alanca-osetÇe-İronca alfabe ve dİl bİlgİsİ-1

1

“Дзьрд атæхдзæн, фьст лæудзæн. | Zırd atæxzæn, fışt læuzæn. | Söz uçar, yazı kalır.” Latin deyimi

ALANCA-OSETÇE-İRONCA ALFABE VE DİL BİLGİSİ-1

АЛАНДЖА-ОСЭТЧЭ-ИPОНДЖА

АЛФАБЭ ВЭ ДИЛ БИЛГИСИ

MAMŞIRATI İRME ÖZLEM TEMURLENK ÖZKANKIZI МАМСЬРАТЬ ЁЗКАНЬ ШЬСГ ИРМÆ ЁЗЛЮМ ТЮМYРЛЮНК

MAMŞIRATI ÖZKAN TEMURLENK MURATOĞLU МАМСЬРАТЬ МYРАТЬ ФЬРТ ЁЗКАН ТЮМYРЛЮНК

2009 ANKARA-АНКАРА

Alania

Osetia İrışton

Cumhuriyeti

http://www.crwflags.com/fotw/images/g/ge)so.gif

http://www.crwflags.com/fotw/images/g/ge-so.gif

http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:Flag_of_Turkey.svg

http://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8B%D0%B2:Ossetia_map_fyst.gif

3

İÇİNDEKİLER Konu Sayfa

Alania-Osetia-İrışton Bayrağı 5 Alania-Osetia-İrışton Arması 6 Alania-Osetia-İrışton Cumhuriyeti Devletinin Ulusal Marşı 7 Alan-Oset-İron Alfabesi 11

A - Alan-Oset-İronca’da Kullanılan Kıril Alfabesi 12 B - Jærond (Latinag) Iron Alfavit [Eski (Latince) İron Alfabe] 13 C -Alan Kıril ve Latince Yazılmı Sözcük-Türkçe Okunuşu, Anlamı 16 D -Allingvo.Ru Транслитерационньй Алфавит (27.4. 2006) 17 E -Türkçe ve Kıril Harfleri Fonetiği, İngilizce Karşılığı ve Adı 19 F - Fonetik İşaretlerin Türkçe ve Alanca Harflerle Gösterilmesi, İngilizce Okunuşu ve Adı 20 G-Türkçe Sözcük ve Alanca Anlamı - Kıril Türkçe Sözcük ve Alanca Anlamı 22 H - Çeşitli Dönemlerde Alan-Oset- İron Alfabeler Ve Okunuşları 23 Alfabe 25

Alanca-Osetçe-İronca Dil Bilgisi 41 Ders (Урок) 1 41 Ders (Урок) 2 43 Ders (Урок) 3 46

Ders (Урок) 4 48 Ders (Урок) 5 52 Ders (Урок) 6 55 Ders (Урок) 7 59 Ders (Урок) 8 64 Ders (Урок) 9 71

Zamanlar 71 Alanca İsmin Durumları – Halleri 76

Ders (Урок) 10 88 Zamirler (Номивæг) 88 Zarflar (Фæрсдзьрд) 99 Bağlaçlar (Дзьрдбаст) 100 Sıfatlar (Миногон) 101 Sayılar (Ньмæцон) 106

Alanca Dil Bilgisi Ek Okuma Parçaları 107

Aile Ve Akrabalarla İlgili Terimler 107 Yeme Ve İçme İle İlgili Terimler 110

Renkler 116 Hayvanlar Âlemi 118

Ağaç Ve Bitkiler 125 Fiiller (Мивдисæг) 130 Fiiller Çekimleri (Мивдисæг) 135 Dil Bilgisi (Gramer) Terimleri 137

Kaynaklar 141

5

ALANİA-OSETİA-İRIŞTON BAYRAĞI

Alania Bayrağındaki üç renk Beyaz : Manevi saflık, temizlik Kırmızı: Kahramanlık, cesaret Sarı : Bereket, rahatlık 24 Kasım 1994 tarihli “Alania-Osetia-İrışton Cumhuriyeti’nin Devlet Bayrağı Hakkında Yasa” ile onaylanmıştır. Alania - Osetia - İrışton’nın ulusal sembolü olan bayrak, yukarıdan aşağıya doğru yatay olarak sıralanan ve her biri bayrağın eninin üçte biri genişliğinde olan beyaz, kırmızı ve sarı renkli, en-boy oranı ½ olan ve üç şeritten oluşan dikdörtgen şeklindeki kumaştır. Bu renklerden beyaz manevi ruh temizliğini ve saflığı; kırmızı askeri kahramanlığı ve cesareti; sarı ise şans, bolluk bereket ve rahatlığı temsil etmektedir. Bu üç rengin kullanımları İskit, Sarmatlar ve Alanlar tarihinde “üçleme” adını alan sosyal şeklinin yansımaları, yani dini inanışlar, alışkanlıklar ve adetler, zaman boyunca sürdürülerek milletin üçlü birliğe kadar dayanır. Bu üçlü birlik, içyapıyı oluşturan topluluğun tümünün üç ana sosyal gruba ayrılmasıdır; rahip sınıfı veya din adamları, askeri sınıf veya savaşçılar (bu gruptan yöneticiler ve topluluk başkanları seçilmiştir) ile çiftçiler veya sade mensuplardan oluşmaktaydı (bu grup hayvancılıkla ve tarımla uğraşanlardan oluşmuştur). Kitaplarda bu

üçlü bölünme İskit zamanlarından bugüne kadar Alanların-Osetlerin-İronların etnik tarihi boyunca görülmektedir. Tarihin babası Herodot’a ve diğer eski tarihçilere göre İskit toplumu Axvatlar (din, İskitleri), Paralatalardan (Kral İskitleri) ve Köylü sınıflarından oluşmuştur. İskit din adamları kıyafetlerinin vazgeçilmez parçasının karakteristik özelliği, başı üç kez saran ve uçları sarkan beyaz başlıktır. Yunan yazarlar moral ve ruh temizliğini (saflığını) temsil eden beyaz başlığı takanlara “pilofora” (kutsal başlık takanlar) demişlerdir. Bu baş aksesuarının resimleri İskit mezarlarında defalarca bulunmuştur. Baş kıyafetin beyaz oluşu İran ve Hindistan’da da gözlemlendi. Kaynaklara göre İskitlerin dini inançlarını oluşturan Avx doğduğunda beyaz saçlıydı. M. S. I. YY’ da Roma yazarı Valeriy Flakk “Arganavtika” adlı yazısında şöyle demişti; “… Onun doğuştan beyaz saçları var. Bu bir işarettir. Kutsal başını kumaşla üç defa sardıktan sonra iki ucunu bırakmaktadır.” Askeri grubun rengi yazılı ve etnografya kaynaklarına göre altınımsı kırmızı veya ateş rengi kabul edilmiştir. İskitlerin güçlü kralı Kolaksa’nın işaretleri hakkında da bilgi bulabiliriz. Valeriy Flakk yukarıdaki yazısında “Kolaks’ın askerleri kalkanlarında parlayan yıldırımın ateşlerini ve altınımsı ateş renginde kanatların işaretlerini taşımıştır.” demektedir.

Sarı renk buğdayın, tarımın ve altının varlığının ürününü sembolize ediyor. İskitler gibi Nartlar da üç gruba ayrılmıştır. Æxşartæggatæ (askerler) , Ælægatæ (din adamları)

ve Boratæ veya Buratæ (sade sınıftan olanlar). Birinci sınıfa Urujmæg, Xæmıts, Batraz, Solsan gibi ünlü nartlar dâhildir.

İkinci sınıf ise Nartların dini işlerinden sorumluydu. Bunların evinde gerçek “Nartları” belirleyen Usæmongæ’nin ve Nartamongæ’nin kutsal bardağı saklanmıştı. Son sınıf ise Nartların bolluğunu (bereketini) ve sükununu (mutluluğunu) “farn” temsil etmiştir. Bu sınıfın başkanlarına “Burafarnug” veya “Borafarnug (Bura/Bora)” denilirdi. Bu kelimenin ilk kısmının anlamı İronca’daki “sarı” kelimesiyle aynıdır. Bunu İronlar’ın hikâyelerinden anlayabildiğimiz gibi Dıgur’ların hikâyelerinden de anlamaktayız. Bu renksel sembolikler Alania tapınaklarında da mevcuttur. Alanlar renk yakıştırmalarının bulunduğu türbelere sahiptiler. Örneğin, Urş Zuar-Beyaz Türbe; Şırx Zuar-Kırmızı Türbe,

Şıjğærin Zuar- Altın Türbeye örnektir.

http://www.crwflags.com/fotw/images/g/ge-so.gif

7

ALANİA-OSETİA-İRIŞTON ARMASI

24 Kasım 1994 tarihli “Alania-Osetia-İrışton Cumhuriyeti’nin Devlet Arması Hakkında Yasa”

ile onaylanmıştır. Amblem ismi Almanca “Herb” (miras) sözcüğünden gelen, Batı Avrupa’nın kahramanlık geleneklerinden türemiştir. Bir ülkenin idari biriminin, organizasyonun, şehir ya da soylu ailenin sembolüdür. Mühür üzerine resimlendirilebilir, devlet yayın organlarında kullanılabilir, kağıt paralar vb.. basılabilir. Alania - Osetia - İrışton için geleneksel olan heraldik şekil yuvarlak kalkanda, kırmızı zemin üzerinde altın toprakta yürüyen altın renginde siyah lekeli leopar; arka planında Alanların yaşam bölgelerini sembolize eden yedi gümüş dağ sırası (bir, üç ve üç); alttaki ilk dağın iki tepesi olup bunlardan birincisi daha yüksektir. Eski zamanlardan beri dağlar ve zeminindeki leopar Alania’nın sembolü olmuştur ve doğal olarak armadaki yerini de almıştır. Daha sonraları Vladikafkas şehir ambleminin de sembollerinden biri olmuştur. Yuvarlak (doğulu) kalkanın kırmızı zemini, heraldik renklerin genel olarak kabul edilen evrensel ve Oset ulusal sembolizmi uyarınca hukuk, kuvvet ve cesareti ifade etmektedir. Oset devletinin tarihsel cesaret, kahramanlık ve güçlü iktidarın sembolü leopar, kula veya al tüylü, siyah benekli, göbeği beyaz renkli ve beneksiz, kedigiller ailesine ait bir hayvandır. Görünüş olarak kaplana benzer, fakat daha esnek ve kaslıdır. Kayalık bölgelere ve ağaçlara kolaylıkla tırmanır ve

gerektiğinde yüzebilir. Eski SSCB topraklarında dört leopar türü tespit edilmişti ki, bunların iki tanesi Kafkasya’da yaşardı. Bozkırlarda olduğu kadar dağ ormanlarında, kaya yarıklarında ve dağlık otlaklarda da nadir olsa rastlanırdı. Bu betimleme İskitlerce de kullanışmış ve onlardan Alanlara geçmiştir. Altın renk üstünlük, ululuk ve saygınlığı simgelemektedir. Sıradağ Osetlerle diğer Hint-Avrupa halklarının atalarının en eski dünya modeli olan sekiz zirveli Evrensel Dağ’ın kozmolojik imgesini canlandırmaktadır. Üst hizada bir zirve; “tanrısal salt güç, üst egemenlik”, orta hizada üç zirve; “insanların dünyası, Hint-Avrupalılardaki üç sosyal işlev”, alt hizada da dört zirve; “dünyanın ana yönleri, ülkenin coğrafi sınırları” bulunmaktadır. Gümüş renginin anlamı temizlik, bilgelik ve sevinçtir. Modern arma, Gürcistan Bilim Akademisi El Yazması Enstitüsü’nde; “Alania’nın Arması, 1735 yılında Gürcü bilge Prens Vahushti tarafından çizilmiştir.” notu bulunmaktadır. Kar leoparına zamanımızda yalnız Alania-Osetia-İrışton’da değil, Kafkasya’da da rastlamak çok zordur. Günümüzde bu leoparlar, “Varlıkları tehlikede sayılan türleri içeren Kırmızı Kitap”ta yer almaktadır, fakat bir zamanlar Kafkasya ve Alania’da özgürce dolaştıkları

bilinmektedir.



9

ALANİA-OSETİA-İRIŞTON CUMHURİYETİ DEVLETİNİN ULUSAL MARŞI РЕСПУБЛИКÆ ИРЬСТОН-АЛАНИЙЬ ПАДДЗАХАДОН ГИМН

RYESPUBLİKÆ İRIŞTON-ALANİYI PADZAXADON GİMN Müzik-Beste (Музыка): SARİONTI Arkadiy-Arkadiy SARİONTİ- Аркадий ЦОРИОНТИ Söz-Güfte (Ныхæстæ): XODI Kamal-ХОДЬ Камал-Kemal HODOV-Камал ХОДОВ Onay Tarihi: 24 Kasım 1994 I Зæрин хур йæ тьнтæ ньвæндь фæлмæн Нæ фьдæлть рагон уæзæгьл рæдауæй... Арвь бьн каль, фæрдьгау, тæмæн Ирьстон йæ адæмть фарнæй. Заманть тарæй æрттивь, зьнгау, Дæ уидаг - нæ Ивгыуьд, нæ Абон, нæ Фидæн... Барвæсс нæ куьвдьл, Хуьцæутть Хуьцау!

Уастьрджи, рафæлгæс, табу - Дæхицæн! Базард:

Кад æмæ радимæ фидæнмæ кæс! Амондæй абузæд, ронгау, дæ цард!

Амонд, мьсайнагау, фидæнма хæсс! Дæ кæстæр дьн басгуьхæд кард æмæ уарт!

II Фæлтæрæй-фæлтæрмæ фæцæуæд дæ фарн!

Рьн æмæ сонæй дæ хизæд хыьсмæт! Хистæрь намьс, кæстæрь æхсар!

Хурау дьн цардь цьрагыдарæг уæнт! Базард: Кад æмæ радимæ фидæнмæ кæс! Фарнимæ абузæд, ронгау, дæ цард! Амонд, мьсайнагæy адæмтæн хæсс!

Уастьрджи, рафæлæс! Табу - Дæхицæн!

I Jærin xur yæ tıntæ nıvændı fælmæn Næ fıdæltı ragon uæjægıl rædauæy... Arvı bın kalı, færdıgau, tæmæn İrışton yæ adæmtı farnæy. Jamantı taræy ærttivı, jıngay, Dæ uidag – næ İvğuıd, næ Abon, næ fidæn... Barvæşş næ kuıvdıl, Xuısæuttı Xuısau! Uаştırci, rafælgæş, Tabu - Dæxisæn! Bajard: Kad æmæ rаdimæ fidænmæ kæş! Аmondæy аbujæd, rоngаu, dæ sаrd!

Аmond, mışаynаgаu, fidænmа хæşş! Dæ kæştær dın bаşguıхæd kаrd æmæ uаrt! II Fæltæræy-fæltærmæ fæsæuæd dæ fаrn! Rın æmæ şоnæy dæ хijæd ğışсmæt! Хiştærı nаmış, kæştærı æхşаr! Хurau dın sаrdı sırаğdаræg yænt! Bajard: Kаd æmæ rаdimæ fidænmæ kæş! Fаrnimæ аbujæd, rоngаu, dæ sаrd! Аmоnd, mışаynаgæu аdæmtæn хæşş! Uaştırci, rаfælæş! Таbu - Dæхisæn!

ALANİA-OSETİA-İRIŞTONCUMHURİYETİ DEVLETİ ULUSAL MARŞI TÜRKÇESİ I

Altın güneş ışınlarını dokuyor yumuşakça Atalarımızın tarihi yurduna cömertçe…

Parıltı yayıyor, inci gibi, gökyüzü altına İrışton milletinin itidali ile.

Zamanın karanlığında parlıyor, ateş gibi, Kökenin, Geçmişimiz, Günümüz, Geleceğimiz…

Kabul et duamızı, Ulu Tanrı! Uaştırci, etrafa bak, Sanadır-minnetimiz! Nakarat Saygı ve sırayla geleceğe bak!

Mutlulukla dolsun, rong gibi, yaşamın! Şansı, kutsal yardımı, geleceğe taşıyarak!

Gençliğin ünlendirsin, kılıç ve kalkanın!

II

Kuşaktan - kuşağa dirliğin sürsün! İllet ve düşmanlıktan kısmetin korunsun!

Büyükte namusun, küçükte mertliğin! Güneşçesine yoluna ışık tutsun!

Nakarat Saygın ve sayılan geleceğe bak! Huzurla taşsın, rong gibi, yaşamın!

Talihi, kutsal hizmeti, insanlara taşıyarak!

Uaştırci! Çevreni izle! Sanadır-şükranım!

14

1888 yılında 941 yılına ait ve üzerinde Yunan karakterleri bulunan bir mezar taşı bulundu. Bulunduğu yerin ismi ile anılan ve “Zelençuk yazısı” denilen bu taşın üzerindeki yazıda

kullanılan dil Alanca-Osetçe-İroncadır ve modern Alania-Osetia-İrışton’nun kayda geçmiş en eski yazısını temsil ettiği kabul edilmektedir. İlk Alan-Oset-İron kitabı 1798 yılında Gürcü harfleriyle yayınlandı ve yazının kabul yılı oldu. O günden bugüne alfabe pek çok kez değişti. Bu tarihten önce yazılı olmamakla beraber; Nart Efsaneleri, kahramanlık övgüleri; düğünlerde, şölenlerde söylenen şarkılar; ölümlerde, felaketlerde ve kederli günlerde yakılan ağıtlar; bebek ninnileri halk arasında söylenegelmiş ve günümüze kadar ulaşmıştır. 1798-1864 Yılları arası Kafkasya’da amansız mücadele yılları olması ve sürgünlerin de bu döneme rastlaması nedeniyle eser vermeye fırsat bulunamadı. Alania-Osetia-İrışton dili (Ирон æвзaг) üzerine yazılan ilk yapıt ise 1844 yılında St. Petersburg'da yayınlanan A. Şegren'in Ossetian Gramer'iydi. Bunu Rus dilbilimci V. F. Miller'in XIX ncu ve XX nci YY. başlarındaki birçok önemli çalışma izledi. Sovyet döneminde de Alan-Oset-İron dili (Ирон æвзaг) araştırma konusu oldu. Bunların en önemlisi Abaytı Vaso I. Abaev tarafından yürütülen çalışmalardır. 1920 ve 1930 yıllarında İronca ve Dıguronca lehçeleri (diyalektik) her ikisi de yazın dili olarak kullanılmasına karşın, günümüzde Dıgur lehçesinin yazılı şeklinin yaygın olmadığı söylenmektedir.

Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nde, günümüzdeki Alan-Oset-İron dili hakkında; “İskit-Sarmat diyalektlerinin neslinden olan bir dil de Kafkasya’daki Osetlerin dilidir” der. En az değişim gösteren İskit dili Dıguron diyalektiğidir (lehçesi) ve daha çok Kuzey Alania-Osetia-İrışton’nun kuzey ve batı bölgelerinde konuşulur. Alan halkı sayıca çok olmamakla beraber, asırlarca zengin bir edebiyata sahip olmuşlardı. Alan Edebiyat dilindeki bütün seslerin (мьр) toplamı 35 adettir. Bunların yedisi sesli (хыæлæсон), ikisi yarı sesli ve yirmi altısı sessizdir (æмхыæлæсон). Ancak Alan dilinde (Ирон æвзaг) Rusça sözcükler (æрбайсгæ дзьрд) ve dolayısıyla harflerde (æрбайсгæ дамгыæ) kullanılmaktadır. Toplam harf 43’tür. Bu Kıril harfleri ve sesler Tablo A’da gösterilmiştir.

15

A – ALAN-OSET-İRONCA’DA KULLANILAN KIRİL ALFABESİ Kıril adı Fonetik Kıril Alanca sözcük Türkçe anlamı А а A [a] Apв-Кaд gökyüzü - hürmet/saygı Æ æ A EI *æ+ Æмбaл-Cæp arkadaş - baş/lider Б б Be [b] Бaлц-Caби gezi/seyahat - yavru/bebek В в Ve [v] Вæййьн-Тæвд olmak/yer almak/vuku bulmak- sıcak Г г Ghe [g] Гaл-Нæмьг öküz - mermi Гы гы [] Гъa-Æгъдay-caгъæc ha -örf/adet/gelenek/kural - ağıt Д д De [d] Диc-Фæд hayret/şaşkınlık - ayak iz/iz Дж дж *dз+ Джиx-Фьдджьн dikkatsiz/dalgın bakış - etli börek Дз дз [dz] Дзyн-Кyьдз ekmek - köpek/it Е е [je] Ефc-Бeл-Дæнджьз damızlık kısrak - bel/kürek - deniz Ё ё [jo:] Ёлкæ-Слёт (Rusça) yılbaşı ağacı/Noel ağacı-kongre/toplantı Ж ж Zhe [z] Жaкet-Абaжyp (Rusça) ceket - abajur З з Ze *з+ Зьн-Фæз zor - meydan/saha/alan/yüzey/satıh И и I [i] Иpoн-Биpæ İron/Alan/Oset - çok/fazla Й й kısa I [j] Йæxи-Миййaг kendi - belki/olası К к Ka [k] Кoм-Бæpкaд vadi/boğaz/geçit - bereket/bolluk Кы кы [] Къax-Фæткъyь ayak - elma Л л El [l] Лæг-Бaл erkek/adam - kiraz М м Em [m] Мaд- Сьмах anne - siz Н н En [n] Нoм-Æнyc isim/ad - asır/yüz yıl О о O [o] Oнг-Xox-Дoн kadar - dağ - su П п Pe [p] Пьл-Æппæлгæ fil - övünme Пы пы [] Пъaзбьн-Пъамидор maki/fundalık/sazlık - domates Р р Er [r] Poн-Cæкæp bel kemeri - şeker С с Es [s] Coм-Бæлac yarın/yarınki/ruble - ağaç Т т Te [t] Tæвд-Cтyp sıcak - sığır/büyükbaş Тыты [] Тъæпæн-Тъьссьн yassı - sokmak/koymak/yatırmak У у U [u] Ycтyp-Тypкaг sığır/büyükbaş - Türk Ф ф Ef [f] Фæд-cæфт ayak izi - kayıp/yitik Х х Ha [x] Xyд-Бæx şapka/kasket/başlık - at Хы хы [] Хъæy-Apaхъхъ-Хъyг köy - rakı - inek Ц ц Tse [ts] Цoнг-Бaлц kol - gezi/seyahat Цы цы [] Цъaммap-Цъaй-Цъиу ahlaksız/arlanmaz - kuyu - civciv/kuş Ш ш Che *t∫+ Чиньг-Aйчь цыap kitap - yumurta zarı/yumurta kabuğu Шы шы [] Чъизи-Чъиу pis/kirli - sakız Щ щ Sha *∫+ Шаблoн (Rusça) kalıp Ъ ъ Sxcx sxcx [] Щедрo (Rusça) cömertçe/bol bol Ы ы Kalın [ ] Sert, kalın - no palatalization¹ Ь ь Yery [y] Cыл-Фыpт-Миcын dişi - oğul - yoğurt Э э İnce [ j] Yumuşak, ince -- palatalization¹ пьеса oyun Ю ю E [e] Электрон (Rusça) elektron Ю ю Ju ju [ju] Июл-Aтaтюpк (Rusça) hepsi - Atatürk Я я Ja ja [ja] Янвap-Тaня (Rusça) Yanvar-Tanya (insan ismi)

16

19 ncu YY. ortalarında A. Şegren Kıril alfabesinden esinlenerek Alanca-Osetçe-İronca içinde Kıril alfabesi oluşturdu ve F. Miller'in yaptığı bazı değişikliklerle kullanılan Alfabeler sırasıyla:

- XIX ncu YY ortaları-1923 Kıril Harfleri - 1923-1938 Latin Harfleri - 1938-1954 Kiril Harfleri (Kuzey Alania-Osetia-İrışton için) - 1938-1954 Gürcü harfleri (Güney Alania-Osetia-İrışton için) - 1954-Devamında Kiril harfleri bütün Alania-Osetia-İrışton için Yapılan araştırmalar sonucu İnternet’ten alınan Tablo B’de ki “Jærond (Latinag) İron Alfavit (İron Fışşınad)”, Türkçe çevirisiyle “Eski (Latince) İron Alfabe”, Latince harfleri içeren İronca yazılmış örnek sözcükler, 1923-1938 yılları arasında kullanılan Kuzey Alania-Osetia-İrışton alfabesidir.

B - JÆROND (LATİNAG) IRON ALFAVİT [ESKİ (LATİNCE) İRON ALFABE] Зæронд (латинаг) Ирон Алфавит (Ирон Фыссынад) The old Ossetian Latin Alphabet (Alphabet Of Ossetes)

Старый (латинский) Осетинский Алфавит * А а - [a] - A a (Arv-Kad) Ææ - *æ+ - Æ æ (Æmbal-Sær) Б б - [b] - B b (Balc-Sabi) В в - [v] - V v (Væjyn-Tævd)

Г г - [g] - G g (Gal-Næmyg) **Гы - [] - H h (Æhdau-Sahæs) Е е - [e] - E e (Bel-Dendžyz) Д д - [d] - D d (Dis-Fæd) З з - *з+ - Z z (Zyn-Fæz) Дз дз - [dz] - Dz dz (Dzul-Kuydz) Дж дж-*dз+ - Dž dž (Fyddžyn) И и - [i] - I i (Iron-Biræ) Й й - [j] - J j (Mijag-Jæxi,) К к - [k] - K k (Kom-Bærkad) **Кы - [] - Kh kh (Khah-Fætkhuy) Л л - [l] - L l (Læg-Bal) М м - [m] - M m (Mad-Kuymæ)

Н н - [n] - N n (Nom-Ænus) О о - [o] - O o (Xox-Don) П п - [p] - P p (Pyl-Æppælgæ) Р р - [r] - R r (Ron-Sækær)

С с - [s] - S s (Som-Bælas) Т т - [t] - T t (Tævd-Stur) **Ты ты - [] - Th th (Thæpæn) У у - [u] - U u (Ustur-Turkag) Ф ф - [f] - F f (Fæd-Cæft) Х х - [h] - X x (Xud-Bæx) **Хы хы - [] - Q q (Qæu-Araqq, Qug) Ц ц - [ts] - C c (Cong-Balc) **Цы цы - [] - Ch ch (Chammar-Chaj) Ш ш - *t∫+ - Č č (Činyg-Ajčy char) **Ь ь - [] - Y y (Syl-Fyrt-Misyn) Ю ю - [ju:]- Ju ju (Ijul-Atatjurk) Я я - [ja] - Ja ja (Janvar-Tanja)

Dip not: *Alan-Oset- İronca Kıril alfabesi harfleri - *Uluslararası Fonetik ses uyumuna göre Latin harfleri+ - Alan-

Oset-İronca Latin harfleri ve örnek sözcükler. **Uluslararası Fonetik ses uyumu olmayan Alan-Oset- İronca harfleri.

Bununla ilgili haberler, okuma ve yazmayı kolaylaştırır ümidiyle “Alan Kafkas Platformu”na

taşınmış, meraklılarınca büyük ilgi görmesi üzerine daha fazla bilgi edinmeye çalışılmış ve her edinilen yeni bilginin ortamda paylaşılması sevindirici olmuştur.

Tablo-B “ESKİ LATİNCE İRON ALFABE”de görüldüğü gibi bazı harfler, Uluslararasında da yazıldığı gibi okunduğu ve bildik sesleri gösteren harflerdir (16 adet). Bunlar:

*A a -А а-*a+ | “Apв-Arv-Gök”, Türkçe aynı “Arv” okunur ve yazılabilir. *B b -Б б-*b+ | “Бaлц-Balc-Gezi/Seyahat”, Türkçe “Bals” okunur ve yazılabilir.

*D d -Д д-[d]| “Диc-Dis-Hayret/Şaşmak”, Türkçe “Diş” okunur ve yazılabilir. *F f -Ф ф-*f+ | “Фæд-Fæd-Ayak izi”, Türkçe aynı “Fæd” okunur ve yazılabilir. *G g -Г г -*g+ | “Гaл-Gal-Öküz”, Türkçe aynı “Gal” okunur ve yazılabilir. *I i -И и-*i+ | “Биpæ-Biræ-Çok/Fazla”, Türkçe aynı “Biræ” okunur ve yazılabilir. *K k -К к- *k+ | “Кoм-Kom-Vadi/Boğaz/Geçit”, Türkçe aynı “Kom” okunur ve yazılabilir.

*L l -Л л-*l+ | “Лæг-Læg-Adam/Erkek”, Türkçe aynı “Læg” okunur ve yazılabilir.

17

OSSETIC (OS) Required characters

decimal: ӕ UTF-8 (d3, 95) Ó•

name: CYRILLIC SMALL LIGATURE AIE

old name:

Adobe glyph name:

mnemonic name(s):

HTML 4 mnemonic name:

category: Ll (Letter, Lowercase)

combining: 0

comment:

found in charsets:

found in languages: [OSSETİC (OS)];

used in romanization of:

uppercase: 04D4

*M m-М м-*m+| “Мaд-Mad-Anne”, Türkçe aynı “Mad” okunur ve yazılabilir. *N n -Н н-*n+ | “Нoм-Nom-Ad/İsim/Nam”, Türkçe aynı “Nom” okunur ve yazılabilir.

*O o -О о-*o+ | “Дoн-Don-Su”, Türkçe aynı “Don” okunur ve yazılabilir. *P p-П п - [p] | “Æппæлгæ-Æppælgæ-Övme”, Türkçe aynı“Æppælgæ” okunur ve yazılabilir. *R r -Р р- *r+ | “Poн-Ron-Kemer”, Türkçe aynı “Ron” okunur ve yazılabilir. *T t -Т т- *t+ | “Tæвд-Tævd-Sıcak”, Türkçe aynı “Tævd” okunur ve yazılabilir. *U u -Y у- *u+ | “Ycтyp-Ustur-Sığır” ev hayvanı, Türkçe “Uştur” okunur ve yazılabilir. *V v -В в- *v+ | “Вæйьн-Væjyn-Olmak”, Türkçe “Væyın” okunur ve yazılabilir. Ancak, bazı harflerin uluslararası yazılış ve okunuşlarında farklılıklar olduğu da görülmektedir. Örneğin, Türkçede ki ‘c’ yerine ‘dž’; ‘ç’ yerine ‘č’; ‘ı’ yerine ‘y’; ‘s’ yerine ‘ts’; ‘y’ yerine ‘j’; ‘z’ yerine ‘dz’ vs.. gibi bazılarını fonetik alfabeden alınan harflerin alışılmamış ve kullanımının zor gelmesi yaygınlaşmasını önlediği sanılmaktadır. Yine bitişik harflerden örneğin; ‘dz’ de ki ‘d’ nin ‘z’ ye mi ait olduğu yoksa bağımsız mı olduğunun anlaşılması, sözcüğü bilenler için kolay olabilir, ancak bilmeyenler için okumayı bulmacaya dönüştürmektedir. Eski (Latince) İron Alfabe’nin Türkçe karşılığı aynı yazılıp okunmayan harfler: *Ææ-Ææ-*æ+ | Fonetik alfabeden aynen alınmış olup “Æ æ”yi, bilmeyen veya klavyede bulamayanlar “A a, E e veya E e üzerine çeşitli işaretler koyarak” uydurma şekillerle yazar ve “a”, “e” veya “ı” olarak okur. Sözcüğü bilenler ağzını “a” diyecekmiş gibi açar “e”ye dönüştürür veya “a-e ile ı” arasında alçak ve orta bir ses olarak okur; fakat “a”nın çıktığı

yerin daha önünden ve daha uzun olarak çıkar. “Æмбaл-Æmbal-Arkadaş”, Türkçe klavyelerde aynı “Æmbal” yazılabilir. “Æ æ” Dünyada yalnızca Alan-Oset-İron dilinde kullanılan fonetik alfabeden alınmış tek ses ve harftir. “Æ æ” harfi nerede görülürse bilinsin ki yazı Alan-Oset-İroncadır. Alan dilinin tek karakteristik harfini kıskançlıkla korumak herkesten çok Alanların işi olmalıdır. Uluslararası yazışmalarda Alanlara özgü “Æ æ” harfi için, bilgisayar klavyelerinde bulunan “ALT GR” tuşu basılı tutularak “A a” harfi tuşlanırsa “Æ æ” harfi yazılır. Dünya Teknolojisinin verdiği nimeti Alanların kullanmamasının mazereti olmaz. Yazışmalarda uydurma

seçenekler yerine, doğru olan “Æ æ” harfini kullanalım ve

kullandıralım.)

4.

æ ligature, a umlaut OSSETİAN.

*Е е-E e-*e+ | “E e” yazılır, orta sesli, dar, daha kapalı, uzatılarak ve yumuşatarak “ye” okunur. “Бeл-Bel-Bel”, Türkçe “Byel” okunur ve yazılabilir.

*H h-Гы гы-*+ | Bazen “H h, Ğ ğ, G’ g’, K’ k’, Kh kh” yazılır ve zaman zaman “Къ къ” veya “Хъ хъ” ile karıştırılır. Ağa, Ağlama, Ağıt, Ağaç vs.. de ki “ğ” sesi gibi okunur. “Æгъдay- Ækhdau,

Æhdau, Æk'dau-Adet/Terbiye/Gelenek/Kural”, Türkçe “Æğdau” okunur ve yazılabilir. *Dž dž-Дж дж-*dз+ | Bazen “Dž dž, Zh zh, Dzh dzh” yazılır ve “c” veya bazen “c” ye yakın “z”

okunur. “Фьдджьн-Fyddžyn/Fydzhyn-Özel dövme etli ile fırında yapılan börek adı”, Türkçe “Fıdcın” okunur ve yazılabilir.

18

*Z z-З з-*z+ | “Z z” yazılır ve sözcüğe göre daha çok “j”, bazen “j” ye yakın “z” okunur. “Зьн-Zyn-Zor”, Türkçe “Jın” okunur ve yazılabilir.

*Dz dz-Дз дз *dz+ | “Dz dz” yazılır, sözcüğe göre daha çok “z”, bazen “z” ye yakın “j” veya “c” okunur. “Дзyл-Dzul-Ekmek”, Türkçe “Zul” okunur ve yazılabilir. *J j-Й й-*j+ | “J j” yazılır ve “y” okunur. “Йæxи-Jæxi-Kendi/Kendinin”, Türkçe “Yæxi” okunur ve yazılabilir. *Kh kh-Кы кы-*+ | Bazen “Kh kh, K’ k’” yazılır ve zaman zaman “Гъ гъ” veya “Хъ хъ” ile karıştırılır, kalın “k” veya “k” ile “g” ve ”q” karışımı okunur. “Фæткъyь-Fatkhuy-Elma”, Türkçe “Fætkhuı” okunur ve yazılabilir. *S s-С с-[s] | Kiril alfabesinde “C c” harfini Dıgurlar ve Qudayraklar ile Ruslar “s”, İronlar “ş” olarak okur. Latin alfabesinde ki “C c” harfi, bazen aynen “C c” veya değiştirerek “S s” harfi ile yazılır ve İronlar genelde “ş” okur. “Бæлac-Bælas-Ağaç”, Türkçe “Bælaş” okunur ve yazılabilir. *Th th-Ты ты-*+ | “Th th” yazılır ve kalın yani “t” ile “d” arası okunur. “Тъæпæн-Thæpæn-Yassı”, Türkçe aynı “Thæpæn” okunur ve yazılabilir. *X x-Х х-*+ | Genelde “X x”, bazen “H h” yazılır, Araplarda olduğu gibi kalın ve gırtlaktan “ha” okunur. Alan-Oset-İronca’da “h” sesi yoktur ve kalınlaştırma harfiyle karıştırmamak için orijinal “X x” harfi kullanılması uygun olabilir. “Бæx-Bæx/Bæh-At”, Türkçe aynı “Bæx” okunur ve yazılabilir, “H h” yazıldığında bile gırtlaktan kalınlaştırılarak “x” sesiyle okunmalıdır.

*Q q-Хы хы-*+ | Genelde “Q q”, bazen “G’ g’, Kh’ kh’, K’ k’, Kh kh” yazılır ve zaman zaman “Къ къ” veya “Гъ гъ” ile karıştırılır, kısa ve keskin “k”, “g” ile “ğ” arası bir sesle okunur. “Хъæy-Qæu/Kh’æu-Köy”, Türkçe “Qæu” okunur ve yazılabilir. *Ts ts-Ц ц-*ts+ | Kiril alfabesinde ki “C c”, bazen aynen “C c” veya “S s” yazılıp Alan-Oset-İronlarca “ş” okunduğundan, “s” sesi için “Ts ts” kullanılmakta ve kelimeye göre daha çok “s”, bazen sonu tıslamalı “s” ye yakın “csh” okunur. “Цoнг-Cong/Tsong-Kol”, Türkçe “Song” okunur ve yazılabilir. *Ch ch -Цы цы-*+ | “Tsh tsh, Ch ch, Sh sh” yazılır ve sözcüğe göre üstüne bastırarak daha çok kalın “s”, bazen “c” veya “z” ye yakın “s” okunur. “Цыaммap-Chammar/tshammar-Ahlaksız/arlanmaz/utanmaz”, Türkçe “Shammar” okunur ve yazılabilir. *Č č-Ш ш-*t ∫+ | Çok kez “Č č, Ch ch” yazılır ve “ç” okunur. “Шиньг-Činyg/Chinyg-Kitap”, Türkçe “Çinıg” okunur ve yazılabilir. *Y y-Ь ь-*+ | “İ i” harfinde büyük “İ” için “I” kullanıldığından, “I ı” harfi “Y y” ile yazılır “ı” okunur. “Cыл-Syl-Dişi”, Türkçe “Şıl” okunur ve yazılabilir veya Türkçede de sorun olan “ ı” yerine “Ih ih” yazılabilir “Şihl”.

*Ju ju-Ю ю-[ju:] | Rus-Latince de “Y y” harfi için “J j” harfi kullanıldığından “yu” okunur. “Июл-Ijul-Hepsi”, Türkçe “|yul” okunur ve yazılabilir.

*Ja ja-Я я-[ja:] | Rus-Latince de “Y y” harfi için “J j” harfi kullanıldığından “ya” okunur. Тaня-Tanja-Tanya/isim, Türkçe “Tanya” okunur ve yazılabilir.

Şekli ne olursa olsun, ses nasıl yazılırsa yazılsın, sözcüğü bilmeyenlerin ve hatta sözcüğü bilenlerin bile yeterli pratiği olmaksızın yalnızca harflerle öğrenmesi çok zordur. Ancak “ a, b, d, f, g, i, k, l, m, n, o, p, r, t, u, v” gibi bazı harflerin uluslararası çoğunluğun müşterek sesi olması, “c, ç, ğ, ı, j, s, ş, y, z” gibi bazı harflerin Türkçede ki yazılış ve ses uyumunun yatkınlık nedeniyle kolay gelmesi, yine “æ, e, ye, kh, ph, th, x, q, w, ya, yu, yo, ya, h (Alanca da ‘he’ sesi bulunmadığından, harf olarak değil yalınızca ‘ъ’ yerine kalınlaştırıcı olarak kullanılması)” gibi harflerin fazla yadırganmayacak oluşu, “sözlük vs..de Alan-Oset-İronca’nın Türkçe okunuşunun yazılımını” kolaylaştırır gibi gözükmektedir. Bu düşünceyle “ESKİ LATİNCE İRON

ALFABE”yi yeniden ve Türkçe okunuşuyla TABLO-C’de karşılaştırırsak;

19

C-ALAN KIRİL VE LATİNCE YAZILMI SÖZCÜK-TÜRKÇE OKUNUŞU, ANLAMI Kıril Adı Ses Alanca sözcük Eski Latin Alanca Türkçe okunuşu Türkçe anlamı

А а A [a] Apв-Кaд Arv-Kad Arv-Kad gökyüzü- saygı Æ æ A EI *æ+ Æмбaл-Cæp Æmbal-Sær Æmbal-Şær arkadaş-baş/lider Б б Be [b] Бaлц-Caби Balc-Sabi Bals-Şabi gezi-yavru/bebek В в Ve [v] Вæййьн-Тæвд Væjyn-Tævd Væyyin-Tævd olmak-sıcak Г г Ghe [g] Гaл-Нæмьг Gal-Næmyg Gal-Næmıg öküz-mermi Гы гы [] Æгъдay-caгъæc Æhdau-Sahæs Æğdau- Şağæş örf/adet-ağıt

Д д De [d] Диc-Фæд Dis-Fæd Diş-Fæd hayret-ayak iz Дж дж *dз+ Джиx-Фьдджьн Džix-Fyddžyn Cix-Fıdcın dikkatsiz -etli börek

Дз дз [dz] Дзyн-Кyьдз Dzul-Kuydz Zul-Kuız ekmek-köpek/it Е еYe [je] Ефc-Бeл-Дæнджьз Efs-Bel-Dendžyz Yefş-Byel-Dyencıj kısrak-kürek-deniz Ё ё [jo:] Ёлкæ-Слёт Jolkæ-Sljot Yolkæ-Şlyot yılbaşı ağacı-kongre

Ж ж Zhe [z] Жaкet-Абaжyp Jakyet-Abajur ceket-abajur З з Ze *з+ Зьн-Фæз Zyn-Fæz Jın-Fæj zor-mera/otlak И и I [i] Иpoн-Биpæ Iron-Biræ İron-Biræ Oset-çok/fazla Й й kısa I [j] Йæxи-Миййaг Jæxi-Mijag Yæxi-miyyag kendi-belki/olası К к Ka [k] Кoм-Бæpкaд Kom-Bærkad Kom-Bærkad vadi/boğaz- bereket

Кы кы [] Къax-Фæткъyь Khax-Fætkhuy Khax-Fætkhuı ayak-elma

Л л El [l] Лæг-Бaл Læg-Bal Læg-Bal erkek/adam-kiraz М м Em [m] Мaд- Сьмах Mad- Syмах Mad- Şıмах anne-sizin Н н En [n] Нoм-Æнyc Nom-Ænus Nom-Ænuş ad/isim-asır/yüzyıl О о O [o] Oнг-Xox-Дoн Ong-Xox-Don Ong-Xox-Don kadar-dağ-su П п Pe [p] Пьл-Æппæлгæ Pyl-Æppælgæ Pıl-Æppælgæ fil-övünme Пы пы [] Пъaзбьн-Пъамидор Phajbın-Phamidor fundalık-domates Р р Er [r] Poн-Cæкæp Ron-Sækær Ron-Şækær bel kemeri-şeker С с Es [s] Coм-Бæлac Som-Bælas Şom-Bælaş yarın/ruble-ağaç Т т Te [t] Tæвд-Cтyp Tævd-Stur Tævd-Ştur sıcak-sığır Ты ты [] Тъæпæн-Тъьссьн Thæpæn Thæpæn-Thışşın yassı-sokmak У у U [u] Уcтyp-Тypкaг Ustur-Turkag Uştur-Turkag sığır-Türk У у W [w] Уьньн Uynyn Wnının görmek Ф ф Ef [f] Фæд-cæфт Fæd-Cæft Fæd-Şæft ayak izi-kayıp Х х Ha [h] Xyд-Бæx Xud/Hud-Bæx Xud-Bæx/Beh şapka-at Хы хы [] Хъæy-Apaхъхъ Qæu-Araqq Qæu-Araqq köy-rakı

Ц ц Tse [ts] Цoнг-Бaлц Cong-Balc Song-Bals kol-gezi/seyahat Цы цы Che [] Цъaммap-Цъaй Chammar-Chaj Shammar-shay arlanmaz-kuyu

Ш ш *t ∫+ Чиньг-Aйчь цыap Činyg-Ajčychar Çinıg-Ayçı shar kitap-yumurta zarı Шы шы Sha [s] Чъизи-Чъиу Čhizi-Čhiu Çhiji-Çhiu pis/kirli-sakız

Щ щ Shcha [sj] Шампайнаг Şampaynag şampanya Ъ ъ Sxcx [] Щедрo Şhyedro cömertçe/bol bol ы Kalın [j] Sert/kalınlaştırma no palatalization¹(съезд) Ь ь Yery *щ+ Cыл-Фыpт-Миcын Syl-Fyrt-Misyn Şıl-Fırt-Mişın dişi-oğul-yoğurt э İnce [ j]yumuşak/inceltme-palatalization¹« »̀(№0060)(s`ezd) пьеса|pyeşa| oyun/piyes

Ю ю E [e] Электрон Elyektron elektron Ю ю Ju ju [ju] Июл-Aтaтюpк Ijul-Atatjurk İyul- Atatyurk hepsi-Atatürk Я я Ja ja [ja] Янвap-Тaня Yanvar-Tanya Yanvar-Tanya Yanvar –Tanya Sanırım bu çalışmalarımızdan da etkilenerek, 27 NİSAN 2006 günü İnternette, http://allingvo.ru İron Dil Sitesi aşağıda TABLO-D’de ki alfabe çalışmasını yayınlandı.

http://allingvo.ru/

20

D -ALLİNGVO.RU ТРАНСЛИТЕРАЦИОННЫЙ АЛФАВИТ (27.4. 2006)

А а *a+ (арв, кад) A a (arv, kad) [art] A a (arv, kad) Æ æ *æ+ (æмбал, сæр) Æ æ (æmbal, sær) [bag, black] Æ æ (æmbal, sær) Б б *b+ (балц, саби) B b (balc, sabi) [ball] B b (balc, sabi) В в *v+ (вæййь, тæвд) V v (væjy, tævd) [victory] V v (væjjy, tævd) Г г *g+ (гал, нæмьг) G g (gal, næmyg) [goal] G g (gal, næmyg) Гы гы *+ (æгыдау, сагыæс) H h (æhdau, sahæs) –– Gh gh (æghdau, saghæs)

Д д *d+ (дис, фæд) D d (dis, fæd) [dad] D d (dis, fæd) Дж дж*dз+(фьдджьн) Dž dž (fyddžyn) [marriage] Dx dx (fyddxyn) Дз дз *dz+(дзул, кудз) Dz dz (dzul, kuydz) –– Dz dz (dzul, kuydz) Е е *e+ (бел, денджьз) E e (bel, dendžyz) [bell] E e (bel, dendxyz) Ё ё *jo:+(слёт, ёлкæ) [ionic, Iowa] E e (sljot, jolkæ) Ж ж *zh+(жакет, жанр) [pleasure] Jx jx (jxaket, jxanr) З з *з+ (зьн, фæз) Z z (zyn, fæz) [Zulu, zoo] Z z (zyn, fæz) И и *i+ (Ирон, бирæ) I i (Iron, biræ) [mean] I i (Iron, biræ) Й й *j+ (миййаг, йæхи) J j (mijag, jæxi,) [cry {krai}] J j (mijjag, jæhi) К к *k+ (ком, бæркад) K k (kom, bærkad) [caw] K k (kom, bærkad)

Кы кы *+ (кыах, фæткыуь) Kh kh (khax, fætkhuy) –– Kh kh (khah, fætkhuy) Л л *l+ (лæг, бал) L l (læg, bal) [mall] L l (læg, bal) М м *m+(мад, сьмах) M m (mad, symah) [mad] M m (mad, symah) Н н *n+ (ном, æнус) N n (nom, ænus) [nail] N n (nom, ænus) О о *o+ (хох, дон) O o (xox, don) [mall] O o (hoh, don) П п *p+ (пьл, æппæлгæ) P p (pyl, æppælgæ) [poem] P p (pyl, æppælgæ) Пы пы*+ (пыа, пыьрьпыьф) –– Ph ph (pha, phyryphyf) Р р *r+ (рон, сæкæр) R r (ron, sækær) [rug] R r (ron, sækær) С с *s+ (сом, бæлас) S s (som, bælas) [song, nonsense] S s (som, bælas) Т т *t+ (тæвд, стур) T t (tævd, stur) [tent] T t (tævd, stur) Ты ты*+ (тыæпæн) Th th (thæpæn) –– Th th (thæpæn) У у *u+ (устур, туркаг) U u (ustur, turkag) [school] U u (ustur, turkag) Ф ф *f+ (фæд, цæф) F f (fæd, cæf) [fan] F f (fæd, cæf) Х х *h+ (худ, бæх) X x (xud, bæx) [hand, Honda] H h (hud, bæh) Хы хы*+ (хыæу, арахыхы) Q q (qæu, araqq) –– Q q (qæu, araqq) Ц ц *ts+ (цонг, балц) C c (cong, balc) [close to Cincinati] C c (cong, balc)

Цы цы*+ (цыаммар, цыиу) Ch ch (chammar, chiu) –– Ch ch (chammar, chiu) Ш ш *t∫+ (шиньг, айшь цыар) Č č (Činyg, Ajčy char) [cheese] Cx cx (cxinyg, a jcxy char) Шы шы*+ (шыиу) –– Cxh cxh (cxhiu) Щ щ *sh+ (щтат) [shovel] Sx sx (sxtat) Ъ ъ*shch+(ъедрин) [shchi+(ъи-cabbage soup) Sxcx sxcx (Sxcxedrin)

ы *j+ (сыезд) «`» (№ 0060) (s`ezd) Ьь*щ+(сьл,фьрт,пьсьлмон)Y y(syl,fyrt, pysylmon) Y y (syl, fyrt, pysylmon) э *+ (июлэ, январэ) «'» (№ 0027) (ijul', janvar') Ю ю *e,ә] (юкватор) [Edward] E e (ekvator) Ю ю*ju:+ (июлэ, Ататюрк) Ju ju (ijul, Atatjurk) [stew] Ju ju (ijul', Atatjurk) Я я *ja+ (январэ, Таня) Ja ja (janvar, Tanja) [Yankee, yard] Ja ja (janvar', Tanja) Yukarıdaki http://allingvo.ru sitesi alfabe çalışmasının özellikle uluslararası klavye ile yazılması dolayısıyla yazım kullanımını kolaylaştıracağı sanılmaktadır. Ancak:

Осетинский-Кириллица

Ossetian-Cyrillic

Kıril Alanca

Осетинский-Старый Ossetian-Old-Latin Eski Latin Alanca

Английский English

İngilizce

Осетинский-Латиница Ossetian-Latin

Latin Alanca

http://allingvo.ru/LANGUAGE

21

1. Kıril Osetçe “Ы ы”nın “Y y” ile yazılımı, uluslararası “Y y” harfinin, örneğin İngilizcede kullanılan sözcüklerden; cry, yankee, yard, year, yellow, yes, yesterday, you, young vs.. de ki

gibi, diaspora da oturanlar için karışıklığa neden olabileceği ve Türkçe kullanımında “ I ı” harfinin kullanılması belki bu karışıklığı Türkiye’de önleyebilirse de, birkaç alfabe şekli ortaya çıkacaktır. “Ы ы” harfi, Latincede bulunan ancak Alan-Oset-İronca’da kullanılmayan başka bir harfle gösterilemez mi? Veya kalınlaştırma işareti olarak kullanılan “h” ile birlikte “I i” harfi kullanılarak örneğin; “Ih ih” kullanılabilir mi? (Türkçede de “I ı” sesinin uluslararası kullanımı problemi bilinmektedir.). Böylece “Y y” harfini normal Kıril'de ki “Й й” yerine kullanılabilir. Buna bağlı olarak ta “J j” harfini, “Y y” yerine değil de normal “J j” yerine kullanma olanağı olur. Ы ы *+(сьл,фьрт,пьсьлмон)Y y (syl, fyrt, pysylmon)-- Y y (syl, fyrt,pysylmon)Ih ih Й й -*j+(миййаг, йæхи) J j (mijjag, jæxi,) *cry ,krai}] J j (mijjag, jæhi) Y y Я я-[ja](январэ, Таня) Ja ja(janvar, Tanja)[Yankee, yard]Ja ja (janvar',Tanja) Ya ya 2. "Х х" harfi bütün klavyeler de bulunmasına, Eski İron alfabesinde de kullanılmasına ve yazılımının sorun olmamasına karşın, neden “H h” harfiyle yazılmak istendiği anlaşılmamıştır. Okunuşunda Latin “H h” sesi ile “X x” sesinin benzerliği bulunsa da, sözcüğün Latin sesi “H h”

ile yazılması ve okunması, anlaşılmasını ve okunuşu zorlaştıracaktır. Yine “h” harfini kalınlaştırıcı “ъ” yerine kullanılması da, kalınlaştırıcı mı yoksa “X x” sesi için mi yazılmış olduğu düşüncesi karışıklığa neden olabilecektir. Dolayısıyla “X x” harfinin Kıril ve Eski İronca’da kullanıldığı gibi kullanılmasında ki mahsur anlaşılmış değildir. Х х [] (худ, бæх) X x (xud, bæx) hand, Honda]H h (hud, bæh) X x Гъ гъ[] (æгыдау,сагыæс H h (æhdau, sahæs) - Gh gh (æghdau, saghæs)Gh gh ъ *+ (сыезд) h «`» (№ 0060) (s`ezd) h h 3. Sanırım Türkçede ki anladığımız anlamdaki “S s” sesi Dıguronca ve İroncanın özellikle Güney Osetia’da (Qudayrag) kullanımı dışında İronca’da yok. Dolayısıyla Kıril alfabesinde “ C c” harfiyle yazılan ses İronca’da “Ş ş” diğer aksanlarda “S s” olarak okunmakta ve Latince çevirileri sorun olmaktadır. Dolayısıyla Latincede ve Türkçede bulunmayan “Ц ц” harfi ("C c ile S s" veya tam tersi "S s ile C c" karışımı bir ses) ve harfinin Latince yazılımı da sorun

olmaktadır. Buna bağlı olarak diğer sesler ve harflerinde yazılımı ve okunuşu sorun olmakta; iki, üç ve hatta dört harfin yan yana yazılımıyla çözüm aranmaktadır.

С с [s] (сом, бæлас) S s (som, bælas) [song,nonsense] S s (som,bælas)

Ц ц [ts](цонг, балц) C c (cong, balc) close to Cincinati]C c(cong,balc) Цъ цъ[] (цыаммар, цыиу) Ch ch(chammar, chiu) - Ch ch (chammar,chiu) Ч ч *t∫+(шиньг, айшь цыар)Č č (Činyg,Ajčy char) [cheese] Cx cx (cxinyg,ajcxy char) Чъ чъ[] (шыиу) - Cxh cxh (cxhiu) Ш ш [sh](щтат) [shovel] Sx sx (sxtat) Щ щ *shch+(Ъедрин) *shchi+ (cabbage soup) Sxcx sxcx (Sxcxedrin) 4. Kıril Alan-Oset-İronca “Дж дж” sesinin Türkçe karşılığı tam olarak “C c” olmasına karşın,

Latince “C c” harfi Kıril “Ц ц” sesi için kullanıldığından aşağıdaki gibi iki harfle yazılmaktadır.

22

Дж дж*dз+ (фьдджьн) Dž dž (fyddžyn) *marriage] Dx dx (fyddxyn)

5. Kıril Alan-Oset-İronca “Ч ч” sesinin Türkçe karşılığı tam olarak “ Ç ç” olmasına karşın, Latince ilgili ses ve harfinin bulunmaması nedeniyle iki harfle, kalını “Чъ чъ” ise üç harfle yazılmaktadır. Ч ч *t∫+(шиньг,айшь цыар)Č č (Činyg,Ajčy char) *cheese] Cx cx (cxinyg,ajcxy char) Чъ чъ[](шыиу) - Cxh cxh (cxhiu) Türkçe Alfabenin Fonetiği ile Kıril Harfleri Fonetiği ve İngilizce sesleri ile adları! TABLO-E ile -F’de, Türkçe sözcüklerin Kiril Harflerle yazılışı ‘TABLO-G’de, çeşitli Alan (Oset-İron) Alfabeleri ‘TABLO-H’de çalışma ve araştırmalara fikir vermesi açısından aşağıda verilmiştir.

E-TÜRKÇE VE KIRİL HARFLERİ FONETİĞİ, İNGİLİZCE KARŞILIĞI VE ADI

TÜRKÇE HARFLER FONETİĞİ-İNGİLİZCE KIRİL HARFLERİ FONETİĞİ-ADI Fonetik Türkçe Harf İngilizce Okunuş Sesi Fonetik Kıril Harf İngilizce Adı [a] A a A a As u in fun [a] А а А а A [b] B b B b As b in bat [b] Б б Б б Be *dз+ C c C c As j in job [v] В в В в Ve

*t∫+ Ç ç Ç ç As ch in chat [g] Г г Г г Ge [d] D d D d As d in dog [d] Д д Д д De [e] E e E e As e in red [je] Е е Е е Ye [f] F f F f As f in far *з+ Ж ж Ж ж Zhe [g] G g G g As g in gap [z] З з З з Ze [:] Ğ ğ Ğ ğ Silent, lengthens preceding vowel [i] И и И и I [h] H h H h As h in hot [j] Й й Й й Short I *ш+ I ı I ı As e in label [k] К к К к Ka [i] İ i İ i As ee in bee [l] Л л Л л El *з+ J j J j As s in Asia [m] М м М м Em [k] K k K k As c in cat [n] Н н Н н En [l] L l L l As l in let [o] О о О о O [m] M m M m As m in man [p] П п П п Pe [n] N n N n As n in not [r] Р р Р р Er [o] O o O o As o in row [s] С с С с Es

[œ] Ö ö Ö ö As e in her [t] Т т Т т Te [p] P p P p As p in put [u] У у У у U

[r] R r R r As r in rat [f] Ф ф Ф ф Ef [s] S s S s As s in sand [x] Х х Х х Kha

*∫+ Ş ş Ş ş As sh in she [ts] Ц ц Ц ц Tse [t] T t T t As t in top *t∫+ Ш ш Ч ч Che [u] U u U u As u in push *∫+ Щ щ Ш ш Sha [y] Ü ü Ü ü As e in few *∫t∫+ Ъ ъ Щ щ Shcha [v] V v V v As v in valve [j] Э э Ь ь Soft Sign [j] Y y Y y As y in you [ju] Ю ю Ю ю Yu [z] Z z Z z As z in zip [ja] Я я Я я Ya

http://en.wikipedia.org/wiki/Open_front_unrounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_bilabial_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_alveolar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Close-mid_front_unrounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_labiodental_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_velar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Length_%28phonetics%29

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_glottal_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Close_front_unrounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_velar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Alveolar_lateral_approximant

http://en.wikipedia.org/wiki/Bilabial_nasal

http://en.wikipedia.org/wiki/Alveolar_nasal

http://en.wikipedia.org/wiki/Close-mid_back_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Open-mid_front_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_bilabial_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_alveolar_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_alveolar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Close_back_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Close_front_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_labiodental_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Palatal_approximant

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_alveolar_fricative

23

F- İLGİLİ FONETİK İŞARETLERİN TÜRKÇE VE ALANCA HARFLERLE GÖSTERİLMESİ, İNGİLİZCE OKUNUŞU VE İNGİLİZCE ADI

Fonetik Türkçe Harf Alanca Harf İngilizce Okunuş Sesi İngilizce Adı [a] A a A a А а А а As u in fun, art A *æ+ Æ æ Æ æ As bag, black A EI [b] B b B b Б б Б б As b in bat, ball Be *dз+ C c C c Дж дж Дж дж As j in job, marriage *t∫+ Ç ç Ç ç Ш ш Ч ч As ch in chat, cheese Che [d] D d D d Д д Д д As d in dog, dad De [e] E e E e Ю ю Ю ю As e in red, Edward [f] F f F f Ф ф Ф ф As f in far, fan Ef [g] G g G g Г г Г г As g in gap, goal Ge [:] Ğ ğ Ğ ğ Гы гы Гъ гъ Silent, lengthens preceding vowel [h] H h H h Хэ хэ Хь хь As h in hot, hand, Honda H *щ, y+ I ı I ı Ь ь Ь ь As e in label Yery [i] İ i İ i И и И и As ee in bee, mean I *з+ J j J j Ж ж Ж ж As s in Asia, pleasure Zhe [k] K k K k К к К к As c in cat, caw Ka [l] L l L l Л л Л л As l in let, mall El

[m] M m M m М м М м As m in man, mad Em [n] N n N n Н н Н н As n in not, nail En [o] O o O o О о О о As o in row, mall O [œ] Ö ö Ö ö Ё ё Ё ё As e in her [p] P p P p П п П п As p in put, poem Pe [r] R r R r Р р Р р As r in rat, rug Er [s] S s S s Ц ц-С с Ц ц-С с As s in sand, song, nonsense Es *∫+*sj,sh] Ş ş Ş ş Щ щ-С с Ш ш-С с As sh in she, cabbagesoup Sha [t] T t T t Т т Т т As t in top, tent Te [u] U u U u У у У у As u in push, school U [y] Ü ü Ü ü Ю ю Ю ю As e in few [v] V v V v В в В в As v in valve, victory Ve [j] Y y Y y Й й Й й As y in you, cry Short I [z] Z z Z z З з З з As z in zip, Zulu, zoo Ze [je] E e E e As bell Ye

[jo:] Ё ё Ё ё As ionic, Iowa Yo [x] Х х Х х Kha

Хы хы Хъ хъ [ts] Ц ц Ц ц As close to Cincinati Tse

Цы цы Цъ цъ Шы шы Шы шы As shovel *∫t∫+ Ъ ъ Щ щ Shcha h ы ъ [j] ^ ^ э ь Soft Sign [ju] Ю ю Ю ю As stew Yu [ja] Я я Я я As Yankee, yard Ya

http://en.wikipedia.org/wiki/Open_front_unrounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_bilabial_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_alveolar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Close-mid_front_unrounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_labiodental_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_velar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Length_%28phonetics%29

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_glottal_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Close_front_unrounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_velar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Alveolar_lateral_approximant

http://en.wikipedia.org/wiki/Bilabial_nasal

http://en.wikipedia.org/wiki/Alveolar_nasal

http://en.wikipedia.org/wiki/Close-mid_back_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Open-mid_front_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_bilabial_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_alveolar_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiceless_alveolar_plosive

http://en.wikipedia.org/wiki/Close_back_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Close_front_rounded_vowel

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_labiodental_fricative

http://en.wikipedia.org/wiki/Palatal_approximant

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_alveolar_fricative

24

Çağdaş kıril alfabe, 1920 ve 1930 yılları kullanılan Latin alfabe, Güney Alania-Osetia-İrışton’nun 1954 yılına kadar kullandığı Gürcü alfabesi ve daha sonraları önerilen Latin alfabe:

25

G-TÜRKÇE SÖZCÜK VE ALANCA ANLAMI - KIRİL TÜRKÇE SÖZCÜK VE ALANCA ANLAMI Türkçe Fonetik Türkçe sözcük Kıril Kıril Türkçe sözcük

Alanca anlamı Alanca anlamı A a [a] At-bæx, kaş-ærfıg А а Aт-бæx, кaщ-æpфьг B b [b] Bacı-xo, gebe-şıværcın Б б Бaджь-xo, гюbю-cьвæpджьн C c *dз+ Cam-avg, sıcak-tævd Дж дж Джaм-aвг, сьджaк-тæвд Ç ç *t ∫+ Çabuk-tağd, açık-gom Ш ш Чaбyк-тaгыд, aчьк-гoм D d [d] Dağ-xox, oda-uat Д д Дaгы-xox, oдa-yaт E e [e] Ev-xæzar, ter-xid Юю Эв-xæдзap, тэp-xид F f [f] Fakir-mægur, efe-qaytar Ф ф Фaкиp-мæгyp, юфю-xыайтар G g [g] Gezi-bals, saygı-kad Г г Гюзи-бaлц, сaйгь-кaд Ğ ğ [] Ağaç-bælaş, ağıt-şağæş Гы гы Aгъaш-бæлac, aгъьт-caгыæc H h [h] Haber-xabar, sarhoş-raşıg Xэ хэ Xэaбюp-xaбap, сapхьoщ-pacьг I ı [щ] Işık-ruxş, kız-çıjg Ь ь Ыщык-pyxc, кыз -шьзг İ i [i] İçki-nojt, gir-basu И и Ишки-нoзт, гиp-бaцy J j *з+ Jurnal-jurnal, abajur-abajur Ж ж-З з Жypнaл-жypнaл, aбaжyp-aбaжyp

K k [k] Kar-mit, korkak-tærşag К к Кap-мит, кopкaк-тæpcaг L l [l] Limon-limon, masal-tauræğ Л л Лимoн-лимoн, мaсaл-тaypæгы M m [m] Masa-fıng, tamam-æğğæd М м Мaсa-фьнг, тaмaм-æгыгыæд

N n [n] Namus-namış, yeni-nog Н н Нaмyс-нaмьc, йюни-нoг O O [o] Odun-şug, koş-æxjor O o Oдyн-cyг, кoщ-æxзop Ö ö [] Ördek-babıj, gör-fæn Ё ё Ёpдюк-бaбьз, гёp-фæн P p [p] Para-æxsa, top-purti П п Пapa-æxцa, тoп-пypти R r [r] Rakı-araqq, zor-jın Р р Рaкь-apaхэхэ, зop-зьн S s [s] Sarı-bur, usta-dæşnı Сс-Ц ц Сapь-бyp, yстa-дæcнь Ş ş *∫+ Şapka-xud, beş-fonz Щщ-Ъъ-Сс Шaпкa-xyд, бюш-фoндз T t [t] Tat-ad, et-ziza Т т Тaт-aд, ют-дзидзa U u [u] Ucuz-aşlam, kuş-mapğ У у Уджyз-acлaм, кyщ-мapгы Ü ü [] Ülke-bæştæ, Atatürk-Atatyurk Ю ю Юлкю-бæcтæ, Aтaтюpк-Aтaтюpк

V v [v] Vadi-kom, tavuk-kark В в Вaди-кoм, тaвyк-кapк Y y [j] Yağ-sarv, ayı-arş Й й Йaгы-цapв, aйь-apc Z z [z] Zar-shar, kaz-qaj З з-Дз дз Зap-цыap, кaз -хыaз W w** [w] Washington-Uaşington Уу(a, æ, и, o, ь)Уaщингтoн Ææ* *æ+ Ææ

X x* [x] Х х Q q* [] Хы хы

Çh* [] Шы шы Kh* [] Кы кы

Ph* [] Пы пы Sh* [] Цы цы Th* [] Тыты h* [] ы ^* [] э Not: *Türkçe klavyelerde bulunabilen, kullanılabilir ve yazılabilir ek Türkçe Latince harfler, işaretler ve

karşılıkları. ** Seslendirmede, “æyyильн | æuuilyn | çiğnemek”, “бayyæндьн | bauuændın | güvenmek” gibi bir çok seslinin “a, æ, и | i |, o, y | u | , ы | ı | vs..” yan yana gelmesinden oluşan bir sözcüğün okunuşunda “u” sesinin İngilizcede ki gibi ‘w’ (duble v) ile seslendirilir, kullanılabilir ve yazılabilir.

26

H - ÇEŞİTLİ DÖNEMLERDE ALAN-OSET- İRON ALFABELER VE OKUNUŞLARI Kıril Adı Fonetik 1881 Къоста 1923-38 Абæва Allingvo.Ru 2006 Türkçe okunuşu А а A [a] А а А а A a A a A a [art] A a Æ æ A EI [æ] Ä ä Æ æ Æ æ Æ æ Æ æ [bag, black] Æ æ Б б Be [b] Б б Б б B b B b B b [ball] B b В в Ve [v] В в В в V v V v V v [victory] V v Г г Ghe [g] Г г Г г G g G g G g [goal] G g

Гы гы [] H h Ğ ğ Gh gh Ğ ğ [ağa]- gh Д д De [d] Д д Д д D d D d D d [dad] D d

Дж дж *dз+ Dz dz Dx dx [marriage] C c

Дз дз [dz] Ч ч Dž dž Dz dz Z z -Cz/Zc Е е Ye [je] Ë ë Е е E e E e E e [bell] Ye ye Ё ё [jo:] E e [ionic, Iowa] Yo yo-Yö yö Ж ж Zhe [z] Jx jx [pleasure] J j З з Ze *з+ З з З з Z z Z z Z z [Zulu, zoo] J j -Jz/Zj И и I [i] Ī ī I i I i I(Ī) i(ī) I i [mean] İ i -I i Й й kısa I [j] I,J i, j J j J j J jJ j [cry {krai}] Y y К к Ka [k] К к К к K k K k K k [caw] K k

Кы кы [] Kh kh K’ k’ Kh kh Kh kh Л л El [l] Л л Л л L l L l L l [mall] L l М м Em [m] М м М м M m M m M m [mad] M m Н н En [n] Н н Н н N n N n N n [nail] N n О о O [o] О о О о O o O o O o [mall] O o П п Pe [p] П п П п P p P p P p [poem] P p

Пы пы [] Ph ph P’ p’ Ph ph Ph ph Р р Er [r] Р р Р р R r R r R r [rug] R r С с Es [s] С с С с S s S s S s [song, nonsense] Ş ş -Sh/S Т т Te [t] Т т Т т T t T t T t [tent] T t

Тыты [] Th th T’ t’ Th th Th th У у U [u] У у У у U u U u U u [school] U u У у Dabıl w [w] Ф ў Ф ў U u W w W w [dubl w] Ф ф Ef [f] Ф ф Ф ф F f F f F f [fan] F f Х х Ha, Kha [x] Х х Х х X x X x H h [hand, Honda] X x Хы хы [] Q q Q q Q q Q q Q q Q q Ц ц Tse [ts] Ц ц Ц ц C c C c C c [close to Cincinati] S s -Cs/Sc

Цы цы [] У Ch ch C’ c’ Ch ch Sh s -Csh/Sch

Ш ш Che *t∫+ Ш ш Ш ш Č č Cx cx [cheese] Ç ç -Ch ch

Шы шы [] Čh čh Cxh cxh [shovel] Çhçh-Chh chh Щ щ Sha *∫+[sj, sh] Sxsx[shchi](cabbagesoup) Ş ş -Sh sh Ъ ъ Shcha [shchi] Sxcx sxcx Shch shch ы «`» Sert [j] (№ 0060) h *kalın/uzat+ Ь ь Yery [щ, y] Y y Y y Y y I ı -Ih ih э «'» [] (№ 0027) ^ *İnce+ Ю ю E [e] E e [Edward] E e [e] Ю ю Ju ju [ju:] Ju ju [stew] Yu yu -Yü yü Я я Ja ja [ja:] Ja ja [Yankee, yard] Ya ya Not: 1. Kalın yazılan harfler Türkçe okunuşları ile bazı dönemlerde kullanılan müşterek harfleridir.

2. Elle yazılan harfler, uluslararasında kullanılmayan, kullanıcının özel işaretlerliyle ve genelde kendilerince şekillendirilen harflerdir.

27

Yukarıdaki açıklamalar ışığında, Alfabe konusunda hemfikir olmak zorlaşmakta ve ortak çözüm bulma çalışmaları devam etmektedir. Özellikle Dünya istatistik bilgilerine göre

kopuntu (diaspora) da ki tüm Alan-Oset-İron’ların, Amerika kaynakları ve Wikipedia’ya göre yaklaşık 38.000 kişisi Türkiye’de bulunmakta dır. Türk yazar ve araştırmacılarına göre ise, 50.000 ile 200.000 arasında olduklarını yazmaktadırlar. Bu da Rusya ve Gürcistan’dan sonra, ki onlarda Kırilce yazışmaktadırlar, en fazla nüfusu oluşturmaktadır. Şimdilik “Kıril Alan Alfabesi”ni kullanmaya devam etmek ancak Türkçe okunuşlarını yukarıdaki çalışmalar göz önüne alınarak yapılması karışıklığı önleyecektir.

28

ALFABE

45

ALANCA-OSETÇE-İRONCA DİL BİLGİSİ DERS (УРОК) 1

SES (мыр) BİLGİSİ (Fonetik) Alan dilindeki bütün seslerin toplamı 35 adettir. Bunların yedisi sesli (хыæлæсон), ikisi yarı sesli (зьлангон æмхыæлæсон) ve 26’sı sessizdir (æмхыæлæсон). Sesliler dil pozisyonuna göre (ön, arka ve orta), dil yüksekliğine göre (alçak, orta ve yüksek), dil ilişkisine göre (dişin dudağa değmesiyle ve değmemesiyle çıkan sesler), ağız genişliğine ve dil açılımına göre (açık ve kapalı) ve süreklilik ve niceliğine göre de (kısa ve uzun) olarak ayırt edilir. Alanca-Osetçe-İroncadaki seslilerin yöntemi aşağıdaki konularda gösterilmiştir. Buna göre Alan-Oset-İron dili iki ön sesliye (лæмæгы хыæлæсон) “е | ye |, и | i |” üç orta sesliye “а, æ, ь | ı |” ve iki arka sesliye (хыæлæсон) “о, у | u |” sahiptir. En son ikisi dil yuvarlağına ve dişin dudağa değmesiyle çıkan seslere eklenerek kişileşmiştir. Sesliler (хыæлæсон) ağzın açıklığına göre ayrılmıştır; “a” açık, “æ” (“a”, “e” ve “ı” arasında) orta çıkış, “е | ye |, ь | ı |, о” daha kapalıdır ve son olarak “и | i |, у | u |” gelir. İzleyen harfler bireysel ve tek başına sesliler (хыæлæсон) olarak kabul edilir. Rusçadan alınma sözcükler (æрбайсгæ дзьрд) nedeniyle Alanca-Osetçe-İronca alfabesinde kullanılan ses (мьр) ve harflerse (дамгыæ) şunlardır; ё | yo | ёлкæ | yolkæ | Noel ağacı, yılbaşı ağacı

ж | j | журнал | jurnal | magazine, dergi ш | ş | шаблон | şablon | kalıp щ | şh | щёткæ | şhyotkæ | fırça ъ | kalın “h” | объект | obhyekt | nesne ь | ince “^” | пьеса | p^yeşa | oyun э | e | экватор | ekvator | ekvator ю | yu | юбилeй | yubilyey | jübile я | ya | якорэ | yakor | gemi feneri, çapa Harflerden (дамгыæ); а | a |, б | b |, в | v |, г | g |, д | d |, е | ye |, и | i |, й | y |, л | l |, м | m |, н | n |, о | o |, р | r |, ф | f | incelenirse: 1. Harf (дамгыæ) “а”, kapalı, alçak, orta sesli; Türkçedeki “а” gibi vurgu (цæвд) altında, ağzın daha arkasından çıkan arka seslidir. a. Aşağıdaki harf bileşimlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım.

ба | ba |, ва | va |, га | ga |, да | da |, ла | la |, ма | ma |, на | na |, ра | ra |, фа | fa |

b. Aşağıdaki sözcükleri (дзьрд) okuyalım. aрт | art | ateş

мад | mad |anne кард | kard | bıçak

хыама | qama | kama

бал | bal | kiraz гараж | garaj | garaj

аванс | avanş | avans

арв | arv | gök арм | arm | avuç

2. Harf (дамгыæ) “e | ye |”, dar, orta sesli. Türkçedeki “e” den daha kapalı. a. Aşağıdaki harf bileşimlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım ve ünsüzden (æмхыæлæсон) sonra gelen “e” yumuşak ve yuvarlayarak “ye” sesi (лæмæгы хыæлæсон мьр) gibi çıksın. бе | bye |, ве | vye |, ге | gye |, де | dye |, ле | lye |, ме | mye |, не | nye |, ре | rye |, фе | fye |

46

b. Aşağıdaki sözcükleri (дзьрд) okuyalım. бел | byel | bel (kürek)

тел | tyel |tel (kablo)

афтек | aftyek | eczane

ефрейтор | yefryeytop | onbaşı

3. Harf (дамгыæ) “и | i |”, dar, yüksek sesli. Türkçedeki “i ” gibi daha kapalı. a. Aşağıdaki harf bileşimlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım ve ünsüzden (æмхыæлæсон) sonra yumuşatıcı (лæмæгы хыæлæсон) olmasına dikkat edelim. би | bi |, ви | vi |, ги | gi |, ди | di |, ли | li |, ми | mi |, ни | ni |, ри | ri |, фи | fi | b. Aşağıdaki sözcükleri (дзьрд) okuyalım. ивьн | ivın | değiştirmek их | ix | buz

мигы | miğ | bulut хид | xid | köprü

ирд | ird | temiz(açık, parlak) мит | mit | kar

4. Harf “o”, dar, orta sesli. Daha kapalı ve Türkçedeki “o” benzer, daha fazla iki dudak arasından çıkar. a. Aşağıdaki harf bileşimlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım. бо | bo |, во | vo |, го | go |, до | do |, ло | lo |, мо | mo |, но | no |, ро | ro |, фо | fo | b. Aşağıdaki “o” ile ilgili sözcükleri okuyalım.

бон | bon | gün ном | nom | isim(ad)

хос | xoş | ilaç зокыо | jokho | mantar

ком | kom | vadi (boğaz) ихдон | ixdon | buzhane

5. Aşağıdaki ilgili sözcükleri okuyalım. мад | mad | anne кард | kard| bıçak бал | bal | kiraz арв | arv | gök арм | arm | avuç кад | kad | saygı(hürmet)

бел | byel | bel(kürek) тел | tyel | tel(kablo) их | ix | buz хид | xid | köprü ирд | ird | açık(parlak) ихдон | ixdon| buzhane

мит | mit | kar бон | bon | gün ном| nom | ad(isim) ком | kom | vadi(geçit)

6. Harf (дамгыæ) “ь | ı |”, Türkçedeki “ı” ya özdeştir. Dudak ve dilin hareketsiz durumuyla seslendirilir. Akıcı ve düzenlidir. "æ" gibi orta seslilere aittir, fakat daha kapalıdır. a. Aşağıdaki harf bileşimlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım. бь | bı |, вь | vı |, дь | dı |, ль | lı |, мь | mı |, нь | nı |, рь | rı |, фь | fı |

b. Aşağıdaki “ь | ı |” ile ilgili sözcükleri okuyalım.

фьд | fıd | baba фьрт | fırt | oğul, erkek çocuk

мьд |mıd | bal

уьньн|uının| görmek бьн | bın | dip(alt)

ньв | nıv | fotoğraf(resim)

рьг | rıg | toz мьр | mır | ses

бьл | bıl | dudak(kenar) 7. Aşağıdaki sözcüklerin bitimine (дзьрдь фæсæфтуан) dikkat edelim. бадын | badın | oturmak барын | barın | ölçmek (affetmek) дарын | darın | saklamak амонын | amonın | öğretmek

амайын | amayın | yontmak (örmek) ивын | ivın | değiştirmek нæмын | næmın | dövmek (dayak atmak)

51


Sesli harf (ünlü, хыæлæсон) “Æ æ (Æ æ)”, alçak orta sesli; fakat genel olarak “a”nın çıktığı yerin daha önünden çıkar. Türkçe olarak kesin karşılığı yoktur. Sadece kesin olan Türkçedeki “a, ı, e” arası bir ses (мьр) olup bazı durumlarda vurgusuz olarak söylenen Türkçe “a”, bazen “ı” veya “e” ile bağlanabilir. Başta da belirttiğimiz gibi bu harf (дамгыæ) önden ve daha uzun olarak çıkar ve daha nitelikseldir. Örneğin: кад | kad | saygı кæд | kæd | ne zaman сар | şar | dert(tasa) сæр | şær | baş(kafa) уад | uad | oda уæд | uæd | o zaman аз | aj | yaş(yıl) æз | æj | ben 1. Aşağıdaki “Æ æ (Æ æ)” ile ilgili sözcükleri (дзьрд) okuyalım. æнæ | ænæ | olmaksızın(onsuz) дæс | dæş | on (10) a. Aşağıdaki harf bileşimlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım. Doğru söylemeye “а” ve “æ”

ayrımına dikkat edelim. ба | ba | – бæ | bæ | ва | va | – вæ | væ | да | da | – дæ | dæ |

на | na | – нæ | næ| ма| ma | – мæ | mæ| ра | ra | – pæ | ræ|

фа | fa | - фæ | fæ |

b. Aşağıdaki "а" ve "æ" ayrımına dikkat ederek sözcükleri okuyalım. кæд | kæd | ne zaman уæд | uæd | o zaman кæрæф | kæræf | kıtlık(afet)

лæппу | læppu | delikanlı аходæн | axodæn | kahvaltı

гæдь | gædı | kedi фæндаг | fændag | yol

2. Aşağıdaki sözcükleri okuyalım. кæд | kæd | ne zaman кæрæф|kæræf| kıtlık (afet) лæг |læg | erkek (adam)

гæдь | gædı | kedi уæд | uæd | o zaman лæппу | læppu | delikanlı

аходæн | axodæn | kahvaltı фæндаг | fændag | yol

3. Harf (дамгыæ) “з | j |, с | ş |”; ünsüz (æмхыæлæсон) “з | j |” harfi ile Rusça “ж” ve Türkçe “j”, yine ünsüz “с” harfi ile Rusça “щ” ve Türkçe “ş” sesleri hemen hemen aynı

okunur. Aşağıdaki çalışmaları yapalım. a. Aşağıdaki “з | j |” ile “с | ş |” içeren sözcükleri okuyalım.

зьмæг | jımæg | kış зоньн | jonın | bilmek

стыол | ştol | masa сахат | şaxat | saat

æз | æj | ben фос | foş | mal(hayvan)

b. Aşağıdaki sözcükleri okuyalım, “з | j |” ile “ж | j |” ve “с | ş |” ile “щ | ş |” hemen hemen aynı seslendirildiğine dikkat edelim. [з] зарьн | jarın | şarkı söylemek [з+ аразьн | arajın | düzenlemek [ж] журнал | jurnal | dergi

[ж+ абажур | abajur| abajur

[c] саби | şabi | bebek [с+ кæсьн | kæşın | okumak [ш+ машинæ | maşine | makine

[ш] шифер | şifyer | şifre

61


1. Harf (дамгыæ) “к | k |, кы | kh |, х | x |, хы | q |” ile başlayan aşağıda ki benzer sözcüklerden (дзьрд), ses (мьр) ayrımına dikkat edelim. кус | kuş | çalış къус | khuş | kâse

хус | xuş | kuru хъус | quş | dinle (kulak)

а. Aşağıdaki harf bileşenlerini (вазьгджьн дамгыæ) okuyalım. ка | ka |, кыа | kha |, ха | xa |, хыа | qa |, ко | ko |, кыо | kho |, хо | xo |, хыо | qo |, ку | ku |, кыу | khu |, ху |xu |, хыу | qu | b. Aşağıdaki sözcükleri (дзьрд) okuyalım. кард | kard | bıçak кыах | khax | ayak

кыух | khux | el хур | xur | güneş

хыæд | qed | orman хыæу | qæu | köy

c. Aşağıdaki sözcükleri okuyup “к|k|, кы|kh|, х|x|, хы|q|” harfleri (дамгыæ), sözcük ikilide (дьвæргод дзьрд) karşılaştıralım. кус - къус | kuş - khuş| çalış - kâse кæд - хъæд | kæd - qæd | ne zaman - orman

хус - хъус | xuş - quş | kuru - kulak куьд - хъуьд | kuıd - quıd | nasıl - gerekli хæр - хъæр | xær - qær | ye - ses кæм - къæм | kæm - khæm| nerede - kıl хуьр - хъуьр| xuır - quır | güneş - boğaz ком - хъом | kom - qom | vadi - açık 2. Aşağıdaki sözcüklerin anlamlarını anımsayalım. кус | kuş | çalış кыус | khuş | kâse (fincan, kupa) хус | xuş | kuru хыус | quş | kulak(dinle) хар | xar | yemek хыæр | qær | ses хуьр | xuır | kırma taş хыуьр | quır | boğaz кæд | kæd| ne zaman хыæд | qæd | orman куьд | kuıd | nasıl хыуьд | quıd | gerekli кæм | kæm| nerede кыæм | khæm| kıl ком | kom | vadi хыом | qom | açık кард | kard | bıçak кыах | khax | ayak кыух | khux | el хур | xur | güneş

DİL BİLGİSİ (Gramer)

1. Geçmiş Zaman Bir kısım fiiller (мивдисæг) geçmiş zamanda ünsüz harf (æмхыæлæсон) değişikliğine

uğrarlar. Aşağıda ki örneklerine dikkat edelim. a. “д | d |, т | t |, тт | t t|, нд | nd |, нт |nt |” den “ст | şt |” ye değişim кæрд(ьн) | kærd(ın) | biç(mek) карст | karşt | biçti(kesti, dilimledi) æрвит(ьн) | ærvit(ın) | gönder(mek) æрвьст | ærvışt | gönderdi бæтт(ьн) | bætt(ın) | bağla(mak) баст | başt | bağladı ссæнд(ьн) | şşænd(ın) | çiğne(mek) ссæст | şşæşt | çiğnedi змæнт(ьн) | jmænt(ın)| karıştır(mak) змæст | jmæşt | karıştırdı

69

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki fiilleri (мивдисæг) gelecek zamana çevirelim ve çekim yapalım. кальн | kalın | dökmek фьссьн | fışşın | yazmak дзурьн | zurın | konuşmak 2. Aşağıdaki ibareleri Türkçe’ye çevirelim. æз цæудзьнæн | æj sæuzınæn | дь цæудзьнæ | dı sæuzınæ | уьй цæудзæн | uıy sæuzæn |

мах цæудзьстæм| max sæuzıştæm | сьмах цæудзьстут | şımax sæuzıştut | уьдон цæудзьсть | uıdon sæuzıştı |

Kontrol edelim. æз цæудзьнæн | æj sæuzınæn | ben gideceğim дь цæудзьнæ | dı sæuzınæ | sen gideceksin уьй цæудзæн | uıy sæuzæn | o gidecek мах цæудзьстæм | max sæuzıştæm | biz gideceğiz сьмах цæудзьстут | şımax sæuzıştut | siz gideceksiniz уьдон цæудзьсть | uıdon sæuzıştı | onlar gidecekler 3. Aşağıdaki Türkçe ibareleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim: Ben oynayacağım

Sen oynayacaksın

O oynayacak

Biz oynayacağız

Siz oynayacaksınız

Onlar oynayacaklar Alanca-Osetçe-İroncada isimler (номдар), tekil (иууон ньмæц) ve çoğul (бирæон ньмæц) hallerinde (durumlarında) bulunurlar ve bunları inceleyelim. 1. İsimleri çoğul yapmak için genelde tekil ismin sonuna “-тæ | -tæ | -ler (lar)” eki getirilir. бел - белтæ | byel - byeltæ | bel(kürek) - beller(kürekler) ньв - ньвтæ | nıv - nıvtæ | resim(fotoğraf) - resimler(fotoğraflar) дукани - дуканитæ | dukani - dukanitæ | dükkân - dükkânlar 2. Bazen çoğul yapılacak tekil ismin (иууон ньмæц номдар) sonu ile çoğul (бирæон ньмæц) eki arasına örneğin; “т|t|” gibi ile biten sözcük sonu “-тæ)|-tæ|-ler(lar)”çoğul eki arasına “ь|ı|” harfi gelmektedir. Bunlara örnekler aşağıda verilmiştir: a. Sonu ünsüzle (æмхыæлæсон) biten tekil isimler (иууон ньмæц номдар). цæст - цæстытæ | sæşt - sæştıtæ | göz - gözler

куьст - куьстытæ | kuışt - kuıştıtæ | iş - işler кæрт - кæртытæ | kært - kærtıtæ | avlu(bahçe) - avlular(bahçeler)

бьндз - бьндзытæ | bınz - bınzıtæ | sinek - sinekler цалх - цæлхытæ | salx - sælxıtæ | teker(tekerlek) - tekerler(tekerlekler)

карк - карчытæ | kark – karçıtæ | tavuk - tavuklar b. İsmin sonu aşağıdaki ünsüz (æмхыæлæсон) iki harfle biterse, kural geçerli olmaz. -ргы | -rğ | -лгы | -lğ | -рг | -rg | -рд | -rd | -рм | -rm|

-лм | -lm |

-рв | -rv | -рс | -rş | -рз | -rj | -рдз | -rz | -рт | -rt |

-нд | -nd |

-нт | -nt | -нк | -nk | -нг | -ng | -вг | -vg | -ндз | -nz |

-хс | -xş |

84

Fiil: калын - кала - кал | kalın - kala - kal | dökmek - dökse - dök калон | kalon | döksem калæм | kalæm | döksek

калай | kalay | döksen калат | kalat | dökseniz кала | kala | dökse калой | kaloy | dökseler Fiil haber kipi (bildirme kipi), dilek-şart kipi (istek kipi), emir kipine göre zaman çekimleri Geniş zaman ile şimdiki zaman fiil çekimleri Alanca-Osetçe-İroncada aynı ve fiilin mastar durumu kullanılmaktadır. Türkçede, geniş ve şimdiki zaman çekim formatı göz önüne alınacaktır. Örnekler Fiil kökü: дар | dar | giy, Fiil mastarı (мивдисæг фæрссагми): дарын | darın | giymek kipler geçişli haber kipi (bildirme kipi) dilek-şart kipi (istek kipi) emir kipi

zaman geniş geçmiş gelecek geniş geçmiş gelecek geniş gelecek

ben дарьн дардтон дардзьнæн дарин дардтаин дарон -

sen дарьс дардтай дардзьнæ дарис дардтаис дарай дар дар-иу

o дарь дардта дардзæн дарид дардтаид дара дарӕд дарӕд-иу

biz дарæм дардтам дардзьстæм дариккам дардтаиккам дарӕм -

siz дарут дардтат дардзьстут дариккат дардтаиккат дарат дарут дарут-иу

onlar дарьнц дардтой дардзьсть дариккой дардтаиккой дарой дарæнт дарæнт-иу

Fiil kökü (мивдисæг бьндур): дав | dav | çal, Fiil mastarı: давын | davın | çalmak kipler geçişli haber kipi (bildirme kipi) dilek-şart kipi (istek kipi) emir kipi

zaman geniş geçmiş gelecek geniş geçmiş gelecek geniş gelecek

ben давьн давдтон давдзьнæн давин давдтаин давон -

sen давьс давдтай давдзьнæ давис давдтаис давай дав дав-иу

o давь давдта давдзæн давид давдтаид дава давæд давæд-иу

biz давæм давдтам давдзьстæм давиккам давдтаиккам давæм -

siz давут давдтат давдзьстут давиккат давдтаиккат дават давут давут-иу

onlar давьнц давдтой давдзьсть давиккой давдтаиккой давой давæнт давæнт-иу

Fiil kökü: кал | kal | dök, Fiil mastarı: кальн | kalın| dökmek kipler geçişli haber kipi (bildirme kipi) dilek-şart kipi (istek kipi) emir kipi zaman geniş geçmiş gelecek geniş geçmiş gelecek geniş gelecek

ben кальн калдтон калдзьнæн калин калдтаин калон -

sen кальс калдтай калдзьнæ калис калдтаис калай кал кал-иу

o каль калдта калдзæн (ис) калид калдтаид кала калæд калæд-иу

biz калæм калдтам калдзьстæм каликкам калдтаиккам калæм -

siz калут калдтат калдзьстут каликкат калдтаиккат калат калут калут-иу

onlar кальнц калдтой калдзьсть каликкой калдтаиккой калой калæнт калæнт-иу

Geçişsiz fiil çekimi Fiil kökü: кал | kal | dök, Fiil mastarı: кальн | kalın| dökmek geçişsiz haber kipi fiilden türetilen isim ve sıfatlar/ortaç

zaman geçmiş geçmiş geniş geçmiş gelecek

ben калдтæн калдаин калæг калд калинаг калгæ калгæйæ калæггаг калаг

sen калдтæ калдаис

o калд(ис) калдаид

biz калдьстæм калдаиккам

siz калдьстут калдаиккат

onlar калдьсть калдаиккой

91

c. Kullanımı:

d. Örnekler: 1) aрсимæ хыæбьсæй хæць | arşimæ qæbışæy xæsı | ayıyla ile güreş tutuyor 2) ме’мбалимæ цæуьн | mæ ‘mbalimæ sæuın | arkadaşımla gidiyorum İSİMLER: İsim Çekimi durum-hal tekil eki çoğul eki soruları yalın - -(т) æ kim? ne? iyelik / -i -ь -(т) ь kimin? kimi? neyin? neyi? yönelme -æн -(т) æн kime? neye? yönelme? -мæ -(т) æм kimde? nereye? -de -мæ-ь -(т) nerde? neyde? -den -æй -(т) æй kimden? neyden? ilgilik -ьл -(т) ьл,уьл kim hakkında? ne hakkında? eşlik -имæ -(т) имæ kimle? neyle? eşitlik -ау -(т) ау kim gibi? ne gibi? Sözcüğün sonu “a, æ” ile biter ve hal eki “a, æ” ile başlarsa “й | y |” kaynaştırma olarak

kullanılır. Örneğin: durum-hal eki tekil çoğul Türkçe okunuşu Türkçesi 1. yalın durumu - cæp cæpтæ | şær | baş 2. iyelik durumu/-i, -in hali -ь cæpы cæpты | şærı | başı 3. sahip yönelme durumu/-e hali -æн cæpæн cæpтæн | şæræn | başa ait 4. yön yönelme durumu -e hali -мæ cæpмæ cæpтæм | şærmæ | başa doğru 5. kalma durumu/-den hali -æй cæpæй cæpтæй | şæræy | başdan 6. ayrılma/belirtme/-de - ь cæpы cæpты | şærı | başa, başı 7. ilgililik durumu/hakkında/ilgili -ьл,уьл cæpыл cæpтыл | şærıl | başla ilgili 8. eşitlik durumu/benzerlik/-gibi -ау cæpay cæpтay | şærau | baş gibi 9. eşlik durumu/birliktelik/-ile - имæ cæpимæ cæpтимæ | şærimæ | baş ile 1. yalın durumu - зæpдæ | jærdæ | yürek

2. iyelik durumu/-i, -in hali -ь зæpдæйы, зæpды | jærdæyı, jærdı | yüreği 3. sahip yönelme durumu/-e hali -æн зæpдæйæн | jærdæyæn | yüreğe ait

4. yön yönelme durumu -e hali -мæ зæpдæмæ | jærdæmæ |yüreğe doğru 5. kalma durumu/-den hali -æй,йæ зæpдæйæ | jærdæyæ | yürekten

6. ayrılma/belirtme/-de -мæ,ь зæpдæйы, зæpды | jærdæyi, jærdı| yürekte 7. ilgililik durumu/hakkında/ilgili -ьл,уьл зæpдæйыл, зæpдыл|jærdæyıl, jærdıl|yürekle ilgili

8. eşitlik durumu/benzerlik/-gibi -ау зæpдæйay | jærdæyau | yürek gibi 9. eşlik durumu/birliktelik/-ile -им,имæ зæpдæимæ | jærdæimæ | yürekle

97

Kontrol edelim

Мах киномæ цæуæм. | Max kinomæ sæuæm. | Biz sinemaya gideriz. Уьдон футболæй хыазьнц. | Uıdon futbolæy qajıns. | Onlar futbol oynar. Сьмах скыолайæ цæут. | Şımax şkolayæ sæut. | Siz okuldan gidersiniz. Æз нанаимæ дзурьн. | Æj nanaimæ zurın. | Ben nenemle konuşurum. Уьй лæгау кусь. | Uıy lægau kuşı. | O erkek gibi (erkekçe) çalışıyor. Дь шьзджьтæн зарьс. | Dı çışcıtæn jarış. | Sen kızlara şarkı söylersin. 7. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. Makine taşları taşır. Kuşlar gökte uçar. Delikanlı futbol oynar.

Çocuk akarsuda banyo yapar. Anne bebekle oynar. Elma ağaçtan düşer.

102

Üçüncü çoğul şahıs zamirleri (æртьккаг бирæон ньмæц цæсгомон номивæг) Yalın hal (durum): уьдон | - uıdon | onlar ile tanımlanır.

1. -yalın уьдон | uıdon | onlar 2. -i уьдонь | uıdonı | onları 3. -e s. yьдонæн | uıdonæn | onlara(sahiplik) 4. -e y. уьдонмæ | uıdonmæ | onların(yönelme) 5. -de уьдонмæ | uıdonmæ | onlarda 6. -den уьдонæй | uıdonæy | onlardan 7. -ilgi уьдоньл | uıdonıl | onlarla ilgili(sizin hakkınızda, üzerinize) 8. -ile уьдонимæ | uıdonimæ | onlarla 9. -gibi уьдонау | uıdonau | onlar gibi Örnekler: Уьдон дзурьнц. | Uıdon zurıns. | Onlar konuşurlar. уьдонь (Уьдон) хоньнц. | Uıdonı (uıdon) xonıns. | Onları çağırırlar (davet ederler). Уьдонæн дзурьнц. | Uıdonæn zurıns. | Onlara konuşurlar (söylerler). Уьдонь (уьдон) шиньг. | Uıdonı (uıdon) çinıg. | Onlara ait kitap(Onların kitabı). Уьдонмæ дзурьнц. | Uıdonmæ zurıns. | Onlarda konuşurlar.

Уьдонæй дзурьнц. | Uıdonæy zurıns. | Onlardan konuşurlar (söz ederler). Уьдоньл дзурьнц. | Uıdonıl zurıns. | Onların hakkında konuşurlar. Уьдонимæ дзурьнц. | Uıdonimæ zurıns. | Onlarla konuşurlar. Уьдонау дзурьнц. | Uıdonau zuırıns. | Onlar gibi konuşurlar. Tekil şahıs zamirleri (иууон ньмæц цæсгомон номивæг) toplu 1. -yalın æз ben дь sen уьй o 2. -i мæн beni дæу seni уьй onu 3. -e s. мæнæн bana дæуæн sana уьмæн ona 4. -e y. мæнмæ bana дæумæ sana уьмæ ona 5. -de мæн(м)мæ bende дæумæ sende уьмæ onda 6. -den мæнæй benden дæуæй senden уьмæй ondan 7. -ilgi мæньл benle ilgili дæуьл senle ilgili ууьл onla ilgili 8. -ile мæнимæ(мемæ) benle дæуимæ senle уьимæ onla 9. -gibi мæнау ben gibi дæуау sen gibi уьйау o gibi

Çoğul şahıs zamirleri (бирæон ньмæц цæсгомон номивæг) toplu

1. -yalın мах biz сьмах siz уьдон onlar 2. -i мах bizi сьмах sizi уьдонь onları

3. -e s. махæн bize cьмахæн size yьдонæн onlara

4. -e y. махмæ bize сьмахмæ size уьдонмæ onların 5. -de махмæ bizde сьмахмæ sizde уьдонмæ onlarda 6. -den махæй bizden сьмахæй sizden уьдонæй onlardan 7. -ilgi махьл bizle ilgili сьмахьл sizle ilgili уьдоньл onlarla ilgili 8. -ile махимæ bizle сьмахимæ sizle уьдонимæ onlarla 9. -gibi махау biz gibi сьмахау siz gibi уьдонау onlar gibi

109

DERS (УРОК) 11 DİLBİLGİSİ (Gramer)

FİİL ÇEKİMİ (ИФТЬНДЗÆГ) Şahıs Zamirleri (цæсгомон номивæг) Alania-Osetia-İrışton dilinde tüm şahıs zamirlerinin normal ve kısa formu var. Şahıs zamirleri kısa formlarını yeniden anımsayalım. Tekil Çoğul Normal formu kısa formu Normal formu kısa formu æз ben мæ benim мах biz нæ bizim дь sen дæ senin сьмах siz уæ sizin уьй o йæ onun уьдон onlar сæ onların Anımsayalım: Şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) kısa formları sadece doğrudan yüklem ve dolaylı tümleçler (eklemeler) görevinde (fonksiyonu) kullanılır. Bu yüzden onlar için aday gösterilen halin formu yoktur. Şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) tekil kısa formları. birinci tekil şahıs ikinci tekil şahıs üçüncü tekil şahıs 1. -yalın - - - 2. -in мæ benim дæ senin йæ, æй onun

3. -e s. мьн bana дьн sana йьн, ьн ona 4. -e y. мæм benim дæм senin йæм,æм onun 5. -de мæ benimde дæ seninde дзь onunda 6. -den мæ benden дæ senden дзь ondan 7. -ilgi мьл benimle ilgili дьл seninle ilgili йьл, ьл onunla ilgili 8. -ile мемæ benimle демæ seninle йемæ onunla 9. -gibi - - - Not: Üçüncü şahıs zamirin kısa formu “й” sözcüğün, zamirlerin kısa formundan önce, genelde bir sona geldiği zaman görünür (örneğin: æз ын, ды йьн) gözükmeden önce. Şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) çoğul kısa formları. birinci çoğul şahıs ikinci çoğul şahıs üçüncü çoğul şahıs 1. -yalın - - - 2. -i нæ bizim уæ sizin сæ onların 3. -e s. ньн bize уьн size сьн onlara 4. -e y. нæм bizim уæм sizin сæм onların

5. -de нæ bizimde уæ sizinde сæ,дзь onlarında 6. -den нæ bizden уæ sizden сæ,дзь onlardan

7. -ilgi ньл bizimle ilgili уьл sizinle ilgili сьл onlarla ilgili 8. -ile немæ bizimle уемæ sizinle семæ onlarla

9. -gibi - - - Örnek: 1. -i, -in hali şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) form soruları: kimi; kimin; neyi; neyin. Мæ куьст кæнын Ben işimi yaparım / işimi yapıyorum. Дæ куьст кæныс Sen işini yaparsın / işini yapıyorsun. Йæ куьст кæны O işini yapar / işini yapıyor. Нæ куьст кæнæм Biz işimizi yaparız / işimizi yapıyoruz. Уæ куьст кæнут Siz işinizi yaparsınız / işinizi yapıyorsunuz.

Сæ куьст кæнынц Onlar işlerini yaparlar / işlerini yapıyorlar.

110

2. -e.s. hali durumunda şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) form soruları: kime; neye. Уьй мын аргыау дзурь. O bana masal anlatır / o bana masal anlatıyor.

Уьй дын аргыау дзурь. O sana masal anlatır / o sana masal anlatıyor. Уьй йын аргыау дзурь. O ona masal anlatır / o ona masal anlatıyor. Уьй нын аргыау дзурь. O bize masal anlatır / o bize masal anlatıyor. Уьй уын аргыау дзурь. O size masal anlatır / o size masal anlatıyor. Уьй сын аргыау дзурь. O Onlara masal anlatır / o onlara masal anlatıyor. 3. -e hali Yönelme durumunda şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) form soruları: kime; nereye. *Уьдон мæм дзурьнц. Onlar beni çağırır / Onlar bana konuşurlar / konuşuyorlar. Beni çağırırlar / çağırıyorlar / sesleniyorlar. *Уьдон дæм дзурьнц. Onlar seni çağırır / Onlar sana konuşurlar / konuşuyorlar. Seni çağırıyorlar / sana sesleniyorlar. *Уьдон æм дзурьнц. Onlar onu çağırır / Onlar ona konuşurlar / konuşuyorlar. Onu çağırıyorlar / Ona sesleniyorlar. *Уьдон нæм дзурьнц. Onlar bizi çağırır / Onlar bize konuşurlar / konuşuyorlar. Bizi çağırıyorlar / Bize sesleniyorlar *Уьдон уæм дзурьнц. Onlar sizi çağırır / Onlar size konuşurlar / konuşuyorlar.

Sizi çağırıyorlar / Size sesleniyorlar. *Уьдон сæм дзурьнц. Onlar onları çağırır / Onlar onlara konuşurlar / konuşuyorlar. Onları çağırıyorlar / Onlara sesleniyorlar 4. -den hali şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) form soruları: kimden; neyden; nereden. *Уьй мæ дзуапп домь. O benden cevap ister O cevabımı istiyor. Cevabımı talep ediyor (bekliyor, ısrar ediyor). *Уьй дæ дзуапп домь. O senden cevap ister O cevabını istiyor. Cevabını talep ediyor (bekliyor, ısrar ediyor). *Уьй дзы дзуапп домь. O ondan cevap ister O onun cevabını istiyor. Onun cevabını talep ediyor (ısrar ediyor). *Уьй нæ дзуапп домь. O bizden cevap ister O cevabımızı istiyor. Cevabımızı talep ediyor (bekliyor, ısrar ediyor.). *Уьй уæ дзуапп домь. O sizden cevap ister

O cevabınızı istiyor. Cevabınızı talep ediyor (bekliyor, ısrar ediyor). *Уьй сæ (дзы) дзуапп домь. O onlardan cevap ister

O onların cevaplarını istiyor. Onların cevaplarını talep ediyor.

5. -ilgi hali şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) form soruları: kim hakkında; kimin hakkında; ne hakkında; neyin hakkında; kim üzerine; ne üzerine; kimle ilgili; neyle ilgili. Уьй мыл зарджьтæ кæнь. O benim hakkımda şarkı yapar / o benim ilgili şarkılar yapıyor. Уьй дыл зарджьтæ кæнь. O senin hakkında şarkı yapar / o senim ilgili şarkılar yapıyor. Уьй йыл зарджьтæ кæнь. O onun hakkında şarkı yapar / o onun ilgili şarkılar yapıyor. Уьй ныл зарджьтæ кæнь. O bizim hakkımızda şarkı yapar / o bizim ilgili şarkılar yapıyor. Уьй уыл зарджьтæ кæнь. O sizin hakkınızda şarkı yapar / o sizin ilgili şarkılar yapıyor. Уьй сыл зарджьтæ кæнь. O onlar hakkında şarkı yapar / o onlar ilgili şarkılar yapıyor.

111

6. -ile hali Müşterek-eşlik-ortak durumunda şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) form soruları: kimle; kiminle; neyle; ne ile.

Уьй мемæ цæуь куьстмæ. O işe benimle gider / o benle işe gidiyor. Уьй демæ цæуь куьстмæ. O işe seninle gider / o senle işe gidiyor. Уьй йемæ цæуь куьстмæ. O işe onunla gider / o onla işe gidiyor. Уьй немæ цæуь куьстмæ. O işe bizimle gider / o bizle işe gidiyor. Уьй уемæ цæуь куьстмæ. O işe sizinle gider / o sizle işe gidiyor. Уьй семæ цæуь куьстмæ. O işe onlarla gider / o onlarla işe gidiyor. “мемæ, немæ, демæ, уемæ, йемæ, семæ” formları bazen diğer kısa formlara karşı her zaman, ortak bağımsız bir aksanı var. Not: -ile hali Müşterek-eşlik-ortak hallerin şahıs zamirleri (цæсгомон номивæг) ile tam ve kısa formlar bazen birbirlerinin yerine kullanılır. Örneğin: “мæн шиньг” kullanılmaz yerine “мæ шиньг benim kitabım” denir veya “мæ шиньг” yerine “ шиньг мæн у kitap benim” de denir. Birinci olayda kısa form “мæ” uygundur. İkinci durumda “мæн” tam formu, örneğin “Kimin kitabı?” sorusuna cevapta kullanılır. ALIŞTIRMA 1. Aşağıdaki cümleleri (хыуьдьйад) okuyalım. Şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) tam

ve kısa formlarını kontrol edelim. Birbirleriyle kıyaslayalım. Cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Æз дьн бирæ аргыауттæ дзурьн. b. Уьй сæм бирæ бадь. c. Æз дæ фæрсьн.

d. Æз дæ куьст домьн. e. Мах ьл рагæй бадæм. f. Уьй немæ аразь хæдзар.

2. Aşağıdaki ibareleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. Şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) tam, sonra kısa formlarını başlangıçta kullanmış olalım: a. ben seni bilirim b. o beni konuştu

c. onlar bizle çalışır d. onlar onlarda oturdu

e. siz benden alın f. biz sana söyleriz

3. Parantez (кыæлæттæ) yerine ilgili soru ekleyerek bir öneri yapın veya şahıs zamirlerinin kısa formunu doldurun. a. Æз (кæмæ?) дзурьн? b. Дь (ши?) загытай?

c. Уьй (кæмæ?) фьссь? d. Мах (ць?) кусæм.

Gösterge Niteliğindeki (Æргомон æздæх) Anımsayalım

Bir fiilde olumsuzluk hecesi (уæнг), iki türdür: “нæ ve ма” Haber (belirtme) kiplerinde sadece “нæ” kullanılır.

İstek kiplerinde sadece “нæ” kullanılır. Şart kiplerinde (koşullu) “ма” kullanılır. Emir kiplerinde (zorunluluk, duygu durum) sadece “ма” kullanılır. Örnek: Olumlu - Olumsuz Geniş-şimdiki zaman, haber (bildirme) kipi æз цæуьн ben giderim - æз нæ цæуьн ben gitmem мах цæудзьстæм biz gideceğiz - мах нæ цæудзьстæм biz gitmeyeceğiz

дь цьдтæ sen gidiyordun - дь нæ цьдтæ sen gitmiyordun

112

İstek kipi æз цæуин ben giderim - æз нæ цæуин ben gitmeyeyim

мах цьдаиккам biz gitseydik - мах нæ цьдаиккам biz gitmeyeydik дь цьдаис sen gitseydin - дь нæ цьдаис sen gitmeyeydin Şart (koşullu) kipi æз цæуон ben gidim - æз ма цæуон ben gitmesiyim мах цæуæм biz gidelim - мах ма цæуæм biz gitmeseydik дь цæуай sen gitsen - дь ма цæуай sen gitmesen Emir kipi дь цу sen git - дь ма цу sen gitme сьмах цæут siz gidin - сьмах ма цæут siz gitmeyin ALIŞTIRMA 1. Aşağıdaki cümleleri okuyalım ve Türkçeye çevirelim, kendileri arasında onları kıyaslamış olalım. a. Æз дæ зоньн. Æз дæ нæ зоньн. b. Мах йемæ кусæм. Мах йемæ нæ кусæм. c. Дь ньн дзьрдтай. Дь ньн нæ дзьрдтай. d. Дь йьн ньффьс. Дь йьн ма ньффьс.

e. Уьй нæм дзурæд. Уьй нæм ма дзурæд. f. Æз сьвæллонь киномæ хоньн. Æз сьвæллонь киномæ нæ хоньн. 2. Aşağıdaki ibareleri okuyalım ve Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. a. ben çalışmam b. bana zorunlu değildir

c. ben senle gitmem d. dükkân çalışmaz

e. çocuklar oynamaz f. o bana söylemedi

Anımsayalım: olumsuzluk heceleri (уæнг) “нæ, ма” genelde bir fiilden önce gelir ve daha sonra şahıs zamirlerinin (цæсгомон номивæг) kısa formları kullanılır. Örneğin: ма мæм дзур benimle konuşma нæ дьн загытон sana söylemedim нæ мæм хыусь bana duyulmuyor / sesi gelmiyor / bana hitap etmez

SORU ZAMİRLERİ (ФАРСТ НОМИВÆГ) ши kim ць ne кæць hangisi кæм nerede кæдæм nereye кæцæй nereden кæpдьгæй hangi yerden; nereden

цал kaç; ne kadar; ne miktarda цас kaç; ne kadar; ne miktarda

цалæм kaçıncı цалгай kaçar; kaçar adet; kaçar tane; kaçar miktar; ne ölçülerde; ne kadar-ne kadar цасгай kaçar; kaçar adet; kaçar tane; kaçar miktar; ne ölçülerde; ne kadar-ne kadar цалæймаг kaçıncı; kaçıncılar; kaçıncı sıradaki

цавæр nasıl; nedir; ne üzerinde цахæм ne biçim; ne şekil; ne gibi; nasıl; nasıl bir şey

113

Örneğin: Кæй фьрт дæ? Kimin oğlusun?

Цæй хыæр кæнь уьй? Ne bağırıyor o? O neyin bağırtısı? Цæм æввæрьс? Neye koyuyorsun?

GÖRECELİ ZAMİRLER Alania-Osetia-İrışton dilinde göreli zamirlerin soruları için aşağıdakiler kullanılabilir:

ши - шитæ ць - цьтæ кæць - кæцьтæ

цавæр - цавæртæ цас - цастæ цахæм - цахæмтæ

цалæм - цалæмтæ цалгай - цалгæйттæ цалæймаг – цалæймæгтæ

Örneğin: Шитæ цæудзæн киномæ? Kimler sinemaya gidecek? Цьтæ æлхæндзьнæ дуканийь? Dükkândan neler satın alacaksın? Anımsayalım: Zamir “чи” kişiye bağlı olarak kullanılır. ши? - лæппу, шьзг, Ирбек, Шермен, лæг, мад, фьд vs.. Zamir “цы” hayvanlar ve cansız nesnelere kullanılır. ць? - карк, гæдь, куьуз, уидьг, бел, уьнг, кæрт vs.. Örneğin: Soru zamirleri (фарст номивæг) a. Tekil (иууон ньмæц) ve çoğul (бирæон ньмæц) soru zamirleri (фарст номивæг) 1. yalın durumu ши шитæ kim

2. iyelik durumu/ -i hali кæй кæйть kimi; kimin; kiminki; nere; nerede 3. yönelme durumu/ -e hali кæмæн кæмæнть kime; (ait, sahiplik) 4. -e hali кæмæ кæмæть kime; kimde; (yönelme, doğru) 5. -de hali кæм - kimde; nerede; nerede 6. -den hali кæмæй кæмæйть kimden 7. ilgililik durumu/hakkında кæуьл кæуьлть kimle ilgili; kim hakkında 8. eşlik durumu/ -ile hali кæимæ, шемæ кæимæть kimle; kiminle 9. eşitlik durumu/ -gibi hali кæйау кæйауть kim gibi kime benzer b. Tekil (иууон ньмæц) çoğul (бирæон ньмæц) soru nesne zamirleri (фарст номивæг) 1. yalın durumu ць цьтæ ne 2. iyelik durumu/ -i hali цæй, цæм цæйть neyi; neyin 3. yönelme durumu/ -e hali цæмæн цæмæнть niye; neye 4. -e hali цæмæ цæмæть niye; neye 5. -de hali цæм - nede; neyde 6. -den hali цæмæй цæмæйть neden; nereden; neyden

7. ilgililik durumu/hakkında цæуьл цæуьлть neyle ilgili; ne hakkında 8. eşlik durumu/ -ile hali цæимæ, цемæ цæимæть, цæйтимæ neyle; ne ile

9. eşitlik durumu/ -gibi hali цæйау цæйауть ne gibi; neye benzer Tekil (иууон ньмæц) Çoğul (бирæон ньмæц) кæць hangisi кæцьтæ hangileri цалæм kaçıncı цалæмтæ kaçıncılar

цавæр nasıl цавæртæ nasıllar цахæм ne gibi цахæмтæ ne gibiler

114

цалæймаг kaçıncı цалæймæгтæ kaçıncılar цал, цас kaç, ne kadar цастæ kaçar, ne kadarlar

цалгай, цасгай kaçar, ne miktarlar цалгæйттæ kaçar kaçar, ne kadar ne kadar SORU (фарст) - İLGİ ZAMİRLERİ (номивæг) ши kim nesne hakkında ць ne nesne hakkında цавæр nasıl nesnenin niteliği hakkında цахæм ne gibi/biçim/şekil nesnenin niteliği hakkında цал kaç tane/adet nesnenin miktarı hakkında цас ne kadar/miktar nesnenin miktarı hakkında кæць hangisi nesnenin sıralanma düzeni hakkında цалæм kaçıncı nesnenin sıralanma düzeni hakkında цалæймаг kaçıncılar nesnenin sıralanma düzeni hakkında Nesnenin aitliğinin ifadesi (anlatımı) için “ши kim” ve “ць ne” zamirinin iyelik durumu “кæй kimin, цæй neyin, цæм neye” biçimiyle kullanılır. ÇALIŞMALAR 1. Aşağıdaki cümleleri okuyalım, onları kıyaslayalım ve Türkçeye çevirelim.

Уьй мьн аргыау дзурь. Ши дьн дзурь аргыау? Уьдон уæм дзурьнц. Ши уæм дзурь? Уьй дæ дзуапп домь. Ши дæ домь дзуапп? Уьй сьл зарджьтæ кæнь. Ши сьл кæнь зарджьтæ? Сьвæллон хæрь кæрдотæ. Ць хæрь сьвæллон? Лæппутæ хыазьнц футболæй. Ши хыазь футболæй? Гæдь мьстьтæ ахсь. Ць ахсь гæдь? Шингуьтæ лæууьнц стыольл. Ць лæууь стыольл? 2. Aşağıdaki cümleleri okuyalım ve Türkçeye çevirelim. a. Кæй лæппу дæ? b. Кæй нæ зоньс нæ мьггагæй? c. Кæй рушкæйæ фьссьс дь?

d. Кæй шиньг кæсьс? e. Кæй бьнать бадьс?

3. Aşağıdaki soruları okuyalım ve Türkçeye çevirelim. Кæмæн дзурьс?

Кæмæ дзурьс?

Кæмæй дзурьс?

Кæуьл дзурьс?

Кæимæ дзурьс?

Кæйау дзурьс? Olan kişinin şahıs zamirini fiiline göre belirleyelim.

4. Aşağıdaki soruları okuyalım ve Türkçeye çevirelim.

a. Ць зоньс дь? b. Ць дьн загыта дада?

c. Заводь ць кусьнц кусджьтæ? d. Урошь ць фьссьнц скыоладзаутæ?

5. Aşağıdaki soruları okuyalım ve Türkçeye çevirelim. a. Цæй тьххæй? b. Цæмæн дзурьс афтæ? c. Дь цæмæ цæуьс? d. Дь цæмæй фьссьс?

e. Дь цæуьл дзурьс? f. Дь цæимæ цæуьс скыоламæ? g. Цæйау лидзьс?

115

SÖZCÜK KULLANIMI Alan-Oset-İron dilinde sözcüğün birden fazla anlamda kullanım özelliği vardır.

1. Sözcük “дзурьн konuşmak, söylemek, seslenmek, çağırmak, demek", anlamlarına gelmekte ve aşağıdaki kullanımları vardır. æз дзурьн ben konuşurum, ben söylerim, ben derim æз æм дзурьн ben onu çağırırım, ben seslenirim, ben onu davet ederim æз æм фæдзьрдтон ben ona söyledim, ben onunla konuştum, ben ona anlatım дада мьн аргыау дзурь dede bana masal anlatır æз дæумæ дзурьн ben sana hitap ediyorum, ben sana söylüyorum 2. Sözcük “цæй” gösterebilir ve soru zamiri “ць ne kadar, nasıl” gibi kullanılabilir. цæй æрæгмæ цæуьс? ne kadar geç geliyorsun? ve “ну! iyi! aman!” gibi bir nida ile birlikte aşağıdaki şekilde kullanılabilir. цæй, банцай! iyi, sus!, iyi anladık, dur!, yeter, sus!, tamam, sus! Bir önekli fiil karakterine değişik anlam vermek için, fiil ile önek arasına bir hece olarak konulabilir. фæцæйцьд gidecekti, gidiyordu, tam gidecekti

4. Aşağıdaki sözcükleri anımsayalım: тьххæй dolayı, nedenle абон bugün ахсæв bu gece

афтæ böyle кой sözü edilen (konu) æхсæв gece

райсом sabah изæр akşam

DOĞRULAMA ÇALIŞMALARI 1. Aşağıdaki şahıs zamirlerinin kısa formlarını söyleyelim. Æз Дь Уьй

Мах Сьмах Уьдон

2. Aşağıdaki şahıs zamirleri Alan-Oset-İroncasını yazalım. bana bizim seninle sen onlardan benle bende bana

onun hakkında sana sende sizin o bizle biz siz

onları ben beni sen gibi onu bize sizden onda

3. Aşağıdaki cümleleri okuyalım ve Türkçeye çevirelim. a. Мах æй зонæм.

b. Дь немæ кусьс. c. Уьй сæм абон цæуь.

d. Дада мьн ахсæв дзурдзæн аргыæуттæ.

e. Æз æм тилифонæй дзьрдтон.

4. Hangi durumlarda olumsuz heceler “-нæ” veya “-ма” kullanılır? 5. Aşağıdaki ibarelerde, parantez içindeki uygun olumsuz heceyi seçerek cümleyi kuralım. a. Дь мæм абон тилифонæй (нæ, ма) дзьрдтай? b. Нана мьн ахсæв шиньджь (нæ, ма) кæсдзæн.

c. Дь абон (нæ, ма) цу куьстмæ. d. Изæрæй уьдонмæ (нæ, ма) лæуу.

116

6. Genellikle inkâr neyden önce, koyulan olduğunu sözle ifade eder? Herhangi bir sözcüğün önünde?

7. Soru sözcüğünden hangi hallerde çoğul formları, oluşturulur? 8. Soru zamirleri “чи ve цы!” nasıl kullanılır? 9. Aşağıdaki sözleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. kim ne neyle neyde neyden kime neyin neye benzer

kimin hakkında neyde kime benzer kimle neyi kimi nerede kimde

ne gibi neyle ilgili ne üzerine kim gibi neye benzer

10. Aşağıdaki sözcüklerin anlamlarını anımsayalım. арв кад ивар бьн

ньв мьр аходæн зонд æгыдау

сьгыдæг льстæг æвзæр кæд

куьд дарьн бадьн сурьн æмбульн

фьцьн цьмьн дæттьн тæрьн

сæттьн уьньн курьн

117

DERS (УРОК) 12 DİL BİLGİSİ (Gramer)

İSİMDEN TÜRETİLMİŞ BİLEŞİK FİİLLER (вазьгджьн мивдисæг) 1. İsimden türetilmiş fiiller (bileşik fiiller, вазьгджьн мивдисæг); isimin sonuna “кæньн - yapmak ”, “лacьн - çekmek (yapmak)” veya “уæвьн (уьн) - olmak” gibi bir yardımcı fiilin gelmesiyle birleşik iki sözcükten oluşur. Alan-Oset-İrolar dilinde son derecede yaygındır. Örneğin: арфæ - арфæ кæнын dilek - dilemek ахуьр - ахуьр кæнын öğrenme - öğrenmek сьгыдæг - сьгэдæг кæнын temiz - temizlemek ньхас - ньхас кæнын sohbet - sohbet etmek хыæр - хыæр кæнын bağırma - bağırmak хыуьдь - хыуьдь кæнын düşünce - düşünmek иу - иу кæнын bir - bir yapmak, birleştirmek мæсть - мæсть кæнын sinirli - sinirlenmek, asabı bozmak рох - рох кæнын unutma - unutmak хæлæг - хæлæг кæнын imren - imrenmek дис - дис кæнын şaşma - şaşmak

льг - льг кæнын kesik - kesilmek дзаг - дзаг кæнын dolu - doldurmak цин - цин кæнын neşe - neşelenmek, sevinmek хæццæ - хæццæ кæнын karışık - karışmak ленк - ленк кæнын yüzme - yüzmek хыал - хыал кæнын uyanık - uyanmak æххуьс - æххуьс кæнын yardım - yardım etmek хыарм - хыарм кæнын sıcak - sıcaklaşmak, ısınmak xyьм - xyьм кæнын tarla - tarla ekmek, tarla sürmek xид - xид кæнын ter - terlemek тy - тy кæнын tükürük - tükürmek пыa(ба) - пыa(ба) кæнын öpücük - öpmek хыьдзь - хыьдзь кæнын gıdıklama - gıdıklamak, gıdıklanmak 2. Bir yardımcı fiil (æххьсгæнæг мивдисæг) bazı durumlarda diğer sözcüğün anlamı ile

etkilenir. Örneğin: дарьн saklamak, кæсьн bakmak, марьн öldürmek.

xыьг - хыьг дарьн keder - rahatsız etmek, üzmek æнхыæлмæ - æнхыæлмæ кæсьн bekleme - beklemek, olmasını istemek

мæстæй - мæстæй марьн sinir - sinirden öldürmek 3. Sık sık bileşik fiiller (вазьгджьн мивдисæг) ve bunların yansımasıyla ilgili sözcükler, başka öneklerle veya başka bir fiilin yardımıyla daha kuvvetli, çabuk, sık vs.. gibi anlamlar kazanır. Örneğin: æхситт ıslık; гæпп atlama, zıplama, sıçrama; кыæрцц tokat, vurma, şaplak, sille æхситт - æхситт кæнын - ньхситт кæнын ıslık - ıslık çalmak - keskin ıslıklamak гæпп - гæпп кæнын - агæпп ласын atlama - atlamak - birden atlamak кыæрцц - кыæрцц кæнын - нькыкыæрцц ласын vurma - vurmak - ani vurmak

118

4. Bileşik fiillerin (вазьгджьн мивдисæг) yardımcı fiili (æххьсгæнæг мивдисæг) “кæньн yapmak”, basit fiiller gibi çekilir ama bileşik fiilin isim sözcüğü sabit kalır.

Örneğin: æз хыæр кæньн ben bağırırım, дь хыæр кæньс sen bağırırsın, уьй хыæр кæнь o bağırır 5. Olumsuzluk önek (разæфтуан): “нæ - ма yok - hayır” Olumsuzluk anlamı verirken fiil köküyle birlikte yardımcı fiil “кæньн yapmak” kullanılıyorsa, “нæ - ма yok - hayır” olumsuz eki fiil kökünün önünde, bileşik fiilde (вазьгджьн мивдисæг) ise yardımcı fiilin (æххьсгæнæг мивдисæг) önünde bulunur. Örneğin: нæ кæнь - нæ хыæр кæнь yapmıyor - bağırmıyor ма кæн - ма дис кæн yapma - hayret etme, şaşırma, endişe etme Ancak;

кæрдзьн кæньн - нæ кæрдзьн кæнь ekmek yapmak - ekmek yapma (yanlış) дуар кæньн - ма дуар кæн kapı açmak - kapı açma (yanlış) kullanılmaz. Doğru kullanımı ise; кæрдзьн кæньн - кæрдзьн нæ кæнь ekmek yapmak - ekmek yapmıyor (olumsuz) дуар кæньн - дуар ма кæн kapı açmak - kapı açma (olumsuz)

ALIŞTIRMALAR 1. Bir yardımcı fiilin (æххьсгæнæг мивдисæг) “кæньн yapmak” yardımıyla aşağıdaki sözcüklerden bileşik fiiller (вазьгджьн мивдисæг) oluşturalım: кад ивар ньв рьг

сьгыдæг аргы аргыау даргы

зæронд хус

2. Aşağıdaki isim sözcükleri (номдар дзьрд) okuyalım ve bu isimlerle oluşan bileşik fiilleri (вазьгджьн мивдисæг) anımsayalım, yukarıda yaptığımız bileşik fiillerle (вазьгджьн мивдисæг) kıyaslayalım. льг - kesik льг кæнын - kesmek сьгыдæг - temiz сьгыдæг кæнын - temizlemek, temiz yapmak хæццæ - karışık хæццæ кæнын - karıştırmak иу - bir иу кæнын - birleştirmek, bir yapmak

ленк - yüzme ленк кæнын - yüzmek хыæр - bağırma хыæр кæнын - bağırmak, nara atmak, ses çıkarmak

хыал - uyanma хыал кæнын - uyandırmak, kibirlenmek pох - unutma рох кæнын - unutmak

арфæ - dilek арфæ кæнын - dilemek, temenni etmek, minnet duymak хæлæг - imrenme хæлæг кæнын - imrenmek, özenmek цин - sevinç цин кæнын - sevinç duymak, neşelenmek, keyif etmek мæсть - sinir мæсть кæнын - sinirlenmek, asabı bozulmak, kızmak æххуьс - yardım æххуьс кæнын - yardım etmek хыарм - ısı(sıcak) хыарм кæнын - ısıtmak, sıcaklaşmak дис - hayret дис кæнын - hayret etmek, endişe etmek, şaşırmak дзаг - dolu дзаг кæнын - doldurmak

119

3. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Шьзг сьгыдæг хæдзарь бадь.

b. Шьзг кыустæ сьгыдæг кæнь. c. Йæ кыæр хыуьсь. d. Дь мæм ць хыæр кæньс. e. Саби кæсь бабьзь ленкмæ. f. Æз нæ зоньн ленк кæньн. g. Сьвæллæттæ арфæ кæньнц зæронд лæгæн. h. Дь нæ нæ рох кæньс. 4. Olumsuz bir cümlenin kullanımına dikkat edelim. Anımsarsak; olumsuzluk için kullanılan “нæ yok, hayır” ile birinci şahıs zamiri çoğulunun bir formunun kısa yazıl ımı olan “нæ bizi”, her ikisi aynı okunur ve yazılır. 5. Aşağıdaki cümleleri okuyalım. Onlardan olumsuz cümleler oluşturalım ve Türkçe’ye çevirelim. a. Дь мæнæн арфæ кæньс. b. Нана кыæбиць кæрдзьн кæнь. c. Шьзджьтæ сьгыдæг кæньнц кæрт.

d. Сьмах мæм мæсть кæнут. e. Райсомæй сьвæллонь хыал кæндзьнæн.

FİİL ÖNEKLERİ (МИВДИСÆГ РАЗÆФТУАН) Alan-Oset-İron dilinde (æвзaг) kullanılan fiil önekleri (мивдисæг разæфтуан), fiillere (мивдисæг) çeşitlilikte mükemmel ek görünüş sağlar ve önemini bağlar. Bu Alanca-Osetçe-İronca öneklerin (разæфтуан) özel özellikleri vardır ve kullanımı yaygındır. Bunlar, fiilin hareketini içeri veya dışarı doğru yapmasıyla, yine yönü veya yoluyla, aynı zamanda şiddeti, sıklığı, süresiyle ilgilidir; öznenin veya gözlemcinin (konuşmacının) içerde veya dışarıda oluş konumuyla (durumuyla, pozisyonuyla) ifade ederek kullanılır. a- gözlemcinin bulunduğu yerden karşı yöne ve yana (çevreye) fiilin hareket etmesi æр- gözlemcinin bulunduğu yere; karşı yönden, çevreden, fiilin hemen hareket etmesi æрба- gözlemcinin bulunduğu yere, çevreye ve içeri, kısa sürede fiilin hareket etmesi æc(ыс)- gözlemcinin bulunduğu yerden çevreye ve yukarı yönde, fiilin güçlü hareket etmesiба- gözlemcinin bulunduğu yerden çevreye ve içeri fiilin hareket etmesi ны(н)- gözlemcinin bulunduğu yerden çevreye fiilin güçlü, dikkatli, uzun hareket etmesi ра- gözlemci tarafına karşı yönden ve yandan fiilin hareket etmesi

фæ- gözlemci tarafına karşı yönden ve yandan fiilin uzun, hızlı, sık hareket etmesi (ы)с- gözlemcinin aşağıdan veya yukarıdan hareket etme; hızlı, belirsizliği ve aniliğin verir

Örneğin: Fiil: кæсьн - bakmak, okumak, göz atmak

a- кæсьн içerden dışarı öylesine bakmak æр- кæсьн kısa süre bakmak æрба- кæсьн içeri yöne kısa bakınmak æc(ыс)-кæсьн yukarı güçlü bakmak ба- кæсьн dışarıdan içeri öylesine bakmak ра- кæсьн dikkatli inceleyerek bakmak ны(н)-ккæсьн derinliğine hedefe dikkatli uzun bakmak фæ- кæсьн uzun süre sık sık bakmak

(ы)с- кæсьн yukarı ve aşağı anlamlı bakmak

120

Fiil: цæьн (цьд) - yürümek, gitmek, adım atmak a- цьд bulunduğu yeri bırakıp gitmek

ра- цьд gözlemcinin bulunduğu yöne çıkıp gelmek ба- цьд dışardan içeri girmek æрба-цьд içeri aniden kısa sürede pattadak gelmek æр- цьд dışardan aşağı veya yukarı gelmek ны-ц цьд hedefe güçlü derinliğine dikkatli gitmek 1. Öneklerin (разæфтуан) fiillere yukarıda sayılan özel anlamları eklemeleri biraz çeşitlidir (sürpriz, anında, süre, birden fazla) ve sadece öneklere bağlı olmaz, katıldığı fiillerin anlambilimine de bağlıdır.

2. Önekler ile fiillere sağlanan özel anlamlar, fiilin geçtiği şimdiki, geçmiş ve gelecek zamanla da (“фæ-” hariç) önemi bağlantılıdır. ба- кастæн okudum, göz attım ны-ффьстон yazdım ба- кæсдзьнæн okuyacağım, göz atacağım ны-ффьсдзьнæн yazacağım Bu öneklerin (разæфтуан), şimdiki zamanda bir fiili etkilediği benzer kullanımını kıyaslamak için Türkçe’de: "Azıcık okuyor, biraz gülümsüyor, yeniden azıcık okuyor ve de durmaksızın yazıyor.” İbaresini Alanca-Osetçe-İronca’ya çevirdiğimizde: "ба-кæсь, ба-худь, ногæй та ба-кæсь æмæ та æнæрьнцойæ фьссь.” ÖNEKLER (РАЗÆФТУАН) 1. Önek (разæфтуан) a-

Önüne geldiği fiilin çabukça, hemen, hızlı, süratli, tez, şıp şak, sık sık; azcık, kısa, çok kısa zamanda; yüzeysel, üstünkörü, yarım yamalak, baştan savma hareket edişin veya yapılışın, yapıldığının ve yapılacağının; gösterimesi, belirtimesi, bilgilendirilmesidir. Anlatımında gözlemcinin bulunduğu yerden karşı yöne, aksine, tersine ve yana (çevreye) fiilin hareket ettiği, etmesi veya edeceği; içerden dışarı yöne bakış açısı olarak ifade edilir. а-лæууьд biraz durdu а-хордта azıcık yemek yedi а-куьста kısa süre çalıştı

а-куьдта yarım yamalak ağladı а-цьд çabukça gitti

Örnekler: a. Зæринæ абон ацьд скыоламæ. Jærinæ bugün okula çabukça gitti. b. Дь нæ ацьдтæ куьстмæ. Sen işe gitmedin mi. c. Гьццьл сьвæллон ахордта йæ фæткыуь. Küçük çocuk elmasını azıcık yedi. 2. Önek (разæфтуан) “ра-” Çok katı, dayanıklı, sağlam, güçlü, önemli hareketi; kesin, hızlı, açık dile getirmek, dışarıda yer

almanın bakış açısından kendine doğru hareket, dışarıyı göstermek veya bir tarafa konuşuyor olmak.

pа-цьд geldi (çabukça, beklenmedik şekilde, aniden) ра-хьзт indi (dışarıda yer almanın bakış açısından, dikkatli) ра-лæууьд başladı (hızla çabucak) ра-давта getirdi (alelacele, çabukça aldı getirdi)

121

Örnekler: a. Зæринæ рацьд кыласæй. Jærinæ aniden çıkıp geldi sınıftan.

b. Дь нæ рацьдтæ куьстмæ. Sen işe daha gelmedin mi. c. Ралæууьд уалдзæг. Bahar hızla başladı. 3. Önek (разæфтуан) “ба-” Çok katı, dayanıklı, sağlam, güçlü, önemli hareketli; kesin, hızlı, açık dile getirmek; daha tam hareketin olduğu anı veya başlamış ve bitmiş hareketin dışarıdan, başkasının bakış açısından anlatımında kullanımı. ба-хордта yedi ба-ньзта içti (soğuk içecekler için) ба-цьмдта içti (sıcak içecekler için) ба-куьста çalıştı ба-цьд girdi ба-хьзт geçti, geldi

ба-хyьдтa dikti ба-cьгытa yaktı ба-pьвтa zayıfladı ба-хyдти güldü, sırıttı ба-зapьд şarkı söyledi ба-ппæрста attı

Fiilin hareketi içerde, dışarıda yer almanın bakış açısından belirttiği çeşitler. Örnekler: a. Зæринæ бацьд кыласмæ. Jærinæ sınıfa hızlı girdi.

b. Дь нæ бацьдтæ куьстмæ. Sen işe daha gitmedin mi. c. Гьццьл сьвæллон бахордта йæ фæткыуь. Küçük çocuk elmasını kesin yedi. 4. Önek (разæфтуан) “ны-” Yerde bir nokta, tartışma, alma, yerinden hareketi yukarda belirtir ve hem de ifade için özel şiddet kullanılır, hareketin şiddeti (Yukarda yer almanın bakış açısından). ны-ззарьд şarkı söyledi (bütün sesiyle) ны-ххудти güldü (kahkaha ile) ны-ккуьдта ağladı (hıçkıra-hıçkıra, hıçkırmaya başladı) ны-ррьзти ağırdı, acıdı (şiddetli) ны-ббаста düğümledi, bağladı (kuvvetli bağladı) ны-ццьди gitti (zorlukla girdi, ulaştı, vardı) ны-ххьзти indi (zorlukla) ны-ббьрьди süründü (zorlukla sokuldu, süzüldü, girdi) мит ны-yyapьди kar yağdı (çok)

Örnekler:

a. Зæринæ ныццьди кыласмæ. Jærinæ zorlukla ulaştı (vardı, girdi, gitti) sınıfa. b. Дь нæ ныццьдтæ куьстмæ. Sen işe daha ulaşmadın mı (varmadın mı, gitmedin mı).

c. Гьццьл сьвæллон ныххудти. Küçük çocuk içtenlikle güldü. 5. Önek (разæфтуан) “æрба-” Fiil önüne gelen bu önek: a. Fiilin önemini bağlar; “цæуьн yürümek, gitmek”; “æрбацæуьн hareketin biteceği yere doğru gelmek, girmek”. b. İçerde yer almanın bakış açısından gösteri hareketi içerde; “æрбахизьн girmek üzere olmak, giriş yapmak üzere hareket etmek, inmek üzere olmak.

122

c. Fiil hızlı gider veya hareket ani, ansızın, beklenmedik ve hızl ı hareketi belirtir; bir tarafa konuşuyor olan veya hareketi içerde ve hem de sık sık yer almanın bakış açısından, anili

hareketin önemini bağlar ve hızlı hareket eder “æрбамарьн aniden ölmek”. æрба-уади uğradı (çabucak, alelacele, kısa süre, seğirtti (koştu) geldi) æрба-марди öldü (aniden, beklenmeden) æрба-дьмдта içti (çarçabuk, alelacele, tütün cinsi içeceği) æрба-цьд geldi (çarçabuk, alelacele, içerde yer almanın bakış açısından) æрба-хоста vurdu (çarçabuk, alelacele, takırdattı) æрба-й-cæфти gözden kayboldu (çarçabuk, alelacele, hemen, yok oldu, ortadan kalktı) æрба-цыæл иc ezildi (aniden, beklenmeden) Örnekler: a. Зæринæ æрбацьд кыласмæ. Jærinæ alelacele sınıfa geldi. b. Æз æрбацьдтæн куьстæй. Ben işten çarçabuk geldim. c. Гьццьл сьвæллон æрбахоста дуар. Küçük çocuk kapıyı aniden vurdu (çaldı) 6. Önek (разæфтуан) æр- Aşağı üstten hareketi belirtme, aşağıda yer almanın bakış açısından ve hem de tabii hareket, tekil bir şahsın hareketini verir veya konuşan kişi tarafından görülen hareketin bir anlatımı.

æр-цьд geldi (aşağıda yer almanın bakış açısından) æр-хьзт indi (aşağıda yer almanın bakış açısından) æр-бадт oturdu æр-фьнæй uyudu, uykuya daldı æр-ласьн taşımak, getirmek, sürüklemek, indirmek (üstten aşağı) æр-тардта sürdü (üstten aşağı, kovmak) Örnekler: a. Зæринæ æрцьд кыласмæ. Jærinæ sınıfa tabii olarak geldi. b. Дь æрцьдтæ куьстæй. Sen işten mutat olarak geldin. c. Гьццьл сьвæллон æрхаста фæткыуьтæ. Küçük çocuk elmalar her zamanki gibi getirdi. 7. Önek (разæфтуан) “фæ-” Uzakta, dinamik fiillerin hızlı ve kısa veya uzun hareketinde veya hareketi tekrarlamada, herhangi bir yönde ve hem de içeride hareketin bir ortaklığını ifade eder.

фæ-льгыди kaçtı (uzağa, uzun soluklu) фæ-хаста götürdü (uzağa)

фæ-кæсьн okumak (sık sık) фæ-хыусьн dinlemek (sık sık)

фæ-бадьн oturmak (sık sık, uzun) фæ-цьдьcть gittiler (uzağa) фæ-фæндь ister (çok, sık sık) фæ-зæгыь söyler (sık sık) фæ-кaлди tökezledi (uzun süre, sürçtü) фæ-xæцьд kapmak (kısa süre, kavramak) фæ-pьcти acıdı (uzun süre ağırdı) фæ-зьлди döndü (çabucak)

123

Örnekler: a. Зæринæ фæцьди скыоламæ. Jærinæ uzun süre gitti okula.

b. Дь абон нæ фæцьдтæ куьстмæ. Sen bugün işe daha gitmedin. c. Гьццьл сьвæллон фæххордта йæ фæткыуь. Küçük çocuk elmasını uzun soluklu yerdi. Not: Önek (разæфтуан) фæ-; bileşimin, bir fiilin önemini ve onlara bağladığı bazı sözcük veya sözcüklere katılmak. Örneğin: Лæппу фæ-раст. Delikanlı uzağa yöneldi. Зæринæйь цæсгом фæ-сьрх. Jærinæ’nin yüzü çok kızardı. Xур фæ-кыул. Güneş kısa sürede eğildi (yattı, batmak üzere). 8. Önek (разæфтуан) “(æ, ы)с-” Fiillerin hareketi ve hareket etme yer ve yönünü, bir anlamını verir; hareketin gerçekleşmesinden hızlı gider veya doğrudan hareketin başlangıcı, belirsizliği ve hem de aniliğini aşağıdan veya yukarıdan bir anlatımını verir. æ(ы)с-хьзти tırmandı, çıktı, yükseldi æ(ы)с-иста kaldırdı æ(ы)с-рьзтис ağrıdı

æ(ы)с-хæць kaldırır, yukarı çeker, destek olur æ(ы)с-бадь oturur Örnekler: a. Зæринæ сцьди скыоламæ. Jærinæ okula geldi. b. Дь мæм куьстмæ сцьдтæ. Sen bana işle ilgili (iş için) geldin. c. Гьццьл сьвæллон срьзтис уазалæй. Küçük çocuk soğuktan titredi. Not: Bileşime, diğer sözcüklere veya sözcüğe katılmakla önek (æ, ы)с- örneğin: a. Зæринæ интернать схыомьл Jærinæ internetle büyüdü (yatılı okulların önemini anlatır) b. сæ ньхас сиу onların konuşmaları birleşti. (Hem fikir oldular.) Not: Önek “(ы)c-”nin değişken diğer bir türevinin yazım ve telaffuz şekli “æ(ы)с-”dır. ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki fiilleri okuyalım, önekleri (разæфтуан) inceleyelim, sözcüğü Türkçe’ye çevirelim. æрбацьдтæн

æрцьдтæн бацьдтæн

ацьдтæн ньццьдтæн

сцьдтæн

фæцьдтæн æрбадтæн

сбадтæн фæбадтæн

абадтæн

бамбæрстон базоньн

бакуьстон

2. Aşağıdaki fiillere - bileşim önekleri ekleyelim. Kullanımdan önce ve kullanımından sonra öneklerin - bileşimin olduğu sözcüğü kıyaslayalım. a. Æз цьдтæн скыоламæ. b. Мах сагытам бæлæстæ. c. Лæппу тилифонæй дзьрдта. d. Шьзджьтæ мæрзтой кылась пыол. e. Саби райсомæй йæ цæсгом ахсадта.

f. Абон урошь Аслан йæ кыух дардта.

124

3. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Мах абон хыæдæй суг æрластам.

b. Райсомæй мит уарьн райдьдта. c. Изæрæй мæ Хетæг киномæ фæххондзæн. d. Мæ мад мьн аходæн æрбахаста. e. Мæ фьд мьн раарфæ кодта. f. Мæ сьхæгтæ абон хыæумæ ацьдьсть. 4. Aşağıdaki cümleleri ve bileşimleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. Alan-Oset-İron öneklerinin olduğu cümle ve sözcükte - bileşimi kıyaslayalım: a. Eve geldim. b. Benim evden ilerde. c. Eve geldim. d. Benim evim var. e. Otobüse bindim.

f. Otobüsten dışarı çıktım. g. Ağaca tırmandım. h. Ağaçtan indim. i. Oyun düşündüm. k İnekleri sürdüm.

5. Aşağıdaki sözcükleri kıyaslayalım. Onların arasında ki farkı açıklayalım. Бахьзт - æрбахьзт ньххьзт - æрхьзт

рахьзт - ахьзт

æрбауад - бауад æруад - ньууад

ацьд - æрбацьд SÖZCÜKLERİN KULLANIŞI Sözcük; yарьн yağmak Fiil yağış geliyor anlamına gelir ve genellikle aşağıdaki birleşik fiillerde kullanılır. мит уарьн kar yağmak -абон мит уарь bugün kar yağıyor кыæвда уарьн yağmur yağmak -абон кыæвда уарь bugün yağıyor их уарьн dolu yağmak -абон их уарь bugün dolu yağıyor

DOĞRULAMA ÇALIŞMALARI 1. Aşağıdaki soruları yanıtlayalım. a. Hangi fiillere bileşik fiil denir? b. "Yardımcı fiil" ne ifade ediyor? c. Yardımcı fiiller hakkında ne biliyorsunuz? d. Bileşik fiillerin çekimi nasıl yapılır? e. Önceden herhangi bir fiil reddi birleşik fiiller yerleştirilir? f. Öneklerle ilgili ne biliyorsunuz? g. Aynı fiil için “ба- ve æрба-” öneklerinin kullanımı ne belirler? h. Hangi yardımcı fiilleri biliyoruz?

2. Aşağıdaki isimlerden bileşik fiiller oluşturalım. ньхас

аргы парахат аходæн ньв

ахуьр

æгыдау аргыау хыуьдь дзьрд

кой

хыæр сьрх сау

125

3. Aşağıdaki sözcükleri Alanca-Osetce-İroncaya çevirelim. çalışmak temizlemek teşekkür etmek kızgın olmak birleştirmek

düşünmek takdir etmek çekmek konuşmak öfkelenmek

karalamak çizmek öğrenmek

4. Aşağıdaki sözcük bileşimlerini yazalım, bir öneki fiillere bağlayalım. Kullanımdan önce ve öneklerin kullanımından sonra değerlerde bir farkı açıklayalım: a. Æз куьдтæн. b. Мах кафтам. c. Шьзджьтæ мæрзтой. d. Нана хæринаг кодта.

e. Дь мæм хыæр кодтай? f. Скыоладзау урок ахуьр кодта. g. Абон мах хорз куьстам.

5. Aşağıdaki sözcükleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. koşmak kurtulur

dışarı koşmak çalışmaya gelmek kazanmak

çabucak ünite

öğrenmek oturur ağlamak

gelmek ılık

çalışmak kaçmak taşmak

127


ÜNLÜ SES (хыæлæсон мьр) DÜŞÜMÜ (HARF YİTİMİ) 1. Önek kullanımında “-а” veya “-ы” gibi sesli harfle (хыæлæсон) biten önekle “æ-” gibi sesli harfle (хыæлæсон) başlayan fiilin (номивæг) birleşmesinde, ses uyumu nedeniyle fiilin ilk sesli harfi “æ-” düşer. æрба + æмбæльн = æрбамбæльн rastlamak, rastlaşmak, karşılaşmak ны + æхсидьн = ныхсидьн ıslık çalmak, ıslıklamak Sözcük bileşimlerinde sesli “æ- ” harfiyle başlayan ana sözcüğün kendisinden önceki önekin son harfi “ -а, -ы, -æ” ile bittiğinde, ana sözcüğün baştaki düşen “æ-” seslisi yerine apostrof yani kesme işareti ( ’ ) konulur. Örneğin: ма + æрвит = ма 'рвит yollama ма + æрбацу = ма 'рбацу gelme зæрдæ + æхсидь = зæрдæ 'хсидь kalp çarpıyor нана + æрбадзьрдта = нана 'рбадзьрдта büyükanne seslendi ды + æрбацьдтæ = ды 'рбацьдтæ sen geldin

2. Alancada ünlü (sesli) harfler sert ve yumuşak olarak ikiye ayrılırlar. Sert ünlüler; "a, e, и, o, у" ve yumuşak ünlüler (sesliler); "æ, ы" olarak sayılmaktadır. Düşen ses (harf) her zaman yumuşak (zayıf) olan “æ, ы” sesi (harfi)’dir. Bir sözcük grubu, vurgu ile birbirine bağlandığında, yumuşak ses kuralı gereği “æ, ы” sesinin düşmesi bazen öndeki bir sözcüğün sonunda, özellikle kendisinden sonra gelen sözcük kuvvetli ünlü “а-“ ses ile başlarsa yok olur. мæ + адæм = м' адæм benim insanlarım мæ + асин = м' асин benim merdivenim Bileşenlerinde, önekteki zayıf son “-æ” sesli harf, genelde önek "фæ-", olumsuzluk heceleri "мæ" ve "нæ" veya "дæ, йæ, нæ, сæ, уæ" gibi şahıs zamirlerinin kısa yazılımında ise, sonra gelen sözcüğün ilk aynı "-æ" sesli harfi, ses uyumu nedeniyle “e” sesine (harfine) dönüşür. Örneğin: фæ + æмбæльн = фембæльн karşılamak нæ + æмбæльн = не 'мбæльн karşılaşmamak (olumsuz) нæ + æрвитьн = не 'рвитьн yollamamak (olumsuz) нæ + æрттивь = не 'рттивь parlamamak (olumsuz)

мæ + æфсьмæр = ме 'фсьмæр erkek kardeşim уæ + æрвад = уе 'рвад kuzenin

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki sözcükleri yazalım ve bileşimlerin parantezleri (кыæлæттæ) açarak sözle ifade edelim. Eğer düşürülen yumuşak sesli (лæмæгы хыæлæсон) harflerin yerine kesme işaretleri konulacaksa koyalım. (дæ) арт (дæ) æхсар (фæ)æвæрьн (мæ) арм

(уæ) æхсæв (фæ)æмбульн (фæ)æфсадьн (нæ) æвнальн

(нæ) æййафьн (мæ) æрдхорд

128

2. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim ve düşen sesleri sözle ifade edelim. a. Æз ме 'фсьмæримæ ахуьр кæньн институть.

b. Нæ кыамандæ арæх нæ фембуль футболæй. c. Абон мæм ма 'рбацу куьстмæ. d. Тагыд дон Тершь не 'ййафь. e. Бæхть 'фсæрстæй зæхх ньрризь. f. Зæрдæ 'хсидь риуь. 3. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim ve düşen sesleri belirleyelim. a. Senin erkek kardeşin fabrikada çalışıyor. b. Ben bugün sana gelmeyeceğim. c. O hızla gönderildi (O çabukça yollandı). d. Onun akrabası. e. Altın parlamaz. SÖZCÜK ÇALIŞMASI скыоладзау okullu, öğrenci, talebe æмбал arkadaş æфсæрмь кæньн utanmak

æфсæрьн çiğnemek, tıkıştırmak, basmak, ayak basmak, basarak sıkıştırmak æфсæрм utanma, utanç, ar, ayıp, haya, sıkılma, rezalet, sıkılganlık, hicap риу göğüs, sine фæйнæг tahta æхсидьн ıslık çalmak ахуьргæнæг öğretmen æфсæрст baskı, çiğnenmiş, tıkıştırılmış DİLBİLGİSİ (Gramer) İSİM FİİLLER (номдар мивдисæг) Alanca-Osetçe-İroncada “-æг, -т, -д, -инаг” yardımıyla fiillerden isim türetmek. Örneğin fiil: фьссьн yazmak фьссæг yazar, yazan, edebiyatçı (geniş ve geçmiş zaman için) фьст yazı, yazılı, yazma (geçmiş zaman için)

фьссинаг yazılacak (gelecek zaman için)

1. Fiillere sonek “-æг” yardımıyla geniş ve geçmiş zaman isimleri türetmek: фьссæг yazan - ныффьссæг yazacak

хæссæг taşıyan - ахæссæг taşıyacak мæлæг ölen - амæлæг ölecek Bazı durumlarda, aşağıdakiler gibi, geniş-şimdiki zaman fiillerinden yararlanılır. зарьн şarkı söylemek - зарæг şarkıcı ризьн titremek - ризæг grip хуьфьн öksürmek - хуьфæг öksürük æхсньрсьн hapşırmak - æхсньрсæг nezle

129

2. Fiillere “-т, -д” yardımıyla geçmiş zaman isimleri türetmek: кусьн çalışmak - куьст çalışma, iş, işleme, faaliyet, emek, görev, işçilik

хыазьн oynamak - хыазт oyun, parti, çalma, oynayış, çalış нуазьн içmek - нозт içki, içme, içim, içiş, içecek хæрьн yemek - хæрд yeme, yiyecek, gıda хæцьн savaşmak - хæст savaş, harp, muharebe, cenk, gaile

3. Fiillere sonek “-инаг” yardımıyla gelecek zaman isimleri türetmek: Böylece, aktif sonek “-æг” ve edilgen fiile karşı “-т, -д”, ortaçlar üzerinde sonek “-инаг” şüpheli ilişki ipotek eden görüşte sonek “-æг” hem de yapabilir, her iki fiilin aktif halinin ve pasif değerin olduğu bir bağlam. кусинаг çalışılacak дзуринаг konuşulacak

4. Sözel isimler üretmek için, herhangi bir fiile sabit veya eğilimi gösteren bir sonek “-аг” yardımıyla oluşturulması. уайьн hızlı gitmek - уайаг yarışçı нуазьн içmek - нуазаг içkici, ayyaş хыазьн oynamak - хыазаг şakacı тæрсьн korkmak - тæрсаг korkak

5. Fiilere sonek "-гæ" yardımıyla sıfat türetmek: дуцьн sağmak - дуцгæ хыуг sağım ineği кæрдьн kesmek - кæрдгæ дур kesme taş тæрьн sürmek - тæргæ бæх sürülen at, ağır kanlı at судзьн yakmak - судзгæ цьрагы yanan mum, çıra уайьн hızlı gitmek - уайгæ бæх yarış atı, koşan at 6I. Fiillere sonek “-æг -т, -д -инаг” yardımıyla türetilen isimlere örnekler. бадьн oturmak - бадæг oturan бадт oturuş бадинаг oturulacak дарьн saklamak - дарæг saklayan дард saklayış даринаг saklanacak нæмьн dövmek - нæмæг döven над dayak нæминаг dövülecek

зарьн şarkı söylemek- зарæг şarkı зард şarkı söyleme заринаг şarkı söylenecek кæсьн bakmak - кæсæг bakan каст bakış кæсинаг bakılacak

дзурьн konuşmak - дзурæг konuşkan дзьрд konuşma дзуринаг konuşulacak цæрьн yaşamak - цæрæг yaşayan цард yaşam цæринаг yaşanacak

Æмбарьн anlamak - æмбарæг anlayışlı æмбарст anlayış Æмбаринаг anlayacak кæньн yapmak - кæнæг yapan конд yapı кæнинаг yapılacak ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki fiillere “-сæ” yardımıyla başka form yapalım бадьн нæмьн аразьн кæсьн

дзурьн лидзьн æлхæньн мæрзьн

хæссьн сафьн

130

2. Aşağıdaki sözcükleri Türkçeye çevirelim. кæсæг

кæнæг дзурæг зæгыæг æлхæнæг

æрвитæг

кафæг æвдисæг æмбæлæг зонæг

кусæг

комæг хилæг цæрæг

3. Aşağıdaki sözcükleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. kazmak içmek anlamak bilmek çalışmak işçi

dans etmek dansçı okumak okuyucu oynamak oyuncu

bina etmek bina yapan koşmak koşucu kaybetmek konuşmak

4. Aşağıdaki fiillere “-т, -д” yardımıyla isimler türetelim: кусьн лæууьн уьньн

гуьрьн

кæсьн æлхæньн мæрзьн

зæгыьн

змæльн кыахьн фьцьн

тайьн 5. Aşağıdaki sözcükleri ve kurulan soru cümleleri inceleyelim, Türkçeye çevirelim. a. бадæг бадт банденьл. Мæ бадт дæ зæрдæмæ нæ цæуь? b. кæсæг каст шиньджь. Мæ каст дæ зæрдæмæ нæ цæуь? c. цæрæг цард стьр хæдзарь. Мæ цард дæ зæрдæмæ нæ цæуь? d. дзурæг бирæ дзырдта. Мæ дзырд дæ зæрдæмæ нæ цæуь? Seçilen sözcükleri karşılaştırın, fiillerini bulun. ZAMANLARA GÖRE FİİLLER Fiil: “уæвьн (уьн) - olmak” fiillini görelim ve cümlelerde kullanımını karşılaştıralım. 1. Geniş zaman дæн im - стæм iz дæ in - стут sin у, ис, и ir - сть ler Şahıs zamirlerine göre belirtilen hareketin fiil çekimi. Örnekler:

æз кусæг дæн ben işçi-yim дь кусæг дæ sen işçi-sin

уьй кусæг у o işçi-dir

мах кусджьтæ стæм biz işçi-ler-iz сьмах кусджьтæ стут siz işçi-ler-sin-iz

уьдон кусджьтæ сты onlar işçi-ler-dir

2. Şimdiki zaman вæййын olurum - вæййæм oluruz вæййыс olursun - вæййут olursunuz вæййы olur - вæййынц olurlar Örneğin: æз уьм вæййьн orada olurum (sık sık) дь уьм вæййьс orada olursun уьй уьм вæййь orada olur

мах уьм вæййæм orada oluruz сьмах уьм вæййут orada olursunuz уьдон уьм вæййьнц orada olurlar

131

3. Geçmiş zaman (geçişsiz fiil) уь-д-т-æн olur-du-m уь-д-ы-ст-æм olur-duk

уь-д-т-æ olur-du-n уь-д-ы-ст-ут olur-du-nuz уь-д-(ис) olur-du уь-д-ы-ст-ы olur-dı-lar Örneğin: æз куьсть уьдтæн işteydim дь куьсть уьдтæ işteydin уьй куьсть уьд işteydi

мах куьсть уьдыстæм işteydik сьмах куьсть уьдыстут işteydiniz уьдон куьсть уьдысты işteydiler

*фæ-уин bitsem *(æ)c-уин olsam 4. Gelecek zaman уь-дзьн-æн ol-acağı-m - уь-дзь-стæм ol-acağı-z уь-дзь-нæ ol-acak-sın - уь-дзь-стут ol-acak-sınız уь-дзæн-(ис) ol-acak - уь-дзь-сть ol-acak-lar Örneğin: æз ахуьргæнæг уьдзынæн öğretmen olacağım дь ахуьргæнæг уьдзынæ öğretmen olacaksın уьй ахуьргæнæг уьдзæн öğretmen olacak

мах ахуьргæнджьтæ уьдзыстæм öğretmenler olacağız сьмах ахуьргæнджьтæ уьдзыстут öğretmenler olacaksınız уьдон ахуьргæнджьтæ уьдзысты öğretmenler olacaklar 5. Geniş zaman - Şimdiki zaman istek kipi (dilek - şart) у-а-ин ol-a-yım у-а-икк-ам ol-a-lım у-а-ис ol-a-sın у-а-икк-ат ol-a-sınız у-а-ид ol-a у-а-икк-ой ol-a-lar Örneğin: æз ахуьргæнæг бæргæ уаин elbette öğretmen olabilirim дь ахуьргæнæг бæргæ уаис elbette öğretmen olabilirsin уьй ахуьргæнæг бæргæ уаид elbette öğretmen olabilir мах ахуьргæнджьтæ бæргæ уаиккам elbette öğretmen olabiliriz сьмах ахуьргæнджьтæ бæргæ уаиккат elbette öğretmen olabilirsiniz

уьдон ахуьргæнджьтæ бæргæ уаиккой elbette öğretmen olabilirler

6. Geniş - Gelecek zaman (Şimdiki - Gelecek zaman) istek kipi (dilek - kipi) у-ин ol-malı-yı-m у-икк-ам ol-malı-yı-z

у-ис ol-malı-sı-n у-икк-ат ol-malı-sı-nız у-ид ol-malı у-икк-ой ol-malı-lar фæ- уин bit-ir-ir-i-m (æ, ы)c- уин ol-ur-u-m a. Gelecek zaman су-а-ин ol-a-bilir-i-m суаиккам ol-a-bilir-iz су-а-ис ol-a-bilir-sin суаиккат ol-a-bilir-sin-iz су-а-ид ol-a-bilir суаиккой ol-a-bilir-ler

132

Örnekler: *Æз дохтьр суаин, фæлæ мьн ахуьрь равг нæй.

Ben doktor olabilirim ama öğrenme hevesim yok. *Дь дохтьр суаис, фæлæ дьн ахуьрь равг нæй. Sen doktor olabilirsin ama öğrenme keyifim yok. *Уьй дохтьр суаид, фæлæ йьн ахуьрь равг нæй. O doktor olabilir ama öğrenme arzusu yok. *Мах дохтьртæ суаиккам, фæлæ ньн ахуьрь равг нæй. Biz doktor olabiliriz ama öğrenme neşemiz yok. *Сьмах дохтьртæ суаиккат, фæлæ уьн ахуьрь равг нæй. Siz doktor olabilirsiniz ama öğrenme azminiz yok. *Уьдон дохтьртæ суаиккой, фæлæ сьн ахуьрь равг нæй. Onlar doktor olabilirler ama öğrenme istekleri yok. b. Geçmiş zaman (istek kipi) уь-д-а-ин ol-a-y-dı-m уь-д-а-икк-ам ol-a-y-dı-k уь-д-а-ис ol-a-y-dın уь-д-а-икк-ат ol-a-y-dı-nız уь-д-а-ид ol-a-y-dı уь-д-а-икк-ой ol-a-y-dı-lar

Örneğin: Æз уьм хыуамæ уьдаин. Ben elbette orada olaydım. Дь уьм хыуамæ уьдаис. Sen elbette orada olaydın. Уьй уьм хыуамæ уьдаид. O elbette orada olaydı. Мах уьм хыуамæ уьдаиккам . Biz elbette orada olaydık. Сьмах уьм хыуамæ уьдаиккат. Siz elbette orada olaydınız. Уьдон уьм хыуамæ уьдаиккой. Onlar elbette orada olaydılar. c. Gelecek zaman (dilek - şart) у-он ol-sa-m у-æм ol-sa-k у-ай olal-san у-ат ol-sa-nız у-а ol-sa у-ой ol-sa-lar Örnekler: Æз уьм хыуамæ уон. Ben orada gerek olsam. Мах уьм хыуамæ уæм. Biz orada gerek olsak.

Дь уьм хыуамæ уай. Sen orada gerek olsan. Сьмах уьм хыуамæ уат. Siz orada gerek olsanız. Уьй уьм хыуамæ уа. O orada gerek olsa. Уьдон уьм хыуамæ уой. Onlar orada gerek olsalar.

d. Emir kipi

- -

у ol у-т ol-un у-æд ol-sun у-æнт ol-sun-lar

Örnekler:

Хорз лæппу у! İyi delikanlı ol! Хорз лæппу уæд! İyi delikanlı olsun!

Хорз лæппутæ ут! İyi delikanlılar olun! Хорз лæппутæ уæнт! İyi delikanlılar olsunlar!

133

e. Ortaç (миногми) Geniş - şimdiki zaman уæвæг olan

Geçmiş zaman - - Gelecek zaman у-ин-aг ol-acak f. İsim - fiil (номдар-мивдисæг) уæвгæ olası уæвгæйæ olasıca BİLMEK İÇİN ANIMSAYALIM Fiil: уьн (уæвьн) olmak Fiil önekleri “c-, a-” ile; суьн - olmak ауьн - çabukça hızlı olmak Ayrıca önek “фæ-” ile; фæуьн bitmek, yok olmak Örneğin; куьст фæуьн iş bitmek, iş yok olmak Örnekler:

Ць шыизи ныддæ! Ne kadar kirlendin! [Nasıl (Ne çok) kirlendin!] Кыæвдамæ бьнтон хуьльдз ныддæн. Sağanakta sırılsıklam oldum. Ць мæгуьр ныцци! Ne yoksul oldu! Fiil: уæвьн (уьн) - olmak çekimleri 1. Geniş zaman (Şimdiki zaman) Belirtici (gösterici) şart-kipi önek kullanımı. фæ- вæййьн olmak, kendini bulmak (sık sık, sıkça, çok kere) (ы)с-вæййьн yücelerek ben olmak (büyüyerek, artarak, gelişerek) ба- вæййьн hasbel kader olmak (fırsat olursa, tesadüfen) Örnekler: a. Æз арæх фæвæййьн нæ хæстæджьтæм. Ben sık sık olurum akrabalarımda. b. Фьр мæстæй бирæгыау свæййь. Çok öfkeden (sinirden) kurt gibi olur.

c. Уьй дьн ши бавæййь? O neyin oluyor?

2. Geçmiş zaman Önekten sonra “дæн, дæ” vb.. ekleriyle oluşan fiil birleşmesini geçmiş zamana çevirmek.

фæ-дæн oldum, yok oldum, bitirdim æ(ь)с-дæн gelişerek oldum, başladım фæ-дæ oldun, yok oldun, bitirdin æ(ь)с-дæ gelişerek oldun, başladın Örnekler: a. Æз раджь фæдæн мæ куьст. Ben işimi çoktan bitirdim. b. Ахуьрь фæстæ Дзерассæ сси дохтьр. Öğrenimden sonra Zyeraşşæ doktor oldu. c. Дь мьн бирæ хæрзтæ фæдæ. Sen bana çok iyiliklerde bulundun. d. Уьй кæць институт фæци? O hangi enstitüyü bitirdi?

134

3. Önekler, уьн (уæвьн) olmak fiilinin belirtilen bir hareketinin geçmiş zamanıyla birleştirilmez. Bu yüzden formları aşağıdaki gibi oluşturmak olanaksızdır;

фæ- уьдтæн bittim (yanlış kullanım) æ(ь)с-уьдтæн oldum (yanlış kullanım) vb.. yapılar çok yanlış ve kullanılamaz.

4. Geçmiş zamanında belirtilen bir fiili tekil üçüncü şahıs zamirinde önek “фæ-, ба-, æрба-” ve fiil “ис var” arasına “ц-” konulur; “ны-” önekinden sonra ise, iki “цц-” harfi konur. Önek

“(ь)с” kullanıldığında ise “ц-” harfi yerine, ses uyumu gereğince, “с-” harfi yazılır. фæ- ц -ис yok oldu, bitti, durdu ба- ц -ис oldu, başladı æрба-ц -ис oldu, yaptı ны- цц-ис oldu, yaptı æ(ы)с-c- ис oldu” olarak seslendirilir ve yazılır. Örnekler: Хетæгæн йæ куьст фæцис. Pilotun işi bitti. Уьць хæдзар дæу бацис. O ev senin oldu.

5. Gelecek zamanının dilek - şart (istek) kipinde bir fiilin iki durumu (yöntem) var. a. Normal öneklere “-ц” eklenmesiyle b. Önekle birlikte fiil olan “ -y” yerine “-ц” konulmasıyla Örnekler: фæ- уаин - фæ- ц- аин olayım (ы)с- уаин - (ы)с- ц- аин olayım ба- уаин - ба- ц- аин olayım æрба-уаин - æрба-ц- аин olayım Ць фæуаис аць 'хсæв? - Bu akşam ne olaydın? - Ць фæцаис аць 'хсæв?

Абон ць бауаин? - Bugün ne olaydım? - Абон ць бауьдаин?

6. Geçmiş zamanda dilek - şart kipinin iki durumu var. a. Normal önek “-ц” ile b. Önekle birlikte “ -у” yerine “-ц” konulmasıyla ve yumuşak (zayıf) ünlü “ы” yerine (düşmesiyle) sert (kuvvetli) ünlü “a” gelmesiyle. фæ- у-ыдаин - фæ- ц-адаин olaydın (ь)с- у-ыдаин - (ы)с- ц-адаин olaydın ба- у-ыдаин - ба- ц-адаин olaydın æрба-у-ыдаин - æрба-ц-адаин olaydın Örnekler: Уьць уазал бон дь ць фæуьдаис? O soğuk gün sen ne olaydın? Уьць уазал бон дь ць фæцадаис? Ахуьр кæньн хыуьд, æмæ суьдаис авдакат. Öğrenim görmek gerekirdi ve olaydın avukat. Ахуьр кæньн хыуьд, æмæ сцадаис авдокат.

Fiil “уьн” (уæвьн) dan türetilen bileşik fiiller ve fiil önek örnekleri.

135

Örnekler: сьрх - сьрх уьн kırmızı olmak - ныссьрх уьн kızarmak

рьг - рьг уьн tozlu olmak - ныррьг уьн tozlanmak сьгыдæг - сьгыдæг уьн temiz olmak - ныссьгыдæг уьн temizlenmek зьнаргы - зьнаргы уьн pahalı olmak - фæзьнаргы уьн pahalılaşmak хид - хид уьн terli olmak - схид уьн terlemek пайда - пайда уьн faydalı olmak - спайда уьн faydalanmak зæронд - зæронд уьн yaşlı olmak - базæронд уьн yaşlanmak хистæр - хистæр уьн yaşça büyük olmak - фæхистæр уьн yaşça büyümek æвæвзæр - æвзæр уьн kötü olmak - февзæр уьн kötüleşmek нарæг - нарæг уьн dar olmak - ныннарæг уьн daralmak ALIŞTIRMALAR Önekler ve bileşik fiillerden örnekleri çalışalım. 1. Aşağıdaki cümleleri okuyalım ve Türkçeye çevirelim. a. Дь ме 'фсьмæр дæ. b. Уьй ахуьргæнæг уьдзæн.

c. Нана базæронд и. d. Уьй гьццьл сьвæллон у.

e. Мах хæстæджьтæ стæм. f. Уьдон æрьгæттæ сть.

2. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim.

a. Ben genç adamım. b. Sen kimsin?

c. Biz arkadaşız. d. O iyi işçidir.

e. Sen neredeydin? f. Ben iyi işçiydim.

3. Aşağıdaki çeşitli zamanlarda ki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. a. Ben doktorum. b. Sen doktorsun.

c. O doktordur. d. Biz öğrencileriz.

e. Siz öğrencilersiniz. f. Onlar öğrencilerdirler.

Örnek: Æз дохтьр дæн. Æз дохтьр уьдтæн. Æз дохтьр уьдзьнæн. 4. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. a. Ben dağlardayım. b. Sen neden derste değilsin? c. O her gün okulda olur. 5. Aşağıdaki cümleleri okuyalım ve Türkçeye çevirelim. a. Æз абон нæ уьдтæн куьсть. b. Тагэд рæстæджь мах хохмæ цæудзьстæм. c. Дь стьр ахуьргонд бæргæ уаис, ахуьр куь кæнис, уæд.

d. Фьццаг бьнать уьдон хыуамæ уьдаиккой. e. Райсом радгæс уьй хыуамæ уа.

6. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. a. Çoktan bitirdim işimi. b. Öğretmen olacak. c. Evde işlerini bitirdin.

d. Hangi enstitüyü bitirdin? e. Gelecek yıl enstitüyü bitirmeliydiler. f. Orada olursun.

KENDİMİZİ SINAYALIM. 1. Aşağıdaki sorulara cevap verelim. a. Sözcüğün başlangıcında veya sonunda sesli “æ” harf düşüşleri nasıl olur?

b. Birleşik sözcüğün birincinin sonunda ve ikincinin başlangıç da ki, iki sesli harf “æ- , -æ”

136

düşerse hangi harf gelir? c. Kesme ( ’ ) işareti ne zaman kullanılır?

d. Hangi yardımcı fiiller isimden fiil türetir? e. İsim fiillerine hangi sonekleri gelir? f. Fiiller den “-æг” sonekiyle ne oluşturulur? g. Fiillerden “-т, -д” ile oluşturulan ne kadar önem taşımakta? h. Bileşik fiillerin bağlı“уын” önemi nedir? 2. Şahıs zamirlerinin kısa formları olan “мæ, дæ, уæ” ile aşağıdaki sözcüklerden ibareler yapalım: æфсьмæр æрдхорд

æмбал æвзæр

æргом

3. Aşağıdaki sözcükleri Türkçeye çevirelim. конд дзуринаг æмбаринагæмбарæг цæрæг каст

нæмæг дард даринаг дарæг бадт

цард зарæг дзурæг

4. Aşağıdaki sözcükleri AlancaOsetçe-İroncaya çevirelim. bakmak okumak yazı yazar yazdı

konuşmak yollamak dans etmek dansçı bilen

çalışmak işçi söyledi satın alma kalıcı

5. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Мемæ æрбахондзьнæн дзурæг æмбал. b. Æз стьр хæдзарь цæринаг нæ дæн. c. Ме 'фсьмæр мьн кусинаг радта. d. Де 'мбал æвзæр бакаст шиньджь.

e. Абон кыæвда уардзæн. f. Уьй де 'рдхорд у? g. Æз скыола фæдæн.

6. Şimdiki zamanda fiil "фæдæн bitirdim”in çekimini yapalım.

7. Aşağıdaki bileşik fiilleri Türkçeye çevirelim.

ньррæсугыд уьн асау уьн

февзæр уьн ньддаргы уьн ауазал уьн ньррьг уьдаид базæронд уьдзæн

фæззьнаргэ и ехид дæ

ньставд уаин фæтар уьдзæн фæньллæг ис астьр дæ сбæрзонд уаид

67

DERS (УРОК) 14 SESBİLGİSİ (Fonetik)

1. Sözcük bileşenleri ve vurgu (цæвд, aksan) Sözcük bileşenleri, aksan (цæвд) ve anlam değişiklikleri Alanca-Osetçe-İroncada büyük öneme sahiptir. Bazı simgelerle bunu gösterecek olursak; ( ' ) kesme işaretini (ньсaн) vurgu (цæвд), ( ^ ) inceltme işaretini bileşenler için kullanalım. Örneğin: Aşağıdaki iki ifade içinde karmaşık ilk kelimeler vurgu (цæвд)ile birleştiğinde zıt anlamlı olur. a. “Шин`ыг^нæ хыæуь мах - Шиньгнæ^хъæуы мах. - Bize kitap da gerekiyor (olumlu).” Cümlesinde “шиньгнæ” sözcüğü “kitap da” bileşenidir. Diğer şekli olan; b. Ш`иньг нæ ^ хъæуы мах - Шиньг нæхыæуь мах. Kitap gerekli değil bize (olumsuz). Cümlesinde ise “нæхыæуь” sözcüğü “lazım değil” bileşenidir, vurgu (цæвд) yerleri ve anlamı değişmektedir. Bir örnek daha verecek olursak:

а. кæсг`он г`алтæ^‘рбатардта б`азармæ - кæсгон галтæ ‘рбатардта базармæ - Kabardin öküzlerini pazara sürdü. Cümlede “галтæ ‘рбатардта” sözcükleri "öküzlerini sürdü" bileşenidir. Burada “Kabardin” (Kabartay) bir isimdir (номдар). Diğer şekli olan; b. кæсг`он^г`алтæ ‘рбатардта б`азармæ - кæсгонгалтæ ‘рбатардта базармæ - Kabardin (cinsi) öküzlerini sürdü pazara. “кæсгонгалтæ” sözcükleri “Kabardin (cinsi) öküzlerini” bileşenidir. Burada "Kabardin" bir sıfattır (миногон), vurgu (цæвд) yerleri ve anlamı değişmektedir. Örneklerde görüldüğü gibi isim veya sıfat belirlendi. Böylece, ilk durumda kelime "Kabardin" bir isim, ikincide "Kabardin" bir sıfattır. 2.Aksan (vurgu) olarak ortaya çıkan (görünen) kurallar. a. Kararlı sözcük tanımı (açıklık). сьрх^тьрьса kırmızı bayrak

b. Kontrol edilen bir sözcük.

бæл`ась^бьн ağacın altında

c. Bir bileşik fiil. рох^кæньн unutmak; d. Hecelerden oluşan ve bağımsız bir aksana sahip olmamak. нæ^з`оньн bilmemek м`а^тæрс korkma м`е^'фсьмæр erkek kardeşim мæ^ш`иньг kitabım

зæгы - ^м`а^мьн söyle hele

68

Örnekler: “Нáртæ сфæнд ^кодтой, не ^ 'взæрть ньццæгыдæм, ^ зæгыгæ. Уæд сé ^ 'гасæй ̂

æвзæрдæр ^ ши ^ уьд, уьй `иннæть ^ разæй йæ ^ кардьл фæхæцьд æмæ ^ йæ цьргы ̂кæньн байдьдта.” “Фæрсьнц ̂æй”: - “Ць ̂ми ^ кæньс?” - “Нé ̂'взæрть цæгыдьнмæ мæ ̂кард цьргы кæньн.” Nartlar niyetlendiler; “Kötülerimizi yok edelim.” diye. O zaman hepsinden en kötüsü kimdiyse o, diğerlerinden önce bıçağını tutu ve bilemeye başladı. Soruyorlar; - Ne yapıyorsun? - Kötülerimizi yok etmeye bıçağımı biliyorum. 3. Aşağıdaki sözcükleri anımsayalım. риссьн - ağrımak, acımak, kötü olmak, hasta olmak, hastalanmak, sızlamak рьст - ağrı, acı, sızı, ıstırap лæвар - parasız, bedava, caba, ücretsiz, hediye, armağan, bahşiş сомбон - yarın, gelecek лæвар кæньн - hediye vermek, bedava vermek, bağışlamak, hibe etmek рæвдз - gayretli, hazır, muttarit рæвдз кæньн - gayretli olmak, hazır olmak

уазал - soğuk, soğukluk, serinlik цалцæг - onarım, onarma, tamir, düzeltme, giderme цалцæг кæньн - onarmak, tamir etmek, düzeltmek, gidermek бьцæу - tartışma, çekişme, münakaşa, cenk, çatışma, anlaşmazlık, kavga, karşı бьцæу кæньн - tartışmak, münakaşa etmek, becelleşmek, çekişmek, çatışmak хуьйньн - çağırmak, çağrılmak, denmek, adlandırmak, seslenmek, davet etmek мидæмæ - içeriye, içine, içeri æддæмæ - dışarıya, dışarı æдде - dış, dış yan, dış taraf, dışarıdan хох - dağ, yığın, küme хæхтæ - dağlar порти - top дзуапп - cevap, karşılık, yanıt, mukabele дзуапп дæттьн - cevap vermek, ödemek, karşılık vermek, yanıtlamak фарст - soru, sual, sorun, sorma, bahis, bap, mesele, iş

DİLBİLGİSİ (Gramer) OLUMSUZ (Negatif) ZAMİRLER 1. Olumsuz zamirler, soru zamirlerinin önüne “ни-” önek eklenerek yapılır. ши kim - ниши hiç kimse, kimse

ць ne - ниць hiç bir şey, ziyansız, zararsızca кæць hangisi, hangi biri - никæць hiç biri, hiçbir, falan

Örnekler: a. Дæу ничи фарста. Seni hiç kimse sormadı. b. Дь ницы зоньс. Sen hiçbir şey bilmiyorsun.

c. Никæцы мащинæйь сбаддзьнæн. Hiçbir otomobile binmeyeceğim.

69

2. Emir kipi veya dilek kipinde fiillere eklenecek hece “ни-” değiştirilerek “ма-”hece eki gelir ve olumsuz zamirler; “мачи, мацы, макæцы” şeklini alır.

Örnekler: Мæн мачи фæрсæд. Beni kimse sormasın. Дь мацы базон. Sen hiçbir şey bilme. Макæцы мащинæйь сбад! Hiçbir otomobile binme! Zamirler “чи, цы, кæцы” ile olumsuz ve emir kipi zamirler yaparak cümle içerisinde kullanımına örnekler verelim. a. Дь ничи дæ. Sen bir hiçsin. b. Дь никæй дæ. Sen hiçbir şeysin. c. Дь никуы (никæм) уьдтæ. Sen hiçbir zaman olmadın / Sen hiçbir yerde olmadın. d. Дь никæмæн загытай. Sen hiç kimseye söylemedin. e. Дь никæмæ цæуьс. Sen kimseye gitmezsin. f. Дь никæмæй ниць райстай. Sen kimseden hiçbir şey almadın. g. Дь никæуыл федтай худ. Sen kimsede görmedin şapka. h. Дь никæимæ кусьc. Sen kimseyle çalışmazsın. i. Дь никæйау зарьс. Sen kimse gibi şarkı söylemezsin.

3. Emir kipi veya dilek kipinde a. Уьй мачи бафæрсæд. Onu kimse sormasın. b. Уьй макæй фæрсæд. O kimseyi sormasın. c. Уьй макуы (макæм) ньллæууæд. O hiçbir zaman durmasın / O hiçbir yerde durmasın. d.Уьй макæмæн зæгыæд. O kimseye söylemesin. e. Уьй макæмæ бацæуæд. O kimseye gitmesin. f. Уьй макæмæй маць райсæд. O kimseden bir şey almasın. g. Уьй макæуыл ньххудæт. O kimseye gülmesin. h. Уьй макæимæ кусæд. O kimseyle çalışmasın. i. Уьй макæйау зарæд. O kimse gibi şarkı söylemesin. Dikkat: Olumsuz cümlelerde, olumsuz zamirlerin kullanımı dışında, bir fiilden önce olumsuz hece “нæ” eklenmez. Aşağıda olumsuz zamirin kullanıldığı böyle Alanca-Osetçe-İronca ibareleri görelim.

Örneğin: ниши дзурь hiç kimse konuşmuyor

маць дзур hiçbir şey konuşma

ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki soru sözcüğünden olumsuz zamirleri oluşturalım ve Türkçeye çevirelim. цалæм цавæр цахæм

цалæймаг цал цас

цалгай цасгай

2. Aşağıdaki konuşmaları Türkçeye çevirelim. - Дь ши дæ? - Æз заводь кусæг дæн.

- Дæ мьггаг кæмæй у? - Мæ мьггаг у Цохытæй.

67

- Кæй фьрт дæ? - Æз Солтань фьрт дæн. - Дæ ном куьд хуьйнь? - Мæ ном хуьйнь Олег.

- Кæць хыæуь цæрьс? - Æз цæрьн Лескень хыæуь. - Кæимæ цæрьс? - Æз цæрьн ме 'фсьмæримæ. - Ць кусьс абон? - Æз абон ниць кусьн. - Кæмæ радтай дæ мащинæ? - Æз никæмæ радтон мæ мащинæ. - Цæуьл кусдзьнæ райсом? - Райсом æз ницæуьл кусдзьнæн. - Кæць кыласмæ бацьдтæ аць аз? - Аць аз æз бацьдтæн дæсæм кыласмæ. - Цæимæ цьмьс цай? - Цай æз ницæимæ цьмьн. - Кæм уьдтæ знон? - Знон æз никуь уьдтæн. 3. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Æз никæмæн ниць зæгыдзьнæн. b. Дь никуь ниць федтай? c. Æз дæ ниць агурьн. d. Маши мæм маць дзурæд! e. Никæць фарстæн ратдзьнæн дзуапп. BELİRSİZ ZAMİRLER (Kararsız zamirler)

1. Zamirlere “birisi, bir şey, herhangi birisi” sorularını soran zamirler “чи, цы, кæцы” ile “birisi”, “bir şey”, “bazı” bağlantılı olarak “ис-” önek ile “-дæр” sonek kullanımları. ши - исши kim - kimse, hiç kimse шидæр birisi (herhangi birisi) ць(из)- исть (исць) ne(var)- bir şey цьдæр herhangi bir şey кæць - искæць hangisi -herhangi birisi кæцьдæр herhangi birisi 2. Zamirler “исчи, исты, искæцы” olumsuzluk ekleri kaldırılırsa “чи, цы, кæцы” ve “-дæр” soneki ile “шидæр, цьдæр herhangi biri, herhangi bir şey” tekil şekli ve “тæ, ты” ekleriyle çoğul şeklini görelim. шидæр, цьдæр birisi, bir şey - шидæртæ, цьдæртæ birileri, bir şeyler кæйдæр, цæйдæр birinin, bir şeyin - кæйдæрты, цæйдæрты birilerinin, bir şeylerin кæмæндæр, цæмæндæр birisine, bir şeye - кæмæндæрты, цæмæндæрты birilerine, bir şeylere

vb..

Örnekler:

a. Шидæр нæм æрбацьд. - Шидæртæ нæм æрбацьд. Bize birisi geldi. Bize birileri geldi.

b. Кæйдæр æрбахуьдта хæдзармæ. - Кæйдæрты æрбахуьдта

Eve Birisini davet etti. хæдзармæ. Eve birilerini davet etti. c. Йæ шингуьтæ кæмæндæр радта. - Йæ шингуьтæ кæмæндæрты радта.

Kitaplarını birisine verdi. Kitaplarını birilerine verdi.

4. Zamir “кæцьдæр herhangi birisi” olağan bir isim olarak. Nicel zamirler, Alan-Oset-İron dil servisinde öyle belirsiz bir miktar gibi yani şüphelilik ifadesi olarak “цалдæр, цасдæр kaç

tane, ne kadar” sözcükleri vardır.

68

5. Belirsiz (kararsız) zamirlerin olduğu toplama “-иддæр” soneki biraz daha kuvvetli anlam katmaktadır.

шидæриддæр her kim olursa цьдæриддæр her ne olursa кæцьдæриддæр her hangisi olursa цалдæриддæр, цасдæриддæр her ne kadar olursa a. Чидæриддæр æрбацæуа, дуар ьн нæ байгом кæндзьнæн. Her kim gelirse gelsin kapıyı açmamayacağım. b. Цыдæриддæр дзура, ма йæм хыус! Her ne söylerse söylesin (derse desin), dinleme! c. Кæцыдæр шиньг куьрдта Ацæмæз. Asæmæj herhangiyse bir kitabı istedi. Кæцыдæриддæр шиньг курæд, æз ьн ниць ратдзьнæн. Hangi kitabı isterse istesin, ben ona hiçbir şey vermiyeceğim. d. Цалдæр хатть æрбацьд уьць шиньгмæ. O kitaba birkaç kez geldi. Цалдæриддæр æрбацæуæд, шиньг та йьн нæ ратдзьнæн. Kaçkez gelirse gelsin kitabıda vermem. e. Ayrıca aşağıdaki zamirlerde (номивæг) kullanılmaktadır.

иуæй-иу bazı- bir иуæй-иутæ bazı-birileri гæзæмæ az, yetersiz, yetişmez ниць, маць hiçbir şey, hiç, sıfır, boş söz нишь, машь hiç kimse, kimse нал, мауал artık, bundan böyle ницьуал, мацьуал daha çok hiç, daha fazla hiçbir şey нишьуал, машьуал başka biri yok, daha başkası yok никуь, макуь hiçbir yerde; hiçbir yere, hiç, hiç bir zaman, asla, katiyen никуьуал, макуьуал başka hiçbir yerde; başka hiçbir yere, daha hiç, daha hiç bir zaman, daha asla, daha katiyen, daha sakın нæма, мама -den önce değil, -meden önce, daha değil, şimdiye kadar yok, daha yok Örnekler: зæрдæ нал агурь хыазьн gönül artık oyun istemiyor мачы мьл фæхудæд hiç kimse üstüme gülmesin

афтæ-иу макуыуал бакæн böyle bir şey asla daha yapma

ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim.

a. Исши мæм фæкæсæд! b. Шидæр дæм дзьрдта. c. Дардмæ цьдæртæ ауьдтон. d. Абон кæмæндæрть лæвæрттæ дæтдзьсть куьсть. e. Знон исть бакуьстой? f. Иуæй - иу ахуьрдзаутæ не 'сахуьр кодтой сæ урок. g. Кæмандæр сарæзта дурæй хæдзар. h. Шидæриддæр дæм дзура, маць йæм сдзур.

69

2. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. bazıları

herhangi birisi nasıl bir şey birisine kimse

herhangi bir şey

birisi hangi birisine bir şeyden birisine benzer

hangi birisi

ne kadar kim olursa olsun hiç bir şey birisinden

3. Aşağıdaki zamirleri Türkçeye çevirelim. шидæр цьдæр

кæцьдæр шидæртæ

цьдæртæ кæцьдæртæ

SAYILAR (НЬМÆЦОН) 1 - иу 2 - дьууæ 3 - æртæ 4 - цьппар 5 - фондз 6 - æхсæз 7 - авд

8 -аст 9 - фараст 10 - дæс 11 - иуæндæс 12 – дьууадæс

13 - æртьндæс 14 – цьппæрдæс 15 - фьнддæс 16 - æхсæрдæс 17 - æвддæс 18 - æстдæс 19 - нудæс

20 - дьууьн, ссæдз 21 ссæдз иу 22 ссæдз дьууæ 23 ссæдз æртæ 24 ссæдз цьппар

25 ссæдз фондз 26 ссæдз æхсæз 27 ссæдз авт 28 ссæдз аст 29 ссæдз фараст 30 æртьн 40 цьппор

50 фæндзай 60 æхсай 70 æвтдай 80 æстай 90 нæуæдз 100 сæдæ

Not: 20 Alanca-Osetçe-İroncada iki şekilde söylenmektedir “дьууьн ikinci onluk ve ссæдз yirmi”. 21 иуæмæ ссæдз (1+20) 22 дьууæ ‘мæ ссæдз (2+20) 35 фьнддæс æмæ ссæдз(15+20) 40 дьууиссæдзь (2x20)

60 æртиссæдзь (3x20) 80 цьппарьссæдзь (4x20) 100 фондзьссæдзь (5x20) 120 æхсæзьссæдзь (6x20)

Sıralama (derecelendirme, kaçıncı olduğunu belirtme) 1. фьццаг 2. дьккаг

3. æртьккаг 4. цьппæрæм

5. фæндзæм

6. æхсæзæм 7. æвдæм

8. æстæм 9. фарæастæм

10. дæсæм

11. иуæндæсæм 21. ссæдз иуæм

21. иу æмæ ссæдзæм

Lütfen dikkat: Sayılar yalın ancak bağımsız olarak kullanılır.

SÖZCÜK KULLANIMI

1. Sözcük “бæрæг bilinen, belirli, işaret, iz, gösterge” geniş kullanımlıdır. Sözcüklerin değeri bazen sadece bağlamından öğrenilebilinir.

Örneğin: a. Bilinen; “Фьд йæ фьртæн бæрæг бæласмæ бацамьдта. Baba oğluna kesin belirlenmiş ağaçı gösterdi.” b. Hissedilen, önemli; “Йæ цæсгомьл бæрæг уьди æнкыарддзинад. Yüzünden üzüntüsü

belli idi.” c. Açık, belirgin, görülür; “Бæрæг ньв. Açık resim.”

67

d. Bir işaret, bir iz, bir etiket; “Бæрæг ьл сæвæрдта. İşaret koydu.”

2. Sözcük “бæрæг”, yardımcı fiil “кæньн yapmak” ile bileşik sözcük “бæрæг кæньн - belirlemek, işaret koymak, işaretlemek, hissetmek, iz koymak, etiketlemek, etiket yapıştırmak, göstermek, yoklamak, kararlaştırmak, tespit etmek, planlamak, ziyaret etmek” anlamlarını oluşturur.

Örneğin: a. Belirlemek; “Йæ хыуьддаг ьн сбæрæг кодта. İşini belirginleştirdi.” b. İşaretlemek, tespit etmek, planlamak; “Йæ кусгæ бонтæ сбæрæг кодта. İş günlerini tesbit etti.” c. Yoklamak, ziyaret etmek, uğramak; “Знон йæ мадь абæрæг кодта. Dün annesini yokladı.” d. İzini bulmak; “Йæ фæд ьн сбæрæг кодта. Ayak izini buldu.” e. Bakmak, göz kulak olmak; “Сьвæллонь-иу абæрæг кæн. Çocuğa göz kulak ol.” vs.. İYELİK ZAMİRLERİ (НОМИВÆГ): Bazı bireysel konuşma konu sahipliğini gösteren ve Alanca-Osetçe-İroncada beş türde iyelik gösteren sözcük zamirleri vardır.

1. Tam iyelik zamirleri: tekil (иууон ньмæц) iyelik zamirleri çoğul (бирæон ньмæц) iyelik zamirleri мæн benim мах bizim дæу senin сьмах sizin

уьй onun уьдон onların Örneğin: мæ шиньг benim kitabım veya шиньг мæн у kitap benim Örnekler: a. Кæй шиньг у? - Мæн. Kimin kitabıdır? - Benim. b. Кæй бандæттæ сть? - Мах. Kimin sandalyeleridir? - Bizim. 2. Kısa iyelik zamirleri: мæ im - мæн benim нæ im - мах bizim дæ in - дæу senin уæ in - сьмах sizin йæ un - уьй onun сæ ların - уьдон, уьдонь onların Örnekler: a. Мæ гутон, мæ галтæ-мæнæн дæр цæттæ. Pulluğum, öküzlerim-benimde hazır. (X. Коста) b. Ме 'мбал мæм æрбацьд. Arkadaşım bana geldi.

3. Dönüşlü iyelik zamiri (arka, азильн номивæг): tekil (иууон ньмæц) iyelik zamirleri çoğul (бирæон ньмæц) iyelik zamirleri

мæхи benim kendimin нæхи bizim kendimizin дæхи senin kendinin уæхи sizin kendinizin йæхи onun kendisinin сæхи onların kendilerinin Örneğin: мах бæх bizim at бæх мах у at bizim

нæхи бæх bizim at бæх нæхи у at bizim

68

Örnekler: a. Мæхи шиньг мьн фæстæмæ æрбахæсс. Kendi kitabımı geriye getir.

b. Дæхи мащинæйьл ацу. Kendi otomobilinle git.

4. Bağımsız (tam, gerçek, kanıtlanmış) iyelik zamiri “-он” sonek ile yapılır. мæнон - мæхион benimki махон - нæхион bizimki дæууон, дæуон - дæхион seninki сьмахон, смахон - уæхион sizinki

уьйон, уйон - йæхион onunki уьдонон,удонон - сæхион onlarınki Örnekler: a. Кырандæстæй мæнон уьд сьрх, дæууон та сау. Kurşunkalemlerden benimki kırmızıydı, seninki ise siyah. b. Махонтæ абон фембьлд сть. Bizimkiler bugün yenildiler. 5. Dönüşlü iyelik zamiri (arka, tam, gerçek, kanıtlanmış) “-он” sonek ile yapılır. мæхион benimki kendiminki нæхион bizimki kendimizinki дæхион seninki kendininki уæхион sizinki kendinizinki йæхион onunki kendininki сæхион onlarınki kendilerinki Örnekler: Лæппу тетрæдтæй йæхион аиста. Delikanlı defterlerden kendininkini aldı. Дь тетрæдтæй дæхион айстай? - О, мæхион. Sen defterlerden kendininkini aldın mı? - Evet, kendiminki.

İyelik zamirleri 1. Ait olma ile ilgili zamirler veya zamir formları. Tam ve kısa formlarının in hali ile aynıdır eksiksiz ve şahıs zamirleri özeti. мæнон benimki махон bizimki мæхион kendiminki нæхион kendimizinki 2. Ait olma, iki ve fazla olduğu veya daha çok konu ve kişileri ilgilendirdiğinde, yani çoğul yapılırken vb.. değişik şekilleri bulunur. Arka-iyelik zamirleri ile aynıdır. мæнуæттæ, мæнонтæ - мæхиуæттæ, мæхионтæ benimkiler мæнуæтть, мæнонть - мæхиуæтть, мæхионть benimkiler kendimizinkiler 3. Ait olma ile ilgili zamirlerin çoğul durumları: Önemli ve dönüşlü iyelik zamirleri önemli işlevleri kullanılmakta ve herhangi bir önerinin bir üyesi olarak hareket edebilir. Mülkiyeti, bir konu, kişi veya kişilerin formlarını ifade eden "мæнон benim", "мæхион benim," "махон bizim", "нæхион bizim" kendi, iki veya daha fazla öğe vb.. mülkiyeti, kişiye veya kişilere ait formları ifade eden "мæнонтæ benim", " мæхионтæ bizim" kendi vb.. Çoklu formlar paralel

formlar olabilir: мæнуæттæ benimkiler мæхиуæттæ kendimizinkiler

дæууæттæ seninkiler дæхиуæттæ kendinizinkiler уьйуæттæ onunkiler йæхиуæттæ kendilerinkiler махуæттæ bizimkiler нæхиуæттæ kendimizinkiler сьмахуæттæ sizinkiler уæхиуæттæ kendinizinkiler

уьдоньуæттæ onlarınkiler сæхиуæттæ kendilerinkiler

69

ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki cümle çiftlerini okuyalım. Her çiftin iyelik zamir sözcüklerinin kıyaslamasını

yapalım. Onların arasındaki farka dikkat edelim. Türkçeye çevirelim. a. Мæн шиньг райстай? - Нæ, мæхи шиньг райстон. b. Уьй дæу æфсьмæр у? - Уьй де 'фсьмæр у? c. Сьмах куьст хæдзармæ хæстæг у? - Уæ куьст хæдзармæ хæстæг у? d. Сьмах бинонтæ кæм цæрьнц? - Уæ бинонтæ кæм цæрьнц? e. Уьдонь æфсьмæр кусь институть? - Се фсьмæр кусь институть? 2. Aşağıdaki cümleleri okuyalım ve Türkçeye çevirelim. Zamirlerin kullanımının anlam biçimine dikkat edelim: a. Мæхион мæхи фæци. b. Дæуæн дæхион дæхи фæци? c. Сæ куьст сæхи фæци. d. Уьй ньццин кодта йæхиуæттьл. e. Ниши федта мæнон? 3. Aşağıdaki zamirleri Türkçeye çevirelim. мæн

уьдонь сьмахон йæхи сæ мах

мæхиуæттæдæхи

уьй махон йæхион йæхи уæ

сæхион

дæу уьдоньон нæхиуæттæ

4. Aşağıdaki zamirleri kullanalım: мæнон дæхион

сæхиуæттæ уьдоньон

махуæттæ уьйон

Sonek “-иу” tek başına hiçbir sözcük anlamı yoktur ama tek tek diğer sözcüklerin anlamlarını veya cümleleri ifade değişikliğine hizmet eder. Hece ile ilgili durumlar: 1. Sonek “-иу” yardımıyla bir fiilin gelecek zamanı ve hem de hareketin sıklık tekrarının devam etmemesi anlamına gelen sözcüklerin ifade edilişi. цьдтæн-иу gidiyordum / giderdim

ратт -ьн-иу veriyordum / verirdim

Örnekler: Рацьди æддæмæ. - Рацьди-иу æддæмæ.

Çıktı dışarı. Çıkıyordu dışarı / Çıkardı dışarı. Ньхыхыæр кодта хæрæгьл. - Ньхыхыæр-иу кодта хæрæгьл. Bağırdı eşeğe. Bağırıyordu eşeğe / Bağırıverirdi eşeğe. 2. Aşağıdaki ibareler birbiriyle bağlantılı kullanılabilir. уьнгмæ рацæуьн sokağa çıkarım / sokağa çıkıyorum æддæмæ dışarıya цæуьн giderim / gidiyorum - æддæмæ цæуьн dışarı giderim /dışarı gidiyorum

67

SINAMA 1. Aşağıdaki soruları cevaplayalım:

a. Aksan bileşeni nedir? b. Olumsuz zamirler nasıl oluşur? c. Olumsuz zamirler nasıl kullanılır? d. Kararsız zamirler nasıl oluşur? e. İyelik gösteren zamirlerin hangi türleri var? 2. Aşağıdaki cümleleri ve sözcük bileşimleri okuyalım. a. Де 'рдхорд мæ нæ базьдта. Dostun beni tanımadı. b. Ма мæ ферох кæн. Beni unutma. c. Зæгы -иу йьн. Söylersin de. d. Стьр бæласмæ -иу сбьрьдтæн. Büyük ağaca da tırmanırdım. e. Хорз лæппу дæ. İyi delikanlısın. f. Ма мæ тæрс! Benden korkma! 3. Aşağıdaki sözcüklerden zamirleri anımsayalım: ниць никæуьл

макæмæ ниши кæць

ць никæй

макуь ницæмæн кæмæнть

цæмæйть ницæимæ

никæцьйæн макæмæн

4. Aşağıdakileri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim: ne birisi

bir şeye herhangi birisi

olduğu bir şey birisine

5. Soruları cevaplayalım. - Кæй шиньг у? Kimin kitabıdır? - Ць кусьс абон? Ne yapıyorsun bugün? - Уьй дæхи шиньг у? O kendi kitabın mı? - Мæнон ць фæкодтай? Benimkini ne yaptın? - Мемæ цæуьс киномæ? Benimle sinemaya gidiyor musun?

6. Soruları cevaplayalım. – Кæй фьрт дæ? Kimin oğlusun?

– Дæ ном ць хуинь? Adın ne / Adın nasıl söyleniyor? – Дæ мьггаг кæмæй у? Sülalen kimlerdendir?

– Кæм цæрьс? Nerede oturuyorsun? – Кæм кусьс? Nerede çalışıyorsun? – Кæм ахуьр кæньс? Nerde öğrenim görüyorsun? – Дæ хæстæджьть зоньс? Akrabalarını biliyor musun? – Цал æфсьмæрь дьн ис? Kaç erkek kardeşin var? – Цал хойь дьн ис? Kaç kız kardeşin var? – Цал азь дьл цæуь? Kaç yaşındasın / Kaç yıl senden geçti? Örnekteki gibi tam cevaplar verelim.

Кæм цæрьс? Nerede yaşıyorsun?

67

– Æз цæрьн Дзæуджьхыæуь, Кыостайь проспектьл. Ben yaşıyorum Zæucıqæuı, Khoşta’nın semtinde.

7. Aşağıdaki sözcükleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. hediye vermek soru cevap vermek üzüntü

kullanışlı onarmak içerde dışarıda

dağlar soğuk

TEKRAR 1. Ses bilgisini yeniden çalışalım. (Alanca bilen tarafından dinlenmeyi arzulayalım.) 2. Sözcük “сæр” ve “сар”ı anımsayalım ve doğru telaffuz edelim. 3. Sesli harflerden “у” ve “уы” okunuşlarını anımsayalım. 4. Aşağıdaki sözcük yapılarında bulunan “у” ve “у” uyumlu sesleri anımsayalım. кусьн куьст уьг уьдон

дзурьн дудьн

хыус хус хуьсс ус

уарьн кау

сау фæткыуь уьнг хуьр

хур

5. Aşağıdaki fiillerin mastarından Geçmiş zaman şeklini oluşturalım. дзурьн кусьн кæсьн зæгэьн фьссьн цæуьн

цæрьн тæрьн фæрсьн хæссьн æмбарьнæййафьн комьн

тайьн цьмьн дæттьнæрвитьн хыазьн

6. Aşağıdaki fiillerin mastarından geçmiş zaman ve dolayısıyla isim türetelim. бадьн барьн дарьн

амайьн ивьн

аразьн

дзурьн цæрьн хæссьн

фæрсьн кæньн

хильн

хизьн кусьн бæттьнæлхæньн

нуазьнæфхæрьн кыахьн

7. Bildirme kipi, dilek kipi ve emir kipinde, aşağıdaki fiilleri çekelim. кæньн кусьн дзурьн 8. Aşağıdaki isimlerden çoğul oluşturalım. белæфсьмæр мад фьд хоæрвад

бон

ньв лæппу шьзг фæндаг

льстæг

нарæг даргы хистæр кæстæр

зæронд

67

цæст кæрт

куьст стьр

сахат сьнтæг

дзул дзьрдæгынæг

аргы мьст

гæдь

9. Cümlelerde aşağıdaki isimleri değiştirelim: хæдзар хо

æгэдау кæрт

10. Şahıs zamirlerinin kısa formlarını sayalım. 11. Olumsuz zamirlerin nasıl oluşturulduğunu anımsayalım. 12. Önekleri anımsayalım. 13. Önekleri bir fiilde kullanalım ve farkı inceleyelim а- , ра- , ба- , æрба- , æр- ve ны- 14. Aşağıdaki sözcükleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim.

masalı kartal kuş ay yıl hafta gün sokak yol ağaç adam

aşağı anlamak tekerlek yüksek küçük büyük dağ kazanır oynar çalışır yazar

okur yemek temizlemek uzun saf beyaz siyah altın iyi

15. Bileşik fiilleri anımsayalım. 16. Aşağıdaki isimlerden bileşik fiiller oluşturalım ve Türkçeye çevirelim.

сьгыдæг сау

хыæр ньв

рьг уазал

хид аргэ

стьр лæвар

зæронд сьрх

17. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. Æз дзурьн. Æз хыæрæй дзурьн. Æз дæумæ дзурьн хыæрæй. Æз дæм хыæрæй дзурьн. Æз демæ дзурьн хыæрæй. Дь цæуьс.

Дь куьстмæ цæуьс.

Дь мемæ куьстмæ цæуьс. Дь ме 'фсьмæримæ цæуьс куьстмæ. Æз нæ уьньн. Æз дæ нæ федтон. Æз ниць федтон. Æз никуь ниць федтон.

Уьй мæн шиньг у.

67

Мæ шиньг мьн рахæсс. Мæнон ма райс.

Мæхион мьн уадз.

18. Aşağıdaki konuşmaları Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. - Senin ismin ne? - Benim ismim Asamaj. - Senin kimin oğlusun? - Ben İnal’ın oğluyum. - Senin soyadın nedir? - Benim soyadım Tuğantæ. - Sen, nerede oturuyorsun? - Ben şehirde oturuyorum. - Sen nerede okuyorsun? - Ben enstitüde okuyorum. - Senin nerede çalışıyorsun? - Ben fabrikada çalışıyorum. - Sen erkek kardeşini gördün mü? - Ben erkek kardeşimi görmedim. - Senin akrabaların var mı? - Evet, benim akrabalarım var.

68

DERS (УРОК) 15 SESBİLGİSİ

“и” Sesinden (harfinden) “й” sesine (harfine) geçiş: Önek “ба-, ны-”nın sesli son harfi, bileşen fiilin ilk sesli harfi “и” olan, örneğin “ивазьн germek, uzatmak” veya “исьн almak, gasp etmek, eline geçirmek, teslim almak” olduğunda, bileşik ses “й”e dönüşür. Örneğin: ивазьн ба- + ивазьн = байвазьн çabukça germek ны- + ивазьн = ньйвазьн kuvvetle germek исьн ба- + исьн = байсьн çabukça almak ны- + исьн = ньйисьн zorla almak DİLBİLGİSİ (Gramer) SIFATLAR (МИНОГОН) Sıfatların dilbilgisi bakımından üç derecesi vardır: iyi, daha iyi, en iyi Örneğin: “лæг erkek, adam, koca - лæгдæр daha erkek, daha güçlü insan, daha cesaretli adam”

1. İyi derece, sıfatın doğal durumudur. æвзæр kötü Æрьгон genç бæрзонд yüksek бур sarı

гьццьл küçük дьнджьр büyük, uzun зæронд yaşlı кæстæр yaşça küçük льстæг ince

морæ kahverengi нарæг ince ньллæг alçak рæсугыд güzel

сау siyah ставд ağır стьр büyük сьгыдæг temiz сьрх kırmızı

урс beyaz фæтæн kalın хистæр yaşça büyük хорз iyi

хорзæвзæр bozuk hububat цыæх yeşil цьбьр kısa vb..

Örnek: сырх тьрьса kırmızı bayrak сырх тьрьсайь kırmızı bayrağı

сырх тьрьсайæн kırmızı bayrağa сырх тьрьсайæ kırmızı bayrakla

2. Sıfatlar, bağımsız kullanımda isimler gibi durum çekimi yapılır. Örnek: сьрх kırmızı сьрх-ы kırmızı-y-ı сьрх-æн kırmızı-y-a сьрх-æй kırmızı-y-la

сьрх-ы-тæ kırmızı-lar сьрх-ы-ты kırmızı-lar-ı сьрх-ы-тæ-н kırmızı-lar-a сьрх-ы-тæ-й kırmız-lar-ıy-la

3. Bir üst derece sıfat “daha” sonek “-дæр” bağlantısı ile oluşturulur.

сьгыдæг temiz сьгыдæгдæр daha temiz рæсугыд güzel рæсугыддæр daha güzel сау siyah саудæр daha siyah сьрх kırmızı сьрхдæр daha kırmızı

хорз iyi хуьздæр daha iyi æвзæр kötü æвзæрдæр daha kötü

66

Örnekler: a. Шьсьл дзь нæ уьдис рæсугьд шьзджьтæ, фæлæ дзь уазæг шьзгæй рæсугъддæр нæ уьди.

Az değildi güzel kızlar, ama konuk kızdan daha güzeli yoktu. b. Хистæр шьзг бæрзонддæр, нарæгдæр уьди кæстæр шьзджьтæй. Büyük kız genç kızlardan daha uzun, daha ince idi.

4. En üst sıfat derecesi başka sözcüklerin örneğin; “æппæть, иууьл hepsi, tamamı, en çok”

veya “тæккæ en, tam, aynı” yardımıyla ifade edilir. Örneğin: æппæты бæрзонддæр hepsinden daha yüksek, uzun иууылы бæрзонддæр tamamından daha yüksek, uzun тæккæ бæрзонддæр en yüksek, uzun vb.. gibi. 5. Sıfatların en üst derecesi, aynı zamanda aynı sıfatın farklı durumlarının tekrarı (sözdizimsel) ile oluşturulur. Böylece çoğunlukla bileşimler (üstünlük derecesi + sıfat yalın durumu) iyi veya üst derece sıfat gösterirler. Örnekler: рæсугыддæртæй рæсугыддæр güzellerden daha güzel тьхджьнæй тьхджьндæр güçlüden daha güçlü ногæй ногдæр tazeden daha taze стьрæй стьрдæр büyükten daha büyük vb.. gibi Not: Daha üstün sıfat “фьддæр daha kötü”nün en üstlük derecesi, ona bağlantılı (bileşik) sözcük “ць o” zamirinden “цьфьддæр en kötü, en fena, besbeter” oluşturulur. ць + фьддæр = цьфьддæр en kötü, en fena, besbeter

a. Иу дзьрдæй, уьць рæстæджь рæсугъддæртæй рæсугъддæр Агундæ уьд. Bir söylentiye göre, Agundæ o zamanlar güzellerin en güzeli idi. b. Агуьрдта ногæй ногдæр фæрæзтæ. Yeni yeni yöntemler arıyordu. (фæрæз araç, vasıta, ilaç, deva, derman, yöntem) 6. Sıfatların çokluk (yoğunluk) anlatan, niteliksel sıfatlar; “çok, fazla, çok fazla, daha çok, çok çok ve en fazla en yüksek, en çok, azami, maksimuma” gibi derecelendirilir. Yoğunluk anlatımı, onlara bağlantılı niteliksel sıfatlardan ve zarflardan oluşturulur. тьнг çok fazla, kuvvetli, sağlam, pek, sıkı, fazla, hayli, şiddetli фьр fazla, çok, pek, ziyade, hayli, aşırı, ölçüsüz, hızlı, fena хæрз büsbütün, bütün bütün, tamamen, düpedüz, mükemmel ve çoğunlukla daha olumsuz, daha az anlamında kullanılan сатæг fena, hiç, halis, safi, katkısız, yalın, net, sırf, katıksız, daha siyah,”. Örnekler: a. Хæдзæртть цыуппьтæй арвь цыæхмæ хьлди сатæгсау фæззæг. Evlerin tepelerinden gökyüzünün maviliğine tırmanıyordu simsiyah duman.

b. Тынг уазал бон уьдис. Çok soğuk gün idi.

c. Кыранæй уайь хæрз сьгыдæг уазал дон. Musluktan tertemiz soğuk su akıyor. 7. Renklerin yoğunluğunu anlatmak için, niteliksel sıfatlardan yararlanılır. Tekrar eden bir

sıfata sonek “-ид” eklenir. сьрх-сьрхид kıpkırmızı цыæх-цыагхид masmavi бур-бурид sapsarı

http://www.ruscaturkce.com/?dict=10&lng=sağlam

http://www.ruscaturkce.com/?dict=10&lng=pek

http://213.247.248.22/bak.asp?word=hayli

http://213.247.248.22/bak.asp?word=ziyade

http://213.247.248.22/bak.asp?word=hayli

http://www.ruscaturkce.com/?dict=10&lng=halis

http://213.247.248.22/bak.asp?word=safi

66

Örnekler: a. Цъæх-цъæхид денджьзь дон æгасæй мигы фестад.

Masmavi denizin suyu bütünüyle sise büründü. b. Хæхтæ уьдьсть æмбæрзт урс-урсид митæй. Dağlar bembeyaz karla örtülüydü. c. Хур сырх-сырхид тьнтæй хæхтæн салам радта. Güneş kıpkırmızı ışınlarla dağlara selam verdi. Not: Yoğunluk durumuyla renklerin çeşitli tonlarını (gölgelerini) gösteren ibareler, sıfat oluşturmaz. Yoğunluk anlatımının oluşturulmadığı böyle durumlar örneğin: тарбьн-цыæх koyuca yeşil фæлурс-сьрх solgun kırmızı vb.. d. Sıfatlardan önceki bir üst derecede nitelikli bir sıfatın birleşmesi ile renkleri göstermek: “-бьн -imsi”: сьрхбьн kırmızımsı цыæхбьн mavimsi, yeşilimsi “-гомау -gibi”: фæлурсгомау solgun gibi саугомау siyah gibi урсгомау beyaz gibi vb.. gibi

8. Sıfatların yoğunluk ve sözdizimsel kıyaslamasının anlatımını oluşturmak için “амæй ай bundan bu, biribirinden” üstünlük derecesi nitel sıfat kullanımı. амæй ай рæсугъддæр bundan bu daha güzel

амæй ай хæрзконддæр bundan bu daha alımlı

амæй ай бæрзонддæр bundan bu daha yüksek

Örnekler:

a. Хæдзарь бадьнц дьууæ хойь амæй аи рæсугьддæр. Evde oturur iki kız kardeş biri birinden daha güzel. b. Амæй аи стырдæр дуртæ тульн байдьдта Сослан. Şoşlan biri birinden daha büyük taşları yuvarlamaya başladı. SÖZLÜK ÇALIŞMASI сьлгоймаг kadın нæлгоймаг erkek шьсьл küçük, az мулк mülk ус kadın, hanım фæрæз çare, derman

цыупп tepe ссад un денджьз deniz хæрзконд alımlı ахорæн boya тульн yuvarlamak

ахорьн boyamak ахицæн уьн ayrılmak æмбьрд кæньн toplanmak æлвьньн tıraş etme

67

BAĞLAÇLAR (ДЗЬРДБАСТ) 1. Bağlaç “æмæ ve, ne, yani, ama, bir” kullanımı:

a. “æмæ ve” Лæг æмæ ус. Koca ve kadın. Хæмьц бацахста тæккæ стьрдæр æмæ рæсугыддæр хæдзар. Xæmıs zaptetti en büyük ve en güzel evi. Скыоладзау ньв кодта сьрх æмæ бур ахорæнтæй. Öğrenci resim yapıyordu kırmızı ve sarı boyalarla. b. “æмæ ne” Дь æнхыæл дæ, æмæ афтæмæй ахицæн уьдзьстæм? Sen ne sanıyorsun, böyle ayrıla bileceğimizi mi? Афтæ зæгыьс, æмæ æз нæ базондзьнæн мащинæ тæрьн? Ne sanıyorsun öyle, ben otomobil sürmesini öğrenemem mi? c. “æмæ yani” Æмæ дь кæм уьдзьнæ?

Yani sen nerede olacaksın? Æмæ уæд уьй ць зæгыдзæн? Yani o zaman o ne söyler? d. “æмæ ama” Ææз ьн загытон, æмæ нæ бакуьмдта. Ben söyledim ama razı olmadı. Æз дæм æрбацьдтæн, æмæ хæдзарь нæ уьдтæ. Ben sana geldim, ama evde yoktun. e. “æмæ ki, olması için, -mesi için, -sin diye” Скыоламæ цу, æмæ кæсьн базонай. Okula git ki okuma öğrenesin. / Okuma öğrenmek için okula git. 2. Bağlaç “дæр de, da, dahi, hem, hem de, yine, aynı zamanda, keza, ayrıca, üstelik”;

“дæр… дæр… hem .... hem de...., her ikisi, her ikisi de; ikisi de” kullanımı. a. Æз дæр, дь дæр. Ben de, sen de.

b. Ацу дуканимæ æмæ балхæн дзул дæр, сæкæр дæр, ссад дæр, макыаронтæ дæр. Git dükkâna ekmek de, şeker de, un da ve makarna da al.

c. Хыуьдь дæр нæ кæнь. Düşünmüyüyor da. 3. Bağlaç “нæдæр ne de, ne, ikisinden hiç biri, ne bu ne öteki” kullanımı. a. Ма мæм æрбацу нæдæр сабать, нæдæр хуьцаубонь. Bana gelme ne Cumartesinde, ne de Pazarda. b. Нæ йьн уьдис нæдæр фьд, нæдæр хо, нæдæр æфсьмæр. Onun ne baba, ne kız kardeş, ne de erkek kardeşi yoktu.

68

4. Ayrıca: a. “кæнæ” veya, ya da, yahut; yoksa

“кæнæ... кæнæ...” ikisinden biri, ya o ya bu, birinden biri, ister… ister… b. “йæ ”veya, ya da, ya, yahut; yoksa “йæ... йæ... ” ya ..... ya ...., ikisinden biri, ya o ya bu, birinden biri, ister… ister… c. “фæндь... фæндь... ” ikisinden biri, ya o ya bu, birinden biri, ister… ister… d. “æви” veya, ya da, yahut; yoksa e. “фæлæ” fakat, ama, lakin, ancak, halbuki, oysa, başka, hariç, ki f. “уæдæ" böyle, böylece, öyleyse, bunun için, nitekim, bu nedenle, bu ölçüde g. “цьмa, цьмæ” sanki, güya, sözde, gibi, mış: -mış gibi h. “æвæдза" bak hele, hele bak i. “æндæра" başka suretle, başka türlü; yoksa, olmazsa, aksi takdirde, aksi halde, bunun dışında, başka, başka türlü, farklı, başkaca, ayrıca, diğer taraftan, başka konuyla, değilse, olmazsa j. “кæннод" başka suretle, başka türlü; yoksa, olmazsa, aksi takdirde, aksi halde, bunun dışında, başka, başka türlü, farklı, başkaca, ayrıca, diğer taraftan, başka konuyla, değilse, olmazsa k. “кæддæра" adamakıllı, iyi, hoş, çok, iyice, güzel, güzelce, dikkatlice, kolayca, oldukça, epey, tamamen, sağlıklı, iyi durumda, uygun, yerinde, ala, iyice; hakkiyle, lâyıkıyla; pek;

hayli; hadi; Pekâlâ! Ya! Hayret! Olur şey değil! Sahi! l. “кæй... уьй... ” hangi, ne, neyi, neleri… bu kadar, o kadar, böyle, öteki, şu, o, ki, diye… m. “ць...уьць” kim, kimi, ki o, kime… bu kadar, o kadar, böyle, öteki, biri, şu, o, ki, diye n. “кæць... уьць” kim, kimi, ki o, kime… bu kadar, o kadar, böyle, öteki, biri, şu, o, ki, diye o. “уьй... æмæ” biri, şu, o… ve, ne, yani, ama, bir; hangisi, hangi, hangisini, ki p. “кæд... уæд” ne zaman, rağmen, buna rağmen, karşın, olduğu halde, -diği halde, ise de, gerçi, her ne kadar, olmakla beraber… o zaman, amma, ancak, lakin; yine de, ve yine; gerçi; bununla beraber, şimdiye kadar, şimdiye dek, hemen, derhal, henüz, henüz değil, hâlâ, daha, sonunda, hatta, ama, ancak, oysa henüz; bir kat daha; yine, nihayet; bile s. Şartlı bağlaçlar (koşullu) “куь... уæд” eğer, şayet, rağmen, ise, -se, -sa, fakat, ama, keşke; şüphe, belirsizlik, şart… o zaman, o vakit, o zamanki, o zamanlar ki, demek o zaman, başka zaman, ondan sonra, sonra; o halde, öyleyse, zira; derken; ayrıca; şu halde, öyle ise; netice olarak; bunun için

t. Kabul ifade eden (taviz veren, teslim veya kabul mahiyetinde); bağlacı ile başlayan tamamlayıcı cümlelerde teslim ve kabul ifade eden.

“кæд... уæддæр ne zaman, rağmen, buna rağmen, karşın, olduğu halde, -diği halde, ise de, gerçi, her ne kadar, olmakla beraber… o zaman da, henüz, şimdiye kadar; hala; bir kat

daha; yine, nihayet; bile; amma, ancak, lakin; ve yine; gerçi; bununla beraber, şimdiye kadar, hemen, derhal, henüz değil, hâlâ, henüz, daha, şimdiye kadar, şimdiye dek,

sonunda, hatta, yine de, ama, ancak, buna rağmen, oysa, fakat, buna rağmen” u. “куь...уæлддæр ne zaman, rağmen, buna rağmen, karşın, olduğu halde, -diği halde, ise de, gerçi, her ne kadar, olmakla beraber… o zaman da, henüz, şimdiye kadar; hala; bir kat daha; yine, nihayet; bile; amma, ancak, lakin; ve yine; gerçi; bununla beraber, şimdiye kadar, hemen, derhal, henüz değil, hâlâ, henüz, daha, şimdiye kadar, şimdiye dek, sonunda, hatta, yine de, ama, ancak, buna rağmen, oysa, fakat, buna rağmen” v. Nedensel bağlaçlar (sebep teşkil eden, nedeni olan); bir sebep belirten, neden oluşturan, sebep gösteren.

69

“уьмæн... æмæ” o zamandan beri; ondan sonra; sonradan; çok evvel, beri, çoktan beri, -eli, -eli beri, -eliden beri, o zamandan beri, bu yana, olalı, edeli, madem, yapalı, mademki, -

dığı için, -den itibaren, -den bu yana, o kadar ki, öyle ki… öteki, bu kadar, o kadar, böyle, şu, o, ki, diye, için, ve, ne, yani, ama, bir y. “уьй тьххæй... æмæ” çünkü, -diği için, nedeniyle; yüzünden, dolayı, zira, -den dolayı, sebebiyle, için,-diği için… öteki, bu kadar, o kadar, böyle, şu, o, ki, diye, için, ve, ne, yani, ama, bir z. Niyet etme (tasarlama, kastetme, amaçlama, isteme, murat etme) amaçlı bağlaçlar “цæмæй” neden, niçin, ne dolayısıyla, diye, için, -mek için, amacı ile, -mek amacıyla “куьд” nasıl, neden, niçin, ne dolayısıyla, diye, -sin diye, için, olması için, -mek için, -mesi için, amacı ile, -mek amacıyla, ta ki. x. Zamana ait bağlaçlar “куь… уæд” ne zaman, ne vakit, her ne zaman, ne zamandan kalma, -dığı zaman, -diği zaman, -dığı sırada, -dığında; iken, -ken, -diğinde; -ince; -diği, -mesi gerektiği, -mesi mümkün olduğu, halde, gerektiğinde… o zaman, o vakit, o zamanki, o zamanlar ki, demek o zaman, başka zaman, ondan sonra, sonra; o halde, öyleyse, zira; derken; ayrıca; şu halde, öyle ise; netice olarak; bunun için

“куьддæр” -ince, -ir -mez, hemen, -er, -de en kısa zamanda, ince, -ir mez, hemen “куьддæр… афтæ” -ince, -ir -mez, hemen, -er, -de en kısa zamanda, ince, -ir mez,

hemen… o zaman, o vakit, o zamanki, o zamanlar ki, demek o zaman, başka zaman, ondan sonra, sonra; o halde, öyleyse, zira; derken; ayrıca; şu halde, öyle ise; netice olarak; bunun için PARÇACIKLAR 1. “о, гые, ай ай” evet, hay hay; hatta, bile, olumlu cevap 2. “емæ” iyi, hoş, güzel, sağlıklı, iyi durumda, uygun, yerinde, adamakıllı, çok, iyice, güzelce, dikkatlice, kolayca, oldukça, epey, tamamen, güzel, hoş, ala, iyice; hakkiyle, lâyıkıyla; pek; tamamen, hayli, oldukça, beter 3. “нæ, нæй” yok, hayır, değil, hiç, hiçbir, artık değil, yasak, gereksiz, hayır, ret, aleyhte oy, numara 4. “цæй, цæй-ма” iyi, iyice, hoş, güzel, ala, sağlıklı, iyi durumda, uygun, yerinde, adamakıllı, çok, iyice, güzelce, dikkatlice, kolayca, oldukça, epey, tamamen; hakkiyle, lâyıkıyla; pek; hayli, oldukça, beter; hadi canım, hadi bakalım, amma yaptın ha, yok canım, abartma

5. “ма” tatlılıkla kandırma, tatlı sözlerle kandırmak, gönlünü yapmak; dil dökmek; tatlı dille ikna etmek, gönül yapma Örneğin; “зæгы-ма мьн söyle hele”

6. “та” tekrar, yeniden, yine, gene, bir daha, ayrıca, üstelik; bundan başka, bir misli daha, ara sıra, zaman zaman, bazen, tekrar tekrar Örneğin; “шь та нæ хыьгдарь kim yine

rahatsız ediyor” 7. “уал” bu arada, aynı anda, iken, -inceye kadar, kadar, -e kadar, değin, -e değin, dek, -e dek. “дь та уал уьм уас sen bu arada orda öt” 8. “иу” gelecek zaman emir kipi sonek “цьдтæн-иу giderdim” “ратт ь-иу veririm” 9. “дам” tabiri caizse, adeta, sanki, derler ki, diyorlar ki, deniyor ki “мах, дам, ларсаг ьстæм biz deniyor ki Larş’lıyız.” 10. “уау, оххай, æллæх, дæдæй” ağrı, acı, azap, elem, dert, ıstırap, sancı, sızı, eziyet, emek, zahmet, ceza; keder, elem; özen, ihtimam, itina, meşakkat; doğum sancıları, zahmet

70

çekmek, dikkat etmek, üzüntü, gam, matem, tasa, şanssızlık, üzücü olay, üzülmek, yas, korku, korkma, dehşet, endişe, kaygı, sıkıntı, risk, çekinme sırasında çıkartılan ses, nida vs..

11. “гыæйтт, мардзæ (гыæйтт мардзæ, гые мардзæ), гыæй-джиди” gayret, heyecan, şevk, heves, coşku, coşkunluk, istek, hayranlık, gayret; sanat aşkı; kuvvetli ilham, huy, ruh hali, keyif, öfke, sinir, huysuzluk, kıvam, tav sırasında çıkartılan ses, nida vs.. 12. “ау, уанцон нæу” şaşma, hayret, şaşkınlık, şaşırma, şaşakalmak, donakalmak, kızma, kızgınlık, öfke, içerleme, gazap sırasında çıkartılan ses, nida vs.. 13. “уæууа” teessüf, üzüntü, pişmanlık, vicdan azabı, esef, hayıflanmak, teessüf etmek, müteessir olmak, esef etmek, özlemini çekmek, gözünde tütmek, hasret olmak sırasında çıkartılan ses, nida vs.. 14. “додой” korkutma, tehdit, gözdağı, adak, tehlike sırasında çıkartılan ses, nida vs.. 15. “пуй” nefret, sevmeme, hoşlanmama, yıldızı barışmama, hoşnutsuzluk, isteksizlik, iğrenç şey, sevimsiz tip, iğrenme, tiksinme, istikrah; tiksinti veren şey, menfur şey, hoşlanmamak, yıldızı barışmamak, küçük görme, tepeden bakma, hor görme, hafife almak, küçümsemek, tenezzül etmemek, reddetmek sırasında çıkartılan ses, nida vs.. 16. “тæхудь” dilek, istek, arzu, umut, umut etmek, rağbet etmek, temenni etmek sırasında çıkartılan ses, nida vs.. Sözcük “цыупп tepe, zirve, üst, yün” kullanımında farklılıkları inceleyelim:

1. “цыупп üst, yün, yapağı” için kullanımı: “цыупп цæгыдьн yünü (üstünü) silkelemek”, “мигыь цыупп bulutun üstü (tepesi)”. Örnek: Фьс алвьдта æмæ йьн йæ цъупп амбьрд кодта. Koyunu kırktı ve yününü (üstünü) topluyordu. 2. “цыупп zirve, tepe” için kullanımı: “хохь цыупп dağın tepesi (zirvesi)”, “бæлась цыупп ağacın tepesi (zirvesi)” 3. Mecazi kullanımı: “хæдзарь цыуппьтæ evin bacaları (çatıları, duman boruları)” 4. Fiil olarak kullanımı. “цыупп кæньн zirve yapmak, değeri yükselmek, kıymet vermek”

MEVSİMLERİ VE HAFTANIN GÜNLERİ Mevsimler

зьмæг kış уалдзæджь ilkbahar сæрдьгон yaz фæззæджь sonbahar (güz) Haftanın günleri (кыуьри)

кыуьрисæр Pazartesi, hafta başı дьццæг Salı, ikinci æртьццæг Çarşamba, üçüncü цьппæрæм Perşembe, dördüncü

майрæмбон Cuma, kutsal gün сабат Cumartesi хуьцаубон Pazar, Tanrı günü

ÇALIŞMALAR 1. Aşağıdaki sıfatları okuyalım. Dört başlık altında toplayalım. İlk sütunda iyi derecede sıfatları, ikinci sütunda üst derecede sıfatları, üçüncü sütunda en üst derecedeki sıfatları,

dördüncü sütunda diğer sıfatları ayıralım ve Türkçeye çevirelim:

71

рæсугыд цьфьддæр

сау-сауид рæсугыддæр хуьздæртæй хуьздæр æвзæрдæр бур-бурид лæгдæртæй лæгдæр тьхджьндæртæй тьхджьндæр шьсьл гьццьлдæр тæккæ стьрдæр æппæть хуьздæр cатæгсау иууьл дьнджьрдæр

амæй ай хуьздæр зæронд

хистæр æвзонгдæрæппæть хистæр зæронддæр ньллæгдæр тæккæ ставддæр уазалдæр иууьл нарæгдæр амæй ай льстæгдæр бæрзонд хус тар æппæть зьнаргэдæр

2. Aşağıda üç başlıkta ki sıfatları okuyalım, kıyaslayalım ve Türkçeye çevirelim. урс урсдæр урс-урсид зьнаргы зьнаргыдæр æппæть зьнаргэдæр

шьсьл шьсьлдæр æппæть шьсьлдæр нарæг нарæгдæр тæккæ нарæгдæр сьрх сьрхдæр сьрх-сьрхид уазал уазалдæр тьнг уазал 3. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Сьвæллон амбьрд кодта тæккæ рæсугыддæр æмæ ставддæр фæткыуьтæ. b. Мæ хуьздæр æмбал мæм нæдæр не 'рбадзьрдта, нæдæр не 'рбацьди. c. Даргы бандоньл бадтьсть зæрæдтæ дæр, æрьгæттæ дæр. d. Дæс минутмæ æрбахæццæ тæккæ ногдæр æмæ рæсугыддæр мащинæ. e. Знон футболæй амбьлдта нæдæр хуьздæртьл, нæдæр æвзæртьл ньмад ши нæ уьд, уьць кыамандæ. f. Кæць рæсугыддæр æмæ хуьздæр ньвтæ дæ зæрдæмæ цæуьнц, уьдон райс. 4. Sözcük “зæрдæ kalp, yürek” isim anlamı dışında, değişmeceli (mecazi) kullanımı da vardır.

Örnekler: a. “зæрдæ риссьн kalbi acımak, hasta kalbi olmak, yüreği acımak” gibi gerçek anlamı

dışında мæ зæрдæ йьл тьнг риссы.

Ona yüreğim çok yanar / Ona çok acıyorum. Мæ лæппуйьл мæ зæрдæ риссы, æмæ йьн ць кæнон, уьй нæ зоньн. Oğluma yüreğim yanar, ama ne yapayım, onu bilemiyorum. b. “зæрдæ исьн, зæрдæмæ исаг kalp almak, gönül almak” Alıngan, hassas kişi hakkında iltifat içerikli konuşma ve davranışlarla kolay etkileme. Адæмь зьн дæр йæ зæрдæмæ исаг у. Adamın zoru gönül koyanıdır. Мæн маст дæр йæ зæрдæмæ райста. Benim acımı da yüreğine aldı.

72

c. “зæрдæ æвæрьн kalp koymak, söz vermek, vaat etmek, umut etmek, gönlünü ferahlatmak, sakinleştirmek, rahatlatmak”

Зæрдæ йьн рагæй æвæры. Çoktandır söz veriyor. Ме 'фсьмæр мьн зæрдæ бавæрдта æмæ мæ нæ фæсайдта. Erkek kardeşim söz verdi ve hiç aldatmadı. d. “зæрдæ дарьн kalbe saklamak, güvenmek, bel bağlamak, itimat etmek” Дæ зæрдæ йьл дарыс йьл? Bana güveniyor musun? Дæ зæрдæ мьл дар. Bana itimat et. Йæ зæрдæ никæуьл дардта. Kimseye güvenmiyordu. e. зæрдæмæ цæуьн kalbe gitmek, hoşlanmak, beğenmek, sevimli, cana yakın, şirin, samimi, sıcak bulmak, meyil etmek, etkilenmek” Уьць шьзг мæ зæрдæмæ рагæй цæуы. O kız uzun zamandır hoşuma gidiyor. Дæ зæрдæмæ ць нæ цæуы? Hoşuna ne gitmiyor? / Hoşuna gitmeyen şey ne? f. “зæрдæ æлхæньн kalp satın almak, gönlünü almak, kalbini kazanmak, memnun etmek” Цæмæй дьн балхæнон дæ зæрдæ? Gönlünü nasıl kazanabilirim? Кыаффеттæй сьвæллонь зæрдæ алхæдта. Şekerlemeyle çocuğun gönlünü aldı.

g. “зæрдьл дарьн kalbinde saklamak, akılda tutmak, anımsamak, hatırlamak, unutmamak, gönlünde olmak” Дæ хорздзинад мæ зæрдыл дарын. İyiliğini her zaman aklımda tutuyorum. Дæ зæрдыл бадар мæ загыд. Aklında tut (anımsa) söylevimi (nasihatimi). h. “зæрдьл лæууьн кæньн kalbinde durdurmak, anımsatmak, hatırlatmak, aklına getirmek” Йæ зæрдыл ын æрлæууын кодтон йæ рагон хыуьддæгтæйæ. Aklına getirdiler eski olaylarını. Шьзджь ньв ьн йæ зæрдыл лæууын кæнь студентть азтæстудентть азтæ. Kızlık resmi anımsattı enstitü de ki öğrencilik yıllarını. i. “зæрдæйæ фæцух yürekten ayırma, kopma, çıkma, unutma, sapma, bölme” Абонь бон мæ зæрдæйæ фæцух. Bugünün önemi aklımdan çıktı.

Дæ зæрдæйæ мæ ма фæцух кæн. Yüreğinden beni ayırma.

j. “зæрдæ хæссьн, зæрдæ хæццæ кæньн yürek götürmek, yüreği bunalmak” Йæ ньхæстæм мæ зæрдæ схæццæ. Konuşmalarına midem bunaldı.

Дæ зæрдæ хæринагæй схаст? Yemekten miden mi kalktı? k. Мæ зæрдæ йьн æвзæр нæ зæгъы. Yüreğim ona kötü demiyor. l. Мæ зæрдæ йæ нæ ись. Yüreğim almıyor. Кæд хорз адæймаг у, уæддæр æй мæ зæрдæ нæ исы. Eğer iyi adamsa da, yine yüreğim almıyor.

73

m. Мæ зæрдæ дзь фæцъæх. Yüreğim tiksindi. Уьць иу хæринагæй мæ зæрдæ фæцъæх.

Aynı cins yemekten midem bulandı (yüreğim tiksindi) n. “зæрдæ худьн kalp gülmesi, kırılmak, cesaret etmek, cüret etmek, meydan okumak, yürekli olmak, yüreği ferahlamak, rahatlamak” Ме 'мбаль зæрдæ мьл тьнг фæхудт. Arkadaşım çok yüreklendirdi. Дæ зæрдæ мьл ма худæт. Cesaretimi kırmayasın. o. “мæ зæрдæйæ Yüreğimle, fikrimle, düşüncemle, teşhisimle, kanımca, bana göre, görüşüme göre” Мæ зæрдæйæ, абон не 'руардзæн. Fikrimce, bu gün yağmaz. Дæ зæрдæйæ, æз ниць зоньн. Sence, ben bir şey bilmiyorum. p. “зæрдæйь ахаст зоньн kalbin götürdüğünü bilmek, fikri, düşünceyi, gönlünden geçeni bilmek” Мæ зæрдæйы ахаст мьн зоны. Gönlümden geçeni biliyor. Дæ зæрдæйы ахаст мæ нæ хыæуь. Gönlünden geçen beni ilgilendirmez.

r. “зæрдæ бахыарм уьн, зæрдæ бауазал уьн yürek ısındı, yürek soğudu, yüreği geçmek, kendinden geçmek, bayılır gibi olmak, zayıf düşmek, kötü hissetmek” Йæ зæрдæ бахъарм. Yüreği geçti. / Kendinden geçti./ Bayılacak oldu. s. “зæрдæ зæгыьн kalp söylemek, gönül istemek” Ць дæ зæрдæ зæгъы? Gönlün ne diyor? (Ne düşünüyorsun?, Ne istiyorsun?) İŞARET ZAMİRLERİ (амонæн номивæг) 1. Alanca-Osetçe-İroncada işaret zamirleri (амонæн номивæг) iki tanedir; yakın ve uzak için kullanılır. Zamirlerden "şu" ve "o", uzak için ve tek bir işaret zamiriyle gösterilmektedir. а (ай) bu адон bunlar уьй o, şu уьдон onlar, şunlar 2. İşaret zamiri (амонæн номивæг) “уьй o” ve üçüncü şahıs zamiri (цæсгомон номивæг)

“уьй o” birbiriyle karıştırılabilir. Her iki sözcüğün yazılışı ve anlamı da aynıdır.

Örnekler: a. Уый йæ шиньг райста. O kitabını aldı. - Уый мæн шиньг y. O benim kitabım.

b. Уыдон нæ ньууагытой сæ фьссьн. Onlar bırakmadılar yazmalarını. - Уыдон бæрæг уьдьсть дардмæ дæр. Onlar belliyiydiler uzaktanda. c. Уыдонæн сæ куьстьтæ абон нæ фесть. Onların işleri bugün bitmedi. d. Уый ниши зьдта нæ куьсть. Onu kimse bilmiyordu işimizde.

74

3. İşaret zamirlerinin durumları (амонæн номивæг, halleri) a. Yakın için

tekil (иууон ньмæц) işaret zamirleri çoğul (бирæон ньмæц) işaret zamirleri 1. yalın а, ай bu адон bunlar 2. -in ай bu адон, адонь bunları 3. -e s. амæн buna адонæн bunlara 4. -e.y. aм bura адонь bunlara, bunları 5. -de амæ bunda адонмæ bunlarda 6. -den амæй bundan адонæй bunlardan 7. ilgi ауьл bunla ilgili, bunun hakkında адоньл bunlarla ilgili, bunlar hakkında 8. -ile аимæ bununla адонимæ bunlarla 9. -gibi айау bunun gibi, buna benzer адонау bunlar gibi, bunlar benzer b. Uzak için 1. yalın уьй o уьдон onlar 2. -in уьй onu уьдонь onları, onların 3. -e.s. уьмæн ona уьдонæн onlara 4. -e.y. уьмæ onda уьдонь onların, onları 5 -de уьм orda, orada уьдонмæ onlarda

6. -den уьмæй ondan, oradan уьдонæй onlardan 7. İlgi ууьл onla ilgili, onun hakkında уьдоньл onlarla ilgili/hakkında

8. -ile уьимæ onla, onunla уьдонимæ onlarla 9. -gibi уьйау o gibi, onun gibi уьдонау olar gibi O işaret zamirlerindeki yazılışlarda örneğin “уый”da ki “ы” düşerek “уй” şekilleriyle de yazılabilir. Onlar işaret zamirlerindeki yazılışlarda, örneğin “уыдон”da ki “ы” düşerek “удон” şekilleriyle de yazılabilir. Örnekler: a. А лæппу йæ тьнг куь уарзь. Bu delikanlı onu çok beğenir. b. Ай ць диссаг у? Bu ne hayret vericidir. c. Ай куьст хуьздæр у уьй куьстæй. Bunun işi daha iyidir onun işinden. Not: Zamir ve bazı sözcükler tanım olaraktan kullanılır: а лæппу bu delikanlı а уалдзæг bu bahar

4. Eğer işaret zamirleri “а, уый” sonuna ek olarak ve sözcüğü kuvvetlendirmek için “-цы: ацы - уыцы” getirilirse, bu anlamda veya tanımda herhangi bir değişiklik yapmaz.

аць бон bu gün уьць бон o gün аць бонмæ bu güne уьць бонмæ o güne

аць бонтæ bu günler уьць бонтæ o günler аць бонть bu günlerde уьць бонть o günlerde vb.. Örnekler: Ацы бон æз куьстмæ нæ цæуьн. Bugün ben işe gitmiyorum. Ацы бонæй фæстæмæ æз куьстмæ нал цæуьн. Bu günden sonra ben işe gitmiyorum. Ацы хыуьддаг дæуæй аразгæ нæу. Bu iş senden ayarlanmış değil. Ацы бандон йæ бьнать сьвæр. Bu sandalyeyi yerine koy. Уыцы адæймаг ши уьд? O adam kim idi?

Дь уыцы изæр кæм уьдтæ? Sen o gece nerede idin?

75

Æз фæхуьсдзьнæн изæрмæ уыцы бæмбæгьл. Ben yatarım akşama kadar o pamukta. (X. Коста)

5. Olumsuzluk belirten hece veya sözcük “нал daha, artık”ın kullanılması. нал цæуьн daha gitmiyorum / artık gitmem нал кусьн daha çalışmıyorum / artık çalışmam Örnekler: Нал у ньр дæ фьд йæ сæрæн сау хæххон куьстæй. Baban şimdi dağlardaki ağır işlerin beceriklisi artık değil. (X. Коста) Дард нал стæм нæ хæдзарæй. Daha evden uzak değiliz. Нал мæ уадзь мæ фьд æддæмæ. Babam artık dışarıya bırakmıyor. SÖZCÜK ÇALIŞMASI аслам ucuz цьрд hızlı мæллæг zayıf бæмбæг pamuk мæллæг кæньн zayıflamak

æнтæф ateş уадзьн bırakmak

дзаума malzeme ць ми кæньн? ne iş yapmak? æнцад sakin кыаба entari адæймаг insan

бирæгы kurt адæм halk

ALIŞTIRMALAR: 1. Aşağıdaki cümleleri okuyalım, zamirleri tanımlayalım ve Türkçeye çevirelim. a. Аць бон тьнг æнтæф уьди. b. А лæппу кæдмæ баддзæн хæдзарь? c. Уьць шьзджьтæ нæ ньммæрзтой кæрт? d. Адон дæ нал ньууадздзьсть æнцад. e. Уьдонь дзаумæттæ ма ньууадз кæрть. 2. Aşağıdaki cümleleri okuyalım, olumsuz heceleri aşağıdaki gibi değiştirelim ve aradaki farkı anlamaya çalışalım. Örnek: Æз нæ кусьн. - Æз нал кусьн. a. Æз нæ кусьн.

b. Дь институть нæ ахуьр кæньс? c. Мах не 'рбацьдьстæм дуканимæ.

d. Адонь æппæть рæсугыддæр дзаумæттæ асламæй дæр нæ хыæуь. e. Хорз ньхæстæ мьн нæ акодтай.

f. Мæллæг кæньн дæ нæ бауадздзьнæн. 3. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. a. O artık (daha) bunlarla çalışmaz. b. Dükkanı bugün daha (artık) açmayacak. c. Onlarla daha (artık) konuşmam. d. Artık (daha) burada bu güzel giysiyi giymeyeceksin. e. Bizde bu delikanlı artık (daha) çalışmaz.

f. Benim en iyi arkadaşım artık (daha) otomobilini vermez.

76

4. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Ма мæм æрбацу нæдæр кыуьрисæрь, нæдæр дьццæджь, нæдæр æртьццæджь,

нæдæр цьппæрæмь. b. Ме 'фсьмæр мæм нал æрбацьди сабать дæр, хуьцаубонь дæр æмæ ног кыуьрийь дæр. c. Дьууæ бонь мæм маць сдзур. d. Гьццьл мащинæйь нал бацьдьсть фараст адæймаджь. e. Æхсæрдæс бонь мæ нал хыæуь куьстмæ цæуьн. f. Адонимæ изæрæй æхсæз сахатьл тæккæ хуьздæр киномæ цæудзьнæн. KENDİMİZİ SINAYALIM 1. Aşağıdaki soruları cevaplayalım. a. Hangi durumlarda “и” dönüşür “й” ye? b. Sıfatların kaç derecesi var? c. Üst dereceler nasıl oluşur? d. Hangi sıfatlar en üstünlük derecesini gösterir? e. Hangi Sıfatların karşılaştırılmasında dereceleri nasıl oluşur? f. Yoğunluk ifade eden sıfatların oluşturulması nasıl olur? g. Bağlaç “æмæ”nin Türkçe karşılığı nasıldır?

h. Bağlaç “дæр”in Türkçe karşılığı nasıldır? i. Bağlaç “нæдæр”in Türkçe karşılığı nasıldır? j. Ne ifade eder “цъупп”? k. Anlamı nedir “зæрдæ æвæрын”? l. Anlamı nedir “зæрдæ худын”? m. İşaret zamirlerden hangilerini bilirsin? n. “a” ne zaman bir zamiri belirtir? o. Zamirlerden “а” ve “уый” işaret veya şahıs zamiri olarak birbirlerinden nasıl ayırt edilir? p. Olumsuzluk heceleri “нал” ve “нæ” ayrımını örnekle anlat? 2. Aşağıdaki sıfatların derecesini tanımlayalım ve Türkçe karşılıklarını söyleyelim. тæккæ зьнаргыдæр тьнг хорз хуьздæр

аслам хуьздæртæй хуьздæр шьсьл

тьнг аслам сьрх | сьрхид иууьл бæрзонддæр

3. Aşağıdaki sözcüklerin Alanca-Osetçe-İronca karşılıklarını yazalım. kadın

koca deniz

biraz

un

alımlı kesmek

yüksek(uzun)

ağaç

yol boyalar

eşya 4. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Тьнг уазал бон скодта. b. Урс - урсид мит бамбæрзта зæхх. c. Сатæгсау бабьз. d. Хæрз сьгыдæг дон. e. Фьр хæрд бирæгыæн дæр нæ тайь (пословица).

f. Дуканийь уæй кодтой амæй ай рæсугыддæр кыабатæ.

77

g. Мах цæрæм горæть æппæть бæрзонддæр хæдзарь.

5. Aşağıdaki cümleleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim. a. O bugün çalışır. b. Evden işe gitmek istemedi. c. Sen benim Alanca yazama bilmediğimi düşünürsün değil mi? d. Ben Alanca konuşur ve okurum. e. Bana orada ne annem nede babam geldi. f. Ben Cumartesi ve Pazar günleri çalışmam. 6. Aşağıdaki cümleleri Türkçeye çevirelim. a. Аць кыаба мæ зæрдæмæ нæ цæуь. b. Мæ хо йæ зæрдьл бадардта мæ ньхæстæ. c. Уьй мьн зæрдæ раджь бавæрдта. d. Мæ зæрдæ йьл нæ дардтон. e. А шьзджь зæрдæ нæ алхæндзьнæ рæсугыд ньхæстæй. f. Мæ зæрдæ йьн æвзæр нæ зæгыь. 7. Aşağıdaki sözcükleri Alanca-Osetçe-İroncaya çevirelim.

hızla ince sessiz ucuz hızlı

yap bırakmak entari insan kurt

halk yakınlık pamuk uzak

110

ALANCA DİL BİLGİSİ EK-G МИВДИСÆГ | MİVDİŞÆG | FİİLLER ÇEKİMLERİ

Geniş-Şimdiki Geçmiş kök абузьн абузт абуз агайьн агайд агай агурьн агуьрд агур aмæнтьн амæст амæ амоньн амьд ам аразьн арæзт араз арауьн арьд арау ардауьн ардьд ардау архайьн архайд архай ауæрдьн ауæрст ауæдр ауьндзьн ауьгыд ауьндз ахорьн ахуьрст ахор æвгæньн æвгæд æвгæн æвдисьн æвдьст æвдис æвдульн æвдьлд æвдул æвзарьн æвзæрст æвзар

æвзидьн æвзьст æвзид æвнальн æвнæлд æвнал æййафьн æййæф æййтаф æлвисьн æлвьд æлвис æлвьньн æлвьст æлвьн æлгыитьн æлгыьст æлгыит æлхæньн æлхæд æлхæн æлхыивьн æлхыьвд æлхыив æмбарьн æмбæрст æмбар æмбульн æмбьлд æмбул æмпульн æмпьлд æмпул æндадзьн æндæгыд æндадз æндзарьн æндзæрст æндзар æппарьн æппæрст æппар æрвитьн æрвьст æрвит

æргэæвсьн æргэæвст æргэæвс æрттивьн æрттьвд æртгив

æфсадьн æфсæст æфсад æфсæдьн æфсæст æфсæд

æфсæрьн æфсæрст æфсæр æфтауьн æфтьд æфтау æхгæньн æхгæд æхгæн æхсæдьн æхсæст æхсæд æхсидьн æхсьст æхсид æхсьн æхсад æхс æхсьньн æхсьд æхсьн бадьн бадт бад

барьн барст бар

Geniş-Şimdiki Geçmiş kök бæлльн бæлльд бæлл бæттьн баст бæтт бьрсьн бьрст бьрс бьрьн бьрьд бьр гуьрьн гуьрд, гуьрьд гуьр

дарьн дард дар дасьн даст дас дауьн дауд дау дзурьн дзьрд дзур дуцьн дьгыд дуц дьмьн дьмд дьм зайьн зад зай зарьн зарьд зар здухьн здухст здьх зильн зилд зьл змæнтьн змæст змæнт

зоньн зонд, зьд зон зьньн зьнд зьн ифтьндзьн ифтьгыд ифтьндз кайьн кайд кай кафьн кафьд каф кæньн конд кæн кæрдьн карст кæрд кæсьн каст кæс кæуьн куьд ку комьн куьмд ком кувьн куьвд кув курьн куьрд кур кусьн куьст кус кыахьн кыахт кыах ласьн ласт лас

лæдарьн лæдæрст лæдар лæмарьн лæмæрст лæмар

лæууьн лæууьд лæуу лидзьн льгыд лидз

луарьн луæрст луар марьн мард мар мьсьн мьсьд мьс нæмьн над нæм ньвæндьн ньвæст ньвæнд ньгæньн ньгæд ньгæн ньмайьн ньмад ньмай ньмудзьн ньмьгыд ньмудз

ньуæрдьн ньуæрст ньуæрд

111

райьн рад рай рæвдауьн рæвдьд рæвдау

рæйьн рæйд рæй рæмудзьн рæмьгыд рæмудз

рæхойьн рæхуьст рæхой ризьн рьзт риз

риссьн рьст рисс рувьн рьвд рув

садзьн сагыд садз сайьн сайд сай сафьн сафт сæф сæйьн сæд сай cæрдьн сæрст сæрд сæттьн сат сæстт сгарьн cгapст сгæр сидьн сидт сид симьн симд сим сирьн сирд сир скыуьньн скыуьд скыуьн ссæндьн ссæнд ссæст ссоньн ссон ссьд ссьн ссад сьсс стауьн стьд стау

стьн стад сьст судзьн сьгыд судз сурьн сьрд сур схойьн схуьст схой тадзьн тагыд тадз тайьн тад тай тауьн тьд тау тæрсьн тæрст тарс тæрьн тæрд тар тæфсьн тæфст тæфс тæхьн тæхт тах тильн тилд тьл тоньн тод тьн тульн тулд тьл тухьн тухт тьх

тьндзьн тьгыд тьндз уадзьн уагыд уадз

уарзьн уарзт уарз уарьн уарьд уар

уасьн уаст уас уафьн уафт уаф

уæрдьн уæрдст уæр уидзьн уьгыд уидз улæфьн улæфт улæф уромьн урæд уром уьньн уьнд уьн фадьн фаст фад фасьн фаст фас фауьн фауд фау фæйлауьн фæйльд фæйлау фæлгыауьн фæлгыуьд фæлгыау фæрсудзьн фæрсьгыд фæрсудз фæрсьн фарст фæрс фидьн фьст фид фьссьн фьсст фьс хауьн хауд хау

хæрьн хæрд хæр хæссьн хаст хæсс хæцьн хæст, хæцьд хæц

хизьн хизт хьз хильн хилд хьл хойьн хост хой хоньн хонд хуьн худьн худт худ хуьссьн хуьст, хуьссьд хуьсс

хьнцьн хьгыд хьнц хыавьн хыавьд хыавд, хыав

хыазьн хыазьд хыазт, хыаз

хыахыхыæньн хыахыхыæд хыахыхыæн хыæуьн хыуьд хыæу хыусьн хыуст хыуьс

хыуьзьн хыуьзьд хыуьз хыьрньн хыьрньд хыьрн

цæрьн цард цæр цæуьн цьд цу

цудьн цудьд цуд

112

ALANCA DİL BİLGİSİ EK-H DİL BİLGİSİ (GRAMER) TERİMLERİ

ИРОН ГРАММАТИКÆЙЬ ТЕРМИНТЬ | ALAN GRAMERİ TERİMLERİ азильн мивдисæг - dönüşlü fiil амонæн номивæг - işaret zamiri ахизæн мивдисæг - geçişli fiil æвзaг - dil, lisan æвзaджь орфографи - dil imlası æзьлангон - boğuk, tınsız æзьлангон æмхыæлæсон- tınsız sessiz harf æмхыæлæсон - sessiz harf æрбайсгæ дзьрд - yabancı sözcük æрхæцæн ньсæнттæ - konuşma çizgisi, tire, tırnak içinde æххьсгæнæг мивдисæг - yardımcı fiil бæттæг - bağlaç бирæон ньмæц - çoğul бирæстыæлфьг - üç nokta

вазьгджьн - bileşik вазьгджьн дзьрд - bileşik sözcük, bileşik kelime, karmaşık sözcük вазьгджьн мивдисæг - bileşik fiil вазьгджьн миногон - bileşik sıfat, karmaşık sıfat вазьгджьн номивæг - bileşik zamir, karmaşık zamir дeфис - küçük çizgi, tire дзьрдбаст - sözcük-birleşme, sözcük grubu дзьрдь бьндур - sözcük kökü дьвæргод - ikili, çift дькыæдзьгтæ - tırnak içinde дьстыæлф - iki nokta üst üste

зьлангон - tonlu, tınlı, çınlayan зьлангон æмхыæлæсон- tınlı sessiz harf

иууон ньмæц - tekil кæрон - son

кыæдзьг - virgül кыæлæттæ - parantez лæмæгы хыæлæсон - yumuşak sesli мивдисæг - fiil миногми - ortaç

миногмитæ - fiil sıfatı, tümleç миногон - sıfat мьр - ses номдар - isim номивæг - zamir ньмæцон - rakam, çoğul, sayı sıfatı ньсaн - işaret орфографи - imla пунктуaцийь - noktalama işareti пунктуaцийь æгыдæуттæ - noktalama işareti kuralları префикс, разæфтуан - önek разæфтуан, префикс - önek раздзьрд - konum разньxac - önsöz растфьссьнад - doğru yazım

стыæлф - nokta стыæлф кыæдзьгимæ - noktalı virgül стьр дамгыæ - büyük harf тирe - tire уæнг - hece фæлæмæнь ньсан - inceltme (yumuşatma) işareti фæрсдзьрд - zarf фæрссагми - sözlü zarf, mastar ismi фæсæфтуан - sonek фарст - soru фарсть ньсaн - soru işareti фьссьнадь æгыдæуттæ - yazım kuralları хайьг - edat хауæн - olay

хыæбæрь ньсан - kalınlaştırma (sertleştirme) işareti

хыæлæсон - sesli harf хыæрь ньсaн- nida işareti, ünlem işareti

хыуьдьйад - cümle цæвд - vurgula (işaretle ), vurgu цæсгомон номивæг- şahıs zamiri цьбьргонд дзьрд - kısaltma

113

ЦЫБЫРГОНД ДЗЫРДТЫ РАСТФЫССЫНАД -KISALTMALAR Иуæй-иу дзьрдтæ æмæ дзьрдбæстьтæ цьбьргондæй фьссьн хыæуь афтæ

Bazı sözcükleri ve ibareleri kısaltılmış olarak yazmak gerekir, şöyle ki: æ.а.д. - æмæ афтæ дарддæр v.b.u. - ve böyle uzaktan æ. æнд. ах. - æмæ æндæр ахæмтæ v.d.b. - ve diğer benzerleri, vs.. - vesaire æ.æнд. - æмæ æндæртæ v.d. - ve diğerleri, v.b. – ve böyleleri æ. - æнус YY’, Yy. - yüzyıl ææ - æнустæ YY’,Yy’lar - yüzyıllar т. - том тт. - томтæ г. - горæт ş. - şehir обл. - облæст ф. - фарс y. - yan фф. - фæрстæ yy. yanlar акад. - академик akad. Akademik доц. - доцент Doç.-Doçent проф. - профессор Prof.- Profesör студ. - студент öğr.-öğrenci фак. - факулэтет fak.-fakülte

114

TÜRKÇE VE ALANCA-OSETÇE-ИРОНAY ALANCA GRAMER TERİMLERİ-ИРОН ГРАММАТИКÆЙЬ ТЕРМИНТЬ

ad - номдар bağlaç - бæттæг bileşik - вазьгджьн bileşik fiil - вазьгджьн мивдисæг bileşik sözcük (kelime) - вазьгджьн дзьрд bileşik sıfat - вазьгджьн миногон bileşik zamir - вазьгджьн номивæг bitim - кæрон büyük harf - стьр дамгыæ cümle - хыуьдьйад çınlayan sesli - зьлангон çift - дьвæргод çoğul - бирæон ньмæц çoğul sayı - ньмæцон dil - æвзaг dil (imla) klavuzu - æвзaджь орфографи

doğru yazım - растфьссьнад dönüşlü fiil - азильн мивдисæг edat - хайьг fiil - мивдисæг fiil sıfatı - миногмитæ geçişli fiil - ахизæн мивдисæг geçişsiz fiil - æнахизæн мивдисæг hece - уæнг iki nokta üst üste - дьстыæлф ikili - дьвæргод imla - орфографи inceltme işareti - фæлæмæнь ньсан isim - номдар işaret - ньсaн işaret zamiri - амонæн номивæг

işaretle - цæвд kalınlaştırma işareti - хыæбæрь ньсан

kenar - кæрон kısaltma - цьбьргонд дзьрд

konuşma çizgisi - æрхæцæн ньсæнттæ küçük çizgi - дeфис lisan - æвзaг lisan imla klavuzu - æвзaджь орфографи mastar - фæрссагми nida işareti - хыæрь ньсaн nokta - стыæлф

noktalama işareti - пунктуaци noktalama kuralları -пунктуaцийь æгыдæуттæ noktalı virgül - стыæлф кыæдзьгимæ olay - хауæн ortaç - миногми ön hece - раздзьрд önek - разæфтуан önsöz - разньxac parantez - кыæлæттæ rakam - ньмæцон sayı sıfatı - ньмæцон sayılar - ньмæцон sertleştirme işareti - хыæбæрь ньсан ses - мьр sesli harf - хыæлæсон sessiz harf - æмхыæлæсон

sıfat - миногон son - кæрон sonek - фæсæфтуан soru - фарст soru işareti - фарсть ньсaн sözcük birleşme - дзьрдбаст sözcük grubu - дзьрдбаст sözcük kökü - дзьрдь бьндур sözlü zarf - фæрссагми şahıs zamiri - цæсгомон номивæг tekil - иууон ньмæц tınlı - зьлангон tınlı sessiz harf - зьлангон æмхыæлæсон tınsız - æзьлангон tınsız sessiz harf - æзьлангон

æмхыæлæсон tırnak içinde - дькыæдзьгтæ

tırnak içinde konuşma - æрхæцæн ньсæнттæ

tire - тирe tire konuşma için - æрхæцæн ньсæнттæ tire küçük çizgi için - дeфис tonlu - зьлангон tümleç - миногмитæ üç nokta - бирæстыæлфьг ünlem işareti - хыæрь ньсaн virgül - кыæдзьг

vurgu - цæвд

115

vurgula - цæвд yabancı sözcük - æрбайсгæ дзьрд

yardımcı fiil - æххьсгæнæг мивдисæг yazım kuralları - фьссьнадь æгыдæуттæ yumuşak sesli - лæмæгы хыæлæсон

yumuşatma işareti - фæлæмæнь ньсан yumuşatma işareti - фæлæмæнь ньсан

zamir - номивæг zarf - фæрсдзьрд

116

KAYNAKLAR 1. Kharoum A. Tokazov. Russian-Ossetian Dictionary. Vladikavkaz 1964

2. Zyna D. Gagloity. Iron Myggagta. “Iriston”, Tskhinval, 1990 3. Click on column headers (ID, Category, etc.) to sort data in ascending or descending order. 4. V. I. Abaev/ A Grammatical Sketch of Ossetic, İngilizceden Çeviren: Nurhayat Akan Duman 5. www.irıston.com 6. http://os.wikipedia.org/wiki/A6-SMS 7. http://allingvo.ru 8. YAZI KİTABI “Tüm Yerkürenin, Tüm Zamanların Yazı Göstergeleri ve Alfabeleri” , Derleme ve Açıklama: Carl Faulmann, Çeviri: Itır Arda, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2005 9. www.aors.narod.ru 10. http://ossetia.ru/lingvo/axur/urok 11. Тедтойть Зинаида æмæ Джиоть Айнайь шиньг “Осетинско-русско-английский разговорникы” бьндурьл. (Tyedtoytı Zinaida Tedtoeva ve Ciotı Ayina Dzhioeva’nın “Ossetian-Russian-English phrase-book” Kitabı temel alındı.) 12. “Günümüzde ve Tarihte Osetler”, Xoşontı A. Kadir ÖĞÜN 13. Alanca-Türkçe Büyük Sözlük 14. Soritı Hürriyet Derleyen: Resul Karaaslan, Tercüme bire bir değil. Kullanım yerine göre

çevrim yapılmıştır. 15. Мæрзойть Сергей Журнал «Мах дуг», 2002 аз, №4 16. www.Ossetia & Ossetians

http://www.angelfire.com/on/ossetic/index.html

http://os.wikipedia.org/wiki/A6_SMS

http://allingvo.ru/LANGUAGE

http://www.aors.narod.ru/

http://ossetia.ru/lingvo/axur/urok

117

ALANİA-OSETİA-İRIŞTON YAZI DİZİSİ

1. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON TARİH 2. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON COĞRAFYA

3. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON DİL VE EDEBİYAT 4. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON GELENEK VE DİN

5. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON SPOR 6. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON SANAT

7. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON AD VE SOYADLARI 8. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON TANINMIŞ İSİMLER

9. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON ULUSAL MARŞI 10. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON ATASÖZLERİ, DEYİMLER VE TEMENİLER

11. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON DİLBİLGİSİ 12. ALANİA-OSETYA-İRIŞTON PRATİK KONUŞMA KLAVUZU 13. ALANİA (OSETYA-İRIŞTON)-TÜRKÇE BÜYÜK SÖZLÜK 14. ALANİA (OSETYA-İRIŞTON)-TÜRKÇE ÇEP SÖZLÜK 15. TÜRKÇE-ALANİA (OSETYA-İRIŞTON) BÜYÜK SÖZLÜK 16. TÜRKÇE-ALANİA (OSETYA-İRIŞTON) ÇEP SÖZLÜK 17. İRON FÆNDIR, ŞİİR ÇEVİRİLERİ, XYETÆGKATI KHOŞTA

alanca-osetÇe-İronca alfabe ve dİl bİlgİsİ-1

Documents