aktywność społeczna osób starszych

AKTYWNO SPOECZNA OSB STARSZYCHW KONTEKCIE PERCEPCJI POLAKW

DIAGNOZA SPOECZNA 2013

RAPORT TEMATYCZNY

AUTORZY:

JANUSZ CZAPISKI

PIOTR BDOWSKI

WARSZAWA 2014

Zawarte w tej publikacji pogldy i konkluzje wyraaj opinie autorw i nie musz odzwierciedla oficjal-nego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej.

Publikacja zostaa opracowana w ramach projektu systemowego realizowanego przez Centrum Rozwo-ju Zasobw Ludzkich pn. Diagnoza spoeczna 20092013, zainicjowanego przez Departament AnalizEkonomicznych i Prognoz (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej).

Projekt okadki:Brygida Grodzicka

Opracowanie graficzne i korekta:Brygida Grodzicka, Joanna ychowicz-Pokulniewicz

Skad:Joanna ychowicz-Pokulniewicz

Druk i oprawa:

Drukarnia Braci Grodzickich Sp.J.05-500 Piaseczno, ul. Geodetw 47Awww.dbg.com.pl

c Copyright by Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej and Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich

ISBN 978-83-61638-75-9

Publikacja bezpatna

Nakad 1000 egz.

Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

Merytoryczne opracowanie projektu badawczego

Rada Monitoringu Spoecznego w skadzie:dr Dominik Batorski, UWdr hab. Janusz Czapiski, prof. UW i WSFiZ (przewodniczcy)prof. dr hab. Janusz Grzelak, UWmgr Teresa Kamiska, Instytut PRO PUBLICO BONOprof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGHmgr Wiesaw agodziski, GUS (sekretarz)prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczcy)prof. dr hab. Antoni Suek, UWprof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH

Autorzy raportudr hab. Janusz Czapiskiprof. dr hab. Piotr Bdowski

Badanie Diagnoza Spoeczna, mimo i finansowane zarwno z pienidzy publicznych, w obecnej edycjiw ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzkiego (ze rodkw EFS), grantu badawczego Narodo-wego Centrum Nauki i ze rodkw Narodowego Banku Polskiego, jak i z pienidzy prywatnych, maw caoci charakter publiczny.

Patronat medialny

Tygodnik , Radio TOK FM

Realizator badaPolskie Towarzystwo Statystyczne

Obsuga organizacyjna i finansowa bada: Biuro Bada i Analiz Statystycznych Polskiego TowarzystwaStatystycznego oraz Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie

Ankieterzy:GUS

Komplet materiaw (raporty, kwestionariusze i bazy danych) Diagnozy Spoecznej pobra mona z:www.diagnoza.com

Spis treci

Wprowadzenie 7

Rozdzia 1. Spoeczno-demograficzna charakterystyka osb starszych 9

1.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.2. Trzeci i czwarty wiek jako wyznaczniki poziomu aktywnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.3. Osoby starsze wedug miejsca zamieszkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.4. Materialne warunki ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.4.1. Wysoko i rda dochodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121.4.2. Warunki mieszkaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.4.3. Zasobno materialna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1.5. Sytuacja rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.6. Wyksztacenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.7. Seniorzy na rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Rozdzia 2. Charakterystyka zdrowotna osb starszych 33

2.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2. Natenie symptomw chorobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.3. Depresja psychiczna i dobrostan psychiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402.4. Niepenosprawno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.5. Zakres i koszty korzystania z systemu ochrony zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Rozdzia 3. Psychologiczna charakterystyka osb starszych 51

3.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513.2. Postawy spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513.3. System wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543.4. Religijno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.5. Stosunek do nowoczesnych technologii komunikacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573.6. Motywacja, samoocena i nadzieja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Rozdzia 4. Aktywno spoeczna i przynaleno organizacyjna osb starszych 65

4.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.2. Formy aktywnoci spoecznej osb starszych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.3. Aktywno nieformalna na rzecz rodziny i spoecznoci lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.4. Aktywno formalna seniorzy w organizacjach pozarzdowych i politycznych . . . . . . . . . . . . 684.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

5

Aktywno spoeczna osb starszych

Rozdzia 5. Kapita spoeczny osb starszych 735.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735.2. Sieci spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755.3. Dbao o dobro wsplne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775.4. Zaufanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785.5. Stosunek do demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 805.6. Partnerzy w budowaniu kapitau spoecznego seniorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Rozdzia 6. Jako ycia osb starszych 856.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856.2. Czstkowe wymiary jakoci ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 866.3. Oglny wskanik jakoci ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 886.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Wnioski i rekomendacje dla polityki spoecznej 91

Literatura 93

Spis rysunkw 95

Spis tabel 99

6

Wprowadzenie

Z uwagi na stosowanie w literaturze i dokumentach pastwowych oraz w danych statystycznychrnych granic staroci, zdecydowalimy si zastosowa najszersze podejcie, umoliwiajce identyfikacjnajpeniejszego zakresu zagadnie zwizanych ze staroci. Przyjlimy w zwizku z tym wiek 60 lat jakomoment pocztkowy tego okresu w yciu czowieka. W wielu badaniach odwoujemy si do zrnicowaniastaroci, wyrniajc jej dwa etapy: III i IV wiek1. W zwizku z tym wyrnilimy 4 picioletnie przedziaywieku respondentw zaliczanych do tzw. III wieku (6064 lata, 6569 lat, 7074 lata i 7579 lat) orazzdecydowalimy si caociowo analizowa sytuacj osb zaliczanych do IV wieku (80 lat i wicej).

Inne stosowane kryteria analizy odnosz si do pci i kategorii miejsca zamieszkania. Oba s wanez punktu widzenia oceny sytuacji seniorw oraz ze wzgldu na rnice wystpujce midzy poziomemrozwoju infrastruktury spoecznej midzy miastem a wsi, a take midzy mniejszymi miastami (charak-teryzujcymi si na og wystpowaniem silniejszych wizi spoecznych) a duymi orodkami miejskimi,gdzie wizi spoeczne mog okaza si sabsze, ale na og wyszy jest poziom rozwoju infrastrukturysocjalnej i usugowej.

Na poziom aktywnoci osb starszych wpywaj w duym stopniu stan zdrowia oraz sytuacja rodzin-na. Stan zdrowia moe determinowa moliwoci angaowania si w dziaania na rzecz spoecznoci,natomiast rodzina moe okaza si alternatyw w stosunku do aktywnoci spoecznej. Bardzo wanzmienn okazuje si wyksztacenie osb starszych, ktrego poziom w istotny sposb wpywa na opiniei wybory seniorw.

Celem opracowania jest identyfikacja czynnikw modyfikujcych zachowania seniorw, okrelenierozmiarw ich aktywnoci na rzecz spoeczestwa i rodowiska lokalnego, potrzeb oraz oczekiwa co dornych form aktywnoci spoecznej oraz ustalenie tych elementw sytuacji yciowej, ktre w najwikszymstopniu wpywaj na te aktywnoci. W tym celu wykorzystano przede wszystkim wyniki badania DiagnozaSpoeczna 2013, ale dodatkowo rwnie wnioski pochodzce z innych bada empirycznych i opracowanaukowych oraz w rozdziale na temat niepenosprawnoci z Diagnozy Spoecznej 2009.

1Zob. np. analizy zaprezentowane w czciach medycznej i spoecznej raportu Aspekty medyczne, psychologiczne,socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce, red. M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski, Termedia,Pozna 2012.

7

1. Spoeczno-demograficzna charakterystykaosb starszych

1.1. Wstp

Struktura prby czonkw gospodarstw domowych i indywidualnych respondentw w wieku 60 i wicejlat w edycji Diagnozy Spoecznej z 2013 r. jest wedug wieku, pci, miejsca zamieszkania i innych cechspoeczno-demograficznych reprezentatywna dla populacji.

W prbie gospodarstw domowych odsetek osb w wieku 60 i wicej lat wynis 20,9%, w tymwrd mczyzn 17,6% a wrd kobiet 24%; by wic dokadnie taki, jak w caej populacji Polakw.Ogem 59,3% czonkw badanych gospodarstw domowych w grupie wieku 60+ stanowiy kobiety i wrazz przechodzeniem do wyszych grup wieku udzia ten ulega zwikszeniu (z 53,7% w grupie 6064 latado 66,7% w grupie 80 i wicej lat). Jest to konsekwencj obserwowanej powszechnie feminizacji staroci,wyraajcej si wzrastajcym w miar przechodzenia do kolejnych grup wieku odsetkiem kobiet wrdosb starszych, co jest spowodowane nadumieralnoci mczyzn w niszych grupach wieku.

Udzia seniorw w wieku 60 i wicej lat w prbie respondentw indywidualnych1 wynis nieco wicej,bo 25,0% (w tym wrd mczyzn 21,3% i wrd kobiet 28,4%), ale struktura tej podprby ze wzglduna pe i wiek odpowiada z pewn nadreprezentacj kobiet strukturze populacji. Szczegy na ten tematzawieraj tabele 1.1 i 1.2.

Tabela 1.1. Czonkowie gospodarstw domowych wedug grup wieku i pci

Wiek (w latach)Wyszczeglnienie

do 59 6064 6569 7074 7579 80+Ogem

liczebno 14558 1128 666 453 453 421 17679Mczyni pe (%) 82,3% 6,4% 3,8% 2,6% 2,6% 2,4% 100,0%

wiek (%) 50,3% 46,3% 41,7% 38,9% 37,8% 33,3% 48,3%

liczebno 14410 1309 930 712 745 844 18950Kobiety pe (%) 76,0% 6,9% 4,9% 3,8% 3,9% 4,5% 100,0%

wiek (%) 49,7% 53,7% 58,3% 61,1% 62,2% 66,7% 51,7%

liczebno 28968 2437 1596 1165 1198 1265 36629Ogem pe (%) 79,1% 6,7% 4,4% 3,2% 3,3% 3,5% 100,0%

wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

1Respondentami indywidualnymi, czyli osobami wypeniajcymi kwestionariusz indywidualny, byli czonkowie badanychgospodarstw domowych, ktrzy ukoczyli 16 rok ycia.

9


Tabela 1.2. Respondenci indywidualni wedug grup wieku i pci


do 59 6064 6569 7074 7579 80+Ogem

liczebno 9847 973 576 381 389 352 12518Mczyni pe (%) 78,7% 7,8% 4,6% 3,0% 3,1% 2,8% 100,0%

wiek (%) 50,0% 46,5% 41,2% 38,0% 37,5% 33,9% 47,7%

liczebno 9843 1121 821 622 647 687 13741Kobiety pe (%) 71,6% 8,2% 6,0% 4,5% 4,7% 5,0% 100,0%

wiek (%) 50,0% 53,5% 58,8% 62,0% 62,5% 66,1% 52,3%

liczebno 19690 2094 1397 1003 1036 1039 26259Ogem pe (%) 75,0% 8,0% 5,3% 3,8% 3,9% 4,0% 100,0%

wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

1.2. Trzeci i czwarty wiek jako wyznaczniki poziomu aktywnoci

Wyduajcy si okres staroci w yciu czowieka przynosi coraz wiksze wewntrzne zrnicowanietego etapu w yciu czowieka. Pocztkowo rnice w jakoci i stylu ycia midzy etapem poprzedzajcymstaro a jej pocztkiem s mao zauwaalne, ale z czasem ulegaj nasileniu, prowadzc w efekcie docoraz powszechniej stosowanego rozrnienia midzy tzw. trzecim a czwartym wiekiem. W literaturzemwi si niekiedy o tzw. modych starszych i starych starszych (Young Old i Old Old), a niekiedywyrnia si dodatkowo okres dugowiecznoci (Oldest Old). Granica midzy III a IV wiekiem byapocztkowo lokowana na poziomie 75 lat, ale zmiany w skali aktywnoci i sprawnoci coraz starszychosb, a take w stanie zdrowia seniorw uprawniaj do tego, by przesun t granice na 80. rok ycia.Taki pogld utrwala si w literaturze2.

W dalszej czci raportu podjta zostanie prba wykazania na przykadzie danych dotyczcych r-nych form i rozmiarw aktywnoci spoecznej seniorw, oceny ich stanu zdrowia, poziomu aktywnocifizycznej i innych cech, i granica 80 lat ycia czowieka powinna by brana pod uwag w planowaniui realizacji dziaa w zakresie polityki spoecznej i zdrowotnej w Polsce. Przejcie do okresu IV wie-ku wyznaczone jest przez spadajcy poziom sprawnoci organizmu i bardziej ograniczone moliwocifunkcjonowania czowieka w przestrzeni spoecznej.

O ile w przypadku osb zaliczanych do grupy III wieku nie wystpuj jeszcze radykalne zmianyw zakresie stanu zdrowia, dobrostanu psychicznego czy sytuacji rodzinnej, o tyle czynniki te w corazwikszym stopniu ograniczaj moliwoci samodzielnego funkcjonowania osb w IV wieku, a to z koleiodbija si na skali zaangaowania w rne formy aktywnoci spoecznej.

1.3. Osoby starsze wedug miejsca zamieszkania

Struktur respondentw wedug klasy miejscowoci zamieszkania przedstawia tabela 1.3. Jak wynikaz zamieszczonych w niej danych, rozkad czstoci poszczeglnych grup wieku seniorw jest w po-szczeglnych klasach miejscowoci do rwnomierny i nie ma podstaw, by twierdzi, e jaka klasamiejscowoci na przykad mae miasta czy wsie jest specjalnie naraona na proces demograficznegostarzenia si mieszkacw.

Respondenci zostali zapytani o stopie zadowolenia z miejscowoci, w ktrej mieszkaj, oraz o akcep-tacj decyzji i dziaa miejscowych wadz. Na wykresach 1.1 i 1.2 pokazana zostaa struktura udzielonychodpowiedzi. Niezadowolonych jest tylko okoo 5 do 9% (ok. dwukrotnie mniej ni wrd modszych re-spondentw), co wskazuje prawdopodobnie nie tylko na przyzwyczajenie do miejsca wynikajce z faktu

2Aspekty medyczne. . . , poz. cyt.

10


Tabela 1.3. Procent respondentw indywidualnych wedug grup wieku i kategorii miejsca zamieszkania

Grupy wiekuKategoria miejsca zamieszkania

6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Miasta o liczbie mieszkacw 500+ tys. 12,4 11,5 11,0 13,0 12,4 12,1

Miasta o liczbie mieszkacw 200500 tys. 10,1 10,2 9,1 10,5 9,9 10,0



Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 14,9 12,5 10,8 12,7 10,9 12,8

Wie 33,9 35,6 39,8 36,8 37,0 36,1

na og dugotrwaego zamieszkiwania, ale i na akceptacj starszych mieszkacw dla dziaa podej-mowanych przez wadze samorzdowe. Istotnie wrd seniorw odsetek osb niezadowolonych z decyzjii dziaania miejscowych wadz jest znaczco niszy ni w grupie modszych respondentw (p < 0,001).

Wykres 1.1. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i zadowolenia z miejscowoci, w ktrej mieszkaj

Wykres 1.2. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i odpowiedzi na pytanie, jak czsto denerwowayich decyzje i dziaania miejscowych wadz

11


Warto przy tym zwrci uwag na fakt, e dziaania lokalnych wadz rzadziej denerwuj kobiety nimczyzn (wykres 1.2). Czynnikiem istotnie wpywajcym na struktur ocen jest poziom wyksztace-nia (p < 0,001). O ile jednak wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia ronie odsetek osb bardzozadowolonych z miejscowoci zamieszkania z 8% w grupie osb z wyksztaceniem podstawowym do17% wrd osb z wyksztaceniem wyszym i pomaturalnym, o tyle spada odsetek osb akceptujcychdecyzje i dziaania miejscowych wadz (odpowiednio z 57 do 37%).

Osoby zadowolone z miejscowoci zamieszkania zdecydowanie czciej angauj si w dziaania narzecz spoecznoci lokalnej (wykres 1.3) i czciej take akceptuj decyzje i dziaania miejscowych wadz(wykres 1.4).

Wykres 1.3. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat angaujcych si w dziaania na rzecz spoecznoci lokalnejwedug zadowolenia z miejscowoci zamieszkania

Wykres 1.4. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat, ktrych decyzje i dziaania miejscowych wadz nigdy niedenerwoway lub denerwoway sporadycznie bd czsto wedug zadowolenia z miejscowoci zamieszkania

1.4. Materialne warunki ycia

1.4.1. Wysoko i rda dochodu

Charakterystyka materialnych warunkw ycia osb starszych odnosi si przede wszystkim do wyso-koci dochodu, jakim dysponowali respondenci oraz do gwnych rde utrzymania. Obie te informacjepozwalaj na ocen podstawowego wymiaru sytuacji materialnej, jakim jest sytuacja dochodowa osb

12


starszych. Wan informacj stanowi dane o przecitnym osobistym dochodzie netto osiganym w okre-sie ostatnich trzech miesicy oraz o dochodzie netto, ktry respondenci spodziewaj si uzyskiwa zadwa lata. Rozkad odpowiedzi na pytanie o osobiste biece dochody netto, ich rednia i mediana dlaosb w wieku 60+ lat i modszych przedstawiane zostay w tabeli 1.4.

Tabela 1.4. Respondenci wedug przecitnej wysokoci dochodu osobistego netto osiganego w cigu ostatnich trzechmiesicy w grupie osb starszych i modszych

Osoby w wieku 60+ lat Osoby w wieku 1659 latKwota w z

liczba osb odsetek liczba osb odsetekdo 799 625 10,0 5488 30,68001199 1638 26,1 1713 9,6

12001499 1282 20,5 1735 9,7

15001999 1264 20,2 2561 14,3

2000 i wicej 1458 23,3 6424 35,8

Razem 6567 100,0 17921 100,0

redni dochd 1554 2024Mediana dochodu 1350 1500

Fakt, e ponad 1/3 spord osb starszych uzyskiwaa dochd w wysokoci mniejszej ni 1200 zmiesicznie musi budzi zaniepokojenie, zwaszcza e prawie 19% (22% mczyzn i 17% kobiet) z tejgrupy yje w gospodarstwach jednoosobowych (wobec 3% najuboszych osb w modszym wieku).Wobec cigle uomnego systemu finansowania ze rodkw publicznych usug spoecznych naley siobawia, e wiele spord tych osb zmuszonych jest do rezygnacji z zaspokajania swoich potrzeb.Oglnie jednak sytuacja dochodowa osb starszych, cho przecitnie gorsza od sytuacji osb modszych,pod wzgldem dysproporcji jest jednak duo lepsza rozkad dochodw osobistych jest w tej grupieznacznie bardziej rwnomierny. W grupie z dochodem do 800 z znajduje si znacznie mniejszy odsetekseniorw ni osb modszych i ponadto wraz z wiekiem procent seniorw (zarwno mczyzn jak i kobiet)z najniszym dochodem spada (z 15,5% w wrd osb w wieku 6064 lata do 2,6% wrd seniorww wieku 80 i wicej lat). Spada rwnie z wiekiem, cho niesystematycznie, odsetek osb z dochodemnajwyszym (2 tys. z i wicej). Kobiety starsze maj nisze dochody od starszych mczyzn i rnicata ronie wraz z wiekiem (tabela 1.5).

Wyniki Diagnozy Spoecznej potwierdzaj rwnie cisy zwizek midzy poziomem wyksztaceniaa wysokoci dochodu osobistego. Wyksztacenie policealne i wysze pozwala na omiokrotne zmniej-szenie zagroenia ubstwem w stosunku do wyksztacenia podstawowego.

Dochody osobiste mona traktowa jako wystarczajcy wskanik materialnych warunkw ycia w przy-padku osb samotnych. Oglnie jednak lepszym wskanikiem jest dochd ekwiwalentny gospodarstwadomowego. Tabela 1.6 pokazuje, e z wiekiem respondentw nieznacznie tylko spada wysoko dochoduekwiwalentnego gospodarstwa domowego. W rozkadzie wysokoci dochodu ekwiwalentnego ze wzglduna pe wystpuje niewielka rnica midzy mczyznami i kobietami, rosnca z wiekiem seniorw od0% w grupie wieku 6064 lata do 14% w grupie wieku 80 i wicej lat; wynika to z rosncej liczby jedno-osobowych gospodarstw kobiet, ktre maj zazwyczaj nisze od mczyzn emerytury. Procent seniorwyjcych w gospodarstwach, w ktrych pienidzy starcza najwyej na najtasze jedzenie, nie jest oglniewikszy od odsetka osb modszych yjcych w takich gospodarstwach (tabela 1.6).

Zakres skrajnego ubstwa (procent osb w gospodarstwach z dochodem ekwiwalentnym w 2013 r.poniej 522 z) jest ponad dwukrotnie mniejszy wrd seniorw (2,9%) ni w gospodarstwach osbmodszych (6,5%) i nieco wikszy wrd mczyzn (3,2%) ni wrd kobiet (2,7%) w wieku senioralnym(tabela 1.6).

Oglnie zatem sytuacja materialna seniorw jest nieznacznie tylko gorsza od sytuacji wikszoci osbmodszych, a jeli chodzi o skrajne ubstwo jest nawet duo lepsza.

13


Tabela 1.5. Procent respondentw wedug pci, grup wieku i przedziaw uzyskiwanych dochodw

Wiek (w latach)Pe Dochd w z

do 59 6064 6569 7074 7579 80+Ogem

do 799 25,6 16,7 5,1 5,6 2,4 1,8 8,58001199 8,0 18,0 17,4 19,2 20,2 18,8 18,512001499 7,8 13,2 16,1 17,8 22,4 17,3 16,4

Mczyni15001999 14,9 15,8 27,5 26,1 21,6 27,4 22,22000 i wicej 43,7 36,2 33,9 31,4 33,4 34,8 34,4ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

do 799 35,7 14,5 14,9 13,9 5,6 3,0 11,08001199 11,1 24,4 30,1 38,2 33,0 36,0 31,312001499 11,6 22,7 23,3 20,1 23,8 26,4 23,2

Kobiety15001999 13,6 20,1 16,2 15,4 19,3 22,3 18,82000 i wicej 27,9 18,3 15,4 12,4 18,3 12,3 15,7ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

do 799 30,6 15,5 10,9 10,7 4,4 2,6 10,08001199 9,6 21,4 24,9 31,0 28,3 30,2 26,112001499 9,7 18,3 20,4 19,2 23,2 23,3 20,5

Ogem15001999 14,3 18,2 20,8 19,5 20,1 24,0 20,22000 i wicej 35,8 26,5 23,0 19,6 23,9 19,9 23,2ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Tabela 1.6. Wysoko dochodu gospodarstwa domowego na jednostk ekwiwalentn i procent osb w gospodarstwach,w ktrych pienidzy starcza najwyej na najtasze jedzenie ze wzgldu na wiek i pe respondenta

Wysoko dochodu na Procent osb, ktrym Procent osbWiek Pe jednostk ekwiwalentn starcza najwyej skrajnie

w ostatnim miesicu na najtasze jedzenie ubogichmczyni 1667 8,6 6,6

Do 59 lat kobiety 1657 8,3 6,4ogem 1662 8,4 6,5

mczyni 1560 9,6 5,06064 lata kobiety 1556 7,3 3,5

ogem 1558 8,4 4,2

mczyni 1672 5,8 2,46569 lat kobiety 1553 9,4 3,0

ogem 1602 7,9 2,7

mczyni 1595 4,0 1,67074 lata kobiety 1431 11,8 2,3

ogem 1495 8,8 2,0

mczyni 1596 4,5 3,07579 lat kobiety 1462 8,6 2,9

ogem 1512 7,1 3,0

mczyni 1676 5,4 1,880+ lat kobiety 1436 8,3 1,3

ogem 1515 7,3 1,4

mczyni 1657 8,3 6,0Ogem kobiety 1617 8,4 5,4

ogem 1636 8,3 5,7

14


Gwnym rdem utrzymania osb starszych jest emerytura pracownicza (64,4%), nastpnie emery-tura rolnicza (11,5%), renta rodzinna (7,3%, prawie wycznie kobiety) i renta inwalidzka (5,6%, gwniemczyni w wieku 6064 lat) (tabela 1.7).

Tabela 1.7. Gwne rdo utrzymania mczyzn i kobiet w rnym wieku oraz ogem osb starszych (w procentachosb w danej grupie wieku)

Mczyni KobietyGwne rdo utrzymania

6064 6569 7074 7579 80+ 6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Praca najemna staa 8,6 1,6 1,0 0,3 3,4 0,6 0,2 0,3 2,2w sektorze publicznymPraca najemna staa 15,1 1,0 2,1 0,5 0,2 2,8w sektorze prywatnymPraca najemna dorywcza 0,4 0,1w sektorze publicznymPraca najemna dorywcza 0,3 0,2 0,3 0,1w sektorze prywatnymUytkowanie gospodarstwa rolnego 4,4 0,9 0,3 0,5 0,2 0,2 0,2 0,9Pomaganie w uytkowaniu 0,2 0,0gospodarstwa rolnegoPracodawca poza gospodarstwem 0,9 0,2 0,3 0,1 0,2indywidualnym w rolnictwiePraca staa na wasny rachunek 3,2 1,2 0,8 0,5 0,8Praca dorywcza 0,2 0,1 0,0na wasny rachunekEmerytury pracownicze 26,6 78,7 80,8 86,2 79,9 70,0 73,4 65,3 64,9 55,0 64,4Emerytury rolnikw 4,7 7,7 12,3 11,9 16,9 7,2 10,2 16,3 16,2 20,2 11,5indywidualnychRenty inwalidzkie 21,6 7,3 3,7 0,5 2,6 5,0 1,5 1,1 0,5 1,5 5,6Renty rodzinne 0,8 0,2 0,8 0,8 4,9 9,0 14,7 15,7 21,1 7,3Zasiki dla bezrobotnych 1,7 0,2Inne wiadczenia 3,3 0,3 0,5z Funduszu PracyPozostae wiadczenia 0,3 0,1 0,1z ubezpieczenia spoecznegoZasiki rodzinne 0,0i dodatki do nichZasiki z pomocy spoecznej 1,9 0,5 0,9 0,4 0,2 0,2 0,3 0,6Inne wiadczenia 0,8 0,3 0,4 0,1 0,5 0,3z pomocy spoecznejPozostae dochody 0,7 0,1o charakterze socjalnymDochody z wynajmu domu, 0,4 0,2 0,1garauEmerytury i renty zagraniczne 0,2 0,5 0,3 0,6 0,1 0,4 0,5 0,5 0,1 0,3Dary, alimenty 0,5 0,1 0,1 0,1od osb prywatnychInne dochody 0,3 0,1 0,0Pozostawanie na utrzymaniu 3,9 0,2 3,8 2,2 1,6 1,4 1,2 1,9innych czonkw gospodarstwa

Interesujce jest, e podczas gdy odsetek emerytw ronie z wiekiem, odsetek emerytek korzystaj-cych z emerytury pracowniczej spada. Due rnice pci dotycz grupy najmodszej (6064), co wynikaz rnicy wieku emerytalnego: dochody z pracy s gwnym rdem utrzymania dla 33% mczyznw tej grupie i tylko 8% kobiet. Tylko 0,6% utrzymuje si z zasikw z pomocy spoecznej (gwnie

15


modsi mczyni), a niecae 2% pozostaje na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa domowego,gwnie osoby modsze (6064 lata).

Mona wyranie dostrzec, jak w miar przechodzenia do coraz wyszych grup wieku zwiksza si rolafinansw publicznych w zapewnieniu dochodw seniorom, podczas gdy praca jako rdo ich dochodutraci na znaczeniu. Wobec zakrojonej na wiele lat reformy systemu zabezpieczenia emerytalnego i trud-noci w utrzymaniu stabilnoci finansw publicznych naleaoby podj dyskusj nad rol modszychobywateli w zapewnieniu sobie bezpieczestwa finansowego na staro.

Wystpuje istotny statystycznie zwizek (p < 0,001) midzy poziomem wyksztacenia respondentwa ich gwnym rdem dochodu (tabela 1.8). Praca w sektorze publicznym jest rdem utrzymaniaczciej dla osb lepiej wyksztaconych; w przypadku pracy w sektorze prywatnym rozkad ze wzglduna wyksztacenie jest bardziej rwnomierny, z wikszym jednak odsetkiem w grupie osb z wyksztace-niem zasadniczym zawodowym. Z emerytur pracowniczych czciej korzystaj osoby z wyksztaceniemwyszym i rednim, natomiast z emerytur rolniczych najczciej utrzymuj si osoby z wyksztaceniempodstawowym, co wie si z oglnie niszym poziomem wyksztacenia rolnikw.

Tabela 1.8. Gwne rdo utrzymania mczyzn i kobiet oraz ogem osb starszych ze wzgldu na poziom wykszta-cenia (w procentach seniorw z danym poziomem wyksztacenia)

Poziom wyksztaceniaGwne rdo utrzymania podstawowe zasadnicze

redniewysze

i nisze zawodowe i policealnePraca najemna staa w sektorze publicznym 0,4 2,0 2,4 6,6Praca najemna staa w sektorze prywatnym 1,2 4,6 2,7 3,7Praca najemna dorywcza w sektorze publicznym 0,1Praca najemna dorywcza w sektorze prywatnym 0,1 0,1 0,2Uytkowanie gospodarstwa rolnego 0,8 2,3 0,3 0,1Pomaganie w uytkowaniu gospodarstwa rolnego 0,1Pracodawca poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie 0,2 0,2 0,3Praca staa na wasny rachunek 0,2 0,5 1,5 1,4Praca dorywcza na wasny rachunek 0,0 0,1 0,1Emerytury pracownicze 48,7 62,0 78,1 82,0Emerytury rolnikw indywidualnych 25,0 7,6 2,4 1,0Renty inwalidzkie 5,2 9,9 4,5 1,1Renty rodzinne 13,0 4,8 4,8 2,0Zasiki dla bezrobotnych 0,2 0,7 0,1Inne wiadczenia z Funduszu Pracy 0,1 1,4 0,4 0,2Pozostae wiadczenia z ubezpieczenia spoecznego 0,0 0,1 0,1Zasiki rodzinne i dodatki do nichZasiki z pomocy spoecznej 0,9 0,7 0,4 0,1Inne wiadczenia z pomocy spoecznej 0,3 0,3 0,4Pozostae dochody o charakterze socjalnym 0,3Dochody z wynajmu domu, garau 0,1 0,1 0,1Emerytury i renty zagraniczne 0,3 0,4 0,2Dary, alimenty od osb prywatnych 0,2 0,2Inne dochody 0,1 0,1 0,1Pozostawanie na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa 2,5 2,7 1,0 0,8

Renty rodzinne take stanowi gwne rdo utrzymania osb z podstawowym wyksztaceniem(prawie wycznie w grupie kobiet). Najmniejszy odsetek osb pozostajcych na utrzymaniu innychczonkw gospodarstwa domowego jest wrd osb z wyszym i rednim wyksztaceniem. Praca narachunek wasny czciej jest gwnym rdem utrzymania osb lepiej wyksztaconych.

16


Na wykresie 1.5 pokazane zostay dane dotyczce oceny sytuacji finansowej rodziny. Rnica midzyocenami sformuowanymi przez mczyzn i kobiety jest istotna statystycznie, ale znika, gdy wyeliminuje-my wpyw wysokoci dochodu osobistego i dochodu ekwiwalentnego gospodarstwa domowego. Potwier-dza to uwagi o gorszej sytuacji materialnej kobiet w staroci. Warto zwrci uwag na to, e jest tow Europie powszechnie wystpujcy efekt i w decydujcej mierze uwarunkowany niszym ni w przypadkumczyzn poziomem wynagrodze kobiet, co rzutuje na nisze wiadczenie emerytalne kobiet.

Wykres 1.5. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i satysfakcji z sytuacji finansowej swojej rodziny

Podobnie, jak w przypadku wikszoci innych elementw oceny sytuacji yciowej seniorw, poziomwyksztacenia w istotny sposb wpywa na zadowolenie z sytuacji finansowej. Dobrze (bardzo zado-wolony/a i zadowolony/a) ocenia j 30% starszych respondentw, a le (niezadowolony/a oraz bardzoniezadowolony/a) 22,4%. Szczegowe dane na ten temat zawiera wykres 1.6. Mona na nim wy-ranie dostrzec, jak w miar przechodzenia do coraz wyszych poziomw wyksztacenia zwiksza siodsetek respondentw formuujcych oceny dobre i zmniejsza si odsetek tych, ktrzy le oceniaj sy-tuacj finansow swojej rodziny. W grupie respondentw z wyksztaceniem rednim i wyszym wyraniedostrzegalna jest przewaga ocen pozytywnych. Ma to take zwizek z wyszymi dochodami osb lepiejwyksztaconych i jest zjawiskiem uniwersalnym w przekroju midzynarodowym.

Wykres 1.6. Procent seniorw wedug oceny sytuacji finansowej swojej rodziny i poziomu wyksztacenia

Jeeli wzi pod uwag wiek respondentw, to okae si, e przy w miar wyrwnanym poziomieocen pozytywnych, formuowanych przez seniorw w wieku 6080 lat, w grupie 80 i wicej lat odsetekzadowolonych z sytuacji finansowej swojej rodziny zauwaalnie wzrasta. Dotyczy to zarwno kobiet jaki mczyzn. Trudno o jednoznaczne wyjanienie tego faktu. Zapewne nie wpywa na to otrzymywaniedodatku pielgnacyjnego, bo ten przysuguje wszystkim, ktrzy ukoczyli 75. rok ycia. Bardziej praw-dopodobne wydaje si wyjanienie przedstawione w raporcie z badania PolSenior, gdzie odsetek osbdeklarujcych zadowolenie ze swojej sytuacji finansowej by zaskakujco wysoki (okoo 66%): osobystarsze, nie majc moliwoci zaspokojenia wszystkich potrzeb, wypieraj ze wiadomoci te, ktrychzaspokojenie jest w danej sytuacji materialnej zupenie nierealne, a to prowadzi do poprawy oglnej

17


oceny. Nie wykluczony jednak jest take wpyw wysokoci aspiracji materialnych, niszych zdecydowaniewrd osb najstarszych.

Wielko klasy miejscowoci zamieszkania take ma statystycznie istotny wpyw na ocen sytuacjifinansowej rodziny osb starszych. Z danych w tabeli 1.9 mona odczyta kilka informacji wanychdla polityki spoecznej wobec seniorw. Przede wszystkim na uwag zasuguje fakt, e na wsi odsetek

Tabela 1.9. Procent rnych ocen sytuacji finansowej rodziny w grupie seniorw w zalenoci od klasy miejscowocizamieszkania i wieku

Klasa miejsca Ocena sytuacji Grupy wiekuzamieszkania finansowej 6064 6569 7074 7579 80+

Ogem

bardzo zadowolony 2,7 3,8 2,8 3,1 5,5 3,4zadowolony 21,7 27,5 27,8 27,7 25,8 25,4

Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 38,8 33,8 29,6 33,8 32,8 34,7500 tys. i wicej dosy niezadowolony 12,4 15,0 23,1 16,2 12,5 15,1

niezadowolony 17,8 11,3 2,8 13,1 18,0 13,6bardzo niezadowolony 6,6 8,8 13,9 6,2 5,5 7,8bardzo zadowolony 4,8 5,7 3,3 2,8 8,9 5,1zadowolony 20,6 28,6 33,7 37,0 33,7 28,9

Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 31,1 30,0 31,5 32,4 24,8 30,2200500 tys. dosy niezadowolony 18,2 11,4 14,1 10,2 18,8 14,9






Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 33,0 27,8 32,4 23,8 35,8 30,8poniej 20 tys. dosy niezadowolony 12,0 11,2 12,0 24,6 9,2 13,4

niezadowolony 12,9 14,8 10,2 15,1 11,0 13,0bardzo niezadowolony 9,4 5,3 4,6 7,9 7,3 7,4bardzo zadowolony 2,6 5,3 1,8 4,2 5,0 3,7zadowolony 23,3 20,1 20,8 18,9 24,5 21,7dosy zadowolony 29,4 29,4 32,7 28,4 33,7 30,5

Wie dosy niezadowolony 16,0 19,5 20,0 21,3 18,7 18,7niezadowolony 15,5 15,6 16,5 17,4 11,8 15,4bardzo niezadowolony 13,3 10,1 8,4 9,7 6,3 10,1bardzo zadowolony 3,2 4,8 3,4 4,3 5,8 4,2zadowolony 24,9 25,6 26,4 24,6 29,4 25,9dosy zadowolony 32,8 30,8 31,7 29,2 29,9 31,2

Ogem dosy niezadowolony 14,5 15,7 17,6 19,6 16,2 16,3niezadowolony 14,6 14,1 13,2 14,3 12,8 13,9bardzo niezadowolony 10,0 9,0 7,7 7,9 6,0 8,5

18


najgorzej oceniajcych sytuacj finansow swoich rodzin jest nieco wyszy ni w pozostaych kategoriachmiejscowoci. Na wsi co czwarty senior jest niezadowolony lub bardzo niezadowolony z sytuacji finansowejrodziny wobec co pitego w miastach.

Biorc pod uwag sytuacj na lokalnych rynkach pracy i mniejsze ni gdzie indziej moliwoci uzyska-nia dodatkowego dochodu z pracy, jak te mniej rozbudowany system usug bytowych oraz spoecznych,mona oczekiwa, e wicej potrzeb ludzi starszych pozostaje niezaspokojonych wanie na wsi. Warun-kuj to zarwno nisze dochody, jak i gorzej rozbudowana infrastruktura usugowa. W takich przypadkachrodzina i grupy nieformalne zyskuj dodatkowo na znaczeniu.

1.4.2. Warunki mieszkaniowe

Jednym z wymiarw sytuacji materialnej s warunki mieszkaniowe. Jeli mierzy je powierzchniprzypadajc na jednego czonka gospodarstwa domowego, to sytuacja seniorw jest o ponad 40% lepszani osb modszych (odpowiednio 35 m2 do 24 m2) (tabela 1.10). W grupie seniorw powierzchnia naosob ronie wraz z wiekiem, co wynika ze spadku liczby czonkw gospodarstwa domowego (w wynikumierci partnera i/lub wyprowadzenia si dzieci do wasnego mieszkania).

Tabela 1.10. Powierzchnia mieszkania na jednego czonka gospodarstwa domowego wedug wieku i pci

Liczba metrw kwadratowychWiek w latach Pena osob

mczyzna 24,3do 59 kobieta 23,7

ogem 24,0

mczyzna 30,76064 kobieta 32,1

ogem 31,4


ogem 35,0


ogem 35,9


ogem 38,2

mczyzna 35,380+ kobieta 38,2

ogem 37,2

mczyzna 26,1Ogem kobieta 27,2

ogem 26,7

Powierzchnia mieszkania na osob jest skorelowana z zadowoleniem z warunkw mieszkaniowych(r = 0,242, p < 0,001 dla caej prby respondentw i r = 0,162, p < 0,001 dla podprby seniorw). Jakwynika z wykresu 1.7 ogem okoo 60% seniorw jest zadowolonych z warunkw mieszkaniowych, a dal-sze 25% dosy zadowolone. Nie ma w tych ocenach istotnych rnic midzy mczyznami i kobietami.Ocena sytuacji mieszkaniowej jest statystycznie istotnie zalena od poziomu wyksztacenia respondentw(p < 0,001). Badani majcy wyksztacenie podstawowe w 53,5% przypadkw byli zadowoleni lub bardzozadowoleni ze swoich warunkw mieszkaniowych. Respondenci z wyksztaceniem zawodowym formuo-

19


wali podobne oceny w 61,3% odpowiedzi, ze rednim w 67,0%, a z wyszym w 74,2%. Zapewne durole odgrywa w tym przypadku fakt, e lepiej wyksztaceni respondenci dysponuj wyszym dochodem,a ten z kolei umoliwia przynajmniej czciowe zaspokojenie potrzeb zwizanych z popraw warunkwmieszkaniowych.

Wykres 1.7. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i oceny warunkw mieszkaniowych

Jedyn klas miejscowoci, w ktrej respondenci w odsetku mniejszym ni 60% wyraali dobre ocenyswojej sytuacji mieszkaniowej, bya wie (55,1% odpowiedzi wskazujcych na zadowolenie respondentw).Podobnie, jak w wielu innych obszarach analizy, wskazuje to na gorsze warunki ycia seniorw na wsii potrzeb dugofalowej interwencji podmiotw polityki spoecznej.

Najgorzej na tle innych krajw europejskich i Izraela wyglda sytuacja polskich seniorw jeli chodzio wyposaenie ich domw i mieszka w specjalne urzdzenia uatwiajce ycie osobom niepenosprawnymczy majcym jakie problemy fizyczne utrudniajce ruchy ciaa3 (wykres 1.8). Nawet w mieszkaniachnajstarszej grupy polskich seniorw nie ma praktycznie takich urzdze. Stanowi to ogromne wyzwaniedla polityki mieszkaniowej pastwa i deweloperw.

Wykres 1.8. Odsetek mieszka wyposaonych w urzdzenia uatwiajce poruszanie si w 14 krajach europejskich wedugwieku mieszkacw (SHARE 2006/2007, opr. wasne)

3Wedug trzeciej edycji badania SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) z lat 2006/2007.

20


1.4.3. Zasobno materialna

Liczba dbr4, zwaszcza dbr elektronicznych, ktre posiadaj gospodarstwa domowe seniorw, jestistotnie statystycznie mniejsza od liczby dbr w gospodarstwach osb modszych (wykresy 1.9 i 1.10).Take wzrost wieku seniorw idzie w parze z malejc zasobnoci materialn, zwaszcza liczb dbrelektronicznych. Gospodarstwa domowe, ktrych gow jest mczyzna, s znacznie lepiej wyposaoneni gospodarstwa domowe, ktrych gow jest kobieta, zarwno w grupie seniorw, jak i osb modszych.Zasobno materialna zarwno gospodarstw domowych seniorw jak i osb modszych skorelowana jestoczywicie z wysokoci dochodu (r = 0,35, p < 0,001) a take z poziomem wyksztacenia (r = 0,36,p < 0,001), ktry warunkuje zamono. Wraz ze wzrostem w kolejnych generacjach seniorw osbz wyszym wyksztaceniem rosn powinna w przyszoci take zamono tej grupy i co za tymidzie zmniejsza si powinna take rnica midzy seniorami i modszymi generacjami w zasobnocimaterialnej.

Wykres 1.9. Liczba dbr nieelektronicznych w gospodarstwach domowych, ktrych gow jest mczyzna lub kobieta,w zalenoci od wieku gowy gospodarstwa

Wykres 1.10. Liczba dbr elektronicznych w gospodarstwach domowych, ktrych gow jest mczyzna lub kobieta,w zalenoci od wieku gowy gospodarstwa

4Pytanie w kwestionariuszu gospodarstwa domowego dotyczyo nastpujcych dbr nazwanych tu nieelektronicznymi:pralki automatycznej, zmywarki, kuchenki mikrofalowej, domu letniskowego, samochodu, odzi motorowej, dziaki rekre-acyjnej, wasnego mieszkania lub domu i innego nieruchomoci, oraz dbr elektronicznych: telewizora LCD/plazmy, patnejtelewizji satelitarnej lub kablowej, odtwarzacza DVD, kina domowego, komputera stacjonarnego lub laptopa, tabletu, elek-tronicznego czytnika ksiek, dostpu do internetu.

21


1.5. Sytuacja rodzinna

Ponad poowa seniorw yje w zwizku maeskim w gospodarstwach domowych jednorodzinnychi 2/3 osb z tej grupy mieszka bez dzieci (tabela 1.11). Ponad 9% seniorw mieszka z dziemi ale bezpartnera (rodziny niepene), kolejne 11,5% yje w gospodarstwach wielorodzinnych (zazwyczaj z dziemi,ktre zawizay zwizek maeski i nie wyprowadziy si do wasnego mieszkania); tylko 1,4% mieszkaw gospodarstwach nierodzinnych wieloosobowych (zazwyczaj jest to rodzestwo). A 24,7% seniorwmieszka samotnie. Wraz z wiekiem ronie odsetek seniorw yjcych samotnie (z 15,1% do 35,6%), przyczym skok ilociowy nastpuje tu po przekroczeniu 75. roku ycia i dotyczy gwnie kobiet; samotniemieszka 34% kobiet w wieku senioralnym i 16% mczyzn.

Tabela 1.11. Sytuacja rodzinna seniorw w gospodarstwie domowym (caa prba czonkw gospodarstw domowych)

Wiek (w latach)Typ gospodarstwa domowego

6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Maestwo bez dzieciliczebno 872 637 399 322 293 2523wiek (%) 36,8% 41,3% 35,5% 28,6% 24,1% 34,2%

Maestwo z 1 dzieckiemliczebno 423 202 115 83 79 902wiek (%) 17,8% 13,1% 10,2% 7,4% 6,5% 12,2%

Maestwo z 2 dzieciliczebno 127 67 51 57 55 357wiek (%) 5,4% 4,3% 4,5% 5,1% 4,5% 4,8%

Maestwo z 3+ dzieciliczebno 54 20 18 26 31 149wiek (%) 2,3% 1,3% 1,6% 2,3% 2,6% 2,0%

Rodziny niepeneliczebno 190 112 103 97 173 675wiek (%) 8,0% 7,3% 9,2% 8,6% 14,2% 9,1%

Wielorodzinneliczebno 329 177 117 102 120 845wiek (%) 13,9% 11,5% 10,4% 9,1% 9,9% 11,5%

Nierodzinne jednoosoboweliczebno 358 306 307 419 432 1822wiek (%) 15,1% 19,9% 27,3% 37,2% 35,6% 24,7%

Nierodzinne wieloosoboweliczebno 19 20 14 21 32 106wiek (%) 0,8% 1,3% 1,2% 1,9% 2,6% 1,4%

Ogemliczebno 2372 1541 1124 1127 1215 7379wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Podobn struktur sytuacji rodzinnej seniorw otrzymujemy dla prby respondentw indywidualnych(tabela 1.12); wikszy jest tylko w tej prbie odsetek zamieszkujcych samotnie (27%).

Jak pokazano na wykresie 1.11, prawie 3/4 starszych osb wyraa zadowolenie ze stosunkw rodzin-nych. Odsetek wyranie niezadowolonych waha si od 3% w przypadku kobiet do 4,1% w przypadkumczyzn. Kobiety s rednio bardziej zadowolone od mczyzn (p < 0,001), starsi seniorzy s bardziejzadowoleni od modszych (p < 0,001). Oglnie seniorzy wyraaj wiksze zadowolenie ze stosunkwz najbliszymi w rodzinie ni osoby modsze (p < 0,001).

Na formuowane opinie o rodzinie wpywa wyksztacenie seniorw (im wysze tym mniejszy odsetekopinii negatywnych i bardzo negatywnych). Nie ma natomiast rnicy w stopniu zadowolenia ze stosun-kw z najbliszymi w rodzinie midzy mieszkacami wsi i miast. Mona zatem przypuszcza, e ocenastosunkw rodzinnych nie jest dokonywana przez pryzmat wsplnego zamieszkiwania, co ma miejscerzadziej w duych miastach ni na wsi.

Bardziej szczegowe dane zostay zebrane w tabeli 1.13. Jak wida, nie ma duych rnic midzyocenami mczyzn i kobiet, mona natomiast zauway wzrost odsetka zadowolonych i bardzo zadowo-lonych w najwyszych grupach wieku. Moe to by konsekwencj czciej udzielanej pomocy i rnychform wsparcia dla osb starszych. Granica IV wieku (80 lat) wydaje si by w tym przypadku wyrancezur.

22


Tabela 1.12. Sytuacja rodzinna seniorw w gospodarstwie domowym (prba respondentw indywidualnych)

Wiek (w latach)Typ gospodarstwa domowego

6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Maestwo bez dzieciliczebno 744 550 337 285 240 2156wiek (%) 36,5% 41,0% 35,0% 29,3% 24,1% 34,2%

Maestwo z 1 dzieckiemliczebno 350 175 94 66 55 740wiek (%) 17,2% 13,1% 9,8% 6,8% 5,5% 11,7%

Maestwo z 2 dzieciliczebno 104 55 37 44 36 276wiek (%) 5,1% 4,1% 3,8% 4,5% 3,6% 4,4%

Maestwo z 3+ dzieciliczebno 50 18 15 17 22 122wiek (%) 2,5% 1,3% 1,6% 1,7% 2,2% 1,9%

Rodziny niepeneliczebno 178 107 88 86 136 595wiek (%) 8,7% 8,0% 9,1% 8,8% 13,7% 9,4%

Wielorodzinneliczebno 262 136 92 65 73 628wiek (%) 12,9% 10,1% 9,6% 6,7% 7,3% 10,0%

Nierodzinne jednoosoboweliczebno 331 282 287 391 410 1701wiek (%) 16,3% 21,0% 29,8% 40,2% 41,2% 27,0%

Nierodzinne wieloosoboweliczebno 17 17 12 19 24 89wiek (%) 0,8% 1,3% 1,2% 2,0% 2,4% 1,4%

Ogemliczebno 2036 1340 962 973 996 6307wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Tabela 1.13. Respondenci wedug pci, grup wieku i oceny stosunkw rodzinnych (w odsetkach grupy wieku)

Grupy wiekuWyszczeglnienie

6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Mczynibardzo zadowolony 22,0 21,7 22,0 23,5 28,7 23,0

zadowolony 50,0 48,5 51,1 44,3 50,6 49,1

dosy zadowolony 19,4 20,5 20,9 25,9 16,1 20,3

dosy niezadowolony 4,2 3,3 3,7 2,9 2,0 3,5

niezadowolony 3,3 5,3 2,1 1,8 1,7 3,2

bardzo niezadowolony 1,2 0,7 0,3 1,6 0,9 0,9

Kobietybardzo zadowolony 23,7 26,5 26,3 27,6 27,7 26,1

zadowolony 48,7 47,2 50,0 46,2 49,6 48,4

dosy zadowolony 21,1 18,9 17,2 18,6 17,0 18,9


niezadowolony 2,0 2,1 2,6 1,4 2,5 2,1


Ogembardzo zadowolony 22,9 24,5 24,6 26,1 28,1 24,8

zadowolony 49,3 47,8 50,4 45,5 49,9 48,7

dosy zadowolony 20,3 19,6 18,6 21,3 16,7 19,5


niezadowolony 2,6 3,4 2,4 1,6 2,2 2,5


23


Wykres 1.11. Procent seniorw wedug pci i stopnia zadowolenia ze stosunkw rodzinnych

Na podkrelenie zasuguje rwnie may odsetek osb bardzo niezadowolonych ze stosunkw ro-dzinnych. Wydaje si jednak, e do tych danych naley podchodzi z du ostronoci. Wiele badadotyczcych przemocy wobec osb starszych potwierdza wystpowanie tego zjawiska i cho trudnoo ustalenie jego prawdziwej skali, to wydaje si, e sformuowane tutaj oceny s nazbyt optymistyczne.

Respondentw pytano rwnie o stopnie zadowolenia z dzieci i maestwa. Mierzono rwnienatenie stresu maeskiego i rodzicielskiego.

Oceny zadowolenia z dzieci i maestwa wedug pci respondentw zostay przedstawione na wy-kresach 1.12 i 1.13. Okoo 80% respondentw wyraa zadowolenie ze swoich dzieci i z maestwa,co jest potwierdzeniem generalnie dobrej oceny stosunkw rodzinnych. Bardziej z dzieci zadowolone skobiety ni mczyni. Nie ma natomiast istotnej rnicy midzy kobietami i mczyznami w satysfakcjiz maestwa.

Wykres 1.12. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia satysfakcji z dzieci

10% dzieci zamieszkujcych wsplnie z rodzicami w wieku senioralnym opiekuje si nimi w sposbsystematyczny, a sporadycznej opieki udziela poowa. Na systematyczn opiek wspmaonka liczyz kolei moe 27% mczyzn w podeszym wieku i 20% kobiet. Dysproporcja ta wynika std, e wicejstarszych kobiet (47%) ni mczyzn (15%) jest owdowiaych.

24


Wykres 1.13. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia satysfakcji z maestwa

Seniorzy mieszkajcy wsplnie z partnerem s w lepszej kondycji psychicznej (lepiej oceniaj caeswoje dotychczasowe ycie, wykres 1.14) i maj wyszy poziom dobrostanu psychicznego5 (wykres 1.15),ale rnica ta zmniejsza si z wiekiem, poniewa ronie ocena ycia seniorw yjcych bez partnerai spada dobrostan psychiczny seniorw yjcych z partnerem. Wynika to prawdopodobnie std, e partnerw bardziej zaawansowanym wieku stwarza wicej problemw dla wspmaonka, chocia, jak niejpokaemy, natenie stresu maeskiego raczej spada, a nie ronie z wiekiem.

Wykres 1.14. Ocena caego dotychczasowego ycia (1 okropne. . . 7 wspaniae) ze wzgldu na wiek i mieszkaniez partnerem

Wykres 1.15. Dobrostan psychiczny ze wzgldu na wiek i mieszkanie z partnerem

5Konstrukcja wskanika patrz rozdzia 6.

25


W Diagnozie Spoecznej wyodrbniono 8 kategorii stresu yciowego: maeski (patrz kwestionariuszindywidualny na www.diagnoza.com, pyt. 46), rodzicielski, wynikajcy z problemw z dziemi (pyt.710), opiekuczy (pyt. 1112), finansowy (pyt. 1314), stres zwizany z prac (pyt. 1517), stresekologiczny zwizany z warunkami mieszkaniowymi, ssiadami i bezpieczestwem w okolicy miejscazamieszkania (pyt. 1821), stres zdrowotny (pyt. 2223) i stres urzdniczy (kafkowski, pyt. 2427).Na tej podstawie utworzono oglny wskanik stresu yciowego.

Kobiety senioralne yjce w zwizku maeskim dowiadczaj stresu maeskiego w podobnymstopniu co mczyni. Zarwno wrd kobiet jak i mczyzn natenie stresu maeskiego spada z wie-kiem (wykres 1.16). Wyjtkiem od tej prawidowoci s kobiety w wieku 6569 lat, u ktrych stres ma-eski jest najwikszy. Przypuszczalnie ma to zwizek z przechodzeniem mw na emerytur i czstszymich przebywaniem w domu, co wymaga od kobiet pewnego wysiku adaptacyjnego. Adaptacja ta jestskuteczna, bo w kolejnych latach natenie stresu maeskiego u kobiet spada w takim samym tempiejak u mczyzn. Seniorzy dowiadczaj generalnie mniejszego stresu maeskiego ni osoby modsze,co oznacza, e sta maeski sprzyja poprawie relacji midzy partnerami, albo te dobre relacje midzypartnerami zapobiegaj rozwodom, do ktrych moe doj z powdztwa modszych kobiet dowiadcza-jcych szczeglnie duego stresu maeskiego. Im wikszy stres maeski tym mniejsze zadowoleniez maestwa (r = 0,377, p < 0,001).

Wykres 1.16. Natenie stresu maeskiego ze wzgldu na wiek i pe

Natenie stresu rodzicielskiego seniorw nie zaley ani od wieku ani od pci respondentw. Jest takiesamo wrd seniorw jak wrd modszych rodzicw. Jedynie klasa miejscowoci rnicuje nateniestresu rodzicielskiego seniorw. Jest on najwikszy w najmniejszych miastach a najmniejszy na wsi i wmiastach o liczbie mieszkacw 20100 tys. (wykres 1.17). Im wikszy stres rodzicielski tym mniejszezadowolenie z dzieci (r = 0,327, p < 0,001).

Wykres 1.17. Natenie stresu rodzicielskiego wrd seniorw ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania

26


Tym, co wyrnia sytuacj rodzinn polskich seniorw na tle innych krajw europejskich, jest ogromnyodsetek (65%) osb w wieku 50+ zamieszkujcych razem z dziemi (wykres 1.18). Teoretycznie powinnoto sprzyja pomocy schorowanym czy niepenosprawnym seniorom w ramach rodziny, ale moe takenasila konflikty midzypokoleniowe.

Wykres 1.18. Odsetek osb w wieku 50+ lat zamieszkujcych razem z dziemi w 14 krajach europejskich (SHARE2006/2007, opr. wasne)

1.6. Wyksztacenie

W miar przechodzenia do coraz wyszych grup wieku nastpuje wyrane obnienie poziomu uzy-skanego wyksztacenia (tabela 1.14). Ponad poowa osb w najwyszej grupie wieku ma wyksztaceniena poziomie podstawowym lub niszym. Wyksztacenie wysze zdobyo 11% osb w tej grupie wieku.W przypadku szedziesiciolatkw odsetek tych, ktrzy ukoczyli nauk na poziomie podstawowymlub niszym wynosi 1/4, natomiast wyksztaceniem wyszym lub policealnym legitymuje si co sid-ma osoba. Wrd najmodszych seniorw jest w porwnaniu z najstarszymi stosunkowo duy odsetekz wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, zwaszcza wrd mczyzn. Jest to nastpstwem zmian,jakie zachodziy w systemie owiaty w powojennej Polsce i wprowadzenia obowizku szkolnego, ale tekonsekwencj samych wydarze wojennych i okupacyjnych, utrudniajcych lub wrcz uniemoliwiajcychwwczas modym ludziom pobieranie nauki.

W grupie najstarszych mczyzn jest ponad dwukrotnie wikszy ni wrd najstarszych kobiet odsetekosb z wyszym lub policealnym wyksztaceniem. Nie oznacza to, e mczyni urodzeni przed 1934rokiem czciej od kobiet w tym samym wieku kontynuowali nauk po szkole redniej.

Wynika to z faktu, e w przypadku mczyzn znacznie wiksze ni w przypadku kobiet znaczenie dladugowiecznoci ma poziom wyksztacenia, determinujcy bardziej lub mniej zdrowy styl ycia. Innymisowy, duo wiksz szans doy osiemdziesiciu i wicej lat maj mczyni lepiej wyksztaceni i dla-tego w najstarszej grupie mczyzn jest tak duy odsetek z wyszym wyksztaceniem a stosunkowo w porwnaniu z najstarszymi kobietami niewielki odsetek z wyksztaceniem podstawowym i niszym6.

6Po raz pierwszy w Polsce dowid tego empirycznie zesp wrocawskich antropologw pod kierunkiem prof. TadeuszaBielickiego (Bielicki T., Brajczewski C., Rogucka E. i Welon Z., Niektre spoeczne i ekologiczne uwarunkowania przed-wczesnej umieralnoci osb dorosych w Polsce, Wrocaw: Zakad Antropologii Polskiej Akademii Nauk, 1994). Zebraneprzez ten zesp dane pokazuj, e Polacy (mczyni) z wyszym wyksztaceniem maj w wieku 25 lat niemal dwukrotniewiksz szans doycia co najmniej 65 lat w porwnaniu z rwienikami legitymujcymi si wyksztaceniem podstawowym.Dla kobiet, podobnie jak w innych krajach, zaleno midzy wyksztaceniem i dugowiecznoci jest znacznie sabsza, codowodzi wikszego ryzyka zdrowotnego mczyzn w zakresie cywilizacyjnych czynnikw zwizanych z poziomem edukacji.

27


Oglnie poziom wyksztacenia osb starszych w Polsce nie moe by uznany za wysoki, cho nastpu-j w tym zakresie istotne i pozytywne zmiany. Trzeba pamita, e objte badaniem kobiety w wiekudo 80 lat oraz mczyni w wieku do 85 lat to osoby, ktre przeszy na emerytur ju po zapocztkowaniutransformacji systemu spoecznego w Polsce. Jedn z konsekwencji tej zmiany byo zwikszenie liczbyosb podnoszcych swoje formalne wyksztacenie, w tym studiujce na studiach okrelanych wwczasmianem zaocznych. Bya wrd nich pokana liczba osb w drugiej fazie swojej aktywnoci zawodowej.Podnosi si wic i nadal bdzie si podnosi poziom wyksztacenia osb w wieku emerytalnym, a kadykolejny rocznik wchodzcy w wiek emerytalny bdzie si charakteryzowa coraz wyszym poziomem wy-ksztacenia oraz coraz wikszym zakresem wiedzy wyniesionej z dodatkowych kursw, szkole i innychzaj w ramach uczenia si przez cae ycie.

Tabela 1.14. Procent seniorw z rnym stopniem wyksztacenia w poszczeglnych grupach wieku ze wzgldu na pei ogem


6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Podstawowe i nisze 21,7 21,6 30,5 38,4 41,0 27,9Zasadnicze zawodowe 41,9 38,4 28,9 22,4 15,5 33,0

Mczynirednie 25,4 24,5 27,1 22,4 25,2 25,0Wysze i policealne 11,0 15,5 13,4 16,8 18,3 14,1Podstawowe i nisze 22,6 31,0 54,0 46,5 65,8 40,9Zasadnicze zawodowe 25,7 21,0 8,2 11,9 6,9 16,3

Kobietyrednie 35,7 31,0 25,4 27,1 19,9 28,8Wysze i policealne 16,0 17,1 12,4 14,4 7,5 13,9Podstawowe i nisze 22,2 27,1 45,0 43,5 57,4 35,6Zasadnicze zawodowe 33,2 28,2 16,1 15,9 9,8 23,1

Ogemrednie 30,9 28,3 26,0 25,4 21,7 27,3Wysze i policealne 13,7 16,4 12,8 15,3 11,1 14,0

Znaczcy wzrost poziomu wyksztacenia seniorw w okresie kilkunastu ostatnich lat wida w da-nych z Diagnozy Spoecznej. Gdy wemiemy pod uwag liczb lat nauki, to okae si, e w okresie 13lat, midzy 2000 i 2013 rokiem, poziom wyksztacenia osb w wieku 60 i wicej lat wzrs a o 22%;w grupie wieku 6069 lat o 18%, w grupie wieku 7079 lat o 27% i w grupie wieku 80 i wicej lat ao 37% (wykres 1.19). Szybciej rs poziom wyksztacenia kobiet ni mczyzn: odpowiednio o 26 i 18%(wykres 1.20). W zwizku z tym zmniejszya si rnica midzy wyksztaceniem mczyzn i kobiet, z 1roku i 1 miesica nauki do nieco ponad 8 miesicy. Poniewa w kolejnych latach do grupy seniorwprzechodzi bdzie coraz wicej rocznikw z okresu boomu edukacyjnego, ktry zacz si po zmianiesytemu w latach 90. ubiegego wieku, naley spodziewa si w niedalekiej przyszoci radykalnych zmianw charakterystyce Polskich emerytw. Rosncym wyzwaniem dla polityki spoecznej stanie si nie tyl-ko kwestia zmiany proporcji osb aktywnych i nieaktywnych zawodowo, a co za tym idzie wydolnocisystemu zabezpieczenia emerytalnego, ale take ogromna zmiana potrzeb, oczekiwa i aspiracji osbstarszych.

Mimo oglnie niskiego poziomu wyksztacenia stosunkowo niewielki odsetek seniorw (30%) jestze swojego wyksztacenia niezadowolony (wykres 1.21). Jest oczywicie istotna statystycznie zalenomidzy poziomem wyksztacenia a zadowoleniem z wyksztacenia (r = 0,485, p < 0,001). Zwizek tenjest silniejszy u kobiet ni u mczyzn, co moe tumaczy znacznie, niemal piciokrotnie wikszy udziakobiet ni mczyzn w organizacjach upowszechniajcych wiedz, gwnie w Uniwersytetach TrzeciegoWieku (odpowiednio 0,9% i 0,2%).

Chocia mczyni genetycznie s mniej dugowieczni od kobiet (w adnym kraju przecitna dugo trwania ycia m-czyzn nie dorwnuje dugoci trwania ycia kobiet), wyksztacenie moe w decydujcym stopniu rnic t niwelowa (ze100% w grupie najniej wyksztaconych do 15% wrd absolwentw szk wyszych).

28


Wykres 1.19. Przecitna liczba lat nauki w trzech grupach wieku seniorw w latach 20002013

Wykres 1.20. Przecitna liczba lat nauki kobiet i mczyzn w wieku senioralnym w latach 20002013

Wykres 1.21. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia zadowolenia ze swojego wyksztacenia

Wyksztacenie w grupie seniorw, podobnie jak w modszych grupach, ma decydujcy wpyw nastyl i jako ycia. Bdzie o tym szczegowo mowa w kolejnych rozdziaach. Teraz pokaemy to na

29


przykadzie palenia papierosw i naduywaniu alkoholu (tabela 1.15). W przypadku odsetka palaczywidzimy liniow zaleno z poziomem wyksztacenia wrd mczyzn (odsetek palaczy jest dwuip-krotnie mniejszy w grupie z wyszym wyksztaceniem ni w grupie z wyksztaceniem podstawowym lubniszym). Wrd kobiet zaleno jest mniej wyrana, ale i tu lepiej wyksztacone rzadziej pal od tych,ktre maj wyksztacenie zasadnicze zawodowe. Nie ma natomiast pozytywnego zwizku midzy pozio-mem wyksztacenia a stronieniem od alkoholu. W przypadku kobiet wraz z wyksztaceniem poczwszyod zasadniczego zawodowego wrcz ronie odsetek naduywajcych alkoholu.

Tabela 1.15. Procent seniorw, mczyzn i kobiet oraz ogem, palcych papierosy i naduywajcych alkoholu w grupachwyrnionych ze wzgldu na poziom wyksztacenia przy kontroli wieku

Rodzaj zachowaniaWyszczeglnienie

palenie papierosw naduywanie alkoholupodstawowe i nisze 31,3 7,6zasadnicze zawodowe 27,9 4,8

Mczynirednie 21,5 6,3wysze i policealne 13,0 6,1podstawowe i nisze 10,3 1,2zasadnicze zawodowe 15,2 0,4

Kobietyrednie 14,1 0,8wysze i policealne 13,6 2,3podstawowe i nisze 21,0 4,4zasadnicze zawodowe 21,6 2,6

Ogemrednie 17,8 3,5wysze i policealne 13,3 4,2

1.7. Seniorzy na rynku pracy

Aczkolwiek ogromna wikszo seniorw, a w IV wieku niemal wszyscy utrzymuj si z emeryturylub renty, pewna ich cz pozostaje aktywna zawodowo (37% mczyzn i 13% kobiet w wieku 6064lata) lub dorabia do wiadcze spoecznych. Aktywno seniorw na rynku pracy pokazuje wykres 1.22.Rwnie w starszych grupach, po przekroczeniu wieku emerytalnego mczyzn, zdecydowanie czciejmczyni ni kobiety wykonuj patn prac. W wikszoci przypadkw jest to praca w niepenymwymiarze godzinowym. Jeli wemiemy pod uwag tylko te osoby, ktre przekroczyy ustawowy wiekemerytalny, to mczyni przepracowali w tygodniu rednio 28 godzin, a kobiety 29 godzin.

Wykres 1.22. Procent seniorw wykonujcych w cigu ostatnich 7 dni patn prace wedug pci i grupy wieku

Dodatkowa praca skutkuje oczywicie znacznym wzrostem dochodu osobistego. W grupie wieku 7079 lat praca podnosi dochd mczyzn z 1691 z do 3490 z (ponad dwukrotnie), a dochd kobietz 1350 z do 2329 z (o 3/4).

Aktywno na rynku pracy po osigniciu ustawowego wieku emerytalnego wie si z poziomemwyksztacenia (wykres 1.23). Najwikszy odsetek pozostaje aktywnymi zawodowo w grupie osb z wy-

30


Wykres 1.23. Procent mczyzn i kobiet aktywnych na rynku pracy po przekroczeniu wieku emerytalnego wedugpoziomu wyksztacenia

szym lub pomaturalnym wyksztaceniem, a poniewa w przyszoci grupa ta bdzie szybko rosa, monaoczekiwa take wzrostu osb w podeszym wieku na rynku pracy.

Europejskie badania seniorw SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) z lat20102012 dowodz, e Polacy w wieku 60 i wicej lat najrzadziej obok swoich rwienikw wgier-skich i soweskich podejmuj prac, cztery razy rzadziej ni seniorzy szwedzcy, szwajcarscy, duscy czyestoscy (wykres 1.24).

Wykres 1.24. Odsetek seniorw (60 i wicej lat) aktywnych na rynku pracy w 16 krajach europejskich (SHARE2010/2012, opr. wasne)

1.8. Podsumowanie

Osoby starsze w Polsce charakteryzuj si do zrnicowanymi warunkami ycia. Ich dochody w przy-padku zwaszcza yjcych samotnie mona uzna za niskie i nie dajce moliwoci zaspokojenia wszyst-kich podstawowych potrzeb. Na tym tle szczeglnie niezadowalajco rysuje si sytuacja kobiet: ichdochody s nisze ni dochody mczyzn. Wynika to przede wszystkim z niszego poziomu wiadczeemerytalnych w porwnaniu z mczyznami, a ponadto z mniejszej aktywnoci zawodowej, w zwizku

31


z czym udzia dochodw z pracy jest take niszy ni w przypadku mczyzn. Respondenci s zadowolenize swojej sytuacji mieszkaniowej, przy czym zadowolenie to jest skorelowane z poziomem wyksztacenia,co sugeruje lepsze warunki mieszkaniowe osb lepiej wyksztaconych i lepiej sytuowanych materialnie.

Sytuacja rodzinna seniorw jest na og dobrze przez nich oceniana, przy czym oceny te odnosz sizarwno do relacji z ca rodzin, jak i z dorosymi dziemi w szczeglnoci. Czsto pozytywnych ocentych stosunkw wzrasta wraz z wiekiem respondentw, co moe sugerowa, e s one formuowane przyuwzgldnieniu faktu otrzymywania pomocy od innych czonkw rodziny, a przede wszystkim od dzieci.

Wyksztacenie seniorw jest wanym czynnikiem wpywajcym na ich zachowania i oczekiwania. Od-setek respondentw z wyksztaceniem ponadpodstawowym oraz ponadgimnazjalnym wzrasta i bdzie sisystematycznie powiksza. Rodzi to po stronie podmiotw polityki spoecznej nowe wyzwania wobecosb starszych. Kolejne generacje seniorw bd oczekiway nie tylko zapewnienia bezpieczestwa ma-terialnego, ale take coraz bardziej zaspokojenia potrzeb niematerialnych i uznania ich rwnoprawnegomiejsca w strukturze spoecznej.

Zarwno ocena materialnych warunkw ycia seniorw, jak i ich sytuacji rodzinnej wskazuj nautrzymywanie si podziau na dwie fazy staroci, przedzielone granic, jak stanowi 80. rok ycia. Wynikaz tego zrnicowana struktura potrzeb obu subpopulacji seniorw i potrzeba dostosowania dziaa dospecyfiki kadej z tych grup osb starszych. W przypadku seniorw zaliczanych do grupy IV wiekupotrzebne jest zwikszenie oferty wiadcze w formie usug, a w szczeglnoci pomoc w dostosowaniumieszkania do zmieniajcych si potrzeb i moliwoci osoby starszej. Warunki mieszkaniowe odgrywajkluczow rol w zachowaniu przez coraz starsze osoby samodzielnoci, a zapewnienie samodzielnociseniorw nie jest zadaniem wycznie ich samych i ich najbliszego otoczenia, ale take spoecznocilokalnej, bowiem alternatyw dla taszych z natury rzeczy dziaa podtrzymujcych samodzielno jestrozwj sektora coraz droszych usug opiekuczych.

32

2. Charakterystyka zdrowotna osb starszych

2.1. Wstp

Jednym z istotnych czynnikw warunkujcych aktywno spoeczn i zawodow osoby starszej jestjej stan zdrowia. W zwizku z tym zapytano respondentw o to, czy w ostatnim czasie odczuwali dolegli-woci fizyczne, ktre utrudniay im wychodzenie z domu, chodzenie po schodach itp., czyli potencjalnieutrudniay take angaowanie si w dziaania na rzecz lokalnej spoecznoci. Wiedza o stanie zdrowiajest potrzebna ze wzgldu na konieczno zaspokojenia potrzeb zdrowotnych starszej populacji. Potrzebyte wi si nie tylko ze specyfik wyraajc si m.in. w wieko-chorobowoci i znacznym udziale chorbprzewlekych w oglnej liczbie chorb, na ktre cierpi senior, ale i z niespotykan dotychczas skal ichwystpowania. Staro, bdca coraz bardziej powszechnym zjawiskiem, pociga za sob powszechnowystpowania chorb przewlekych oraz niepenosprawnoci i niesamodzielnoci. Wymaga to nie tyl-ko zapewnienia odpowiednich rodkw na finansowanie wiadcze zdrowotnych, ale take zapewnieniadostpu do tych wiadcze i odpowiednio przygotowanego personelu medycznego.

Dobry stan zdrowia warunkuje prawidowe funkcjonowanie jednostki w rodowisku, samodzielne za-spokajanie potrzeb oraz dobrostan psychiczny. Z tego powodu zagadnienia zwizane ze zdrowiem powin-ny angaowa nie tylko centralne podmioty polityki, odpowiedzialne za zapewnienie odpowiednich ramfinansowych, ale i podmioty lokalne, odpowiedzialne za trafn diagnoz i dziaania sprzyjajce poprawiesytuacji zdrowotnej seniorw.

2.2. Natenie symptomw chorobowych

Tabela 2.1 pokazuje, jak czsto w populacji osb starszych wystpuj objawy, ktre mog by trakto-wane jako symptomy niektrych chorb. Respondenci byli pytani o wystpowanie ich w cigu ostatniegomiesica i okrelenie czasu ich trwania. Jest to o tyle istotne, e ocena aktywnoci spoecznej ludzi star-szych i szans ich dalszej aktywizacji wymaga uwzgldnienia czynnika o kardynalnym znaczeniu, jakimjest stan zdrowia. Jak si okazuje, tyko niektre objawy wystpuj na tyle powszechnie, e obejmuj conajmniej poow badanej populacji. W przypadku tych, ktrzy odczuwali poszczeglne objawy, monastwierdzi e wikszoci z nich nie dokuczay one stale ani nawet przez poow miesica. W porwnaniuz osobami modszymi znacznie mniejszy odsetek nie odczuwa adnego z objaww duej ni p miesica(odpowiednio: 80,3 do 61,5%). rednia liczba symptomw odczuwanych przez co najmniej 2 tygodniew ostatnim miesicu jest dwukrotnie wiksza w grupie seniorw ni w grupie osb modszych. Nasile-nie objaww chorobowych ma z pewnoci wpyw na gotowo do wczania si (zwaszcza aktywnie)w dziaalno spoeczn, niezalenie od stopnia jej sformalizowania. Bdzie o tym mowa w dalszej czciraportu.

Natenie objaww chorobowych jest skorelowane z wiekiem i pci (wykres 2.1). Przecitna liczbasymptomw trwajcych co najmniej przez p miesica w grupie osb 80 i wicej lat jest niemal o poowwiksza ni w grupie seniorw w wieku 6069 lat. Kobiety we wszystkich grupach wieku maj wiksze

33


Tabela 2.1. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat, dowiadczajcych z rn czstotliwoci rnego rodzajuschorze)

Rzadziej ni Czciej niWyszczeglnienie Nie przez 15 dni przez poow

w miesicu miesicaSilne ble gowy 53,5 38,3 7,2Ble brzucha lub wzdcia 62,8 31,9 7,2

Bl albo napicie mini karku i ramion 39,7 46,9 13,4

Ble w klatce piersiowej lub sercu 57,2 34,4 8,4

Sucho w ustach lub gardle 63,2 29,4 7,4

Napady pocenia si 72,0 22,0 6,0

Uczucie dusznoci 63,4 29,1 7,5amanie i ble w caym ciele 35,7 50,1 14,2

Gwatowne bicie serca (palpitacje) 66,1 27,4 6,4

Dreszcze lub drgawki 89,9 8,4 1,7

Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 63,8 27,3 8,8

Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 47,1 42,2 10,7

Zaparcia 76,5 19,1 4,4Krwawienia z nosa 94,7 4,3 1,0

Gwatowne skoki cinienia krwi 54,2 34,2 11,6

natenie objaww ni mczyni i rnica ta ronie z wiekiem, tak e w grupie 80+ lat jest ponadtrzykrotnie wiksza ni w grupie 6069 lat.

Wykres 2.1. Liczba dugotrwaych objaww somatycznych ze wzgldu na wiek i pe

Wystpowanie konkretnych dolegliwoci jest czsto take skorelowane z wiekiem i pci. Jednakw przypadku nielicznych symptomw (np. krwawienie z nosa, dreszcze lub drgawki) nie mona wskazaistotnego statystycznie zwizku midzy wiekiem i pci a ich wystpowaniem. W przypadku napadwpocenia si mona natomiast stwierdzi negatywn wrcz zaleno z wiekiem.

Jedno z pyta dotyczyo kwestii, w jakim stopniu problemy ze zdrowiem utrudniay respondentomwykonywanie codziennych zaj lub branie udziau w innych zajciach. Pozytywne odpowiedzi na tepytania mog wskazywa na wystpowanie obiektywnych utrudnie, ktre ograniczaj lub uniemoliwiajspoeczn aktywnoci osb starszych. Jak pokazano (wykres 2.2), respondenci poczwszy od 75. rokuycia coraz czciej wskazuj na wystpowanie takich dolegliwoci fizycznych (zwaszcza ble), ktreutrudniaj samodzielne poruszanie si poza domem. Ogem 34,4% osb starszych czsto odczuwaotakie dolegliwoci, a dalsze 49,5% sporadycznie (wykres 2.2). Oznacza to, e jedynie nieco ponad 16%respondentw nie uskarao si na wystpowanie dolegliwoci.

Struktura odpowiedzi wedug pci respondenta pokazuje wyranie, e kobiety znacznie czciej uskar-ay si na dolegliwoci fizyczne. Ogem odczuwao je 76,7% mczyzn (w tym 26,3% czsto) i 88,5%

34


Wykres 2.2. Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania dolegliwoci fizycznych, utrudniajcychporuszanie si poza domem

kobiet (czsto 39,6%). Taka sytuacja moe wpywa na aktywno spoeczn w miejscu zamieszkania.Wystpowanie dolegliwoci fizycznych jest istotnie skorelowane z grup wieku respondentw. Swoistcezur jest tu ukoczony 80. rok ycia, po ktrym wyranie zwiksza si odsetek osb czsto uskaraj-cych si na dolegliwoci, a maleje udzia tych osb, ktre nigdy nie odczuway tego rodzaju problemw.W znacznie wikszym stopniu dotyczy to kobiet, przy czym w przypadku kobiet w wieku 85 i wicejlat nie odnotowano ani jednej respondentki, ktra nie odczuwaaby nawet sporadycznie dolegliwocistanowicych utrudnienie dla poruszania si poza domem (tabela 2.2).

Tabela 2.2. Respondenci wedug pci, grup wieku i wystpowania dolegliwoci fizycznych, utrudniajcych poruszanie sipoza domem (w odsetkach)

Czstotliwo Wiek (w latach)Pe dolegliwoci 6064 6569 7074 7579 80+

Ogem

czsto 20,7 26,5 28,7 30,7 39,7 27,0Mczyni zdarzao si 60,4 57,0 57,4 56,4 52,4 57,6

nigdy 18,9 16,6 13,9 12,9 7,9 15,4

czsto 23,6 30,6 39,2 45,0 54,7 36,6Kobiety zdarzao si 59,4 57,1 52,4 48,1 41,3 52,7

nigdy 17,0 12,2 8,4 7,0 3,9 10,7

Wprawdzie nie mona ustali istotnego statystycznie zwizku midzy wystpowaniem trudnoci w sa-modzielnym opuszczaniu mieszkania a ocen stosunkw rodzinnych, ale zwraca uwag fakt, i wrdosb bardzo niezadowolonych ze stosunkw rodzinnych ponad 50% uskara si na czste wystpowaniedolegliwoci wpywajcych na moliwo samodzielnego opuszczania wasnego mieszkania, czyli ok. dwarazy wicej ni w grupie osb zadowolonych ze stosunkw w rodzinie. Moe to porednio wskazywatake na potencjalny brak wsparcia ze strony rodziny. Nie sposb wprawdzie ustali, w jakiej mierzeczonkowie rodziny s pomocni seniorom w takich sytuacjach, jak pomoc w poruszaniu si poza miesz-kaniem, ale mona przyj, e ocena stosunkw rodzinnych jest zwizana z realnymi moliwociamikorzystania z rnych form wsparcia ze strony najbliszych.

Podobnie przedstawia si kwestia wystpowania takich problemw zdrowotnych, ktre utrudniajwykonywanie codziennych czynnoci oraz udzia w rozmaitych zajciach (wykres 2.3). Mona si spo-dziewa, e rwnie utrudniaj one lub wrcz uniemoliwiaj udzia w rnych formach aktywnoci

35


spoecznej. Czsto takie problemy odczuwao 26,6% starszych osb (30,1% na wsi i 25% w miecie),natomiast sporadycznie 54,4%. Ogem tylko 19,0% (na wsi 14,6 i 22,5% w miecie) nie zgosio pro-blemw zdrowotnych utrudniajcych im wykonywanie rutynowych czynnoci w gospodarstwie domowym,a zapewne take innych form aktywnoci.

Wykres 2.3. Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania problemw zdrowotnych utrudniajcychwykonywanie codziennych czynnoci lub udzia w innych zajciach

Jak pokazano w tabeli 2.3, sytuacja kobiet jest znacznie gorsza ni mczyzn. Wida to szczegl-nie w najwyszych grupach wieku, gdzie a poowa kobiet czsto ma dolegliwoci, ktre utrudniaj improwadzenie gospodarstwa domowego i udzia w zajciach. Trzeba zdawa sobie spraw, e brak lub nie-dostateczne rozmiary interwencji w przypadku wystpienia takich dolegliwoci mog prowadzi do trwa-ego ograniczenia samodzielnoci i sprawnoci najstarszych seniorw. Potrzebna zatem jest, po pierwszedobra i aktualizowana diagnoza sytuacji seniorw i moliwoci samodzielnego prowadzenia przez nichgospodarstw domowych, po drugie ocena szans na uzyskanie wsparcia ze strony najbliszego otoczeniai po trzecie okrelenie dziaa, jakie z inicjatywy lokalnych podmiotw polityki senioralnej powinnyzosta podjte z myl o wsparciu dla seniorw i ich rodzin.

Tabela 2.3. Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania problemw zdrowotnych, utrudniajcychwykonywanie codziennych czynnoci lub udzia w innych zajciach

Czstotliwo Wiek (w latach)Pe dolegliwoci 6064 6569 7074 7579 80+

Ogem

czsto 14,7 20,9 19,5 25,8 32,4 20,7Mczyni zdarzao si 56,6 56,0 57,5 58,2 53,1 56,4

nigdy 28,6 23,0 23,0 16,0 14,5 22,9

czsto 18,3 23,4 33,1 36,8 50,9 30,6Kobiety zdarzao si 56,4 57,4 54,1 51,4 43,1 53,1

nigdy 25,2 19,2 12,8 11,8 6,0 16,4

Z informacjami o wystpowaniu schorze i dolegliwoci koresponduj dane na temat samoocenystanu zdrowia seniorw. Generalnie jest on oceniany przez zainteresowanych dobrze: ponad poowa jestmniej lub bardziej zadowolona ze stanu swojego zdrowia. Zdrowie nie moe by zatem traktowane jakoczynnik objaniajcy relatywnie niski poziom aktywnoci spoecznej seniorw w Polsce. Zadowolenie zezdrowia spada z wiekiem. Mczyni zdecydowanie lepiej oceniaj stan swojego zdrowia i dotyczy towszystkich grup wieku (tabela 2.4).

36


Tabela 2.4. Respondenci wedug pci, grup wieku i stopnia zadowolenia ze stanu swojego zdrowia (w procentachposzczeglnych grup wieku)

Stopie Wiek (w latach)Pe zadowolenia 6064 6569 7074 7579 80+

Ogem

bardzo zadowolony 3,6 3,2 2,9 2,8 2,0 3,1zadowolony 23,5 21,0 18,9 15,8 12,5 19,7dosy zadowolony 33,4 37,3 36,5 27,9 28,5 33,2

Mczyni dosy niezadowolony 17,4 15,8 18,4 22,7 21,7 18,5niezadowolony 14,9 14,4 16,0 17,3 23,6 16,5bardzo niezadowolony 7,2 8,4 7,3 13,4 11,7 9,0bardzo zadowolony 2,2 1,2 1,5 2,0 1,5 1,7zadowolony 22,1 19,4 13,1 9,5 7,9 15,5dosy zadowolony 36,1 31,9 26,3 25,9 23,5 29,7

Kobiety dosy niezadowolony 17,4 17,4 23,8 21,3 22,6 20,0niezadowolony 16,4 19,6 24,1 26,9 27,0 21,9bardzo niezadowolony 5,8 10,4 11,2 14,3 17,6 11,1bardzo zadowolony 2,9 2,0 2,0 2,3 1,6 2,3zadowolony 22,8 20,1 15,3 11,9 9,5 17,2dosy zadowolony 34,8 34,1 30,2 26,6 25,2 31,1

Ogem dosy niezadowolony 17,4 16,7 21,7 21,9 22,3 19,4niezadowolony 15,7 17,5 21,0 23,3 25,8 19,7bardzo niezadowolony 6,4 9,6 9,7 14,0 15,6 10,2

Spord szesnastu krajw europejskich gorzej od polskich seniorw oceniaj swoje zdrowie wedugbadania SHARE z 2010/2012 roku tylko seniorzy wgierscy (wykres 2.4).

Wykres 2.4. Procent seniorw z 16 krajw europejskich oceniajcych negatywnie stan swojego zdrowia (SHARE2010/2012, opr. wasne)

Czynnikami zwizanymi ze stylem ycia, ktre mog mie wpyw na stan zdrowia, a przynajmniejzachowanie dobrej kondycji fizycznej i psychicznej s: uprawianie sportu, nadwaga, palenie papieroswi naduywanie alkoholu.

Polscy seniorzy nale do grupy najwikszych palaczy w gronie 16 krajw europejskich (wykres 2.5),ale za to najrzadziej pij alkohol (wykres 2.6). S najbardziej otyli (wykres 2.7) i najrzadziej wiczfizycznie lub uprawiaj jaki sport (wykres 2.8).

37


Wykres 2.5. Procent palcych papierosy wrd seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne)

Wykres 2.6. Czsto picia alkoholu przez seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne)

Wedug danych Diagnozy Spoecznej jakkolwiek form sportu czy wicze fizycznych uprawia ak-tywnie dwch na dziesiciu seniorw, o ponad poow mniej ni w modszej populacji. Im wysza grupawieku tym rzadziej, zarwno kobiety jak i mczyni, wicz fizycznie (wykres 2.9).

Wrd aktywnych fizycznie najwiksz popularnoci zarwno w grupie seniorw jak i modszych re-spondentw ciesz si: jazda na rowerze (od 43 do 70% w zalenoci od wieku), bieganie/jogging/nordicwalking (od 14 do 22%) i pywanie (od 12 do 21%).

Dane Diagnozy Spoecznej potwierdzaj jedynie prozdrowotne znaczenie aktywnoci fizycznej i brakuotyoci. Nie oznacza to wszake, e papierosy i nadmiar alkoholu zdrowiu nie szkodz.

Seniorzy z II i III klas otyoci wedug wskanika BMI o 40% czciej w minionym roku chorowaliod tych, ktrzy maj normaln wag i nieznaczn nadwag; dowiadczaj take o ponad 30% wicejprzewlekych objaww chorobowych i bardziej s mniej zadowoleni ze stanu swojego zdrowia.

38


Wykres 2.7. Procent seniorw z 16 krajw europejskich oceniajcych negatywnie stan swojego zdrowia (SHARE2010/2012, opr. wasne)

Wykres 2.8. Procent seniorw z 16 krajw europejskich uprawiajcych wiczenia fizyczne lub sport czciej ni razw tygodniu (SHARE 2010/2012, opr. wasne)

Wykres 2.9. Procent uprawiajcych aktywnie jak form sportu lub wicze fizycznych wedug pci i grupy wieku

39


Szczeglnie jednak due znaczenie profilaktyczne maj wiczenia fizyczne i uprawianie sportu. Aktyw-no fizyczna w nieprzesadzonej dawce zwiksza zadowolenie ze zdrowia, zmniejsza prawdopodobiestwopowanej choroby i redukuje liczb objaww chorobowych.

2.3. Depresja psychiczna i dobrostan psychiczny

Seniorzy maj znacznie wyszy w stosunku do modszej populacji wskanik nasilenia symptomwdepresji psychicznej1 i ronie on jeszcze z przechodzeniem do wyszych grup wieku (w grupie osiemdzie-siciolatkw jest niemal dwukrotnie wyszy ni w grupie szedziesiciolatkw) (wykres 2.10). Kobietywe wszystkich grupach wieku maj, podobnie jak w innych krajach, wyszy wskanik depresji od m-czyzn. Najwiksza rnica midzy seniorami i osobami modszymi w zakresie poszczeglnych symptomwdotyczy seksu, wygldu i zmczenia, a najmniejsza apetytu.

Wykres 2.10. Natenie symptomw depresji psychicznej ze wzgldu na wiek i pe

Jedn z konsekwencji depresji s myli i skonnoci samobjcze2. Jakkolwiek samobjstwa w grupieosb starszych notowane s wzgldnie rzadko, mona je poza przypadkami choroby, jak np. depresjamaniakalna traktowa jako wyraz lku przed chorob, cierpieniem i samotnoci. Oznacza to, i kadyprzypadek prby samobjstwa moe oznacza prb woania o pomoc w przypadku niezaspokojonychprzez rodzin potrzeb opiekuczych, spoecznych i emocjonalnych3.

Jak wskazuj wyniki badania 11,3% wszystkich respondentw byo w ostatnich miesicach poprze-dzajcych wywiad tak zaamanych, e zdarzao im si myle o samobjstwie (bardzo czsto mylaoo samobjstwie 0,7%, a czsto 2,3%). Nie stwierdzilimy istotnej zalenoci czstoci myli samobjczychz wiekiem i pci. Jest jednak istotna statystycznie zaleno z zadowolenia ze stosunkw z najbliszymiw rodzinie, poczuciem osamotnienia i przewiadczeniem, e nie jest si kochanym i darzonymi zaufaniem.Ksztat tych zalenoci jest taki sam wrd seniorw jak i w modszych grupach (wykresy 2.112.13).

Powysze dane pokazuj, jak wany dla dobrego samopoczucia seniorw jest pozytywny kontaktz rodzin i zaspokojenie potrzeb przynalenoci i mioci.

Z bada SHARE wynika, e w grupie 16 krajw najczciej wystpuje depresja wrd polskich i por-tugalskich seniorw (wykres 2.14), chocia w zakresie pozytywnych miar dobrostanu psychicznego nie

1Wskanik ten stanowia suma wartoci skalowych z kwestionariusza depresji (pyt. 52 w kwestionariuszu indywidualnym;www.diagnoza.com).

2A. Szybalska, K. Broczek, M. Wawrzyniak, M. Mossakowska, Geriatryczna Skala Oceny Depresji a sytuacja materialnai rodzinna osb starszych. Wstpne wyniki projektu PolSenior, w: Jako ycia seniorw w XXI wieku. Ku aktywnoci, red.D. Kaua, P. Szukalski, U, d 2010.

3B. Bugajska, Samobjstwo w staroci, w: ycie w staroci, red. B. Bugajska, USz, Szczecin 2007.

40


Wykres 2.11. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwieze wzgldu na ocen stosunkw z najbliszymi w rodzinie

Wykres 2.12. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwieze wzgldu na poczucie osamotnienia

Wykres 2.13. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwieze wzgldu na poczucie bycia niekochanym i niedarzonym zaufaniem

wypadaj najgorzej; pod wzgldem zadowolenia z ycia plasuj si na 7 miejscu od koca (wykres 2.15),a pod wzgldem poczucia szczcia na 5 (wykres 2.16).

41


Wykres 2.14. Natenie depresji psychicznej u seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne)

Wykres 2.15. Zadowolenie z ycia wrd seniorw z 16 krajw europejskich (skala: 0 bardzo niezadowolony, 10 bardzo zadowolony; SHARE 2010/2012, opr. wasne)

Wykres 2.16. Procent czsto szczliwych seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne)

42


2.4. Niepenosprawno

Niepenosprawno jest take miar zdrowia. Jeli chodzi o niepenosprawno orzeczon przez ZUSlub Zesp Orzekajcy o Niepenosprawnoci przy Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie (ZOoN przyPCPR) to jej zakres ronie z wiekiem (wyjtkiem jest grupa mczyzn, w ktrej odsetek niepenospraw-nych spada do 75. roku ycia). W grupie modszych seniorw wystpuje czciej wrd mczyzn niwrd kobiet (wykres 2.17).

Wykres 2.17. Procent niepenosprawnych wedug grup wieku i pci

Dla polityki spoecznej wany jest fakt, e znaczny odsetek osb w III i IV wieku charakteryzuje siograniczon zdolnoci do wykonywania pracy zarobkowej (niepenosprawno w znaczeniu prawnym)oraz niesamodzielnoci (ten termin odnosi si do osb, ktre na skutek dugotrwaej choroby, urazu lubniepenosprawnoci maj ograniczon lub utracon zdolno do wykonywania podstawowych czynnocisamoobsugowych i gospodarskich)4. W pewnym uproszczeniu mona przyj, e niepenosprawnow starszym wieku pociga za sob niesamodzielno. W zwizku z tym uywany w raporcie termin nie-penosprawno nie odnosi si wycznie do ograniczenia zdolnoci do pracy, ale oglnie do ograniczeniazdolnoci do samodzielnego funkcjonowania.

Niepenosprawno w staroci wystpuje czsto w stopniu znacznym (wykres 2.18), co oznacza, e przynajmniej z prawnego punktu widzenia duy procent seniorw w IV wieku traci zdolno dosamodzielnej egzystencji. Rodzi to szereg konsekwencji, istotnych dla finansw publicznych.

Wykres 2.18. Procent niepenosprawnych seniorw wedug grup wieku i stopnia niepenosprawnoci

Wykres 2.19 przedstawia struktur osb niepenosprawnych w wieku 60+ wedug pci i rodzaju orze-czenia o niepenosprawnoci. Orzeczenie wydane przez Zesp do spraw Orzekania o Niepenosprawnoci

4O. Kowalczyk, Niepenosprawno ludzi starych. Wybrane aspekty, w: Polska a Europa. Procesy demograficzne u proguXXI wieku. Proces starzenia si spoeczestwa i jego wyzwania dla polityki spoecznej, red. L. Frckiewicz, AE. Katowi-ce 2002.

43


przy Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie nie uprawnia do otrzymywania wiadczenia rentowego, alepozwala na korzystanie z innych wiadcze oraz usug, zwaszcza wiadczonych przez podmioty lokalnejpolityki spoecznej.

Wykres 2.19. Procent seniorw wedug pci i rodzaju orzeczenia o niepenosprawnoci

Niepenosprawno na podstawie subiektywnej oceny to tzw. inwalidztwo biologiczne, czyli nieudo-kumentowane opini medyczn poczucie bardziej ograniczonej sprawnoci ni sprawno rwienikw.O ile wrd osb o prawnie stwierdzonej niepenosprawnoci wikszo stanowi mczyni, o tyle wrdosb o subiektywnym poczuciu ograniczonej sprawnoci przewaaj kobiety.

Wykres 2.20 zawiera dane na temat najwaniejszych przyczyn orzecze o niepenosprawnoci, kt-re maj osoby w wieku 60+. Wida, e dominuj dwie przyczyny: choroby narzdw ruchu oraz sercai ukadu krenia. Zwikszenie skutecznoci dziaa profilaktycznych oraz samej terapii i rehabilitacjileczniczej powinno zatem doprowadzi do spadku liczby osb, ktre s uznawane za niepenosprawnez tych przyczyn. Jeeli mwi si niekiedy, e sytuacja spoeczna i zdrowotna w staroci jest konsekwen-cj warunkw oraz sposobu ycia we wszystkich wczeniejszych jego etapach, to tak samo naleaobytraktowa niepenosprawno.

Wykres 2.20. Procent niepenosprawnych seniorw wedug pci i przyczyny niepenosprawnoci

Naley zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt zwizany z niesamodzielnoci cz osb wymagaczstej lub staej opieki. W tabeli 2.5 zebrano informacje na ten temat. Jak wida, zapotrzebowanie naczst pielgnacj zwiksza si wraz z wiekiem. Oglnie cigej pomocy i pielgnacji wymaga dzi 5,1%,czyli ponad 400 tys. seniorw. Oznacza to nie tylko potrzeb zaangaowania rodzin, ale i wczeniaplacwek wiadczcych usugi zdrowotne.

Ze stopniem orzeczonej niepenosprawnoci wie si co nie dziwi natenie dugotrwaych ob-jaww somatycznych (wykres 2.21). Warto jednak zauway, e nie ma rnicy midzy grup z lekkim

44


Tabela 2.5. Procent wszystkich seniorw i seniorw niepenosprawnych w trzech grupach wieku nie potrzebujcychi potrzebujcych pomocy i/lub pielgnacji

Kategoria respondentw i wiek (w latach)Rodzaj pomocy Caa prba Osoby niepenosprawne

6069 7079 80+ ogem 6069 7079 80+ ogemWymaga pomocy i pielgnacji 1,4 2,1 5,0 2,3 5,9 7,4 13,6 8,2wielokrotnie w cigu doby, take w nocy

Wymaga pomocy i pielgnacji 1,2 2,6 7,3 2,8 5,3 9,0 19,7 10,0kilkakrotnie w cigu doby

Wymaga pomocy i pielgnacji 1,0 2,3 3,5 1,9 4,3 8,1 9,5 7,0najwyej 2 razy dziennie

Wymaga pomocy i pielgnacji 1,8 4,8 8,8 4,1 7,6 16,7 23,8 14,8od czasu do czasu, niecodziennie

Wymaga tylko pomocy od czasu do czasu 5,0 7,8 6,8 6,3 21,4 27,0 18,4 23,0

Nie wymaga pomocy ani pielgnacji 89,7 80,4 68,5 82,6 55,5 31,7 15,0 37,0

i umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci; dopiero w grupie ze znacznym stopniem niepenospraw-noci nastpuje radykalny wzrost objaww chorobowych, zwaszcza wrd kobiet.

Wykres 2.21. Natenie dugotrwaych objaww somatycznych osb 60+ lat, ze wzgldu na stopie niepenosprawnocii pe przy kontroli wieku

Przewlekle chorzy stanowi znaczn cz grupy niepenosprawnych seniorw. Pod wzgldem udziauprzewlekle chorych w caej populacji seniorw Polska w gronie 16 krajw europejskich znalaza si napierwszym miejscu z dziesiciokrotn przewag nad Austri i Soweni (wykres 2.22).

Wykres 2.22. Odsetek przewlekle chorych seniorw (60 i wicej lat) w 16 krajach europejskich (SHARE 2010/2012,opr. wasne)

45


2.5. Zakres i koszty korzystania z systemu ochrony zdrowia

Korzystanie ze wiadcze ochrony zdrowia jest powizane nateniem symptomw chorobowych(r = 0,25, p < 0,001) oraz z samoocen stanu zdrowia (r = 0,26, p < 0,001). Wikszo seniorwkorzystaa w minionym roku ze wiadcze finansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia w ramachpowszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (wykres 2.23). Ogem z systemu finansowanego ze rodkwpublicznych skorzystao dziewiciu na dziesiciu seniorw (91,1%), 88% mczyzn i 93% kobiet. Byowrd nich 85,4% kobiet oraz 74,4% mczyzn. Ta rnica nie jest zaskoczeniem, poniewa wikszobada spoecznych wskazuje na gorsz samoocen stanu zdrowia kobiety.

Wykres 2.23. Procent seniorw mczyzn i kobiet oraz ogem w rnych grupach wieku, korzystajcych ze wiadczezdrowotnych finansowanych przez NFZ

Najwyszy odsetek korzystajcych ze wiadcze finansowanych ze rodkw NFZ zanotowany zostawrd respondentw w grupach wieku 80+ lat (95,7%) i 7579 lat (94,0%). Potwierdzaoby to opini,i cezura wieku 80 lat jest wana z punktu widzenia rozrnienia dwch etapw staroci. W pozostaychgrupach wieku odsetek korzystajcych z pomocy medycznej finansowanej ze rodkw publicznych wahasi w przedziale 8792%.

Nie ma adnych istotnych statystycznie rnic w korzystaniu ze wiadcze zdrowotnych za pored-nictwem NFZ jeli chodzi o wyksztacenie respondentw.

Jeli chodzi o czsto korzystania ze wiadcze, udzielanych odpatnie i finansowanych przez re-spondentw, nie ma rnic midzy kobietami i mczyznami, ale jest ogromna rnica midzy osobamigorzej i lepiej wyksztaconymi. Ze wiadcze zdrowotnych opacanych w wasnej kieszeni skorzystaoogem 34,0% seniorw, ale tylko 22,3% z wyksztaceniem podstawowym i a 61,6% z wyksztaceniemwyszym i policealnym, co wynika bez wtpienia z rnicy w zamonoci tych grup. 33% kobiet i 32%mczyzn skorzystao z obu drg, by uzyska pomoc medyczn. Wskazuje to na znaczn determinacjseniorw, by uzyska wiadczenie w moliwie krtkim czasie, a zarazem stanowi to oczywicie niepierwszy sygna, i finansowany ze rodkw publicznych system ochrony zdrowia nie dziaa w sposbzadowalajcy, zmuszajc pacjentw do ponoszenia dodatkowych opat za wiadczenia, ktre ustawowoim przysuguj jako bezpatne.

Korzystanie z odpatnych wiadcze zdrowotnych jest w istotny sposb statystycznie zalene odwielkoci miejscowoci, w ktrej mieszka respondent (tabela 2.6). Z jednej strony wie si to z innzalenoci, mianowicie zmniejszajcym si wraz z malejc liczba mieszkacw dochodem gospodarstwadomowego, a z drugiej z malejc wraz ze zmniejszaniem wielkoci miejscowoci poda prywatnychusug zdrowotnych.

46


Tabela 2.6. Procent mieszkacw rnych klas miejscowoci zamieszkania korzystajcych z odpatnych usug zdrowot-nych w poszczeglnych grupach wieku

Grupy wiekuKategoria miejsca zamieszkania

6064 6569 7074 7579 80+Ogem

Miasta o liczbie mieszkacw 500+ tys. 45,3 43,5 44,0 58,0 46,1 47,0Miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. 37,0 39,0 39,1 43,1 44,2 39,9Miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. 46,8 38,1 31,6 44,7 26,9 38,6Miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. 34,9 40,4 29,8 43,6 30,0 35,9Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 28,7 29,7 31,2 32,0 27,7 29,6Wie 27,2 29,5 30,5 27,3 23,5 27,6

Spadek odsetka osb korzystajcych ze wiadcze udzielanych odpatnie w najwyszej grupie wiekumoe wynika nie tylko z gorszej sytuacji materialnej tej grupy respondentw, ale rwnie z potwierdza-nego przez badania empiryczne faktu, i w najstarszej grupie wieku zmniejsza si zapotrzebowanie nawiadczenia udzielane przez specjalistw, a zwiksza korzystanie z porad lekarza rodzinnego, zazwyczajdostpnego za porednictwem finansowanych przez NFZ zakadw opieki zdrowotnej.

Wspomniana odpatno za wiadczenia zdrowotne nie jest spowodowana wycznie przez odpatnekorzystanie z usug zdrowotnych zamiast czekania na swoj kolejk w ramach wiadcze finansowanychprzez NFZ. Korzystanie z niektrych wiadcze w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego jest

aktywność społeczna osób starszych

Documents