrak ap yalnzca altnda otururum.

Ahmed Cevdet Paa


4/102

Lofcada balayan hayatAhmed Cevdet Paa, 1823 ylnn 26/27 Mart Saly arambaya balayan gece

(Hicr 13-14 Receb 1238) Osmanl Devletinin Tuna eyleti kasabalarndan, imdiBulgaristan hududu dhilindeki Lofada dnyaya geldi. Asl ad Ahmed olup, Cevdetmahlsn -o zamanlar det olduu zere- stanbulda renim grd srada irSleyman Fehim Efendi kendisine vermiti (1843). Babas Lofa ileri gelenlerinden vemeclis-i idare zsndan Hac smail Aa, annesi yine Lofal Topuzolu hnednndanAye Smbl Hanmdr. Bykbabas Hac Ali Efendi de Lofa ynlarnn ktipliini vekhyaln yapm mnevver bir zatt. Hac Ali Efendinin babas Ahmed Aa, Lofamfts smail Efendinin olu idi. smail Efendi de, 1711 tarihli Prut muharebesi srasndaKrklarelinden Lofaya gen Yularkranzde Ahmed Aann oludur.1 Hac Ali Efendi,torunu Ahmedin parlak ve gelecek vadeden zeksn daha o gnlerde sezmi olmaldr ki,

bu sebepten onu, ilmiye mesleinde yetitirebilmek iin Lofann en mehur limlerini

seferber etti.Ahmed (Cevdet) Efendi, dedesinin teviki ve desteiyle Lofa mfts Hfz mer

Efendiden Arapa okuyarak tahsil hayatna balad. Ksa zamanda slm ilimlerle ilgilikitaplar okuyacak derecede ilerleme gsterdi. Ardndan kd nibi Hac Eref Efendi vemft Hfz Mehmed Efendiden eitli dersler ald. Halebnin Mltek kitab gibi fkhilminin en mhim eserlerini tedris etmesi, onun Lofada ald tahsilin seviyesinigstermektedir.2 Hatta Hfz Mehmed Efendiden dersler alrken, mft msevvidliivazifesini de yapmaa balamt. Fetvlarn ilk msveddelerinin kaleme alnmas ii olanfetv tesvdi, yalnz fkh bilmeyi deil, iyi bir mn olmay, yani yaz yazma sanatnda damhir olmay icap ettirir. Zira fetvy msvedde hlinde tanzim edip hazrlayabilmek iin

fazla szden sak

nmak; meseleyi, nazara al

nmas

icab eden btn f

k

h kay

tlar

n

ihtiveder surette tasvir ve tahrir edebilmekarttr. Bu da, Ahmed (Cevdet) Efendinin gen yataulat ilm dereceyi gstermektedir.3

Bykbabas ftraten zeki ve kabiliyetli grd torununun almasndan vegayretinden ok memnundu. Muhtemelen Lofadaki hocalarnn da arzusu zerineAhmedi, tahsilini daha da ileri seviyeye gtrmesi iin 1255/1839 yl balarndastanbula gnderdi. Ahmed (Cevdet) Efendi, son be asrn bu en byk ilim ve irfanmerkezinden zm derecede istifde etmeye hazrd. Eline geirdii frsat en iyi birekilde deerlendirecekti. stanbula gelir gelmez Fatih aramba pazarnda bulunanPapasolu Medresesinde bir hcreye yerleti ve derhal Fatih Cmiinde ilim tahsiline

balad. Ahmed Cevdet Efendi o gnlerini yle anlatmaktadr:

stanbula geldikten bir ka ay sonra, Sultan II. Mahmud Han hazretleri hirete irtihleyledi. Yerine olu Sultan Abdlmecid Han hazretleri geti. Ksa bir mddet sonraTanzimat Fermn iln olundu. Yeni kanunlardan byk pederim aleyhte, pederim ise lehteetkilenmiti. lem bu ya, hangi rzgr esse, nhdlarn kimine muvfk olur; kiminemuhlif der. Artk byk pederim evvelki kadar ake gnderemez olduu cihetle,

pederimin inesine mecbur kalmtm. Nitekim ok gemeden btn ihtiyacm pederimingnderdii akelere bal kald. Fakat medreseler kanaat yuvas olup, talebe pek azmasrafla geimini temin eder olduundan, ben dierlerine nisbetle beyler gibi idim. Dimtalebeden biri yemek piirir ve sair hizmetleri grrd. Ben yalnz masrafn verirdim vevakitlerimi mtlaa ile geirirdim. Medreselerde dim byle boaz tokluuna hizmetkr

bulunur ve insan pek az masrafla idare edebilirdi.4


5/102

Ahmet Cevdet Efendi, stanbulun ilm muhitlerinde ksa mddet zarfnda kendinigsterdi. Devrin mehur limleri Hfz Seyyid Efendi, Doyranl Mehmed Efendi, VidinliMustafa Efendi, Kara Halil Efendi ve Birgiv Hoca kir Efendinin derslerine devam etti.Ayrca Miralay Nuri Bey ve Mneccimba Osman Sbit Efendiden hesap, cebir, hendesegibi dersler grd. Bu arada ilm ve edeb cemiyetlere de girdi. Devam ettii stanbul

arambadaki Murad Molla Tekkesinin eyhi Mehmed Murad Efendiden Mesnevokuyarak Farsa bilgisini derinletirdi ve kendisine mesnev-hnlk iczeti verildi. Ayrcayukarda ismi geen ir Sleyman Fehim Efendinin Karagmrkteki konana devamedip ondan evket ve rf divanlarn okudu. Sm ve Nefyi taklid ederekiire, Veys veOkuzdeyi rnek alarak inya heves etti. Lofada iken yazdan izin aldnda Vehbmahlsn kullanmaa balamt. Hocas Fehim efendi, seleflerinden Vehb mahlsl iki

byk irin bulunmas dolaysyla, onlarn eserleri arasnda nam ve hreti zyi olurendiesiyle kendisine Cevdet mahlsn verdi. O, bu tarihten sonra Ahmed Cevdet diyemehur olmutur. O devirde brokrat, ulem ve airlerin isimlerinden baka bir de mahlasalmalar ve bnunla tannmalar detti.

Ahmed Cevdet Efendi, okuyup yazabilecek seviyede Arapa ve Farsa, anlayabileceklde Franszca ve Bulgarca renmiti. Onun byk bir ilim ve fikir adam olarakyetimesinde husus gayretlerinin mhim tesiri vardr.

Ahmed Cevdet Efendinin tahsili hakknda bilgiler verirken, kendisinin yetime tarz,gayret ve almas yannda; devrinin ilim zihniyeti, limleri ve bunlarn derecelerine dairmalumat vermek de gerekir.

lim merkezi stanbuldaSultan II. Mahmudun son zamanlarna tesadf eden bu gnlerde ulem drt tabaka

olarak zikredilir. Birinci tabakada bulunanlarn en mehurlar Akehirli mer Efendi,

mamzde Esad Efendi, Antakyal Said Efendi ve Denizlili Yahya Efendi idi. AhmedCevdet Efendinin stanbulda ilk ders ald hoca Doyranl Mehmed Efendidir. Bu zatdrdnc tabaka limlerinden idi. Sabah derslerine devam ettii Doyranldan fazla istifdeedemeyeceini ve mkil meselelerin halline zm bulamayacan anlaynca bakahocalarn derslerine de devama balad.

Akehirli mer Efendi bu sralarda mtekid mderrislerdendi. Ders vekili(eyhlislm muavini) ve hce-i sultan (padiah hocas) olmak itibar ile ders okutmaa davakti yoktu. Sultan II. Mahmudun iki olu Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz buzttan ders almlardr. Ztna bir hrmet olmak zere pyesini ihrz etmedii Rumelikazaskerliinin nianyla taltif edilmitir. Hicr 1267 (Mild 1851) senesinde vefat etmiolup skdarda medfundur.5

mamzde Esad Efendi iki defa talebelere iczet verdikten sonra, o srada nc defaders okutuyordu. ehzde Cmi-i erfi civarndaki brahim Paa cmiinde akid erhiniokuturken Cevdet Efendi de bir mddet bu dersi takip etmitir. Bir zamanlar ok makbul

bir ilmihal olarak halk arasnda tutulan fkhtan Drr-i Yekt erhi bu ztndr. Ayrcamatbu olarak mirastan Sirciyye erhi, fkhtan Haleb erhi (Hilyetn-Nc), ayrca Feth-iKostantiniyye rislesi gibi eserleri vardr. Hak sz sylemekten ekinmez, gzel konuan

bir ztt. Son pyesi Rumeli kazaskerlii olup vefat 1267/1851 senesindedir.Sleymaniyede medfundur.6

Antakyal Said Efendi bu tarihte Sleymaniye Cmiinde Sadeddin Teftznnin Arabedebiyat ve buradaki sanatlar konu alan belgata dair Mutavvel adl mehur eserini

okutuyordu. Cevdet Efendi bu derse muntazaman devam etmitir. mtihanlar Mutavveldenyapld iin bu feyizli staddan okumak frsatn karmak istememitir. Hads ve tefsirde


6/102

mtehasss olan Said Efendi Anadolu kazaskerliine kadar ykselmitir. 1271/1854senesinde vefat etmi olup Haydarpaada medfundur.

Denizlili Yahya Efendi, 1243/1827 senesinde saray hocas ve sonra ders vekili olmu;Drlmuallimn (muallim mektebi) bamuallimliinde ve Encmen-i Dni (ilimlerakademisi) zlnda da bulunmutur. Ahmed Cevdet Efendinin talebelik yllarnda

tekde ayrlm bulunuyordu. Ayn tabakada bulunduu lim arkadalarnn vefatndansonra bir ka yl daha yaamas sebebiyle ilim ve feyzini yaymaa devam etme imkn

bulmutur. Ahmed Cevdet Efendi, sk sk grt ve ilminden istifade ettii bu zthakknda yle nakletmitir:

Ara sra Hoca Yahya Efendiye gidip sohbetile teerrf ve telezzz ederdim (ereflenirve lezzet alrdm). Bir gn usl-i fkhdan phe ettiim baz meseleleri halletmek zerekendisine arzettim. Dedi ki: Ayakl Ktphne (nmyla tannan), ihtiyarlk vaktinde Arisokutmu bizim Hoca Emin Efendi ile Musannif Efendi dahi drt ay kadar dersine devametmiler. Bir gn ikisi birlikte mshabet (sohbet) ederken, Emin Efendi ol dersi tezkr ile(hatrlayarak), Musannif Efendiye hitben Usl-i fkh lykyla tahsil edemedikse de, hi

olmazsa bu fenni bilir yle bir zta mlk olduk (kavutuk) ve usl-i f

kh ne demekolduunu anladk demitir. u hle nazaran usl-i fkh stanbuldan Ayakl Ktphne(Emin Efendi) ile gitmi. Ben bu ilmi hakkyla bilir bir zta mlk olmadm ve bu ilimeslfmzdan bize tevrs etmedi (ncekilerden miras kalmad). Vka usl-i fkhdan haylikitaplar okuyup okuttuk. Lkin bu ilimde meleke ve tasarrufa nil olamadk. Sen deurama, yorulursun olum, demitir.7 mrn okumak, okutmak ve ibadet etmeklegeiren Yahya Efendi 26 Muharrem 1275 (21 Austos 1858) tarihinde seksen yana yaknolduu halde hirete gmtr. Sleymaniyyede medfundur.8

kinci tabaka ulemsndan en mehurlar Vidinli Hoca, ehr Hfz Efendi, Giritli Hocave Hakim Hamid Efendi idi.

Vidinli Mustafa Efendi, zamann en ok talebe yetitiren hocasyd. Ders verirken

talebenin kbiliyet bakmndan bulunduklar dereceleri nazar- dikkate alr ve hepsininistifadesini temin edecek bir surette anlatrd. Eskizaralerif Efendi, Amasyal Kara HalilEfendi ve Nasuh Efendi en gzide talebelerinden idi. Talebelerini, drdnc derecedekihocalardan yksek ve olgun bulurlard. stanbul ruus (stanbul mderrislii) imtihannkazanabilmek iin Mutavvel dersine btn talebeler husus bir ehemmiyet verirdi. AhmedCevdet Efendi de bu dersi bir de Vidinli Hocadan dinlemei uygun bulduundan,ikindileri onun dersine devam etmitir. Naklettiine gre o zaman yzden fazla talebeFatih Cmiinde bu dersi takip ediyordu. Ders esnsnda pek hararetli mzkere vemcvebeler (sual-cevap tarz mnzaralar) oluyordu. nde gelen murzlarnn(itirazclarn) pek ounu susturmaya ve azn kapatmaya muvaffak oldu. Ahmed CevdetEfendi de dhil, mcvebe ve muhataba eden bir ka kii kalmt. Byle bahse girienlerHoca Efendinin yannda ve karsnda yer bulurdu. Pek azametli ve ve sert bir kimse olanVidinli Hocaya kar bir gn Ahmed Cevdet Efendi mbhasede srarl bir tavrgstermiti. Bu hal Vidinli Hoca Efendinin cann skm ve talebesini iyice azarlamt.Ahmed Cevdet Efendi bu tekdirden can skldndan bir mddet bahse girimektenekinerek sessiz kalmt. Daha sonra Vidinli Hoca ihtilfl mevzuya dn yaparakmeseleyi bir kez daha gzelce izh ettikten sonra Hak, Lofalnn imi (yani AhmedCevdet Efendi hakl imi) diyerek Cevdet Efendinin gnln alm ve aradaki soukluugidermitir. Bu takdirden fevkalde memnun olan ve bunu byk bir iftihar vesilesi sayanAhmed Cevdet Efendinin Vidinli Hoca Efendiye kar duyduu hrmet daha da artm veuzunca bir mddet daha derslerine devam etmitir. Bilhassa ikindi ve tatil derslerinde

ondan ok faydalanm

t

r. Ahmed Cevdet Efendiyi Burhan-

Gelenbevyi okutmayatevik edenler arasnda Vidinli Hoca da bulunmaktadr.9 Burhan- Gelenbev, XVIII. asr


7/102

ulemsndan mehur matematiki Gelenbev smail Efendinin mantka dair mehureseridir. Vidinli Hoca Efendi ayn zamanda Ramazan aynda padiah huzurunda yaplanhuzur derslerinin mukarrirlerinden idi. 1271/1860 senesinde vefat etmitir. Edirnekapdamedfundur.10

Ahmed Cevdet Efendiye yakn alka gsteren limlerden birisi Hakm Hamid

Efendidir. Bu zt, Ftih Cmiinde ders okuttuu sralarda, tabbet (tb) ilmi ile de megulolurdu. Bu itibarla derse bakmaya, hatta talebe ile ilgilenmeye fazla vakit bulamazd. Sonderece kuvvetli zeksyla mtlaa etmeksizin ders verirdi. Hasta talebeyi cretsiz olaraktedvi eder; brelerin yardmlarna koard. Ahmed Cevdet Efendi de bir zamanGelenbevnin Burhann okuttuu sralarda tatil gnleri de dhil gece gndz demedenalrd. Hatta geceleri yataa yatmaz, kitap mtlaa ederken bir miktar uyuklar; sonrayine kitaba sarlrd. Bu suretle almaktan vcudu zayf dm ve hastalanmt. HamidEfendi bu hli haber alnca, fen halde can sklm ve kendisini bu mertebe almaktanmen eylemitir. Shhati korumak konusunda kendisine ders verir gibi uzun sohbetleryapm, tatil gnlerinde biraz gezinerek elenmesini ve dinlenmesini tavsye etmitir.Ahmed Cevdet Efendi, hocasnn bu tavsyesine riayet etmeye almtr.11

Giritli Hoca, tedris tarkine mensup olmayp, katareyhi, yani seltin cmilerin Cumavizlerinden idi. Ahmed Cevdet Efendi zaman zaman kendisinin Ftih cmiindekiMutavvel dersine itirak ederdi.

Bu devirde nc tabaka ulems arasnda Hfz Seyyid Efendi ile Birgiv kirEfendi ok mehur idi.

Hafz Seyyid Efendi, let ilimlerinde, yani tefsir, hads, akid, fkh gibi yksekslmilimleri renmede yardmc olan lisan, gramer ve mantk gibi ilimlerde ihtisas ilemehurdu. Ahmed Cevdet Efendi bu hocasn da yle anlatyor: aramba pazarndasmail Efendi Medresesinde mnzevi olup kimse ile grmezdi. Akam sabah ders verir;dier vakitlerde odasna kapanr ve dim mtlaa ile megul olurdu. Tatil gnleri demeyip

talebe mevcud olduka derse devam eylerdi. Ancak aylarn yaklamas ile birliktederslerin kesilmesi zerine tatil derslerine balard. aban-erfin gelmesi ile birlikte artktalebe hep taraya knca, okutacak adam bulamazd. Ben de ondan baka hoca

bulamazdm. Binenaleyh yalnz bama ondan ta bayram akamna kadar ders okurdum.Bence tatil gnleri sadece bayram gnlerinden ibrettir. Btn tahsil hayatm boyuncayalnzca bir Ramazan aynda memleketime gitmitim. Bu itibarla stanbulda tahsileylediim mlmtn ou, Hfz Seyyid Efendiden olmutur. Gayet zek, mkillerizen byk bir limdi. Lakin takriri (ders anlatmas) ok sratli olduundan, mbtedler,yani derse yeni balayanlar, ondan hi bir istifde edemezlerdi. Dersi mntehlere, yaniilerlemi olanlara mahsustu.12

Birgiv kir Efendi, hikmette ve bilhassa mant

k ilminde tam meleke sahibi bir ztolup, Huzur Dersleri muhataplna tayin olunmutu. Ahmed Cevdet Efendi ulm-inakliyeden ziyade ulm- akliyyeye heves ettii cihetle, Doyranl Hocann derslerindensonra iczet iin bu hocay semitir. Ahmed Cevdet Efendi bu durumu yle anlatyor:Evvelce mantk okumusam da, Birgiv kir Efendinin mantk ilminde mahreti,kyaslarn tertibinde melekesi olduundan bir kez de ondan mantk dersleri aldm.Sabahleyin onun dersine katlr; ikindide Vidinli Hocadan Mutavvel okurdum. AhmedCevdet Efendi, db ve aruz ilminde Arnavud Ali Efendiden ders al p, ikml- nsahettikten, yani okumas gereken btn kitaplar bitirdikten sonra Birgiv kir Efendi,Ahmed Cevdet Efendiye 1260/1844 senesinde iczet vermitir.13

Bu devirde zek ve alkan talebelerden ilm mbhase ve mnzaray sevenlere ehl-i

kyam denirdi. Bunlar dersine itirak ettikleri hocalar mkil sualleriyle terletirlerdi. Hattabaz hocalar krsy bile terketmek zorunda kalrd. Ahmed Cevdet Efendi ilimde


8/102

mbhase ve mnzaray severdi. Zamann mehur ulemsndan Amasyal Kara HalilEfendi, Ftih cmiinde Vadiyye okutmaya balaynca, ehl-i kyam ile beraber AhmedCevdet Efendi kendisiyle mbhaseye giriti ise de, Kara Halil Efendi bu talebe ilehakkyla ba ederek byk birhret kazand. Sonradan eyhlislmla kadar kan KaraHalil Efendi, ho bir tesadftr ki, Mecellenin hazrlanmasnda da Ahmed Cevdet Paa ile

terik-i mesde bulunmutur. Ahmed Cevdet Paa kendisine ok hrmet ederdi. 1298/1880senesinde vefat etti. Darbecilerin emriyle Sultan Abdlazizin hal fetvsn yazm olmasbyk bir talihsizliktir.

aramba yaknnda Murad Molla tekkesi postnni Mehmed Murad Efendi, sabahtanakama kadar muayyen dersler verir ve belli vakitlerde de Mesnev-i erif okuturdu.Tekkesi det bir drlfnn (niversite) idi. Burada her nevi ilim ve maarif tahsilolunurdu. Kendisinin en nde gelen talebelerinden olan Hfz Tevfik Efendi buradahcrenn (skin) olup, mrcaat edenlere Fris dersleri verirdi. Bu dergha uzaktanyakndan, kk byk nice kimseler gelir ve istifade ederlerdi. Ahmed Cevdet Efendi de

bo vakitlerini burada maarif tahsiline sarfederdi. Mehmed Murad Efendi kendisi servetsahibi olduu gibi, tekkesinin dahi gelirleri ok idi. Hayrsever bir zt olup, eline geen

paralar hep hayr ilerine sarfederdi. Bu cihetle tekkesi civarnda bir Drl-Mesnev ineyledi. 9 Muharrem 1260 (29/I/1844) gn alna teberrken Sultan Abdlmecid Hanhazretleri de terif buyurmutu. O gn eyh Efendi, eski talebelerinin yan sra, AhmedCevdet Efendiye de Mesnev-i erf okuma iczeti ile birlikte Kasde-i Bre ve Hizbl-Bahr okumaya dahi izin vermitir.14

Halvetiyye tarkatnn abniyye yolu byklerinden Kuadalbrahim Efendi, AhmedCevdet Efendinin mracaat ettii limlerden biri idi. Ahmed Cevdet Efendi onun hakkndayle der: Kuadal brahim Efendi, devrinin en derin din limi idi. Zhir ve btnmamur, vakarl ve heybetli idi. Vezirlerden ve devlet riclinden pek ok zevt konanagelip, huzuruna girmek zere sofada nbet beklerlerdi. Tasavvuf mesleine bal

olmadmz halde, biz de komuluk hasebiyle gidip grrdk. En byk hocaefendilerin halledemedii meselelerin hallini onda bulurduk. Din ilimlerinden ve bilhassada tefsirden hangi bahis alsa, fevkalde tedkik eyler ve hatra gelmedik ince zarif manlszler sylerdi. Murad Molla tekkesi eyhi, mridleri iinden cidd ve ok gayretli bir ztktnda, bu bizim iimiz deildir, diyerek Hfz Tevfik Efendi vstasyla onuKuadalya gnderirdi.15

Ahmed Cevdet Efendi bir yandan tefsir, hads, kelm, fkh gibi ulm- nakliyye ilemegul olurken, ulm- akliyyeyi de ihmal etmemitir. O zamanlar Hendesehne-iBerriyyede (kara mhendis mektebi) riyziye (matematik) muallimi Miralay Nuri Bey idi.Ahmed Cevdet Efendi kendisiyle bir anlama yaparak, ondan hesap, cebir, logaritma, usl-ihendese (geometri) dersleri alp, Mecmuatl-Mhendisn, Oktant Rislesi ve Hoca shak

Efendinin Ulm- Riyziyye gibi eserlerini okudu; karlnda kendisine Arapaedebiyattan meni ve hikmet-i tabiiyyeden (fizikten) Kazmir (Kdmir) okuttu. Bu fenlerleuzun mddet megul olan Ahmed Cevdet Efendi, hallemedii riyz mkilleriniMneccimba Osman Sib Efendiyle grerek hallederdi. Osman Sib EfendiDrlmuallimnde (muallim mektebinde) riyziye (matematik) hocal ve Tulumbacbakonanda alan Mekteb-i T bbiyede muallimlik yapm; 1280/1864 senesinde vefatetmitir. Nuri Beyin vefat da 1277/1861 senesindedir.

Ah o talebelik gnleri!Ahmed Cevdet Efendi medreselerde bir taraftan dersleri takip ederken, dier taraftan

okuduu mevzulara dair kitaplar kaleme alyordu. Talebe arasnda kitaplarn hutbe vedibcelerine dair cerayan eden bahislerle alkal Trke yazlarn Beynl-nvn;


9/102

stanbulda ilk yerletii Papasolu medresesinde bni Hcibin fiyesini okuturkenyazd talktn (erhi) Gyetl-Beyn ismiyle hemen birer eser hline getirmitir. yleki, hangi mevzuyu ele alrsa, mtekiben ona dair bir eser yazma kendisine iredinmiti. Bir yandan da ders vermeye balamtr. lk olarak yukarda da getii zereGelenbevnin Burhan kitab zerine Ftih cmiinde ders vermi; Dlgerzde cmiinde de

hikmetten Kzmir okutmutur. Bu da Ahmed Cevdet Paann mantk ile akl ilimlereyaknlk duyduu kadar, szkonusu ilimlerde yksek bir meleke sahibi olduunu dagstermektedir. Nitekim fen ve tarih ilimlerindeki mahareti de sonraki yllarda kalemealaca eserlerinden anlalmaktadr.

Ahmed Cevdet Efendi, talebelik gnlerinin baz hatralarndan da yle bahsetmektedir:

O devirlerde ne gzel gnler grdm! Ne tatl mr srdm! Her dem gnl ferahlvu i huzuru bana hem-dem (yolda) idi. O lem ne gzel lem idi!

Dim talebeden biri, bir veya iki trl yemek piirip birlikte yedikten sonra kendiodamda tenha kal p tatl tatl mtlaa-y telft ile megul olurdum. Bazan tabiatmncmertliine tesadf ederekiir yazardm veya mniyne birey kaleme alrdm.

Ulem ve debdan ahbb u yrnm ok idi. Gece medreseye varmasam araypsoranm yok idi. Akam st ehibbdan birine rast gelip de baka mahalleye gidecek olsam,medrese arkadam bunu canna minnet bilirdi. Zira hazrlad yemek kendisine kalrd.

Murad Molla Derghna tam bal olmadm hasebiyle hangi tekkeye varsam ikbllekarlanrdm. Bilhassa Mesnevihn olduum cihetle Mevlev derghlarnda byk hrmetgrrdm. Bazan geceleri dahi Galata Mevlevihnesinde kalrdm.

iir ve inya yatknlm olduundan, kalem erbb ve baz ricl kibr ile dostluk velfet peydh etmi idim. Bu cihetle bazan stanbulun k gecelerini ediblerin sohbetmeclislerinde geirirdim. Yazn dahi bu vesile ile Boaziine giderdim.

Velhsl gayet rahat ve gelecek endiesinden zde olarak her gn istediim yerde

gezerdim. Hdiseler derys ne kadar dalgalansa, ben su zerine saman gibi yzerdim.Buna ramen genlikte gurbetzedelik insana tesir ediyor. Binenaleyh ara sra hasret ileyanar ve bu yolda hlime mnsip iirler sylerdim.

Vatan ak beni bylece Rumeli tarafna ekerdi. stanbuldan ayrlmak ise pekmkildi. ki mknats arasna dm saman parasna benzerdim. Halbuki devaml olarak

pederden para getirterekstanbulda kalmak ve ihtiyalarm grmek mmkn deildi.Artk stanbulda medresede geinecek kadar bir maa edinmenin aresini bulmamgerekiyordu.16

Hizmet yllar

Premedi kadsAhmed Cevdet Efendi stanbula geldikten drt sene sonra 1259/1843 senesinde

sahibine oda, maa, ayn yardm temin eden ve hocalar arasnda gbta olunan Hamidiyyemedresesi imtihann kazanmt. Ama takip ettii derslerden mahrum dmemek iinSirkecideki bu medrese yerine, Ftihte kalmaya devam etmiti. Papasolu medresesinden,Ftih klliyesinin sahn- semn denilen medreselerin Akdeniz tarafndaki ifteayakKurunlu medresesinin cmi avlusuna nzr ve vaktiyle Mutavvele hiye yazm Hasanelebiye ait bulunan bir odaya nakletmitir. Bu muvaffakiyet nn at ve 1260/1844senesinde henz yirmi iki yandayken anad rtbesiyle Rumeli Kazaskerliine balPremedi kazs kds oldu.17 Maamafih bu, o zamanki usule gre, bir rtbe olup, bilfiil

kdlk deildi ve Ahmed Cevdet Efendi stanbuldan ayrlmamt. Buradan ald maa,dk de olsa mal vaziyetini rahatlatmt.


10/102

Ertesi sene 1261/1845 tarihinde stanbul mderrislii ruusunu ald. Bylece t kkyalardan beri arzu ettii, urunda geceyi gndze katarak alt tedris hayatna

balayabilecekti. Bu mazhariyete o kadar sevinmiti ki, tutumlu bir zt olmasna ramen, ozamanlar ruus erefine verilmesi det olan gnlk ziyfeti emsallerine gre ok stnderecede yapt. O gne dek tasarruf ettii btn paralar harcad gibi, 1500 kuru da

borca girmiti.18

Ahmed Cevdet Efendinin bir hkmet adam olmak bakmndan ikbalyldz da bu tarihten itibaren parlamaa balad.

Bu srada Mustafa Reid Paa sadrzam olup, yeni kanunlarn tertip ve tanzimi ileuramaktayd. cap ettike hdiselere temas eden er hkmlerden mlmt almak iinMehat (eyhlislmlk) makamndan mnevver fikirli, vaktin icaplarn anlar bir limingnderilmesini istemiti. Mehat makamnn setii kii, gen ilim adam Ahmed CevdetEfendi olmutu.19 O gnden sonra Reid Paa dairesine devama balam ve ekserakamlarn onun konanda geirmeye balamtr. Paann takdirini kazand cihetle,ocuklarnn tlimine de memur edilmi ve bu vesile ile sadrzamn ayrca ikram veiltifatlarn grmtr.

Ahmed Cevdet Efendinin Reid Paaya takdim edilii s

ras

nda orada bulunaneyhlislm Ship Molla Bey, daha sonra bu hdiseyi muharrir Ahmed Midhat Efendiyenaklederken: Cevdet Paay o ilk grm hi htrmdan kmaz. yle mhim meseleiin gnderilmi olan bir efendinin, pek gen olduunu grnce hayret etmi idik. Ammahl gzmn nnden gitmeyen parlak mavi gzlerinden salan zek kvlcmlar bizemeseleyi anlatm idi demitir.20

Ahmed Cevdet Efendinin Reid Paann yannda almas bilhassa siyas ilimler ilede meguliyetine, li ve Fuat Paalar ile de tanmasna vesile olmutur. Siyas hdiseleriyakndan takip etmesi, ecneb bir lisan renmek lzumunu kendisine gstermi ve birmiktar zerinde alt Franszcasn ilerletmee balamtr. Maamafih Arapa veFarsay ana lisan gibi konuup yazmasna ramen, Franszcas yaz yazacak derecede

olamamtr.Ahmed Cevdet Efendi, 1848de Memleketeynde (Eflk ve Bodan) kan bir karklk

zerine Bkree gitmi bulunan Fuad Paaya Mustafa Reid Paann ifh bir tlmtngtrmek zere vazifelendirildi. Bir ay kald Bkreten Fuad Paann cevabn alarakstanbula dnd. 10 Nisan 1849da ilmiye rtbelerinden olan hareket-i hri rtbesini ald.Bu arada kaplca tedvisi iin Bursaya gittii ve orada kald ksa mddet zarfnda bodurrmayarak Kavid-i Osmniyye (Osmanlca dilbilgisi) adl kitab ve Boaziinde vapuriletmek zere kurulan irket-i Hayriyye adl ilk Trk anonim irketinin kurulunizamnmesini hazrlad.21

1266/1850 tarihinde Meclis-i Maarif-i Umumiye zl ve Drlmuallimn

mdrlne tayin edildi. Drlmuallimn, yak

nda vefat eden eyhlislm Mekkzdesm Efendinin brakt para ile rdiyye mekteplerine hoca yetitirmek zerekurulmutu. Bylece kendisini tamamen maarif ilerine verdi. Drlmuallimn iinhazrlad nizamnmeyi yrrle koydurup, zm bir gayretle iine sarld. Herkesiokur-yazar hle getirebilmek iin lisann sadeletirilmesi gerektiine inanyordu. Busebeple tumturakl ve secili yazlarn yalnz takrirlerde kullanlmasn, dier yazlarn iseak bir Trke ile yazlmasn istiyordu. O, Trke lisan ile en g ilm bahislerin dahiyazlabileceini belirterek, bu konuda kaleme ald yazlar da emsal olarak gstermitir.Gerekten de bu yazlar edebiyatta sadelik ve gzellik nmuneleridir. Bu aradardiyelerde din derslerinde okutulmak zere Malmt- Nfia (Fideli Bilgiler) adlrisleyi kaleme ald.

Maarif sahasnda


11/102

Ahmed Cevdet Efendi 21 Temmuz 1846da toplanan Meclis-i Maarif-i Umumiyyede,Fransz limler Akademisine benzer biimde kurulmas kararlatrlan akademi fikrini hervesile ile yaymaa alyor ve gereklemesi iin faaliyette bulunuyordu. Bu akademiningayesi, tahsil, terbiye ve kltr sahasnda gerekli almalar yapmak, Batdaki ilmalmalar ve yenilikleri takip etmek, kurulacak olan Drlfnn (niversite) iin kitap

hazrlamak, Trke lisannda ilim ve fenlere dair lzumlu kitaplar telif veya tercmeederek ilmin memlekete yaylmasn ve vatandalarn bundan istifadesini salayarakumum kltr seviyesini ykseltmekti. Nihayet Ahmed Cevdet Efendi, bu messeseningayesi ile temin edecei faydalar ihtiv eden bir mazbata kaleme alarak SultanAbdlmecid Hana arzetti. Padiahn tasvibi zerine mazbataya uygun olarak hazrlanan bir

beyannme 1 Haziran 1851 tarihli Takvim-i Vekyide nerolundu. Ahmed Cevdet Efendide Encmen-i Dni denilen bu messesenin zlar arasnda yerini alm oldu.

Sultan Abdlmecid Han, al mersimi gnnde, encmenin tekilinde byk emeigeen ve ilk eser olarak Kavid-i Osmniyyeyi kendisine takdim eden Ahmed CevdetEfendiyi taltif etmekten geri durmad. Reid Paaya hitben: Cevdet Efendi, pyesi terfiile taltif olunsun. Fakat bu terfi kendisinin sahhan memnun olaca surette olmaldr.Orasn artk eyhlislm efendi ile mzkere ediniz buyurdu. Bunun zerine rtbesihareket-i altmlya karld.22

Encmen-i Dniin z-y hriciyyesi krk ve z-y dhiliyyesi otuz ikii idi. Hattamehur Avusturyal tarihi Hammer de hric zlardand. Her biri fazilet ve irfan sahibi buzlardan, bakaca memuriyet ve meguliyetleri sebebiyle fazla istifade edilemedi. 1853senesinde encmende bir Osmanl tarihi kaleme alnmas kararlatrlm; bu tarihinKaynarca muahedesinden Vaka-y Hayriyyeye kadar olan devresi (1774-1826) AhmedCevdet Efendiye verilmiti. Dier zlar kayda deer hibir ey yapamamken, AhmedCevdet Efendi kendisine verilen vazifeyi tamamlad ve oniki cildlik Tarih-i Cevdet nmyla

bilinen eserinin ilk cildini bir sene iinde kaleme alp 1271/1854 senesinde padiaha

takdim etti. Bunun zerine Msla-i Sleymaniye pyesi ile taltif edildi. 1272/1855senesinde vakanvislik vazifesine getirildi. Bu vazifesi srasnda bir yandan tarihinindevamn yazarken, bir yandan da gelenee uyarak zamannn siyas hdiselerini anlatanTezkir-i Cevdet adl eseri kaleme ald. Vakanvislik vazifesini 1865 ylna kadarsrdrd. Tarih-i Cevdetin son cildi 1302/1886 tarihinde tamamlanarak tab olunmutur.Ahmed Cevdet Efendi buna ilveten alt cildlik bir de Kss- Enbiy kaleme almtr kiTrke mkemmel bir peygamberler tarihidir. Bu eserden ok memnun kalan SultanAbdlazizin annesi Pertevniyl Vlide Sultann iltifat ve himyesini kazanmtr.

Cevdet Efendi ders vermeyi ok sevdii iin, bir ara bu ilerden syrlp mderrisliednmek istediini eyhlislm rif Hikmet Beyefendiye arzettiyse de, artlar elvermedi.Maamafih siyas hayata atldktan sonra da baz zevta ders vermekten geri durmad.

Bunlar arasnda en mehuru sadrzam li Paadr. Cevdet Efendi yle anlatr: liPaann arabde kuvveti yoktu. Bu kere (1268/1852) sadretten infislinde (sarzamlktanayrlnda) bo kald, arab tahsiline heveskr oldu, ekseri gn ve geceler gidip kendisineders vermeye baladm. Nahvden (arapa dilbilgisinden) Birgivnin Avmilini vemantktan da sagoc okuttum. Pek zek bir zt olduundan az vakit zarfnda ok ilerlemekaydetti. Fakat birka ay sonra zmir vlisi oldu ve tahsili eksik kald.23

1268/1852de Msrda vli ailesi arasna kan miras ihtilafn halletmek ve TanzimatFermann burada da kabul ettirmek zere Khireye giden sadret mstear FuadEfendiye ulemdan bir ztn refkati istendi ve Ahmed Cevdet Efendi bu i iin uygungrld. Bu seyahat bile almasn aksatmad ve dnnde tarihinin nc cildini

tamamlay

p takdime muvaffak oldu. Mkfat olarak kendisine Sleymaniyye pyesiverildi. Bylece Ahmed Cevdet Efendi kibr- mderrisn denilen yksek mderrisler


12/102

snfna girmi oldu (1271/1854). 1272/1856 senesinde de mevleviyyet derecesindekiGalata kdlna getirildi. Bylece otuz yandayken bilfiil kd olabildi. Ayn ylnsonunda Mekke-i Mkerreme kdlna tayin olundu. Ayn yl kanunlatrmaalmalarnda hizmetinden istifade edilmek zere Meclis-i l-i Tanzimat zlnagetirildi. 1273/1858 tarihli Cez Kanunnme-i Hmyunu, Arzi Kanunnmesi ve Tapu

Nizamnmesinin hazrlanmasnda mhim hizmeti geti. Yine bu meclis nezdinde Metn-iMetn adyla Hanef mezhebine gre meden kanun projesi hazrlamak zere bir cemiyyet-iilmiyye kuruldu. Bu cemiyetin ktibi bulunan Ahmed Cevdet Paa burada fkh kitaplarmtlaasyla megul olduysa da, proje tamamlanamadan cemiyet dald. Fakat bualmalarnn mkfat olarak 1277/1861de stanbul kdl pyesini ald. Bu esndadevletin resm gazetesi olan Takvim-i Vekyiin slah iin kurulan bir encmenin de zsidi. Byk slm tarihisi ve sosyolog bni Haldunun mehur Mukaddimesinintercmesini de o gnlerde tamamlanmt.

1276/1860 senesine Rumeli teftiine kan sadrzam Kbrsl Mehmed Paaya refkatetti. 1277/1861 senesinde Meclis-i l-i Tanzimat, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyye ile

birletirilerek Meclis-i Ahkm- Adliyye adn ald. Kanunlar hazrlamak ve yksekmemurlarn muhakemesi ile megul olacak bu meclisin nizamnmesini de ayn zamandameclis zs bulunan Ahmed Cevdet Efendi hazrlad. ok gemeden kodrada meydanagelen isyan bastrmak zere memuriyet-i fevkalde ile grevlendirildi. ki ay gibi ksa birmddet iinde havlide sulh ve sknu temin edip stanbula dnd. 24 Haziran 1863tarihinde Anadolu kazaskerlii payesine ulat.

Ayn yl Bosna vilyetinin teftii ile vazifelendirildi. Bir buuk yl ierisinde Bosnadalzm gelen slhat muvaffakiyetle yerine getirdi. Ayrca masraf blge halk tarafndankarlanmak zere iki alay asker tanzimine de muvaffak oldu. Halbuki yllardr havlidesyiin bozulmas sebebiyle asker olmaktan ekinen Bonaklar arasnda asker tensikatta

bulunmak neredeyse imknsz hle gelmiti. Neticede askerlii kabul iin Bosna eyleti

dna karlmamakart koulmutu. Ahmed Cevdet Efendi, bunu da dhiyne bir bululahkmsz hle getirdi. Asker elbiseler iinde o zamanlar en czibi Talia alaylarnnkyfeti idi. al, ihtiaml yeil eritlerle ssl olan bu elbise ile boylu poslu Bonakdelikanllar daha czip, daha yakkl ve daha heybetli grnyorlard. Cevdet Efendi,cmideki mersim srasndaki nutkunda bir vesile getirerek elbisedeki yeil eridinremzettii mny izah etti ve bu remzi tamann, cb- hlinde Mekke-i Mkerreme veMedine-i Mnevvereyi mdafaa gibi kuds bir vazife urunda fedlie iaret olduunusyledi. Bunun zerine cmide bulunan Bonak delikanllar: cap edince biz de Mekkeyi,Medineyi mdfaa ederiz. Bizi bu fedlik ve kahramanlk erefinden mahrum

brakmaynz diyerek yalvarmaa balamlard. Evvelce asker olmaktan kaanlarn imdiak ve gayretle ne frlamalar oradaki devlet byklerini tasvir edilemeyecek derecede

hayret ve aknlk ierisinde brakmt. Halbuki o gn Bosna ileri gelenleri askeryazmakta srar yznden byk bir ihtillin kopacan tahmin ediyor ve kim vurduyagitmesinler diye yaplan davete bile icabetten ekiniyordu. Ahmed Cevdet Efendi bualmalar sebebiyle daha nce hibir ilmiye mensubuna verilmemi olan ikinci rtbedenNin- Osmn ile mkfatlandrld.24

Ahmed Cevdet Efendi Bosnada iken Sultan Abdlaziz kendisini eyhlislmlagetirmek istediyse de, asker tensikat (dzenleme) gibi mhim bir ile megul olduugerekesiyle bu arzusu yerine getirilememiti. 1281/1864 senesinde slahat vazifesiyleKozan tarafna gnderildi. Drdnc ordu miri Lofal Dervi Paa ile birlikte Frka-iIslahiyyeyi oluturup Cebelibereket (Osmaniye), ukurova ve Kozan dalarn dolat.Alt ay ierisinde gerekli slhat yaparak havlide huzur ve emniyeti salad. Halkndevlete itimadn pekitirdi. Dnnde Sultan Abdlaziz Han kendisini kabul ederekfevkalde taltif etti ve bir murassa mahfaza verdi.25


13/102

Ancak bu muvaffakiyetleri merkezde muarzlarnn harekete gemesine neden oldu.eyhlislmla getirilmesi beklenirken ilmiye snfndan mlkiye snfna nakline kararkarld. 1282/1866da Meclis-i Hazin zlna tayin edilirken, kazaskerlik pyesi devezrete evrildi. Zaten Osmanl terifatnda ilmiye snfnn kazaskerlik (sadr) rtbesininmlkiyedeki karl vezirlik ve askeriyedeki karl da paalk idi. Vezirlere de paa

denirdi. Maamafih Efendilikten aln p Paala geirilmesinin kendisini gcendirdiianlalmaktadr.26

Paa rtbesindeAhmed Cevdet Paa bundan sonra Mara, Urfa, Zor sancaklar ve Adana vilyetinin

birletirilmesiyle tekil olunan Haleb vliliine tayin edildi. ki yl sren bu vazifesisrasnda yeni vliliin tekiltlanmasn tamamlad. Burada Frat adnda yars Trke veyars Arapa haftalk bir gazete kartt. Bu mecmua Suriyenin kaybna kadar bu isimlekmaya devam etti. Daha sonra Haleb adn ald.

1284/1868de Meclis-i Ahkm- Adliyyenin ikiye ayrlmasyla tekil edilen ve temyiz

mahkemesi vazifesi yapacak olan Divan- Ahkm- Adliye reisliine getirildi. tekisikanunlar hazrlamak ve yksek memurlarn muhakemesiyle megul olmakla vazifeli r-y Devlet idi. Divan- Ahkm- Adliyenin nezrete evrilmesinden sonra Divan- Ahkm-Adliye nzr oldu ve bu devirde nizamiye mahkemeleri tekiltn kurarak bununla alkalmevzuat hazrlad. Divan- Ahkm- Adliyenin heyet-i umumsinde, XV. asrda yaamAkkoyunlular devri slm hukukusu Celleddin Devninin Divan- Def-i Mezlim adlFarsa rislesini Trkeye evirip okuduktan sonra, er mahkemelerin yannda nizammahkemeler kurulmasnn meruluunu buna balam; dinleyenleri tatmine muvaffakolmutur.27

Ahmed Cevdet Paa zaman zaman yaanan skntlar sebebiyle Hanef fkhn esas alan

bir meden kanun kitab

n

n haz

rlanmas

gerektii konusunda gr ve dncelerini belirtiyordu. Onun bu dncesi uygun grlerek 1286/1869da Bblide Mecelle-iAhkam- Adliyye Cemiyeti tekil olunduunda reisliine de kendisi getirildi. Devrin ndegelen fkh limlerinin de yer ald bu cemiyet, Mecellenin ilk drt kitabn yaynlamayamuvaffak oldu. Beinci kitabn hazrl biterken Cevdet Paa reislikten azledilerek Bursavliliine tayin olundu. Ancak birka gn sonra bu vazifesinden de al nd (1287/1870).Mecelle cemiyetinin muvaffakiyeti, Cevdet Paa muarzlarnn kskanln arttrm;eyhlislm Hasan Fehmi Efendi ise Mecelle Cemiyetinin Mehatte deil de, Bbli

bnyesine toplanmasn teden beri tasvip etmemiti. Maamafih Mecellenin her kitab,nerolunmadan evvel eyhlislmla gnderilerek mtlaas alnrd. Bu arada Mehatenakledilen Mecelle Cemiyetinin bana Gerdankran mer Efendi getirilmiti. Cemiyetin

Kitabl-Vedia adyla kard altnc kitap lisan ve slp bozukluu, lzumsuz tekrarlar,kullanlan garip tabirler, bb ve fasllarn karkl gibi sebeplerle byk tenkitlere urad.Bunun zerine 1288/1871 tarihinde Cevdet Paaya yeniden Mecelle-i Ahkm- AdliyyeCemiyeti ile ura-y Devlet Tanzimat Dairesi reisliklerine getirildi. Kitabl-Vedianshalar toplanp yerine Kitabl-Emnt neredildi.

Cevdet Paa, Mecellenin sekizinci kitab hazrlanrken Mara vliliine tayin edildi isede bu memuriyeti sekiz gn srd. Tekrar Bbliye alnan Mecelle Cemiyetinin reisliive buna ilveten Divan- Ahkm- Adliyye zl vazifesi ile merkeze alnd (1289/1872).Mecelle Cemiyeti de tekrar Bbliye nakledildi. Bu devrede Cevdet Paa, devlet ilerininher hususunda kendisine istire edilen bir merci durumuna geldi. Ksa bir mddet sonrar-y Devlet zs; ardndan da Evkaf Nzr oldu (1289/1872). 1290/1874 senesinde

Maarif Nzrlna getirildi. Nzrl zamannda ilk tahsilden yksek tahsile kadar herseviyede ders programlar yapld. Nuruosmaniye Cmii avlusunda ibtidiyye adyla


14/102

modern usullere gre tedrisat yapan bir ilkmektep ald. Drlmuallimn tekilat ibtid(sbyan), rdiye (orta mektep) ve idad (lise) olmak zere dereceye ayrlarak yenidendzenlendi. Bu arada mektepllerde okutulmak zere Trke dilbilgisi olarak Kavid-iTrk, mantktan Miyr- Sedad, edebiyattan db- Sedad adl eserlerini yazd. (Sedad,Cevdet Paann olunun ismidir.) Ksas- Enbiy adl peygamberler tarihi kitabn da bu

devrede kaleme alp bastrmt.Bu ara Mecelle almalar biraz gevemiti. Cevdet Paa, r-y Devlet reisi Yusuf

Kmil Paann rahatszl sebebiyle 1291/1874de r-y Devlet reis muavinliinegetirildi ve bylece Maarif Nzrlndan ayrld ise de az sonra Yanya vlilii ile MecelleCemiyetinden ve merkezden de uzaklatrld. Bu arada Mecellenin on ikinci kitabnhazrlatmt. Bununla beraber Yanyada iken cemiyetin yeni reisi Ahmed Hilmi Efendi ilemektuplamas, onun cemiyet ile alkasn gayrresm de olsa devam ettirdiini gsterir.

Yanyada yedi buuk ay kaldktan sonra 1292/1874 tarihinde tekrar Maarif-iUmumiyye Nzrlna; birka ay sonra da Adliye Nzrlna getirildi. Bu vazifesisrasnda Ticaret Nezreti bnyesindeki ticaret mahkemelerini Adliye Nezretine balad.

Ecneblerin bu mahkemelerdeki dvlar

, tercman ve kendi tbiyetlerinden zlarhuzurunda grld iin Cevdet Paann bu icraati, ecneb imtiyazlaryla mcdelebakmndan fevkalde ehemmiyetlidir. Ayrca nizmiye mahkemelerinin ilmlarnnyaynlanaca ve mahkeme ilmlarnn hazrlanmasnda hkimlere yardmc olmak zereCeride-i Mehkim'i 1291/1874 tarihinde Cevdet Paa nerettirmitir. Osmanl kanunlarnntopland Dstur da ilk defa Cevdet Paann gayretleriyle neredilmitir.

Nifak etmiler ammaSultan Abdlazizin tahttan indirilmesiyle Cevdet Paa hmisiz kald ve 1293/1876

tarihinde Bulgaristanda syan belirtilerinin bagstermesi zerine Rumeli teftiiyle Sofya

ve Filibeye gnderildi. Bulgarca bilmesi itibariyle burada ok muvaffak oldu.Dndnde Adliye Nzr, hemen ardndan da Maarif Nzr oldu. Bu srada on altnckitab da bastrarak 1293/1876 tarihinde Mecelleyi tamamlad. 1293/1877 senesindesadrzam olan Mahmud Nedim Paann gadrine urayarak Suriye vliliine tayinedilmise de, Nedim Paann sadretten dmesi zerine daha ama gitmeden Maarif

Nzrlna getirilmitir. Be ay sonra tekrar Adliye Nzr olmu; drt ay sonra da brahimEdhem Paa kabinesinde Dhiliye Nzr olmutur. Bu vazifede iken mlkiye memurlarnnhl tercmelerinin kaydedildii Sicill-i Ahvl Defterini tanzim ettirdi. Ayn yl iindeEvkaf Nzrlna getirildi. ay sonra bavekil (Kanun- Esas gerei artk sadrzamlara

bavekil deniyordu) Ahmed Vefik Paann hmna urayarak 1295/1878 tarihinde ikincidefa Suriye vliliine gnderildi.

Bu srada Osmanl Devleti Rusya ile harb hlindeydi. 93 Harbi ad verilen bu harbbyk bir felketle neticelenmi ve Ruslar stanbul kaplarna kadar gelmilerdi. AhmedCevdet Paa bu harb hakkndaki kanaatini belirtirken; Rusya imparatoru muharebekapsnn almasn istemezdi. Midhat Paa onu iln- harbe mecbur etti. Mslman ahliyiheyecan ve velveleye salarak harbe hrslandran odur. Sanki tfengi o doldurdu. DmdMahmud Paa st tetie kard. Redif Paa ate etti. Bu kii devletin ban bu felketeuratt. am- erif vlilii mbarek bir memuriyet imi ki, gzm stanbul nlerindeRusyalular grmedi. dedikten sonra u msra sylemekten de kendini alamamtr.

Nifk etmiler amma manev himmet buyurmular.28

Cevdet Paa amda iken Kozanolu Ahmed Paann Kozanda kard syan

bastrmakla vazifelendirilmiti. O syan bastrd srada am vliliine Midhat Paanntayini zerine stanbula dnd ve Ticaret ve Ziraat Nzrlna getirildi. Ticaret Nezareti


15/102

Dairesini yeniden ubelere taksim ve tanzim ile megul oldu. Sadrzam HayreddinPaann istifas zerine 1296/1879 tarihli bir irade-i seniyye gerei bir hafta kadar Heyet-iVkelya reislik etti. Haftada bir gn de tekrar Mehatte toplanan Mecelle Cemiyetinedevam ederek cemiyete havle olunan ilerle megul olurdu. Bu arada Mecellenintatbikine dair baz ilve kanunlar hazrlay p neretmeye muvaffak oldu. Bunlardan en

mhimi nizmiyye mahkemelerindeki muhakeme usullerini tanzim eden Usl-iMuhakeme-i Hukukiyye kanunudur. Kanun 1296/1879 tarihini tar. Nizamiyyemahkemelerinin yeniden tekilatlandrlmas da bu devreye rastlar. Mecelle Cemiyeti artk

bir faaliyeti kalmad iin, icabnda tekrar toplanmak zere 1306/1888 tarihindelavedilmitir.

Said Paann bavekil olmas ile Cevdet Paa bir kez daha Adliye Nzrlna getirildi.Bu vazifede iken 1297/1880 tarihinde alan Mekteb-i Hukukta usl-i muhakeme-ihukukiyye, belgt- Osmaniye ve talim-i hitbet derslerini verdi. Daha evvel nizamiyemahkemelerine hkim yetitirmek zere 1869 ylnda Galatasaray Sultansinde bir hukukubesi kurulmu ve bu ube 1290/1874 ylnda lise seviyesine getirilmi ancak 1878 ylndatatil edilmiti. Cevdet Paa'nn gayretleriyle hukuk mektebi 1297/1880 ylnda tekraralm, 1318/1900 ylnda da Darlfnuna balanmtr.

Sultan Abdlazizin hal ve katliyle alkal grlen baz devlet adamlar 1298/1881tarihinde akdolunan bir mahkemede muhakeme olunmulardr. Bu mahkemede Adliye

Nzr sfatyla Cevdet Paa da hazr bulunmu idi. Mahkeme, itham olunanlar mahkmederek eitli cezlara arptrd. Mahkeme-i temyiz de bu cezlar tasdik etti. Mahkmlarnmevkileri itibariyle sarayda sorguya ekilmeleri ve mahkemenin saray yaknndaki bir

bahede kurulan byk adrlarda grlmesi dedikoduyu mucip oldu. ngiliz sefiri arayagirip bu dedikodular ne srerek idama arptrlan Midhat Paann afvn istedi. Padiahmahkmlarn idam cezlarn mebbed hapse evirdi.

Yldzda Sultan Abdlhamid Han ileCevdet Paa 1300/1882 tarihinde drdnc defa Adliye Nzrlndan ayrld ve

buuk yl resm memuriyetlerden uzak kald. Bu srada yarm kalan eserlerinitamamlamakla megul oldu. 1303/1886 tarihinde beinci defa Adliye Nzrlna getirildi.Ahmed Cevdet Paa bu srada byk bir mazhariyete nil oldu. 1255/1839 senesi ilkgnlerinde tahsilini ikml iin stanbula gelen Lofal Ahmed Cevdet Efendi, 1305/1887senesinin ilk gnlerinde geliinin ellinci yl ierisinde bulunuyordu. Sultan II. AbdlhamidHan sene-i devriyelere (yldnmlerine) bilhassa ehemmiyet verirdi. Yllardr devletefaydal hizmetlerde bulunmu olan bu byk devlet adamnn stanbula geliinin ellinciyln da karmamt. Saltanat arabasn gndererek Cevdet Paay Yldz Sarayna davet

etti. Gerisini Ahmed Cevdet Paadan dinleyelim:4 Safer 1305 Cuma gn saltanat arabasyla ve muhtasar alayla Yldz Saray

Hmyununa celbolunduk. Cuma namazndan sonra mbeyn diresinde tertib olunanDivan- lde huzr- hmyuna kabul olunduk. Zt-hne fakire nin- imtiyaz ihsan

buyurdu. Kyam zere bulunduklar halde nin- hmyunu ellerine alarak; Pederime veamcama gzel hizmet ettin. Benim zamanmda da hsn-i hizmetin grld. Adliye ilerindeok eserlerin var. Bunlar takdiren bu nian kendi elimle sana talk ediyorum diyereknin- hmyunu bizzat talk buyurdu.

Fakir dahi cevaben dedim ki: Pederiniz cennetmekn Sultan Abdlmecid Hanhazretlerine keml-i sdk ve ihls ile hizmet eyledim. Hsn-i tevecchn kazandm. Lakinmkfatn efendimizden aldm. Amcanz Abdlaziz Han zamannda pek mhim ve bykilerde bulundum. Anlarn mkfatn da efendimizden grdm. Efendimize deerli birhizmet edemedim. Halbuki mtevliyen env- avtf ve eltf- hmyununuza (pepee


16/102

ltuf ve ihsanlarnza) mazhar olup gidiyorum. Bu babda nine-i tevecch-i l olan bunin- hmyunun teekkr iin ise ne diyeceimi bilemem. Lisanen olsun vazife-iteekkr if edecek elfz- teekkr bulamam.

Sultan kinci Abdlhamid Han, u nutk- hmyun ile mukabelede bulundular:Estafurullah, senin hizmetini takdir ettiim iin bu nin talk ettim.

Cevaben: Efendimizden nil olduum ltf- inyetin binde birinin krn ifyamuktedir deilim. Fakat kii acz ve kusurunu bilmek de bir nevi krgzrlktr.Kullarnn da sermye-i teekkr bundan ibrettir. Cenb- Haktan dilerim ki hirvaktimde velinimet efendimize az ok hizmete bu kullarn muvaffak buyursun. Ve eerilutf ve atfet-i hmyununuza gre hizmet edemez isem de, hi olmazsa tarih nazarndagerei gibi hizmet edemedi ise de ifa-y vazifeye alt, abalad, hizmet yolunda bulundu,dedirsin. Hemen Cenb- Hak mr ve evket-i hmyunlarn efzn ve bilcmledmanlarn mdemmer ve serngun buyursun. Daha sonra yine saltanat arabasyla vealayla Bebekteki shilhnemize getirildik.

Ahmed Cevdet Paa, Bu sralarda sadrzam ve dier baz vkel aleyhimizde

alyorlard. Onlarn almalarna, bu terifat- seniyye gzel bir cevap oldu diyerekayrca memnuniyetini de izhr etmitir.29

Cevdet Paann bu beinci defaki Adliye Nzrl drt sene kadar srd ve bu mddetiinde vazifeyi byk bir diryetle ifa etti. Ancak Sadrzam Mehmed Kmil Paa ilearalarnda kan anlamazlk sebebiyle bir sre sonra ayrlmak zorunda kald (1307/1890).Cevdet Paann sadrzamla anlamazlndan sz ederken bahsettii u hdise dikkatekicidir: Krt mersndan Mulu Musa Bey aleyhinde Ermeni patrikhnesinin ikyetizerine ngiliz sefreti kendisinin cezlandrlmasn istemiti. Musa Beyin bir suu sbitolmad halde patrikhne ve sefret her nasl olursa olsun Musa Bey mahkum edilsin,diyerek trl entrikalara teebbs ettiler. Daima ngiliz politikasnn hdimi olan SadrzamKmil Paa dahi ngiliz elisinden ziyade ngiliz olduundan, bizi de bu yola hdim etmek

istedi. Fakir ise onun zddna gittik. Binenaleyh birka aydan beri azlime alyor, arebulamyordu. Kmil Paa, ok gemeden Alman elisi ile de kan bir anlamazl frsatbilecek ve Cevdet Paann bu vazifeden alnmasna muvaffak olacaktr.

Asrmzn bn-i KemaliSultan II. Abdlhamid Han onu, ayn gn meclis-i lye memur nzrla (devlet

bakanlna) tayin etti. Cevdet Paa o gnn akam iftar iin mbeyn-i hmyundayd.Tervih namazndan sonra huzr- hmyuna kabul edildi. Padiahn fevkalde iltifatnamazhar oldu. Vkella mahsus otuz bin kuru maatan fazla olarak ceyb-i hmyundan(padiahn husus hazinesinden) ikiyz altn tahsis buyuruldu.

Cevdet Paa bundan sonraki hayatn ilm almalarna ve ocuklarna ayrd. Ksa birhastalktan sonra 3 Zilhicce 1312 ve 27 Mays 1895 gecesi Bebekteki yalsnda vefat ettive Fatih Sultan Mehmed Han trbesi hazresine defnedildi.

Son msra ebced hesabyla merhumun lm tarihi olan 1312yi gsteren mezartandaki beyitleryledir.

Asrmzn bn-i Kemli idi,

Hayf ki terk-i hayt eyledi.

Edb idi, hayli eser brakd,

Tezyn-i zt u sft eyledi.

Takdre edb rzsn izhr,Allah deyu azm-i cennt eyledi.


17/102

Trhini yazan kalem krlsn,

Ahmed Cevdet Paa veft eyledi.

Ahmet Cevdet Paann 1272/1856 senesinde Rabia Adviyye Hanmla olan evliliinden

ocuklar

olmutur: Bunlar olu Ali Sedad Bey ile k

zlar

Fatma liye ve EmineSemiyye hanmlar idi. Ei Rabia Adviye Hanm, Cevdet Paann vefatndan iki sene sonra1314/1897 senesinde hayata gzlerini yummutur. Oullar Ali Sedad Bey de ebeveynininirtihlinden sonra fazla yaamam ve gen yata 1900 ylnda vefat etmitir. Yazdmantk kitaplaryla hret yapan Ali Sedad Beyin de biri erkek, ocuu bulunuyordu.Kzlarndan Azime Hanmn torununda Cevdet Paann ismi devam ettirilmitir.

Cevdet Paann kzlarndan Fatma liye Hanm, ilk Trk kadn romanc olarakedebiyat tarihimize gemitir. Yver Fik Paa ile evlenen Fatma liye Hanmn buevlilikten drt kz olmutur. Emine Semiyye Hanm ise iki evlilik yapmtr. lk eiMustafa Paadan bir olu ve bir kz; ikinci ei Reid Paadan ise bir olu olmutur.

ahsiyeti

Byk devlet adamAhmed Cevdet Paa byk bir devlet adam olduu kadar ayn zamanda tarihi,

hukuku, mtefekkir, edip, eitimci ve sosyologdur. Daha talebelik yllarnda parlakzeks, alkanl, bilgisi ve isbetli tahlilleriyle hocalarnn dikkatini ekmiti. Zamanzaman onlarla ilm meselelerde mnzaralara girerek bu ynn ortaya koymutur.

Gen yata slm ilimlerle birlikte Arapa ve Farsay mkemmel renmiti. ReidPaa dairesine devam etmee baladktan sonra, Emin Efendi adna bir zttan Franszca

okumutu. Franszcay gayet gzel anlar; ancak yazamazd.30

Bulgarcaya da vkft.Cevdet Paa, nzrlklar devrinde bilhassa tahsil ve terbiye hayat iin kkl yeniliklere

imz atmtr. Osmanl ilimler akademisi hviyetindeki Encmen-i Dniin tekilinde byk rol olmu; Drlmuallimn (muallim mektebi) nizamnmesi onun mdrlzamannda hazrlanmtr. Trkenin ilim lisan hline getirilmesi iin almalar

balatmtr. Cevdet Paa, mekteplerde okutulmak zere modern metodlara gre Trkegramer ve ders kitaplar hazrlamtr.

Cevdet Paa, Tanzimat devrinde Osmanl cemiyetinin srklenmee balad krkrne Frenk taklitiliine ve maddeci felsefeye iddetle kar kmtr. Avrupakanunlarnn ve messeselerinin, olduu gibi alnmasn mdfaa eden li ve Fuad Paagibi devlet adamlarna kar, Osmanl medreselerinden yetimi mmtaz ve ileri grl birdevlet adam olarak mcdele etmitir. O, Batnn fen dallarnda, teknik ve ynetimalanlarndaki stnln kabul ederek, bu sahalarla alkal Osmanl messeselerinin Battarznda slhn savunmutur. Bu erevede bata li Paa olmak zere baz devletadamlarnn Fransz kanunlarnn tercme ve iktibas edilmesi ynndeki teebbslerinihaysiyet krc bularak bunlara sed ekmeye muvaffak olmu, slm fkhna gre Mecelleadl kanunun hazrlanmasnda en mhim rol oynamtr.31

O devir, ngiliz yanls Mustafa Reid Paa ile Fransz yanls li ve Fuad Paa gruplararasndaki mcdelenin kzt; hkmete birinin gelip dierinin gittii bir devir idi.Dolaysyla Ahmed Cevdet Paay herkes kendi tarafna ekebilmek iin mcdeleierisine girmiti. Geri Cevdet Paa, devlet idaresinde Mustafa Reid Paa yetitirmesi

olduu halde, icraatlarnda mstakil davranr; sadece hayrl grd istikamette hareketederdi. Bu itibarla hi kimse onu dorudan kendi tarafnda grmezdi. Nitekim Reid Paa


18/102

grubuna yakn olduu halde, ayn gruptan birisi gelerek Cevdet Paaya: Ya bizim tarafagel; ya te tarafa git! ki bayraktan birine yazl! Zira buraya gelip getiin iin heyet-ihzra senden emin olamaz. Yarn biz meydana karsak, ilk iimiz seni ezmektir demiti.Cevdet Paa ise cevaben: Ben devletin hizmetkrlarndanm ve kk rtbede bir adamm.Vkelnn ihtilfna karmak bana yakmaz. Ben herkesle barm. Behemehal bir

bayrak altna girmek lzm gelirse, Bayezid meydannda bir bayrak ap yalnzca altndaotururum demitir.32

Cevdet Paa, Kanun- Esas ve Merutiyet devirlerinde zaman zaman devlet adamlarile ihtilflar yaamtr. Nitekim 1293/1876 tarihli Kanun- Esas mzkere edildii srada,Cevdet Paa bunun baz hkmlerine itiraz ettii zaman Midhat Paa: Senin Avrupakanunlarna akln ermez diyerek tahkir edici bir tarzda hitapta bulunmutu. Bunun zerineAhmed Cevdet Paa prhiddet: Sizin akl ve fazileti ayracak lnz, ancak on-onbekelime Franszca bilmee mnhasrdr diyerek Midhat Paay mahcub etmi; MtercimRt Paa araya girerek iki taraf teskin etmee muvaffak olmutu.

Cevdet Paa farkl fikirlerin hz kazand; bilhassa Tanzimat ile beraber dine kar bir

kay

ts

zl

k iine girildii devirde, ananeci slm-Trk kltr ile yeniliki Bat

aras

ndasentez tekil etmeye alan bir devlet adamdr. Ona gre slm dini herkese hak ettiihrriyeti verdii iin, slm dnyasnda Batdaki gibi bir hrriyet mcdelesi vuku

bulmamtr. Buna mukabil adaletin tesisi gayretleri n plana kmtr. lke ierisinde birfitne, fesat ve zulm varsa, bu ancakslmiyete uymamaktan kaynaklanr.

Cevdet Paa, Fransz ihtillinden sonra bulac bir hastalk gibi Avrupada yaylmayabalayan kavmiyetiliin (o bunu milliyetilik yerine kullanr), devlet iin byk bir tehlikegetireceinin farkndadr. Bu itibarla slm geleneine uygun olarak Mslman milletlerin

birlik ve btnln muhafaza edebilmenin yolu, Osmanllk fikrine sarlmaktangemektedir. Onun millet anlaynn ne kadar isbetli olduu, lmnden bir ka senegemeden, ttihat ve Terakki Frkasnn ataca yanl admlarla ok ak birekilde ortaya

kacaktr.

Tarihi ve sosyologCevdet Paa, klasik Osmanl tarihiliine yeni bir bak as getirmi; tarihilik, tarih

felsefesi ve metodolojisi bakmndan da eski vaka-nvis tarihlerinden farkl yeni birtelkkinin yolunu amtr. Osmanl tarihiliinin klasik geleneine eklen bal grnmekve slm tarihiliinin ilm tarihilik ekoln takip etmekle birlikte, bunun belgatanem veren ran tarz edeb tarihilikle ahenkli bir terkibini gerekletirmitir. Cevdet Paa,tarih felsefesi ve metodolojisinde geni lde, bir ksmnn tercmesini yapt bnHaldunun Mukaddimesinin tesirinde kalmtr.

Eserlerinde tenkid hissi kuvvetlidir. Gerektii vakit de hdiseleri bir btn olarak elealr. Sebep-netice mnasebetlerini aklamaa alr. Yeri gelir, bozulan messeselerinslh iin zmler retir. Btn bu halleriyle geleneki Osmanl tarihiliinden adatarihilie geite bir merhale tekil eder. Tezkir ve Marzt, Trk tarihiliinde buynyle son derece kymetli eserlerdir. Devrin hdiseleri ak ve gizli taraflaryla ortayakonularak hazrlanmtr. Her iki eser, Tanzimat ve Sultan II. Abdlhamid devirlerininsiyas, iktisad ve ictima tarihini aydnlatan ana kaynak vasfn hizdir.33

Cevdet Paa yeri geldike Avrupa devletleriyle Osmanllar arasndaki uygulamalarn veanlaylarn mukayesesini yapmaktan da geri durmaz. Avrupay kr krne taklidingelecekte onulmaz yaralar aacan dile getirir. Gayret-i diniye ile gayret-i vataniye

kavramlar bunlardan biridir. Paaya gre Avrupada gayret-i diniyye yerine gayret-ivataniyye kim olmu yerlemitir. Lakin bu da feodalite asrlarnn son bulmas ile ortaya


19/102

km ve Avrupallarn ocuklar pek ok zamandan beri vatan szn iiterekbymlerdir. Neticede nice yllarn sonunda vatan uruna kelm askerler arasnda yeretmitir. Osmanl devletinde ise durum tamamen farkldr.

Biz de vatan denilirse askerin kylerindeki meydanlar hatrlarna gelir. Biz imdi vatanszn ortaya koyacak olsak zaman ierisinde halkn ierisinde yer ederek Avrupadaki

deerini bulacak olsa bile gayret-i diniye kadar kuvvetli olamaz. Onun yerini tutamaz. Ohale gelmesi ise uzun bir zaman alr. O vakte kadar da ordularmz ruhsuz kalr.34

Zira Osmanl devleti askeri bir devlettir. Din, yani slmiyet, Devlet-i Aliyye iinvarlnn devamn kendisine borlu olduu bir hakikattir. Osmanllar da yeryznde din-islmn hmisi olan yegne devlettir.

Cevdet Paa, 1774- 1826 vakalarn tasvir eden mehur tarihinde ise, selefi olan vaka-nvislerin eserlerine geni lde dayanmak ve vaka-nvislik ananesini ksmen takipetmekle beraber, ada dier telifleri ve kaynak malzemesi ile yetiebildii devrinriclinden dinledikleri haberleri de kullanmtr. Bylece yalnz hdiselerin cereyan eklinitasvirle iktif etmeyip, vakalar arasndaki irtibatlar kurmaya alm ve zikredilen

devreye ait vaka-nvis teliflerinin pek kymetli bir tahlil ve tenkidini ortaya koymutur.Bu vasfyla gsterdii kudret sebebiyle, aratrclar, ok defa onun eseriyle iktif edipkaynaklarna mrcaat gereksiz grmlerdir.35

Cevdet Paa, Ksas- Enbiy isimli eserinin her cildi tamamlandka, bir nshasngzelce cildletip Pertevniyal Vlide Sultana takdim ederdi. Vlide Sultan, butakdimelerden pek mtehassis kalarak, kymetli hediyelerle mukabelede bulunurdu. li,Fuat ve Midhat Paa gibi azl hasmlarnn hcumlarnda veya nemsiz grevlere getirmekistemelerinde muhakkak ki kendisini ok takdir eden Vlide Sultann himyesi imdadnayetiirdi. Evkaf Nzrlna tayininde de onun dahli olduu anlalmaktadr. Nitekim SultanAbdlazizin hali zerine Pertevniyal Vlide Sultan da kudret sahnesinden ekildii iin,Cevdet Paa hmisiz kalmt. te byle bir zamanda, Midhat Paa onu Divan- Ahkm-

Adliye zlna getirmiti. Tesis ettii ve senelerce nzrln (reisliini) yapt birdivana kdemsiz bir z sfatyla vazifelendirilmesi, phesiz ki kendisini aalamakmnsn tayordu.

Belki de devlet ierisinde yllarca sren bu yalnzl sebebiyle Cevdet Paannmedrese hocal yapma ak hi snmemitir. Tezkir adl eserinde bu husustan

bahsederken: lemin bu hallerinden mteneffir olarak (nefret ederek) eskiden beri emelimolduu zere Fatihteki medrese odasnn demesini yenilemek yahut Hamidiyemedresesine yerlemek zere lzm olan tedrikleri grmee teebbs eyledimdemektedir. Hatta bu demlerinde:

Yrin vefs yok, ayr knec

Cevdet azmet etmeli uzlet diyrnademitir.36 [Dostlarn vefas kalmam hasmlar ise c almaya almakta. Bu durumdaCevdete uzlet kesine ekilmek dyor.] Ve yine:

Lafz- vefy yazsa da bilmez melini,

Kimse gvenmesin bu zemne kibrna

beyti onundur. [Vef kelimesi yazl olsa da melini (aklamasn) kimse bilmez. Hikimse bu zamann ileri gelenlerine gvenmesin.]

Ancak zaman neler gsterir bilinmez demiler. ok gemeden Midhat Paa Sultan II.Abdlhamid Han tarafndan sadretten alnd. Bir mddet darda kalan Midhat Paa nceSuriye, sonra Aydn vliliine getirildi. te bu sralarda padiah, amcas Sultan AbdlazizHann tahttan indirilmesi ve lm ile alkal tahkikat atrmt. Midhat Paa da hakkndatevkif emri ktn renir renmez 18 Mays 1881de Fransz konsolosluuna snd.


20/102

Eski bir sadrzam ve hlen bir vilyetin vlisi olan ahsn byle bir hareketi, yakn tarihinen talihsiz vakalarndan saylmtr.

te Fransz konsolosluundaki Midhat Paaya Ahmed Cevdet Paa u mektubugnderecektir:

zmirde Fransa devleti bakonsoloshnesine firar eylediiniz hakknda resm teblivuku bulmam olsayd, katiyyen inanmazdm. Hele bana stanbula ancak bir ecnebgemisiyle gidebileceiniz ve stanbulda da ancak bykelilerin taahhd altnda birmahkemede muhakeme edilmeyi kabul ettiiniz hakknda yolladnz haber, inanlacakgibi deildir. Baka tedbirlere hcet brakmadan derhal karak teslim olmanz ricederim.37

Zaten Sultan II. Abdlhamid Hann Fransa bykelisini tehdid etmesi de semeresinivermi ve Midhat Paa konsoloshneden alnarakstanbul vapuruna gtrlmtr. BuradaCevdet Paa da vardr. Cevdet Paa, ilk medrese arkadal yaptklar Midhat Paaya

beraberce stanbula gideceklerini, orada mahkemeye kacan, fakat vapur limanda ikenkendisinin ve mdde-i umum (savc) Latif Beyin hazrlk sorgusunu yapacan, istedii

gibi cevap verebileceini sylemitir. Midhat Paa iine dt vaziyetin ve Franszlarasnmakla yapt byk hatann farkna varacak ve daha sonra hatralarnda Yalnz banadeil, evlatlarma da kalacak tarih-i mrmn lekesidir diyerek itirafda bulunacaktr.Yllarca aleyhinde alt Cevdet Paann nezretinde geliini nasl karladn veayrca ezildiini de tahmin etmek g olmasa gerektir.

Kltr adamCevdet Paann kltr tarihimiz iinde nemli bir yeri vardr. zellikle onun dnce

sisteminin odak noktasn anlamak iin medeniyet ve medeniyetilik anlayn bilmekgerekir. Cevdet Paa vaktiyle Avrupadan ilim ve fende stn olan slm leminin onaltnc

yzyl sonlarndan balayarak geri kaldn kabul etmektedir. Biz geri gittike, Avrupailim ve maarifte bir suret-i fevkalde terakki ede ede akllara hayret verecek dereceyegelmitir. Bu ilerlemeden mutlaka yararlanmak gerekmektedir der. Ancak o taklitilie,kanun ve messeselerin olduu gibi alnmasna kar olup, slm geleneklerinkorunmasndan yanadr.38

Ayrca gittii ve gezdii yerlerde idar faaliyetlerinin yansra, cemiyet hayatn da takipetmekte ve buna dair tahlillerde bulunmaktadr.39 Nitekim bir ay kald Bkrete ilehayat, kadn-erkek mnasebetleri konusunda ok menfi intiblar edinmi ve bunu yleifade etmitir: Orada galiba hamiyyet ve rz u namus szlerini kimesne b v ecdadndan[baba ve dedelerinden] iitmemi. Kar ve koca birbirini kskanmak det olmam. Herkes

beendii ile muerete [grmeye] mni mzhim [engel ve zorluk] yok. Bir kadn

sevgilisi ile grr iken kocas odaya girmiyor. Mueret-i nis [kadnlarla grmek] birdi i hkmne girmi ve bu hususta kendilerince hrs u tehlk [istek] kalmam.

Cevdet Paa bu kabil durumlarn dier Avrupa lkelerinde nasl olduunuaratrmaktan ve ifade edilenleri yazmaktan da geri durmaz. yle ki: Orada birFranszdan sordum ve dedim ki: Fransada dahi mueret-i nis [kadnlarla grmek] bumertebe serbest midir? Dedi ki: Ne mnasebet! Bizde de vka kadnlar serbesttir. Amma

bir takm rsm- rz u edep [namus gsterileri] perdesi arkasnda mesturedirler[sakldrlar]. Burada vaktiyle perde yrtlm. Herey meydana kmtr.40

Cevdet Paa yllar sonra ihtid eden [mslman olan] bir Hristiyann mektubuna cevapolarak evlilik hakknda u bilgileri verecektir: Nefsini haramdan vikye [korumak] ve

ocuk tevlid terbiye etmek niyyetiyle nikh, nevafil-i ibdtdan [nfile ibdetlerden]efdaldir ve snnet-i mekkededir. Gryoruz ki Hristiyanlar iinde pek ok bekr adamlar


21/102

bulunuyor. Pek ok kzlar kocasz kalyor. Amma ehl-i slm iinde bekr az bulunur. Kzirkin ve fakir de olsa ekseriya kendisine bir koca bulur. Ahlisi s rf ehl-i slm olan

beldelerde meyhne ve kumarhne olmad gibi, kerhne dahi olmaz ve sanki cemiyet-ibeeriyenin ihtiyct- tabiyyesinden [insan cemiyetinin tabi ihtiyalarndan] imi gibifuhiyyt iin tekilt ve tertibt yapmak htra gelmez ve fuhiyytdan mtevellid ilel-i

sriye hdis olmaz [fuhutan doan salgn hastalklar kmaz]. Zevcesi kendi malndandiledii gibi tasarruf eder, alr, satar. Zevci ona mdahale edemez. Zevc ise zevcesi iinlzm olan skn ve meklt ve melbst [ev, yiyecek ve giyecek gibi nafakay] tedrikemecburdur. Hatta diyr- badeye [uzak diyarlara] gidecek olsa, birlikte gitmek zerezevcesine cebr edemez [zorlayamaz]. Bununla beraber zevcesinin nafakasn kat edemez[kesemez].41

Cevdet Paa devlet adaml ve tarihiliinin yansra ayn zamanda devrinin hukukslhatn da gerekletiren bir hukuk adamdr. Zamannda hazrlanan kanunlarn vekurulan messeselerin nemli bir ksm Onun elinden kmtr. Bu itibarla Bernard Lewisonun hakknda dh hukuk adam tabirini kullanr. O hukuk meselelerde, her zaman iinekilde Baty taklit ederken, zde er prensiplere bal kalmayir edinmitir. Kuvvetlifkh bilgisi, hizmetlerinde gz doldurmas, kanun ve nizamnme kaleme almada tecrbe vemeleke kazanmas hasebiyle henz otuzbe yanda iken Meclis-i li-i Tanzimat zlnagetirilmitir. Bu devirde bu mecliste hazrlanan kanun ve nizamnmeler, hep CevdetPaann kaleminden kmtr. 1858 tarihli cez ve arzi kanunnameleri ile 1864 tarihlitapu nizamnmesinin hazrlanmasnda byk emei gemitir.

1868de bugnk Yargtayn ilkekli olan Divan- Ahkm- Adliyenin kurulmasndabyk katks oldu ve ilk reislie de kendisi getirildi. Divan- Ahkm- Adliyenin dhilnizamnmesini de hazrlayan Cevdet Paa, biri temyiz, dieri istinaf olmak zere ikimahkeme hlinde tekilatlandrd Divann salam hukuk esaslar zerine kurulmas iingayret sarfederken, dier yandan Divan zlarnn bilgili ve diryetli hukukular arasndan

seilmesi iin alt. Dier taraftan bugnk hukuk fakltelerinin nvesi saylabilecekMekteb-i Hukuk da onun Adliye Nzrl devrinde alacaktr. Mahkeme ilmlarnnyaynlanaca ve hkmlerin yazlmasnda hkimlere yardmc olmak zere Ceride-iMehkim'i 1291/1874 tarihinde Cevdet Paa nerettirmitir. Bugn Adalet Dergisi adylahl neredilmektedir. Osmanl kanunlarnn topland Dstur da ilk defa Cevdet Paanngayretleriyle neredilmitir ki bugn de kanunlar bu Dsturlarda toplanmaktadr. CevdetPaann bir hukuk adam olarakslm ve Osmanl hukukuna kazandrd en mhim eseriise Mecelle-i Ahkm- Adliyyedir. Mecelle, btn mslman devletlerinde er hukuksahasnda hazrlanan ilk kanun olma hususiyetine sahiptir.

Cevdet Paann bu kanunun ortaya kmasndaki rol, Mecelleyi hazrlayan heyetinbakan sfatyla sadece kanunun hazrlanmasndan ibaret deildir. Zira bu sralarda

Osmanl meden kanununun mill karakterde mi olaca, yoksa ticaret kanunu gibiAvrupadan m alnaca konusunda devlet adamlar arasnda iddetli bir mcadeleyaplmaktayd. O srada messir mevkide bulunnan olan li, Midhat ve Kabul paalar1804 tarihli Fransz meden kanununun tercme edilip kabul olunmas taraftar idiler.Fransa da bykelisi Msy de Boure vstasyla meden kanunlarnn kabul konusundaOsmanl devletine bask yapmaktan geri durmuyordu. Ancak Cevdet Paann dirayetlemeseleye sahip kmas sonunda Mecellenin hazrlanmasna karar verilmitir. Mecelleninyllar alan hazrlanmas dneminde de bu almay akamete uratacak veya Cevdet Paayyldracak gayret ve mcadelenin eksiksiz srdrld grlecektir.42

Edip ve dil limi


22/102

Dier taraftan Cevdet Paa, Trkenin sadelemesi, Trk edebiyatnn kendi iindeolgunlamas hareketlerine yeni bir ciddiyet kazandrm byk bir edib ve dil limidir.43Kuvvetli slbu ile iirler de sylemitir. Ancak bu vdide bir iddias olmadndan, bykirler arasnda yer bulmaz. Sultan II. Abdlhamidin istei zerine iirlerini bir divanedetoplamtr. Divane-i Ear adl bu divandaki iirlerinin ou gazel tarznda olup, ilerinde

ark, rub, tarih ve mfredler de bulunmaktadr. Cevdet Paann iirleri, kuvvetli bir dil,ilim ve geni bir kltrn besledii parlak bir zeknn mahsuldr.

Padiaha sunduu arzada bu hususlaryle ifade etmitir: Emr fermn- hmyunzere, dank ve dzensiz beyitlerimi bir araya toplayarak bu nshay meydana getirdim.Ancak otuz seneden beri iir yazmaktan uzak durduum iin harabelerde antika arayanlargibi eski evrak- perkende iinde perian iirlerimi aray p taradm. Bulduum ciz veniz iirlerimi bir divane tarznda tertib eyledim. Kullarnn iir meydanna at srmesizayf ve kuvvetsiz bir at ile yar atlar arasna karmak gibidir.44

Cevdet Paa hazrlam olduu divanesini, sonuna padiaha bir kaside ve bir tarihdrmek suretiyle arz eylemitir.

Cevdet Paaya gre iir, insann tabiatndan meydana gelen eseri gibidir. irkin dahiolsa gzne gzel grnr. Kolaylkla kusurunu grmez. Bu itibarla ir, kendi iirine bigne nazaryla bakmaldr. Bakasna ve hususen anlayanlara gsterdiinde onuntenkitlerini kabul etmelidir. Sz buketleri, itiraz tara ile ne kadar taranrsa o kadardzelir ve o vechile ediplerin takdirine mazhar hale gelir. O, bu fikrini ifade etmek iin umsra sylemitir:

ane-i zlf-i suhandr itiraz.45 [tiraz sz zlfnn taradr.]

Cevdet Paa, iirlerini, umumiyetle karlat bir vaka veya zamann kendisinehazrlad sevin ve elem karsnda duyguland anlarda yazmtr. Nitekim Fuad Paaile Msra gittii bir srada henz ilkbahar zaman iken dahi scaklardan bunalmt. Ognleri anlatrken: Scaklk glgede otuz be gnete krk be derecelerine vard. Geceyatak odasnda dahi yirmi yedi derece harret olup, ben ise bu kadar scak hamamda bileduramam. Bu scaklardan muztarib olduk. Yol arkadalarmzn ve hizmetcilerimizin ouhasta oldu. Byle alk olmadm derecede scaklardan b-uur olduu halde can skntsile sylediim gazellerden biri yle idi:

Anlsn yr elinden cm- mey n ettiim demler

Net- vasl ile dehr ferm ettiim demler

Anlsn bri imdi bezm-i yrn- Sitanbulda

Boaziinde bezmi mey gibi c ettiim demler

Bana zindn olur Msrn sary yda geldike

O Ysuf-hsn hasretle der-g ettiim demler

Aceb glende olsun htr- ahbba gelmez mi

Hezr h u ferydmla hm ettiim demler

Tararken turresin ydna gelsin bri cnnn

O sevd ile aklm hne-berd ettiim demler

Meer sermye-i d imi ky- dilrda


23/102

Sirikim nakdin hk le ma ettiim demler

Anp stanbulu ferydm ile eylerim heng

Burada d u kaanun perdesin g ettiim demler

Gelince yda Cevdet alarm sadr- keremkrn

Der-i ltfunda ekdr ferm ettiim demler.46

Fehim Efendinin bir gazelini tahmis etmitir ki matlau ekildedir:

Seherde bd- sab mjde-i hezre gider

Hezr zr ile blbl de gonce-zre gider

Birer hayl ile herkes birer kenre gider

Ales-sabh cihan halk kr u bre gider

Bel-ken- muhabbet de ky- yre gider.47

Medrese hocal beklerken memuriyet hizmetine getirilmesi ve bunda srarldavranlmas zerine mecbur kalp vazifeyi kabul ettiinde u beyti sylemitir:

Hbn- b-vef gibi dehr-i desse bz

Nz ehline niyz eder ehl-i niyza nz.48

[Bu hileci dnya, vefsz gzeller gibi peinden koana naz eder; nazlanan vekendinden kaan ise kovalar.]

Yakmaz ehl-i kemal vekre fart- mizah

gibi airin hviyetine yakr arbal ifadelerinin yan sra;

Zannetme hemn ehr-i zerdimde eser var

Hicrn eleminden dil-i zrmda neler var

Takrir edemen s- dil derd-i dernum

Syletme beni htr- zrmda keder var

Yok halimi arz eylemee tab u tvnm

Cevdet ser-i rumda bu dem derd-i sefer var

gibi sade, tabi ve yapmacksz manzumeleri de dikkati ekmektedir.49

Cevdet Paannglsn redifli mehur ve erbabnca beenilen bir gazeli de yledir:

Eden vuslt deminde fikr-i hicrn alasn glsn


24/102

Dkenler ek-i d byle her an alasn glsn

Gelb bezme yine bin nz ile aa gelmezsin

Bu hle skya emi ebistn alasn glsn

Gli mrn hazn kesret zre hande etmektir

Glp gller aldka hezrn alasn glsn

Hadengi gamzen ile cn vermek cna minnettir

Bu rin merk ile rh-ehidn alasn glsn

Lebi can tazeler bmar em-i can alur Cevdet

O ha dil-veren dilhasta her an alasn glsn.50

Aile reisiAhmed Cevdet Paann youn devlet hizmetlerinin yan sra ei ve ocuklar ile de

alkadar oluu, iyi bir ile reisi olduunu gstermektedir. Tara memuriyetleri srasndazevcesi Adviye hanma aksatmadan mektuplar gndermi ve ihtiyalarn temin etmeyealmtr. Bosna-Hersek teftii srasnda zevcesi nc ocuuna hmiledir. Cevdet Paauzak yerlerde bu endie ierisinde gnderdii mektuplarda eve bakacak bir kadnayarlamasn ve tembellik etmeyip her gn bir miktar gezinmesini sylemesi onu ne denlidndn gstermektedir.

Paann Bosna-Hersekteki vazifesinin birka ay uzamas dedikodular beraberinde

getirmi ve orada yeniden evlendii yialar kmtr. Bu yzden Adviye Hanmmektuplarnda srarla kendisini oraya aldrmasn paadan rica eder. Cevdet Paa btn busrarl talepler karsnda: Yine evlenme lakrdlar yazmsn. Artk bu szleri istemem.Halkn azna niin bakyorsun? Ben evlenecek olduum vakit bamdan bir nikh gemekniyetiyle evlendim ve Allah teldan yle istedim. imdiye kadar baka suret hatrmagelmedi ve Allah gstermesin diyerek sadakatini izhar eder. Cevdet Paann dedikodularhakknda verdii cevap kadar, onu karanlar hakkndaki dnceleri de gnmzinsanlarna da ibretlik dersler sunar: Halkn dedikodusu bitmez ve niin sylyorlar deyugcenmek iktiz etmez.51

Cevdet Paa yine stanbul dnda olduu zamanlarda ile veya ev ile alkalmeselelerde karar ekseriya zevcesine brakrd. Fakat baz ikaz ve nasihatlerde bulunmada ihmal etmezdi. Adviye Hanm da dim zevcinin fikrine mrcaat ederdi. Paa, iyicednp tanmasn ve ondan sonra karar vermesini istedii veya bir yol gsterdiihususlardan sonra; Mermm size kolaylk olsun iindir. Yoksa nasl kolaynza gelirseyle ediniz efendim diyerek zevcesine sz brakr, ayn zamanda ona ne kadargvendiini de gstermi olurdu.

Cevdet Paa, maa yksek olmas yannda tefti vazifesiyle kt ekstra hizmetlerdede ayrca tahsisatlar alm, fakat hi bir zaman servet sahibi olamamtr. Adviye Hanmneli, Paaya gre epeyce aktr. Bu itibarla zaman zaman para konusunda eini ikaz etmekdurumunda kalmtr. Benim gibi sen de parann kadrini bilip de arttrm olsaydn, epeyce

paramz birikir idi. Ben bu kadar kalabal idare ettikten sonra size gndermek iin para

dahi arttryorum der. Ancak belki bu szlerin onu gcendirebileceini dnereksonunda: Bu szm latifedir. Yoksa zahmet ekmenizi hi kabul etmem, bilirsin iki


25/102

gzm efendim demekten de kendisini alamaz. Bazen da ellerine geen parann ok iyiolduunu belirterek kymetini bilmek gerektiini ve byle zamanlarda tasarrufta bulunmaklzm geldiini belirttikten sonra Daima sonunu dnenler zahmet ekmezler. Bunlarsize nasihat ve ihtar olarak yazyorum efendim, bundan gcenmemenizi rica ederim,diyerek tatl ikazlarda bulunur.52

Cevdet Paa ocuklarnn tahsili ile de yakndan alkadar olmutur. Onlara husushocalardan ders aldrarak mkemmel surette yetimelerini temin etmitir. Sadece kendiocuklar iin deil, konakta bulunanlarn ocuklar, hizmetkr ve criyelerin tahsiliyle demegul olmak zere bir hoca tutmutur. Olu Ali Sedad alt yanda Kuran- kermi hatmederken, kz Fatma liye de be yanda Kuran- kerm okumaya balamt. Ali SedadnKuran- kermi hatmetmesine ok sevinen Cevdet Paa, kendisine u mektubugndermiti.

Cier-kem olum Ali Sedad,

Bu hafta postasyla iki kta mektubun geldi. Pek hazzettim. Hele hatm etmisin,bundan dolay ne kadar memnun olduumu kalem ile beyan edemem. brahim efendiye

dahi teekkr ve dualar eylerim. nallahl-kerm ben de yaknda stanbula varrm.Fakat imdi Boaziinin en gzel vaktidir. Orada bulunamadma ben dahi teessfediyorum. Hele sizleri pek zledim. Gece gndz aklmdan ktnz yoktur. Cenab- Hak

pek yakn vakitde hayrlsyla mlkatmz myesser eyleye. min bi-hrmeti seyyidl-mrseln.53

Ahmed Cevdet Paa gittii yerlerde eine ve oullarna her zaman hediyeler alpgndermeyi de ihmal etmeyen mfik bir aile reisi olarak da karmza kmaktadr.Reyhaniyeden bir kilim ile bir seccde; Bosnadan eine bir som dervi ka, olunasrmal bir kalem; einin arabas iin Avusturyadan aldrtt bir ift cins beygir; olunaaldrd cins gzel tay bunlar arasndadr. Paann btn bu hareket ve tavrlarnn huzurlu

bir aile ortamnn tesis edilmesinde muhakkak ki nemli bir yeri olmutur.

EserleriTarih-i Cevdet: Osmanl tarihinin 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan, 1826da

Yenieri Ocann kaldrlmasna kadar olan devresini ihtiv etmektedir. Tenkiti vetahlilci bir tarih anlay ile hdiselerin gerek sebep ve illetlerini aratrmtr. On iki ciltolarak, otuz ylda tamamlanan eserin eitli tertip ve basklar vardr.

Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef: On iki ksmdr. Cevdet Paann en tannmeseridir. Hazret-i demden itibaren bir ok peygamberin, slm halfelerinin, Sultan II.Murada kadar Osmanl padiahlarnn tarihinden bahseder. Eserinde yer yer slp aheseridenilebilecek rnekler ortaya koymutur. Eserin ilk alt cz Cevdet Paann salnda

baslmtr. Kz Fatma liye Hanm, 1915de on iki cz halinde tam olarak bastrmtr.Eserin daha sonra da sadeletirilmi basklar yaplmtr.

Tezkir: Vaka-nvislii zamannda (1855-1865) bizzat kendisinin de iindebulunduu hdiselere dair tuttuu notlardan teekkl eden eseridir. Devrinin siyas, ictim,ahlk cephesini anlatmtr. Devlet ve saray adamlarnn birbirleriyle olan ekimeleri,trl menfaat atmalar ve stanbulun o zamanki durumuna dair sade ve samim bir ifadeile ok gzel bilgiler verilmitir. Eser yeni yazyla Cavid Baysun tarafndan drt cilthalinde neredilmitir.

Marzt: Sultan II. Abdlhamide 1839-1876 yllar arasndaki tarih ve siyashdiseleri takdim etmek iin hazrlanmtr. Tezkirle ayn zamanlara ait olmasna ramen,

gayesi ve muhtevs bakmndan mhim farkllklar tar. Bu itibarla her iki eser birbirinitamamlar mahiyettedir. Yeni yazyla Yusuf Halaolu tarafndan yaymlanmtr.


26/102

Krm ve Kafkas Tarihesi: Kafkasyann tarih corafyas ile buralarda yaayantopluluklarn etnografyasnn kaleme alnd kk bir eseridir. Halim Girayn Glbn-iHnnndan istifde edilerek yazlmtr. Franszcaya da evrilen eser, 1918de YeniMecmuann 48. saysnda yaymlanmtr.

Mukaddime-i bn Haldun: bn Haldunun el- ber adl Arapa tarihinin birinci cild

altnc faslnn tercmesidir.Divane-i Cevdet: Genliinde yazd iirleri, Sultan kinci Abdlhamidin emriyle

bu kitapta toplamtr.

Kavid-i Osmaniyye: Fuad Paa ile birlikte yazd Osmanlca dil bilgisi kitabdr.Belgat- Osmaniyye: Mekteb-i Hukukta okuttuu edebiyat dersi notlarndan

meydana gelmitir. Klasikslm belgat anlayna gre dzenlenmi edebiyat kidelerinipek ok misallarle ortaya koymutur. Bu sahada yazlm ilk Trke eser durumundadr.

Medhal-i Kavid: lk mektep talebelerini Kavid-i Osmaniyyeye hazrlamak zerekaleme alnm eseridir.

Kavid-i Trk: Medhal-i Kavid isimli eserin basitletirilmi eklidir. Sbyanmektepleri iin kaleme alnmtr.

Takviml-Edvr: ems-Hicr tarih esaslarn anlatan eseridir.Miyr- Sedd: Sade bir dille yazlm ilk Trke mantk kitabdr. Olu Ali Sedad

iin yazmtr.

dbu Sedd fi-lmil-db: Miyr- Sedad isimli eserin bir eki gibidir. Mnzarausl ve kidelerini aklamaktadr.

Hlsatl-Beyn f Telfil-Kuran: Kuran- kermin toplanmas ve telfini anlataneseridir.

Asar- Ahd-i Hamidi: lk mektepler iin kaleme ald bir ilmihal kitabdr.

Hilye-i Sedet: Hazret-i Peygamberin mbarek vasflarn ve gzelliklerini anlatan bireserdir.Malmt- Nfia: Rdiye mekteplerindeki din derslerinde okutulmak zere

hazrlad muhtasar bir eserdir. Halk arasnda da tutulmutur. 1279 tarihinde stanbuldabaslan nshas, sonradan Latin harflerine de evrilerek Fideli Bilgiler adyla baslmtr.

Mecmua-i liye: Kz Fatma liye Hanma okuttuu hikmet, felsefe, matematik,geometri, astronomi ve eitli slm ilimlere dair dersleri bir araya toplad eseridir.54


27/102

kinci ksm

MECELLE- AHKM-I ADLYYE

____________________

Ahmed Cevdet Paa, Mecelle'nin hazrlanmasnda nayakolmakla yalnz slm hukukuna deil, dnya hukuk hayatna da byk

bir hizmette bulunmu, hem kendi adn hem de hazrlad bumkemmel eserin adn ebedletirmidir.

Bernard Lewis


28/102

slm hukukuMecelle veya tam ismiyle Mecelle-i Ahkm- Adliyye, Osmanl Devletinin son

zamanlarnda tatbik edilmi bulunan meden kanundur. Mecelle, bir takm fikirleri, meseleve mevzular toplayan kk hacimde bir kitap, mecmua veya dergi demektir.55 Mecelle-iAhkm- Adliyye tabiri ise adl hkmler topluluu gibi bir manya gelmektedir.

Tarih boyu, slm dinine mensup btn memleketlerde hkm icr eden slm hukuksistemi, Kurn- Kerm ve hads-i erflerden, mctehid denilen ve baz husus vasf vemelekeri hiz lim hukukular tarafndan karlan kidelerden teekkl etmektedir. Bukideler, fkh kitaplar vstasyla nesilden nesile intikal etmitir. Bu kitaplardan Hanefmezhebinde yazlm olan Kenz, Mecma, Kudr, Muhtar, Hidye ve Vikye adndaki alttanesi ok mehur ve muteberdir. Kd ve mftler hep bu kitaplara gre hkmvermilerdir. slm hukukunun tamamen hkim olduu Osmanllarda da bu kabil eserleryazlmtr. Bunlarn banda, senelerce medreselerde ders kitab olarak okutulan vemahkemelerde kadlarn balca mrcaat kayna olan eyhlislm Molla Hsrevin(vefat 1480) Drer isimli kitab gelir. Bu kitap onbeinci asrdan onyedinci asra kadar buhkimiyetini srdrmtr. Fatih mderrislerinden Haleb brahim Efendi (vefat 1549)tarafndan Hanef mezhebinin yukarda isimleri geen en muteber alt temel eserindenistifde ile Arapa olarak yazlan Mltek ise, XVII. asrda Sultan brahimin fermnylaMevkft Mehmed Efendi tarafndan Mevkft adyla Osmanl Trkesine de tercmeolundu. Bylece det mahkemelerde resm hukuk kodu hline geldi. Mevkft, Osmanlmeden kanunu, ile kanunu, miras kanunu, borlar kanunu, vergi kanunu, muhakemeusl kanunu, ksmen cez kanunu mesbesindedir. Bu hal XIX. asrn son yarsna kadardevam etti.

slm hukukunda fkh kitaplar kanun demek olduundan, ayrca kanun ismiylemetinler hazrlay p iln etmeye esasen gerek grlmemitir. Hindistandaki MslmanTrk hkmdarlarndan dindar bir sultan olan lemgir, ok masraf ederek, 1664-1672tarihleri arasnda, geni bir hukuku ulem heyetine Hanef mezhebinin kidelerini Fetv-y Hindiyyeadyla bir araya getirtmiti. Bir kanun teebbs denilebilecek bu ok kymetlimetin Hindistanda ngiliz hkimiyetine kadar mahkemelerin balca mrcaat kaynaolmusa da, hkmdarn fermnyla ilan edilmedii iin bugnki mnda bir kanun olarakgrlmemitir.

Osmanl Devletinde Tanzimat Ferman ile beraber hukuk hayatnda da yenilikleryaplmas esas benimsenmi ve yeni kanunlar hazrlamak zere komisyonlar tekiledilmitir. Bu komisyonlardan birisi de Mecelleyi hazrlamtr.

Mecelle'ye giden yolMecellenin ilnn hazrlayan muhtelif sebepler, kanunun mazbatasnda, bir baka

deyile giri ksmnda zikrolunmutur.

Bir defa, memlekette eskiden beri varolagelen tek hkimli ve dek dereceli (yani hukukihtilfn ilk ve son hal mercii) eriyye mahkemelerinin yannda zamann ihtiyalar veecneb devletlerin basksyla daha ok Fransz rneine gre nizmiyye mahkemelerikurulmutu. Bu mahkemelerin hkimleri, verecekleri hkmlerde hukuk bilgileri kfigelmedii iin eski fkh kitaplarn taramakta veya ou zaman mftlere mrcaat

etmekteydiler. Bu sebeple muntazam ve kolayca anla

l

r bir hukuk metnine ihtiya


29/102

domutur. te yandan zaman ilerledike eskisi gibi bilgili ve ehliyetli hkimler yetimezolmutur.

Ayrca Osmanl Devletinde ayr dinlere mensup ok sayda gayrmslimyaamaktayd. Bunlar din ve ilev hususlarda kendi dinlerinin hukuklarna, ancak bununhricinde kalan szgelii ukbat (ceza hukuku), muamelat (borlar ve ticaret hukuku) gibi

sahalarda slm hukukuna tbi idiler. Son zamanlarda bu aznlklarn hmisi rolndekiecneb devletler, bilhassa ngiltere, Fransa ve Rusya, Osmanl Devletine muayyen birhukuk metnini kanun olarak kabul ve bylece hukuk istikrar ve aleniyeti tekil etmesihususunda tazyikte bulunuyorlard. Zaten Tanzimat hareketini meydana getiren kimselermodern batl zihniyetin tesiri altnda idiler. Hatta li Paa gibi, Napolyonun hazrlattFransz meden kanununun kabul edilmesi fikrini mdfaa edenler bile vard. Yine slmhukuku kaynaklarnn farkl tefsirlerini tekil eden mezhepler arasndaki hkm farkllklarda tatbikatta bir takm mkilat dourmaktayd. Nihayet zamann ilerlemesi ile sosyal,iktisd ve hukuk hayattaki deimeler de byle bir kanun hazrlanmasn mecburklmtr.56

Mecellenin haz

rlanmas

hususunda kurulan ilk ilm heyet bir tak

m al

malaryaptktan sonra dalm, bu arada li Paann Fransz meden kanununun tercme veiktibas edilmesine dir teebbslerine,57 bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere bazhukukular ve devlet adamlar kar karak yeni bir mill kanun hazrlanmasn mdfaaetmilerdir. Neticede bunlar mcadeleyi kazanmlar ve bylece Mecelle Cemiyeti adylayeni bir ilm heyet tekil olunmutur. Zamann ok kymetli slm hukukularnn yer aldve balarnda byk hukuku ve devlet adam Lofal Ahmed Cevdet Paann bulunduu

bu heyet, 1869-1876 seneleri arasnda fslal mecrl, takriben yedi senelik bir bir almaneticesi Mecelle-i Ahkm- Adliyye adndaki ilk Osmanl meden kanununu tamamlamayamuvaffak olmutur.

Mecelle heyeti muayyen gnlerde toplanr, yazlacak mevzularn tertip ve tahriri

grlerek, kaleme alnmak zere ilerinden birine havale olunurdu. Karar yazldktansonra da tekrar ksm ksm maddeler zerinde bir daha grlr, sonra kabul olunanekilde tesbit olunur ve her madde yazl bakmndan, reis Cevdet Paann tashhindengeerdi.

Her kitap hazrlandka esbb- mcibe mazbatasyla (gereke tutanayla) meclis-ivkelya (bakanlar kuruluna) takdm olunur, meclis-i vkel da iyice mzkereden sonra

bz mhim maddelerin esbb- mcibesi gsterilerek arz tezkeresiyle (yazsyla) hilfetmakamna (padiaha) takdm edilirdi. Mcibince (gereince) amel oluna irdesi ktktansonra mbeyn-i hmyn (saray) ba ktipliinden kan irde, sadrzamlk makamnatebli edilirdi.

Kanunun her bir kitab

, al

man

n sonu beklenmeden, tamamland

ka zaman

npadiah Sultan Abdlazizin fermanyla ilan olunmutur.

Mecelle heyetiMecelleyi tertip eden heyette Ahmed Cevdet Paadan baka u limler bulunuyordu.58

Ahmed Hilmi Efendi: Mecellenin btn kitaplarnn hazrlanna itirak etmitir.Kastamonulu olup, tahsilini stanbulda yapmtr. Mekke-i mkerreme pyesini aldktansonra Mecelle Cemiyetine girmitir. Anadolu kazaskerlii pyesini de aldktan sonra1305/1888 senesinde mllen tekde ayrlan Ahmed Hilmi Efendi, ilim ve fazilet sahibiolup, fkhtaki ihtisasyla hret kazanm gzide bir ahsiyettir. Nitekim Ahmed Cevdet

Paa da tezkerelerinde her frsat dtke Ahmed Hilmi efendinin fkhtaki ihtisas vemelekesinden hrmet ile bahsetmitir. Cevdet Paa Yanya vliliinde bulunduu srada


30/102

Mecelle ileri iin hep onunla yazmalarda bulunurdu. 1305/1888 ylnda vefat etmi olup,Ftih trbesi hazresinde medfundur.

Seyfeddin smail Efendi: Mecelle cemiyeti almalarnn tamamnda bulunmutur.Harputludur. Ahmed Cevdet Paann ders arkada idi. Mderrislik yapt. Anadolu veRumeli kazaskeri oldu. r-y Devlet zlna getirildi. Cevdet Paann bulunmad

zamanlarda Mecelle Cemiyeti reislii yapard. Hak yolunda szn esirgemeyen gzide birlimdi. 1300/1882de stanbulda vefat etti. Kabri Haydarpaadadr.

Filibeli Halil Fevzi Efendi: Mecellenin birinci ve ikinci kitaplarnda Evkaf-Hmyun mfettii; be, alt ve yedinci kitaplarnda ise vekld-ders (eyhlislmn dersvekili) nvan ile imzs vardr. Ailesi aslen Bursal olup, sonradan g ettikleri Filibede1220/1805de dodu. Babas Ayakl Ktphane diye hret olan Mustafa Efendidir.1824te stanbula gelip srasyla mderris, huzur derslerinde muhatap ve mukarrirolmutur. Muhataplarnn ittifakla hazrladklar derin suallere kar huzurdaki parlakmuvaffakiyeti dikkati ekmi ve bu durumu hocalar arasnda devaml dile getirilen birhusus olmutur. Sultan Abdlmecd Han devrinde saray hocal da yapmtr.

1279/1862de Medine mollas

, 1280/1863de fetv emini, 1283/1866da ders vekili olanHalil Efendi, 1297/1880de bilfiil Anadolu kazaskeri olmutur. Bilahare Rumelikazaskerlii pyesini de alan bu byk lim, talebesinin iczet veriini grmekmazhariyetine de erimitir. Mderrislii, kendisine teklif edilen eyhlislmlk vazifesinetercih etmitir. 1300/1882 veya 1302/1884 tarihinde 80 veya 82 yanda Tifde vefatetmi; Abdullah ibni Abbas hazretlerinin trbesine defnolunmutur.

irvnzde Ahmed Hulsi Efendi: Alt ve sekizinci kitaplar hari Mecellenin btnalmalarnda bulunmu, on nc kitabnn hazrlanmasnda ise byk emei gemitir.Amasyada doan Ahmed Hulsi Efendi, irvn smail Efendinin ve Sadrzamirvnzde Rdi Paann biraderidir. Galata kdl yapt. Anadolu kazaskerlii pyesiniald. 1306/1889 tarihinde Amasyada vefat etti. Orada medfundur.

Kara Halil Efendi: Mecellenin yedi il onbir ve on il onaltnc kitaplarnda fetvemini nvanyla, on ikinci kitabnda ise nvansz imzs vardr. 12119/1804 tarihinde ozaman Amasyaya bal Mecidz kazsnda dodu. lk tahsilini Amasyada yaptktansonra Konyada mehur Vidinli Mustafa Efendi ile Abdurrahman Efendinin derslerinde

bulunarak iczet ald. Ahmed Cevdet Paann da hocalarndandr. Paann kz Fatmaliye Hanm, Cevdet Paa ve Zaman adl eserinde, Kara Halil Efendiden bahsederken:Kara Halil Efendi bizim eve geldiinde, selmlk dairesinde bulunduum zamanlar,

pederimin herkese yapmad surette istikbal ve teyilerini grdmde, ocukluk hlimlebaknrken, aalardan bazlar Paann hocasdr derlerdi. Yine Halil Efendi bizim eveiftara gelecei zamanlarda, harem dairesinde dahi Paann hocas gelecekmi diye ziyadeitina ve hazrlklar yapldn grrdm, demitir. Usl ve fr- fkhta gayet mhirdi.Fetv eminlii yapt. nce stanbul kdl, sonra da Anadolu kazaskerlii pyesinikazand. Osmanl Devletinin 114nc ve Sultan II. Abdlhamid Han devrinin ilkeyhlislm idi. 1298/1880de stanbulda vefat etti. Ftih Cmii avlusunda medfundur.

Ahmed Hlid Efendi: stanbulda dodu. Babas kazasker Yusuf Efendidir. stanbulkds oldu. Anadolu kazaskeri pyesini kazand. Divan- Ahkm- Adliyye zs ikenhazrlanmasna itirak ettii Mecellenin dokuz kitabnda imzs vardr. 1299/1882de vefatetti. Ftih Cmii avlusunda medfundur. 117nci eyhlislm Mehmed CemleddinEfendinin babasdr.

Aladdn Efend

ahmet cevdet paşa ve mecelle

Documents