AKRAN BASKISI

Ergenlik dönemindeki gençler, yaşıtlarının kendilerini ailelerinden daha iyi anladığını

düşündüklerinden dolayı akranlarıyla fazla vakit geçirmek istemektedirler. Gençler,

kendilerini akran gruplarının doğal bir parçası olarak gördükleri için bulundukları gruptaki

diğer üyelere benzemeye çalışırlar.

Ergenlik döneminde gençler:

1. Bir gruba ait olma,

2. Kabul görme,

3. Sosyal onay,

4. Bağlanma gibi

sosyal ihtiyaçlarını daha yoğun bir şekilde yaşamaya başlarlar.

Gencin bir gruba ait olma/mensubiyet(aidiyet) ve kabul görme ihtiyacı, akran grubunun

kontrolüne girmesine yol açmaktadır. Akran grubunun kontrolüne girmek, beraberinde akran

baskısını da getirmektedir.

Genellikle akran baskısı, çocukların arkadaşları arasındaki benzer değer, amaç ve

beklentileri kabul ettiklerinde, aynı yaşantıları paylaştıklarında ortaya çıkmaktadır. Ergenlik

dönemindeki gençler, içinde bulunduğu yaş gruplarının etkinliklerinde, bir şeyi yapmak için

arkadaşları tarafından zorlanmakta veya cesaretlendirilmektedirler. Bazen akran gruplarının

etkileri okul yaşantısı için belirleyici bir faktör olabilmektedir. Gençler çoğu zaman, akran

grubunun içinde bir kimlik ve statü kazanabilmek için bu gruba boyun eğerek, uyum

sağlamaktadırlar. Akran baskısına boyun eğme ve uyma, gencin yaşamını ve gelecekteki

davranışlarını olumsuz etkileyebilmektedir.

Bu bağlamda okullardaki gençler;

1. Öğretmen otoritesine baş kaldırmak,

2. Grup kurallarına uymak,

3. Okulu asmak gibi davranışlarda bulunabilirler.

Ergenlik döneminde akran baskısına boyun eğme, bireyin ruh sağlığını ve sosyal

ilişkilerini etkileyerek, onların farklı tür ve düzeyde riskli davranışlarda bulunmasına da

neden olur. Akran baskısı, çoğu zaman dolaylı olarak yaşandığı için ergenlerin risk alma ve

suç kabul edilen davranışların ortaya çıkmasını tetiklemektedir.

Akran baskısının düzeyi yükseldikçe risk alma davranışı da yükselmektedir. Kişiden

kişiye risk alma davranışları değişse de genel olarak gençler:

1. Trafik,

2. Cinsellik,

3. Tehlikeli sporlar.

4. Kesici ve delici aletler taşıma,

5. Fiziksel kavgaya karışma,

6. Saldırganlık ve

7. İntihar düşüncesi/intihar girişiminde

bulunabilirler.

Ülkemizde gençler arasında akran baskısına boyun eğme ile beraber görülen risk alma

davranışları;

1. Sigara içme,

2. Alkol ve madde kullanımı,

3. Okuldan kaçma, okula devamsızlık,

4. Ders dışı aktivitelere daha az zaman ayırma,

5. Akademik performans düşüklüğü,

6. Hırsızlık,

7. Çetelere katılma

şeklinde ortaya çıkmaktadır.

Yapılan bilimsel çalışmalar, akran baskısına uğrama düzeyi ile farklı okul türleri

arasında da anlamlı ilişkilerin olduğunu göstermektedir.Örneğin; endüstri meslek lisesi

öğrencilerinin, genel lise öğrencilerine göre, genel lise öğrencilerinin ise kız meslek lisesi

öğrencilerine göre anlamlı olarak daha fazla akran baskısına uğradıkları tespit edilmiştir.

Ayrıca, genel lisede okuyan erkek öğrencilerin kız öğrencilere göre daha fazla akran baskısına

uğradıkları bulunmuştur. Akran baskısına uğrama düzeyi ile cinsiyet arasındaki ilişkiye

bakıldığında, kızların akran baskısından daha az etkilendiği ve olumlu yönde akran baskısı

yaşadıkları, erkeklerin ise daha fazla akran baskısı yaşayarak daha az direnç gösterdikleri

tespit edilmiştir. Buna bağlı olarak da erkeklerin kızlara oranla daha yüksek düzeyde riskli

davranışlarda bulunmaktadırlar. Akran baskısına uğrama düzeyi yüksek olan gençlerin

kendine güven/benlik saygısı düzeylerinin de düşük olduğu görülmüştür.

Okul Temelli Önleme Çalışmaları Neler Olmalıdır?

Okullarda akran baskısı ile baş etmede;

Eğitimin lokomotifi olan öğretmenlere,

Yöneticilere,

Okul psikolojik danışmanlarına ve

Eğitimin ayrılmaz bir parçası olan aileye önemli görevler düşmektedir.

Öncelikle gençlere,

Kendini ortaya koyma/ifade etme becerileri öğretilmeli. Öğrencilerin sözel olan ve

sözel olmayan kendini ortaya koyma becerilerini öğrenmeleri akran baskısıyla baş

edebilmelerine yardımcı olacaktır.

1) Sözel olarak kendini ortaya koyma becerileri:

1.Reddetme Becerileri:Reddetme becerilerinde amaç, bireyin yapmak istemediği bir

durum ile ilgili olarak bir isteği ve bir ricayı nasıl kabul etmeyeceğini öğretmek olmalıdır.

“Hayır” deme becerisi:

1. Aşama: Öğrencinin konumunun belirlenmesidir. Bu aşamada öğrenciye, yapılan bir

ricaya karşı kendi cevabını belirlemesi öğretilir.

2.Aşama : Öğrencinin niçin hayır dediğinin nedeni öğretilir.

“Hayır” deme Yöntemleri:

• Hayır…………………………..”Hayır”, “hayır olmaz”,

• Mazeret bildirme……………… “Hayır benim başka bir yerde işim var”,

• Atlatma………………………….”Hayır belki daha sonra”,

• Konuyu değiştirmek……………”Hayır teşekkürler. Mehmet’i bugün bir yerlerde

gördün mü?”,

• Hayır tekrarı………………………”Hayır. Hayır pek ilgilenmiyorum”. “Hayır

“teşekkürler”,

• Yürüyüp gitmek……………………..”Hayır” de ve yürüyüp git”,

• Ortamdan sakınmak………………..”Hayır de ve ortamı terk et”,

2. Ricada bulunmak ve hakkını aramak:”

1. Aşama: Öğrencinin değişmesi gereken durumu veya sorunu belirleyerek konu ile ilgili

düşüncesini belirtmesidir.

2.Aşama: Öğrenciye sorunu düzeltmek veya değiştirmek için ricada bulunma sürecinin

kazandırılmasıdır.

Öğrencilere, sözel iletişimin yanı sıra uygun davranış biçimlerinin de önemli olduğu ve

çeşitli davranış kalıplarını kullanarak, kendisini daha güçlü bir şekilde ortaya koyabileceği

öğretilmelidir.

• Ses tonu: Öğrenciye, sesini ne alçak ne de yüksek bir ses tonuyla, kibar ve otoriter bir

şekilde konuşma becerisi kazandırılmalı,

• Konuşmanın hızı ve akışı: Öğrenciye düzgün, açık ve diğer kişilerinde rahatlıkla

anlayabileceği bir şekilde konuşma tarzı öğretilmeli,

• Göz kontağı: Öğrenciye, iletişim kurduğu kişinin gözlerinin içine bakması

öğretilmeli,

• Yüz ifadesi: Öğrenciye yüz ifadelerinin, iletişimde etkililiği öğretilmeli,

• Vücut pozisyonu: Öğrenciye iletişimde bulunduğu kişiye dönerek, yüz yüze ve

vücudunun dik olmasına özen gösterme becerileri kazandırılmalı,

• Uzaklık: İletişim kurduğu kişilerle konuşurken uygun bir uzaklıkta durma (1 metrelik

uzaklık uygun bir uzaklık sayılabilir) becerisi öğretilmelidir.

Ayrıca, okullarda temel önleme çalışmalarında riskli gruplara yönelik,

Çatışma çözme,

Akran arabuluculuğu,

Sosyal problem çözme ve akran yüzleşmesi eğitimleri verilmesi gerekmektedir.

Öfke ile başa çıkma eğitimleri verilmelidir.

Bu bağlamda da, riskli gruplara problem çözme becerisi olarak bilişsel planlama

yönteminin öğretilmesi uygun olacaktır. Bu yöntem akran baskısı ile karşı karşıya kalan veya

kalma riski olan gençleri düşünmeye yönlendirmekte ve onların olayları analiz etme ve sıraya

koyma ile ayırt etme becerisini geliştirmektedir.

Risk altındaki gençlerin bilişsel planlama becerisini kazanması için:

Bilişsel Planlama Yöntemi Uygulaması

Sakin ve kontrollü kalmayı sürdürmesi,

Olumluya odaklaşması ve açık fikirli olması,

Sosyal ortamları kesin olarak algılaması,

Sosyal beceri seçeneklerini zihninden geçirmesi,

Her bir seçeneğin sonuçlarını düşünmesi,

Bir seçeneği seçmesi,

Bir plan geliştirmesi,

Planı gerçekleştirmesi,

Sonuçları değerlendirmesi,

Başarılarını ödüllendirip,

Başka ne yapabilirim? sorusuna cevap vererek

Yapabileceklerine karar vermesi gerekir.

Bilişsel planlama stratejilerinin “gizli formülü” ise “DUR, PLANLA, İŞLET,

SORGULA” olarak dört adımdan oluşur.

DUR :Sakin kalmayı ve kendini-kontrolü kapsar “zihnindekilere dur.” demektir.

PLANLA :Problemin ne olduğuna karar verilir. Olası seçenekleri düşünülür, her bir

seçeneğin olası sonuçları değerlendirilir ve sonuçta en uygun seçeneğe karar verilir. İlaveten

planını yürütmek için gerekli olan sosyal beceriler hakkında da düşünülür.

İŞLET :Planı yerine getirir.

SORGULA :Kendi kendine sorar “ Peki, planım nasıl işliyor?”, başarısını ödüllendirir,

gelecek sefer farklı olarak yapmak istediği şeyin ne olabileceğine karar verir.

Örneğin;

Öğrencilere; “şimdi size bir hikâye okunacaktır. Bu hikaye size“kontrolünüzü kaybetme

problemine karşı bir gizli formül sunmaktadır.Bir köpüğü üflerken veya kaşıktaki sıcak bir

çorbaya üflerken solunumu nasıl kontrol edildiğini gösterin.

Bilişsel Planlama Tablosundaki 4 aşamayı gösterip önemini belirtmelisiniz.

Aşağıdaki soruları öğrencilere sorarak bilgiyi işleyin.

Sinirlendiğiniz son bir olayı düşünün. Ne yaptınız?

Sakinleşmek için hangi “DUR” stratejisi size en iyi gelir?

Annenizi, babanızı veya kardeşlerinizi bu stratejilerden birini

kullanırken gördünüz mü? Hangisini?

Sinirlendiğimiz zaman sakin kalmak niçin önemlidir?

Bilişsel Planlama Formülünde ilk “dur” sembolüne işaret edin.

?

Bilişsel Planlama Formülü

DUR PLANLA

İŞLET SORGULA

Kontrolü kaybederseniz buna benzer

bir şeyler söyleme olasılığınız var.

Kontrolünü kaybeden insanlar başka ne

gibi şeyler yapabilir?

DUR

Sakin olmak ve

kontrollü davranmak

(self-kontrol) için DUR

anlamına gelir.

“Kontrollü

davranmak”

sözünün ne

anlama

geldiğini biliyor

musunuz?

Eğer sakin olmak

ve kontrollü

davranmak için

durmazsanız,

birçok şey olabilir!

Kontrolden

çıkmak iyi bir şey

değildir.

Utanabilir veya

başınız belaya

girebilir.

Sakin olmak için ilk yaptığım şey

kendi kendime DUR ve düşün

derim.... Sakin ol!. Bu, benim

çılgınca bir şeyler yapmamı

engeller.

Siz de “DUR! Sakin ol!” u

düşünün.

Senden nefret

ediyorum.

Öğretmenim sakin

olmak için nasıl derin

nefes alacağımı

öğretti. Gerçekten işe

yarıyor.

Burnumdan derin nefes alıyor ve

ağzımdan yavaş yavaş veriyorum.

Sanki baloncuk yaparken veya sıcak

bir çorbaya üfler gibi yapıyorum.

Derin nefes alma tüm vücudumu

gevşetiyor.

Kızgın olduğumda, elimi

ağzımın üzerine koyarım,

beni kötü şeyler söylemekten

alıkoyar. İşe yarıyor. Sakin

kalmamı sağlıyor.

Bazen öğretmenim

bana hemen yardım

etmezse kızgınlık

hissederim. Sakin

kalmak için, derin nefes

alır içimden 10’a kadar

sayarım. 10’a

ulaştığımda sakinleşir

ve sıramın gelmesini

beklerim. Siz de

deneyin.

1...2...3...4...

5...6...7...8...

9......

10

Bir problem olduğunda kontrollü davranabilmeniz için

şunları yapabilirsiniz:

1. Kendinize DUR ve sakin ol deyin.

2. Derin nefes alın ve vücudunuzu gevşetin.

3. Elinizi ağzınızın üzerine koyun.

4. 10’a kadar zihninizden sayın.

5. Sakinleşinceye kadar ortamdan uzaklaşın.

6. Komik şeyler düşünün.

Durmak ve sakin kalmak için, başka işe yarayacak şeyler

üretebilirsiniz.

PLAN : Problemin ne olduğuna karar verme, seçeneklerin sonuçları hakkında düşünme,

kullanılacak en iyi seçeneğe karar verme ve kullanılacak sosyal beceriye karar verme burada

söz konusudur.

Çocuklarla öyküler ve öykülerde sorunları çözmek için neler yapılacağını konuşun. Örnek:

Kaldırımda yürüyorsunuz, birisi size kasten çarptı ne yaparsınız? Öykülerden elde edilen

bilgileri işlerken aşağıdaki sorular sorulur:

Problemin ne olduğunu bilmek niçin önemlidir?

Beyin fırtınası seçenekleri niçin faydalıdır?

Her bir seçeneğin sonuçlarının ne olacağını niçin düşünmek

isteriz?

Sizin için en iyi seçeneğin ne olduğunu nasıl

anlatabilirsiniz?

En iyi seçeneği bulmak için uygulanacak sosyal beceriyi

niçin düşünürüz?

Bazen sinirlerim bozulduğunda,

DUR derim ve ortamdan biraz

uzaklaşırım. Kontrolü

kaybedeceğimi hissettiğimde,

“kötü bir şeyler söylememek

için ayrılmam gerektiğini

söylerim” Sakinleşinceye kadar

ortamdan uzaklaşırım.

Kızgınlık

hissetmeye

başladığımda

komik ve aptalca

şeyler düşünürüm.

Bu beni güldürür

ve gevşetir.

Plan yapmak istediğiniz zaman, siz;

1. Probleminizin ne olduğuna tam olarak karar verin.

2. Seçenekleri aklınızdan geçirin (beyin fırtınası).

3. Her bir seçeneğin olabilecek sonuçları üzerine düşünün.

4. Problemi çözmenize yardımcı olabilecek en iyi seçeneği belirleyin.

5. Kullanmak için gerekli olan sosyal becerileri düşünün.

Bu sembol PLAN için kullanılır. Bize problem olduğunda,

farklı yönlere gidebileceğimiz yani farklı seçenekler olduğuna

işaret eder.

PLAN Probleminizi çözmek için

plan yapmak anlamına

gelir

Ali,

teneffüse

çıkmadan

önce,

yanlışlarını

düzeltmen

gerekecek.

Ali, bu duruma kızdı fakat hemen DUR ve

sakin ol’u hatırladı.

DUR....

Sakin Ol..

10’a kadar

saymalıyım...

Ali bir plan yapmasını biliyordu.

Sakin olmak için

DUR kullandım.

Şimdi plan

yapmam

gerekir.

İlk olarak, Ali problemin ne

olduğuna karar verdi.

Problemim ne?

Kağıttaki yanlışları

düzeltmek istemiyorum,

fakat teneffüse de

çıkmak istiyorum.

İkinci olarak bazı seçeneklere karar

verdi.

Seçeneklerim nelerdir?

1. Yerimde oturur

fakat düzeltme

yapmam.

2. Kâğıdı yırtıp

atabilirim.

3. Hemen

düzeltebilirim.

4. Öğretmenimden bu

akşam evde

düzeltmemi

isteyebilirim.

5.

Üçüncü olarak her bir seçeneğin

olası sonuçlarını düşündü.

1. Oturur ve

yapmazsam..

2. Kâğıdı yırtarsam....

3. Yanlışı düzeltirsem..

4. Evde yapmayı istesem..

O zaman başım belaya girecek.

Baştan başlamak zorunda

kalacağım.

O zaman biraz teneffüs

yapabilirim.

Öğretmen kabul edebilir fakat

evde çalışmak zorunda

kalacağım.

İŞLET, planı işlerliğe koyma aşamasıdır. Örneğin; Bir gün Ahmet, taş atarak okulun camını

kıran bir çocuğu gördü. Ahmet “dur ışığını” düşündü ve zihnine getirdi. Sakin oldu ve

aklından seçenekleri düşündü. En iyi seçeneğin gördüklerini öğretmene söylemek olduğuna

karar verdi. Ancak, öğretmene anlatmakta zorlandı.

1. Ahmet’in niçin zorlandığını konuşun (Anlatılanları diğer öğrencilerin araştıracağı

korkusu, onu ispiyoncu diye çağıracakları korkusu).

2. Öğrencileri eşleştirin. Her birine düşünce baloncuğunu dağıtın. Kendi düşüncelerinizi

düşünce baloncuklarına yazmalarını isteyin.

İŞLET

Karar verdiğimiz şeyi yapmamız anlamına gelir.

SORGULA “planım nasıl işliyor?” sorusunun kendimize sorulmasıdır.

Son olarak, kullanacağı sosyal beceriyi

düşündü.

Çalışırken surat

asmayacağım. Uygun

yüz ifadesini

kullanacağım.

Planlarımızı yapma aşamasıdır.

Zor olacağını düşünüyorsanız,

“yapabilirim!”sözcüğünü

söylemelisiniz.

1. Öyküden sonra pekiştirme amacıyla aşağıdaki sorular sorulur:

Bir şeyi yaptıktan sonra olanları düşünür müsünüz?

“Yanlışlardan ders almak” deyimini duydunuz mu?

Doğru bir iş yaptığında, kendimize “İyi bir iş yaptın. “ söylemek niçin önemlidir?

2. Öğrencilere bir planın işlememe nedenlerini gösterin ve listeleyin, öğrencilerden

listeye eklemek istedikleri madde var mı? diye sorun:

Sakin ve kontrollü davranamadı.

Yürüt aşamasında uygun ses tonu kullanmadı.

Yürüt aşamasında uygun zaman ve yeri ayarlayamadı.

Bir seçeneğin olası sonuçlarını düşünmedi.

3. İyi bir iş yaptıklarında, kendilerini övme yönünde model olun (Örneğin. Çok iyi oldu,

başardım.)

SORGULA

“planım nasıl işliyor?”

sorusunun kendimize

sorulmasıdır.

?

Planın iyi işleyip

işlemediğinin

kendimize

sorulmasıdır. Eğer iyi

işlemişse kendinizi,

takdir edin.

SONUÇTA

Plan iyi işledi Plan işlemedi

Takdir edin Gelecek sefer

farklı ne

yapabilirim?