(5)

atha

rasa-bhäva-tad-bheda-nirüpaëo näma

païcamaù kiraëaù

athätmä kila rasa ity uktasya kävya-puruñasyätmano rasasyäbhivyakti-lakñaëaà bharata-muni-sütraà pramäëayati—vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattir [nä.çä. 6.31*] iti |

lokanäthaù: pürvaà dhvani-prakaraëe rasätmaka-dhvaniù kävya-puruñasyätmatvena kathitaù, atas tasya rasasyäbhivyaktiù säkñätkäras tasya lakñaëaà jïäpakaà bharata-muni-sütraà pramäëayitum äha—atheti ||

çiva-prasädaù : bharatopajïaà kila rasa-tattva-vyäkhyanam ity upapädayanto hi tatra bhavanta vyälaìkärikä ädäv eva rasa-vivecana-prasaìge tan-matam evodäharanti—aträpi saiva paddhatiù | bhülokam atiprasiddham ekam eva sütra-pratékam upajévya bahudhä vitanyamänaà cintä-praväho rasa-çästrasya vyäpakatäm uprapattià bhogädikaà prakäçayatitaräm | tatra tävad rasa-svarüpa-nirüpaëa utpatti-vädinäà bhaööa-mallädénäm, anumiti-vädinäà çré-çaìku-prabhåténäm, bhukti-vädinäà bhaööa-näyaka-puraùsaräëäm, abhivyakti-vädinäm älaìkärika-kula-cüòämaëénäm, sugåhéta-nämnäm abhinava-gupta-pädänäà siddhäntäù prakäça-kåd-ädénäà präcäà granthata evälokanéyäù, na ca teñäm ato müle prapaïcaù | kaustubha-kåtas tu ätma-vädinäà darpaëa-kåd-ädénäà matam evänusaranti, yuktaà caitad iti pürvam evävocäma |

tatra rasasya kävyätmatayä tad-udghätana-mukhena därçanika-vicärädir nätra darçito müle tadänéntana-gauòéya-vaiñëava-sampradäyino rasa-tattvam äviñkurväëä bahavaù çré-rüpa-sanätanädi-gosvämi-pädäù påthag eva tan-mülän nibandhän viracayämäsuù, tatra ärväcénänäà jijïäsünäà svata evädaraù sambhaviteti na kåtas tat-prakaöana-prayäsaù | api cälaìkära-çästrasya ceha rasa-svarüpätmäy-äviñkära-kalpane na tävan-mukhyatas tätparyaà kim api kalpanéyam | bharata-näöya-çästra-dhvanyäloka-daçarüpaka-rasärëavasudhäkara-rasamaïjary-ädiñu bahuñu nibandheñv ata eva na därçanika-tattva-nirüpaëädi lakñyate | sä ca prathitä prathäträpi varévartéti | tän evopajévya viçleñaëa-mukhenätra rasa-kiraëe äloka-pätaù |

tatra bhäva-vibhävädi-päribhäñika-padänäà lakñaëälakñitärtho näöya-çästre (ñañöhädhyäye saptamädhyäye ca) nipuëaà darçitaù | yathä hi nänä-vyaïjanauñadhi-dravya-saàyogäd rasa-niñpattiù, tathä nänä-bhävopagamäd rasa-niñpattiù | yathä hi—

guòädibhir dravyair vyaïjanair auñadhibhiç ca ñäòavädayo rasä nirvartyante, tathä nänä-bhävopagatä api sthäyino bhävä rasatvam äpnuvantéti | [nä.çä. 6.31*] dåçyate hi bhävebhyo rasänäm abhinirvåttir, na tu rasebhyo bhävänäà [nä.çä. 6.33*]

na bhäva-héno'sti raso na bhävo rasa-varjitaù |paraspara-kåtä siddhir anayor rasa-bhävayoù || [nä.çä. 6.36]yathä béjäd bhaved våkño våkñät puñpaà phalaà yathä |tathä mülaà rasäù sarve tebhyo bhävä vyavasthitäù || [6.38]väg-aìga-mukha-rägeëa sattvenäbhinayena ca |kaver antar-gataà bhävaà bhävayan bhäva ucyate || [7.2]

atha vibhäva iti kasmät | ucyate—vibhavo vijïänärthaù | vibhävaù käraëaà nimittaà hetur iti paryäyäù | vibhävyate'nena väg-aìga-sattväbhinayä ity ato vibhävaù || athänubhäva iti kasmät ucyate ? yad ayam anubhävayati väg-aìga-sattva-kåtam abhinayam1 iti |

loka-svabhäva-saàsiddhä loka-yätränugäminaù |anubhävä vibhäväç ca jïeyäs tv abhinaye budhaiù || [7.6]yo'rtho hådaya-saàvädé tasya bhävo rasodbhavaù |çaréraà vyäpyate tena çuñkaà käñöham ivägninä || [7.7]

tat kathaà sthäyina eva bhävä rasatvam äpnuvanti ? ucyate—yathä hi samäna-lakñaëäs tulya-päëi-pädodara-çaréräù, samänäìga-pratyaìgä api puruñäù kula-çéla-vidyä-karma-çilpa-vicakñaëatväd räjatvam äpnuvanti | tatraiva cänye'lpa-buddhayas teñäm evänucarä bhavanti | tathä vibhävänubhäva-vyabhicäriëaù sthäyi-bhävän upäçritä bhavanti… yathä narendro bahujana-pariväro'pi sa eva näma labhate nänyaù sumahän api puruñaù tathä vibhävänubhäva-vyabhicäri- puraskåtaù2 sthäyé bhävo rasatäà3 labhate | [7.7*]

vyabhicäriëa iti kasmät ? ucyate—vi abhi ity etäv upasargau | caratér4 dhätuù | vividham äbhimukhyena raseñu carantéti vyabhicäriëaù | caranti nayantéty arthaù |5 kathaà nayantéti ? ucyate… yathä sürya idaà dinaà nakñatram amuà väsaraà6 nayatéti | na ca tena bähubhyäà skandhena vä néyate | kià tu loka-prasiddham etat [7.27*]

iti näöya-çästrséyä nirdeçä upamäna-mukhena abhinaya-prakäçya-rüpaka-miñeëaitäny eva padäni sugamayanti |

sarveñäà samavetänäà rüpaà yasya bhaved bahu |sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saïcäriëo matäù || [7.119*]7

rasasya säratvam itaratra nirëétuà—“änandätmä yato rasam” iti maandära-marande (9.35) |

1 ' - - - 'anubhävyate nena väg aìga sattva kåto bhinaya iti pätha äkare |2 parivåtaù3 rasa-näma4 - cara iti gaty artho dhätuù5 - - väg aìga sattvopetäù prayoge rasän nayantéti vyabhicäriëaù |6 amuà väsaraà iti äkare nästi |7 eña çlokaù sarveñu päëòu-lipiñu nopalabdhaù |

rase säraç camatkäro yaà vinä na raso rasaù |tac camatkära-säratve sarvatraivädbhuto rasaù ||1

iti dharma-dattoktänusaraëaà darpaëe |

änandaù sahajas tasya vyajyate sa kadäcana |vyaktiù sä tasya caitanya-camatkära-rasähvayä ||ädyas tasya vikäro yaù so’haìkära iti småtaù |tato’bhimänas tatredaà samäptaà bhuvana-trayam ||abhimänäd ratiù sä ca paripoñam upeyuñé |vyabhicäry-ädi-sämänyäc chåìgära iti géyate || [a.pu. 339.2-4]

ity ägneye rasa-paryälocane prasaìge itthaà darçitasya rasasyäsvädana-sulabha änanda iti tat-paçcäd eva tad-älocana-prasaìgo müle grantha-kåtä nihitaù ||

vibhävayaty utpädayatéti vibhävaù käraëam, anu pathäd bhävo bhavanaà yasya so’nubhävaù käryam, viçeñeëäbhimukhyena caritaà çélaà yasyeti vyabhicäré sahakäré | eteñäà saàyogät sambandhäd rasasya niñpattir abhivyaktiù | käraëa-kärya-sahakäritvena loke yä rasa-niñpatti-sämagré saiva kävye näöye ca vibhävädi-vyapadeçä bhavatéti sampradäyaù | käraëam atra nimittam |

lokanäthaù: abhivyaktir iti säkñätkära ity arthaù | yä rasa-niñpatti-sämagré käraëa-kärya-sahakäritvena lokaà kathitä saiva kävye näöye cety ädi ||

çiva-prasädaù : paramärthatas tv akhaëòa eka eva rasaù | loke ca rasa-niñpatti-sämagré-sambhärasya sphuraëe’pi khaëòaças teñäà rasodbodhakatva-rüpeëa na särvatriko bodha iti tu sa-pratétam, paraà kävye dåçye çravye ca rasasya prakäça-çaréram upalakñya viçleñaëa-dvärä teñäà khaëòatayä bodho’bhyupeyate iti hy alaìkära-çästra-vidäà çailé |

iyaà ca prakriyä sämäjikänäà bhaktänäà tad itareñäà ca raty-ädén bhävän äsvädäìkura-prädurbhäva-yogyän nitaräà sädhayatéti därçanika-matam ativartamänäpy avalambyate | rasätmakasya väkyasyopalabdhir eva brahma-säkñät-kära-sodaratayä varëyate—sä ca sädhanädi-kalpanam antareëa na supapädä (?), ato nätra käcid viòambanä | evam eva väkyapadéya-käraù sva-nibandhe—

çabdopahita-rüpäàs tän buddher viñayatäà gatän |pratyakñän iva kaàsädén sädhanatvena manyate ||

rasa-niñpattir iti | paramärthato rasa eväsvädäìkura-kandaù | laukike tu bodhe ñañöhé-samäsa-kalpanä | yad ähur darpaëa-käräù—“yadyapi rasäbhinnatayä carvaëasyäpi na käryatvam, tathäpi tasya kädäcitkatayä upacaritena käryatvena käryatvam upacaryate |”2 iti | kävye näöye ca älaìkärikopakramaà vibhävädi-saàjïä-kaläpakam iti präg eva darçitam asmäbhiù | bhakti-çästrasya viçeñato gauòéya-vaiñëava-paëòita-maëòalé-maëòitasya tasälaìkärika-prakriyä-diçam anusarataù

1 sähitya-darpaëasya 3.3 kärikäyä våttir drañöavyä.2 sähitya-darpaëasya 3.32 kärikäyä våttir drañöavyä

(Vide the article on bhakti by Sir G. Grierson in the Encyclopedia of Religion and Ethics.) na vibhinnaù saàjïaà saàhitädiù | tathä ca bhakti-rasämåta-sindhau bhakte rasatvenälaìkärika-saraëim anusåtya prakäçaù çrémad-rüpa-gosvämi-pädair darçitaù—

vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù |svädyatvaà hådi bhaktänäm änétä çravaëädibhiù |eñä kåñëa-ratiù sthäyé bhävo bhakti-raso bhavet || [bha.ra.si. 2.1.5]

käraëa-käryeti | etac ca laukika-bodha-pravåttim anusåtya | yad uktaà darpaëe—

käraëa-kärya-saïcäri-rüpä api hi lokataù |rasodbodhe vibhävädyäù käraëäny eva te matäù || [sä.da. 3.16]

tattva-säkñät-kärasya jïäna-kakñädhirohaëa-varëanaà näsväbhävikam | (“In man as he now exists, intuition is the fringe or penumbra of intellect.”) käraëa-käryädi-varëanaà säkalya-saìgraha-param iti sphuöam | yad uktaà kävya-prakäça-öékä-kådbhiù—“evaà ca vibhävädénäà daëòa-cakrädi-nyäyena sambhüyaiva käraëatvam, na tu tåëäraëi-maëi-nyäyenaikaikasya” iti ||

|| kärikä 62 ||

vibhävädénäà svarüpam äha—

vibhävo dvividhaù syäd älambanoddépanäkhyayä |älambanaà tad eva syät sthäyinäm äçrayo hi yat ||

lokanäthaù: älambanam iti | yad vastv älambya sthäyino prvåttä bhavanti, tad evälambanaà sthäyinäm äçrayo bhavatéty arthaù | yathä häsa-sthäyina udäharaëe (5.4) vasantotsavam älambya madhumaìgalasya väkyät sarveñäà prvåtto yo häsa-sthäyé tasyälambanaà vasantotsavaù | yathä’rjunasya bhaya-sthäyi-sthale viçva-rüpa-pradarçakaù çré-kåñëa evälambanam | yadyapi bhakti-rasämåta-sindhau vibhäva-sthäyi-bhäva-rasädénäà yä yäù prakriyäù kathitäù, tad-bhinnä evägra-granthe prakriyä älaìkärikäëäm anurodhenoktäù | ata eva käcit käcit prakriyä nätyanta-vicära-sahäpi, tathäpy apräkåta-mukhya-rasa-varëana-prasaìge ekaiva prakriyä bhavatéti näsamaïjasam iti jïeyam |

çiva-prasädaù : [öékäyäm] nätyanta-vicära-sahäpi | etac ca grantha-kåtä lakñitaà rasasya präkåtäçrayatä-pakñaà bhakti-rasasyäprädhänyam ity ädy akhilaà bhakti-rasämåta-sindhv-ädi-vaiñëava-prämäëika-nibandhebhyo vaimatyaà paçyadbhir ujjvala-nélamaëi-öékä-kådbhir gosvämi-pädäù khalv apara-gosvämina iväpräkåtäçrayasya rasasya mukhyatvam aìgékurväëä apy älaìkärika-cakra-mata-cäriëaù santas tad-gata-paddhatià cänusaranti | naitad asuñöhu | yato’khila-sämäjikänäm ekaiva pravåttir na bhavitä, na ca khalu sarvair bhaktais tat säyujyaà vä kävyasya särojjévyatayä svékartuà çakyaù | älaìkärikäëäà kävya-tattvodbodha eva tätparyam, kävyasya hi sarvatraiva sakala-hådaya-härakaà camatkäram äçrityaiva caritärthatä, na tu bhäva-pravaëa-sampradäya-viçeñädaram upajévya çästrasya çästra-kävyasyaiva vä kävyasya mahanéyatä | na ca khalu sarve bhaktäù

| bhaktäs tu sampradäya-viçeñäù | älaìkärikäëäà nikhila-kävya-paddhati-prakaöanam eva lakñyam | (“Criticisà stands like an interpreter between the inspired and the uninspired.” Carlyle.) anyathä’çiñöänäà kävye vimukhé-bhävo bhavitä | ato grantha-kåd-darçita-prakriyäyäà doñaviñkaraëaà na samyak ||

yat tän evoddépayati tad uddépanam iñyate |ebhir eva vyaïjakais tu tribhir udrekam ägataiù |äsvädäìkura-kando’sau bhävaù sthäyé rasäyate ||

etena rasasya käraëa-käryädéni naitäni, api tu anubhävasya käryasya käraëaà vibhävaù | vyabhicäré yaù so’py anubhävasya sahakäré | traya eva samuditäù santaù sthäyinaà sarébhävam äpädayanti | sthäyé samaväyi-käraëam | älambanoddépana-vibhävau nimitta-käraëam | sthäyino vikära-viçeño’samaväyi-käraëaà1 rasäbhivyakter eva, na tu rasasya |

lokanäthaù: yad iti | yad vastu tän sthäyi-bhävän uddépayati prakäçayati tad uddépanam | yathä häsa-sthale vidüñakasya madhumaìgalasya vaiklavyam | atraivänubhävé nayana-sphäratädiù | etan-mate sättvikä vyapanubhäväntargatä eva, na tu svatanträ ity api jïeyam | udrekaà pratyakñam ägataiù präptair ebhir eva vyaïjakair asau sthäyi-bhävo rasäyate rasa-svarüpatvena pariëato bhavati | sthäyé kathaà-bhävaù ? äsvädäìkurasya rasäsväda-rüpakäryasya kando béja-rüpaù | atha sthäyi-bhävasya nityatvena tat-pariëäma-rüpasya rasasyäpi nityatvam, ato rasaà prati na vibhävädénäà käraëatvädi sambhavati |

kià tv anubhävädén prati käryatva-käraëatva-sahakäritva-praväda-nirvähas tu teñäm eva madhya ekaà praty anyasya käraëatvam ädäyaivety äha—eteneti | nanu sthäyinaù pariëämitve2 kathaà nityatvam ? kathaà vä pariëämävasthäpannasya rasasya nityatv iti ced ucyate—yathä nityasya çré-kåñëasya pariëäma-rüpäëäà bälya-paugäëòa-kaiçoräëäà nityatvam, kià tu bhaktänäà darçanotkaëöhä-jagad-uddhärädi-prayojanaà nimittékåtya kadäcit teñäà präkaöyam, siddhe ca prayojane kadäcit teñäà prapaïcägocaratva-rüpam apräkaöyaà ca | tathäträpi vibhävädénäà melane sati bhakta-hådaye rasasya präkaöyam, teñäm antardhäne sati rasasyäpräkaöyaà jïeyam | paraà tu präkåta-sthale pürva-daçäà parityajyaiva tat-pariëämasyotpattiù | apräkåta-sthale tv acintya-çaktyä pürva-daçä-parityägaà vinaiva tat-pariëämasya präkaöyam | ubhayor nityatväd iti bhedo jïeyaù |

asamaväyi-käraëam iti | sthäyino hetu-bhütäc cittasya dravé-bhäva-rüpa-vikära-viçeño rasäbhivyakter eva samaväyi-käraëam ity arthaù |

na tu rasasyeti | sthäyino nityatvät tat-pariëäma-rüpa-rasasyäpi nityatvam iti bhävaù || çiva-prasädaù : na tu rasasya | raso vai saù iti çrutyä rasasya nitya-çuddha-parama-puruña-svarüpatvena na vikåta-mayatvaà sambhavati | ato vikära-viçeñäs tasya käraëäni na, param abhivyakti-pakñam urarékåtyava käraëatva-kalpanety alaà bahunä ||

1 vikära-viçeño samaväyi-käraëaà iti kha-pustake anavadhäna-puraùsaraù päöho lakñyate |2 pariëämatve iti mudrita-pustaka eva nätisaìgataù päöhaù |

|| kärikä 63 ||

atha ko’sau bhävaù ? sthäyé bhavatéti taà nirüpayati—

äsvädäìkura-kando’sti dharmaù kaçcana cetasaù |rajas-tamobhyäà hénasya çuddha-sattvatayä sataù ||

sa sthäyé kathyate vijïair vibhävasya påthaktayä |påthag-vidhatvaà yäty eña sämäjikatayä satäm ||

sämäjikatayä satäà sämäjikänäm eka eva kaçcid äsvädäìkura-kando manasaù ko’pi dharma-viçeñaù sthäyé | sa tu vibhävasyokta-prakära-dvividhasya bhedair eva bhidyate |

lokanäthaù : dharma iti | rajas-tamobhyäà rahitasya çuddha-sattvatayä saté vidyamänasya cetasaù kaçcana dharma eva sthäyé | rajas-tamor abhävena sämäjikänäm avidyä-rähityaà svata eväyätam | atas teñäà sattvam api na mäyä-våtti-rüpam api tu cid-rüpam eva, ata eva teñäà rasäsvädaka-citta-niñöha-dharmo’pi hlädiné-çaktir änandätmaka-våtti-rüpa eva, na tu jaòätmakaù | tathätve sthäyi-bhäva-svarüpasya jaòätmaka-tädåça-dharmasya vibhävädibhiù käraëair änandätmaka-rasa-rüpatvänupapatteù, na hi jaòa-parimäëa-rüpa änando bhavatéti |

eka eveti | nanu sthäyi-bhäva-rüpa-dharmasyaikatve katham ekasya sthäyino véra-rasa utsähatvam, karuëa-rase çokatvam, adbhuta-rase vismayatvaà bhavati, paraspara-viruddhänäm eteñäm utsähatvädénäm ekasmin sthäyi-rüpa-dharme våttitväbhäväd ity ata äha—sa tv iti | sa eko’pi dharma ukta-prakäraka-dvividhasya vibhävasya bhedair eva bhinno bhavatéty arthaù | yathaika eva sphaöiko javä-kusumädi-nänä-padärthänäà saìgät kadäcid raktaù kadäcit pétaù kadäcic chyäma ity ädi vividhäkäro bhavati tathaivaika eva sthäyi-rüpo dharmo véra-rasädi-poñakänäà nänä-vidha-bhävänäà saìgät kadäcid utsäha-rüpaù, kadäcid vismaya-rüpaù, kadäcic choka-rüpa ity ädi vividhäkärao bhavati iti bhävaù | etädåçaika-sthäyi-rüpa-dharmaù prapaïcäntargata-sämäjikänäà svaccha-rati-matäm eva rasäsvädakaù, na tu pärñadänäm, na vä tad-anugatänäà sädhakänäm, teñäà tu svataù-siddhä eva, ye ye sthäyino vartante, ta eva rasäsvädakä bhavantéti jïeyam ||

çiva-prasädaù : sthäyi-bhävasyälambanoddépana-vibhäva-gatatvena bahudhä prasäro vibhinnatä ca, tam äçritya rasasya pravartamänatvät raso’pi vividha ity äyäti | sa ca prasiddhaù siddhänta itarathä siddho’py atra vibhävädy-äçraya-bhede bhedas tad-äçritänäà rasänäà svata eva varévartéty äçayenätra müle nihitaù, iyaà ca paddhatir avatäritä | itarathä siddhir, yathä siddhäcärya-hemacandra-caraëänäm adho-likhita-yukti-süktio kalpyä—

jäta eva hi jantur iyatébhiù saàvidbhiù paréto bhavati | tathä hi duùkha-dveñé sukhäsvädän alälasaù sarvo riraàsayä vyäptaù svätmany utkarña-mänitayä param upahasati, utkarñäpäya-çaìkayä çocati, apäyaà prati krudhyati, apäya-hetu-parihäre samutsahate, vinipätäd bibheti, kiïcd

yuktatayäbhimanyamäno jugupsate, tataç ca para-kartavya-vaicitrya-darçanäd vismayate, kiïcij jihäsus tatra vairägyät praçamaà bhajate | na hi kadäcic citta-våtti-väsanä-çünyaù präëé bhavati iti |

eña ca bhävänäm udbhävana-prakäras tad äçrita-rasasya präkåtälambana-täpakñam upajévya siddho’py anya-mate sutaräm ayukto neti viduñäm ühanéyam | paraà präkåta-näyaka-gato yo bhävaù sa rasa-niryäsa-svädärtham avatäriëi çré-kåñëe lakñitaç ced anyathä vijåmbhate, evam api pärñada-sädhakädy-äçrito yaù sa itara-sämäjikäçritäd bhäväväd bhinnaù | evaà candra-candana-malaya-märutädi-gato bhävo viña-tuhina-çékarädi-gatäd bhinnaù | etat tu caitat-prasaìge smaraëéyaà yat svaccha-rati-matäm eva rasäsvädanam, nänyeñäm | evam api dharma-dattaù—

sa-väsanänäà sabhyänäà rasasyäsvädanaà bhavet |nirväsanäs tu raìgäntaù-käñöha-kuòy-açma-sannibhäù || [sä.da. 3.10*] iti |

|| kärikä 64 ||

anukäryäëäà tu svatanträ eva sthäyino nänä-vidhäù, yathä—

çåìgäre ratir utsäho vére syäc choka-vismayau |karuëädbhutayor häso häsye bhétir bhayänake |

jugupsä bébhatsa-saàjïe kopo raudre’ñöa näöyagäù ||

ete’ñöau sthäyino’ñöäsu näöya-raseñv iti kecit | kecit tu nirveda-sthäyi-bhävo’sti çänto’pi navamo rasaù [käpuruñärthra. 35] iti çänto’pi näöye rasaù | bhojas tu vatsala-premabhyäm ekädaça rasän äcañöe—vätsalye mama-käraù | premaëi citta-dravaù sthäyé, ekädaçaiva dåçaiva dåçye çravye’pi ca rasika-saàsadaù preñöhäù |

lokanäthaù : anukäryäëäm iti | yeñäm anukaraëaà naöäù kurvanti, te’nukäryä räma-sétädayaù | teñäà tu svataù-siddhäù svatanträ eva nänä-vidhäù sthäyino vartante | tad eväha—yatheti | nätya-rasesv iti | loke bhaya-janaka-vyäghrädi-darçanäd bhaya-janya-duùkham eva jäyate, na tv änandätmaka-bhayänaka-rasaù | ato näöya eva sämäjikänäà rasa iti bhävaù | ekädaçaiva rasä iti rasika-saàsadaù sämäjikasya preñöhäù ||

çiva-prasädaù : kataro’yaà bhojaù çåìgära-prakäça-kartä tad-itaro veti na viditaà viduñäm api | ata ekädaçeti saìkhyäyäà tan-matänuyäyinyäà na kim api tätparyaà samäkalanéyam | çåìgära-prakäça-matam uddhåtya mandära-marande navadhä kalpitänäà rasänäm aikyaà pratipäditam | tad yathä—“atha bhoja-nåpädénäà matam atra prakäçyate | raso vai sa iti çrutyä rasa ekaù prakértitaù | ato rasaù syäc chåìgära eka evetare tu na |” ñaò-rasä iti rasajïä bhiñajas tad-anusäriëaù kecid alaìkära-märgagä api | çänta-varjam añöau rasäù dåçye çravye ca kävye iti bharata-näöya-çästränusäriëo dhanikädayaù | nava rasä iti bhüyäàso’bhinava-guptädayaù | te ca sarve näöyepi, yad ähuù saìgéta-ratnäkara-käräù sva-nibandhasyäntimädhyäye—

añöäv eva rasä näöyeñv iti kecid acücudan | tad acäru yataù kaçcin na rasaà svadate naöaù ||

ity ädinä näöye’pi çänta-raso’stéti vyavasthäpitam | harihara-kåte bhartåhari-nirvede kåñëa-miçra-kåte prabodha-candrodaye ca tasyäìgitvenopalabdhiù | bäla-carita-çäkuntalottara-räma-caritädéñv itareñv aìgatveneti rasika-saàsado räddhäntaù | daça vatsala-sahitä ity anye | dvädaça däsya-sakhya-vätsalya-yutäù prasiddhäù çåìgärädaya ity arväcénä vaiñëavälaìkärikä bahavaù | atra tu sakhyasya na viçiñöa-rasa-kakñäyäà gaëanä | ratäv eva tasyäntarbhäva-nirdeçät | ata ekädaçeti kathanam | te ca çrémad-bhägavate cäëüra-vadha-prasaìge sücitäù, yathä—

mallänäm açanir nåëäà nara-varaù stréëäà smaro mürtimängopänäà sva-jano’satäà kñiti-bhujäà çästä sva-pitroù çiçuù |måtyur bhoja-pater viräò aviduñäà tattvaà paraà yoginäàvåñëénäà para-devateti vidito raìgaà gataù sägrajaù || [bhä.pu. 10.43.17]

çré-vyäsas tu dvädaçäpi rasän ihärvarëayad iti kåñëeëainé | gopänäà svajana iti sakhya-häsyayoù | sva-pitroù çiçur iti vatsala-karuëayoù | våñëénäà para-devateti däsyasya ca sammatatvät | çeñäù nava-sulakñyäù—ete dvädaça rasäù sarve’pi ekato vipariëamanéyäù | prema-vatsala-sakhyänäà ratau bhäväpara-saàjïa-devatä-viñaya-karatau väntarbhävaù suçakaù | itareñäà parivåtté ratnäpaëe kumära-sväminä darçitä—

caturvarga-madhye sarva-präëi-sulabhasya kämasya sarva-hådayaìgamatvät prathamaà çåìgäraù | tatas taj-janyatvena häsaù | tatas tad-virodhitvät karuëaù | tatas tan-nimitta-bhüto’rtha-pradhäno véraù | tato’rtha-kämayor dharma-mülatväd dharma-pradhäno véraù | tasya bhétäbhaya-pradäna-säratvät tad-anantaraà bhayänakaù | tatas tat-käraëa-bhüto bébhatsaù | véräkñipta-bhayänakädy-anantaraà véra-rasa-phala-bhüto’dbhutaù | trivarga-phalaka-rasänantaraà mokña-phalakaù çänta ity evam uddeçya-kramopapattiù |

vaiñëavälaìkärika-varyaiù çré-rüpa-gosvämi-caraëair api tat-pürva-kåtibhiù kalpitänäà dvädaçänäà rasänäm ekatvaà pratiñöhäpitam | sa ca bhakti-saàjïaù | ratiri iti bahulaà tasyäkhyä | “mukhyä gauëé ca sä dvedhä rasa-jïaiù parikértitä” [bha.ra.si. 2.5.2] iti tat-kåta-.bhävau | mukhya-çabdaù çänta-préti-preyo-vatsala-madhuräkhye çåìgära-bhede | gauëa-çabdena itareñäà véra-häsa-karuëädénäà sampräptiù | evam apy ujjvala-nélamaëäv upakrame—

mukhya-raseñu purä yaù saàkñepeëodito rahasyatvät |påthag eva bhakti-rasa-räö sa vistareëocyate madhuraù || [u.né. 1.2]

ity ekenäkhilasya tasya parämarçaù | mukhya-gauëänäà dåçya-çravyayor evaà påthak-karaëam älaìkärika-sampradäya-siddham, yathä kävya-prakäçe—“añöau näöye rasäù småtäù” iti präk | paçcät, “çänto’pi navamo rasaù” iti nirdeçaù | darpaëe’pi—“ity añöau rasäù çäntas tathä mataù” iti çäntasya påthaktayä sücanam | çravye tu navaivety abhipräyäbhidhänam etad iti kecit | na tad-ruciram ity uktam eveha präk | nänukärya-gato rasaù | api tu rasa ätma-gata ity ato dåçye çravye ca kävye samäna-saìkhyakä eva rasäù | ato müle dåçye çravye’péti pratékam ||

|| kärikä 65 ||

tatra ratir yathä—ratiç ceto-raïjakatä sukha-bhogänukülya-kåt |

sä préti-maitré-sauhärda-bhäva-saàjïäà ca gacchati ||yä samprayoga-viñayä sä ratiù parikértitä |

samprayogaù stré-puruña-vyavahäraù satäà mataù |asamprayoga-viñayä saiva prétir nigadyate ||

saiva ceto-raïjakatä |

lokanäthaù : ratir yatheti | cittasya raïjanaà dravébhävas taj-janaka-dharma-viçeña eva ceto-raïjakatä | saiva samprayoga-viñayä cet tadä ratir ucyate—iyam eva cittasya kaöhoratvaà dürékåtya komalatvaà dravébhävaà cotpädayati | pürvaà sämäjikänäà sthäyi-rüpo yo dharmo hlädiné-çakter våtti-rüpeëoktas tato’pi koöi-guëitänanda-rägäyä hlädiné-çakteù sära-våttis tad-rüpeyaà ratiù | asyä eva rateù päkät päkäntaraà präpya carama-daçäyäà mahä-räga-paryanta-päko bhaviñyati | ata eva daçama-skande tädåçaà mahä-rägaà dåñövä uddhavaù sa-camatkäram äha—“govinda eva nikhilätmani rüòha-bhäväù” [bhä.pu. 10.47.58] iti | rüòha-bhävasyäpara-paryäyo mahä-rägo mahä-bhäva iti ca |

sukha-bhogeti | kñudhä yathä’nna-vyaïjanädénäà bhojana-janya-sukhasyänukülyaà karoti tatheyaà ratir api çré-kåñëasya näma-rüpa-guëa-lélä-çravaëa-darçanädi-janya-sukha-bhogänäm änukülyaà karoti | ratimatäà yathä çré-kåñëasya näma-guëa-lélä’di-çravaëa-darçanädi-janyaà sukhaà jäyate, na tathä rati-çünyänäm iti jïeyam | sukhasya yat kiïcid vailakñaëyam ädäya bheda-trayam äha—seti | sä ratir bhinnä ceto-raïjakatä saàjïä-trayaà gacchati ||

çiva-prasädaù : ratir eva sarvam äkramya tiñöhati | asyä eva rateù çänta-påity-ädinä païcadhä mukhyatvena kalpanam, véra-häsädiñv añöadhä [saptadhä] gauëatvenäpi nirdeçaù | rater itthaà vedäs tat-prapaïcas tu nélamaëy-ädiñu grantheñu sücitäs tatraiva tad drañöavyam—

vidagdhänäà mitho lélä-viläsena yathä sukham |na tathä samprayogeëa syäd evaà rasikä viduù || [u.né. 15.253]

ity asamprayoga-viñayäyä stré-janälambanäyäù puruñälambanäyäç ca rateù stutiù çré-rüpa-gosvämi-caraëänäà granthe ||

|| kärikä 66 ||

sakhi-patryäà pati-sakhe draupadé-kåñëayor yathä |dvayoù sakhéñu sakhiñu saiva maitré nigadyate ||

dvayoù stré-puruñayoù | stréëäà sakhéñu | puruñäëäà sakhiñu ||

lokanäthaù : draupadé-kåñëayoù sakhyaà prétir ucyate | tathä stréëäà sakhéñu paraspara-sakhyaà maitry ucyate ||

|| kärikä 67 ||

mano-våtti-mayé prétir maitré sparçädikocitä |nirvikärä sadaikäbhä sä sauhärdam itéñyate ||

sadaikäbhä sadaika-rüpä sä cetoraïjakatä sauhärdam | sä ca stré-sakhénäà pati-sakhénäà ca paraspara-viñayä |

lokanäthaù : iyaà maitré paraspara-skandhädiñu hastädi-sparça-karmaëy ucitä bhavati | stréëäà paraspara-yatheñöa-spraçädi-vyavahäre doño nästi | evaà puruñäëäà jïeyam | préti-sauhärdäbhyäm etädåça-viçeño maitryäà jïeyaù | tatra tatra stré-puruña-mukhye svacchanda-sparçänaucityät stré-sakhénäà stréëäà pati-sakhénäà puruñäëäà ca paraspara-viñayä | nirvikäreti | stré-puruñayoù paraspara-darçane’pi vikära-rahitety arthaù ||

çivaprasädaù : äntaraà bhävam upajévya vartamänäyä rater bahir abhivyaktito vyaktitocitä | asyäà ceha lakñitäyäù préter mano-maya-vartitva-kalpanam | manträs tv aìga-sparçädi-bähyäbhivyaktimattvam | sauhärdaà tv aparivartana-çélatvam eva mukhyaà liìgam, viçväso mitra-bhävaà ca sakhyaà dvividham éritam | asyä atra vaiñëava-çästra-darçita-paddhatyä älambana-bhedena vibhägaù vistaras tu bhakti-rasämåta-sindhv-ädau drañöavyaù | eñu bhedeñu kecit kämänugäyä bhakter bimbänubimba-bhütäù | kecana sambandha-rüpäyäù, ity ädi vicäras tu nätra kåtaù | bhävaù—eña sarvätiçäyi-mähätmyän mahä-bhäväkhyäd bhinna ittham anyatra lakñitaà ca—

çuddha-sattva-viçeñätmä prema-süryäàçu-sämya-bhäk |rucibhiç citta-mäsåëya-kåd asau bhäva ucyate || [bha.ra.si. 1.3.1]

iti bhäva-bhakti-laharyäm | maitrya-sakhyayor bhedo darçitaù çrémad-rüpa-gosvämi-caraëaiù lakñaëa-pradarçana-vyäjena, yathä—

bhävajïaiù procyate maitraà viçrambho vinayänvitaù || [u.né. 14.111]visrambhaà sädhvasonmuktaù sakhyaà sva-vaçatä-mayaù || [u.né. 14.114]

ratau prétis tu na tathä, rägasya vibhävo viläso vistäraç ca vartate | kåñëärjunayoù sauhärdyaà çré-kåñëa-rukmiëyoù prété ratir vä ||

|| kärikä 68 ||

saiva devädi-viñayä ratir bhävaç ca kathyate ||

saiva ceto-raïjakatä | ädi-çabdäd guru-prabhåtiç ca |

lokanäthaù: nanu çré-kåñëasya devottamatvena sarva-vyäpakatvädi-rüpatvena stava-kartur bhaktasya yaù sthäyé saù samprayogäviñyatväbhävän na rati-çabda-väcyaù, kintu tasya sthäyino bhäva it svatantra-saàjïä jïeyety äha—saiveti | devaù çré-kåñëas tasya devatva-sarva-vyäpakatvädi-rüpeëa yä ceto-raïjakatä saiva bhävaù | ayam eva bhakti-raso bhavatéty agre vakñyati | kintv ayaà bhäva-rüpa-sthäyé samprayoga-viñayä yä ratis tasyäù pariëäma-rüpo yo bhävas tasmäd bhinna eva jïeyaù ||

çiva-prasädaù : bhakti-raso bhaviñyatéti | etac ca sampradäyi-matänusäreëa alaìkära-nibandhe bhakti-rasasya ratitvena bhävatayä vä nirväho nätiduùsädha iti pürvam evävocäma |

anyäbhiläñitä-çünyaà jïäna-karmädy-anävåtam |änukülyena kåñëänuçélanaà bhaktir uttamä || [bha.ra.si. 1.1.11]

sä ca bhaktir na sämäjika-mätra-håd-vartiné | ato’laìkära-çästre tam anulakñya bhedädi-kalpanaà na yathärtham | kavi-karëapüra-gosvämi-pädäs tu kvacid ubhaya-mata-sämaïjasya-sädhanam icchantaù svakéya-mata-jäle asämaïjasyaà jaöilatäà cänayanti | yo bhävo’tra rater bhedatvenoktaù sa paçcäd bhinnatvena gaëyata iti nätisundaraà samädhänam ||

|| kärikä 69 ||

yä samprayoga-viñayä säpy avasthä-viçeñataù |päkät päkäntaraà präpya carame paryavasyati ||

carama-päke yataù päkäntaraà nästi, yathekñu-rasaù sitopalä-päkävadhiù | yad uktam—

yathekñüëäà raso hy ämaù päkät päkäntarair guòaù |guòo’pi päkataù päke carame syät sitopalä ||tathä ratir bhäva-pürva-räga-rägäkhya-päkataù |anurägaù sa praëaya-premabhyäà päkam ägataù |sneha-päkam atho yäti mahä-rägo’yam ucyate ||1

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä || [sä.da. 3.93] ity ukte rateù prathamaù päko bhävaù |

lokanäthaù: avasthä-viçeña iti | raty-uttara-çravaëa-kértanädi-bhajanänäà paunaùpunyena jäto yo rater utkarña-rüpävasthä-viçeñas taà präpyety arthaù | sä ratir utkarña-daçäà präpya prathama-päkäd bhäva-rüpeëa pariëato bhavati | atra päkas tu bhajanasya paunaùpunyena jïeyam | tatra dåñöänto yatheti—ämo’pakva ikñu-rasaù päkät päkäntaraiù paunaùpunyena guòo bhavati | yathä ca guòa eva päka-paunaùpunyena khaëòo bhavati, tathä bhävo’pi bhajana-paunaùpunyena raty-apekñayotkarña-daçäà präpya pürva-rägo bhavati | evaà krameëotkarñasya

1 ananta-däsasya rasa-sudhäkaraù iti likhitvä sandeha-sücikä praçna-cihnä saàyojitä sampädakena.

parama-käñöhäpanno mahäräja änandasya paramävadhi-rüpaù—etädåçé mahärägo gopénäm eva, nänyeñäà bhaktänäm | ata eva—kåñëe kva caiña paramätmani rüòha-bhävaù [bhä.pu. 10.47.58] ity uktvä uddhavenäpy asyaiva rüòha-bhävatvenotkarñaù kåtaù | evaà—äsäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäà [bhä.pu. 10.47.60] iti padyena gopénäm eva caraëa-dhüli-präptau tåëa-janmäkäìkñä kåtä, na tu kadäpi rukmiëé-lakñmé-prabhåténäm, kuträpi çästre’dåñöatvät | sitopaleti—misréti prasiddhäyä matsyaëòikäyäç carama-päkäj jätaù kaçcid apürva-padärtha-viçeñaù paçcima-deçe prasiddhaù | nivikäreti | vikäro’tra viñaye’tyäsaktiù, tad-rahite citte ity arthaù ||

çiva-prasädaù : sarve eva bhävä yathokta-vivarta-bhedäù | carame vivarte mahä-bhävasya viläsaù |

çåìgära-rasa-sarvasvaà çikhi-piccha-vibhüñaëam |aìgékåta-naräkäram äçraye bhuvanäçrayam || [kå.ka. 93, u.né. 1.22]

iti lélä-çukoktau saiva pariëatir upabhojyä | rasasyäbhivyakteù paräà käñöhäm alambyaivoktaà rasa-sarvasve çrémad-bhägavate prathame—

nigama-kalpa-taror galitaà phalaàçuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam |pibata bhägavataà rasam älayaàmuhur aho rasikä bhuvi bhävukäù || [bhä.pu. 1.1.3]

prema-padena sädhäraëyena paricitäyä asyä rateù prakarña-täratamyät kvacit saàjïäntaräëy api pradarçyante, te cetthaà nirdiñöä nélamaëau—

iyam eva ratiù prauòhä mahäbhäva-daçäà vrajet |yä mågyä syäd vimuktänäà bhaktänäà ca varéyasäm ||syäd dåòheyaà ratiù premä prodyan snehaù kramäd ayam |syän mänaù praëayo rägo’nurägo bhäva ity api ||béjam ikñuù sa ca rasaù sa guòaù khaëòa eva saù |sa çarkarä sitä sä ca sä yathä syät sitopalä ||ataù prema-viläsäù syur bhäväù snehädayas tu ñaö |präyo vyavahriyante’mé prema-çabdena süribhiù || [u.né. 14.57-61]

vistaras tatraiva drañöavyaù | rasärëava-sudhäkare tv ayam artha upamänänareëa sücitaù—prema-viläsänäà tu sarveñäà tatra cätreva yathä-kramam ekaiva saàjïä-paripäöi | tathä ca—

aìkura-pallava-kalikä-prasüna-phala-bhoga-bhäg iyaà kramaçaù |premä mänaù praëayaù sneho rägo’nurägaç ca || [ra.su. 2.257] ity ukteù ||

|| kärikä 70 ||

ko’sau raso yasyäbhivyaktaye vibhävädénäà käraëatvam ity apekñäyäà tat-svarüpam äha—

bahir-antaù-karaëayor vyäpäräntara-rodhakam |

sva-käraëädi-saàçleñi camatkäri sukhaà rasaù ||

ayaà tüttama-prakåténäm anukäryäëäà svataù-siddha eva | kävyädau tu sämäjikänäm eva teñäà sarva-rasäbhivyakti-çäly eka eva pürvoktaù kaçcanäsväda-kandaç ceto-dharma-viçeñaù sthäyé | tatra yuktir darçayiñyate |

lokanäthaù: atha rasa-säkñätkäre paripäöé, yathä—ädau çravaëa-kértanädi-bhajanänäà paunaùpunyäd änanda-rüpäyä rater ävirbhävaù | tad-anantaraà vibhävädi-samavadhäna-daçäyäà rateù säkñätkäraù | tad-anantaraà ratir eva rasa-rüpä bhavati | tad-anantaraà punas tair eva vibhävädibhiù karaëai rasa-säkñätkäraù | evaà sati rati-säkñätkäre yädåçänandävirbhävas tato’pi koöi-guëitänandävirbhävo rasa-säkñätkäre | etad eväha—bahir iti | samprati rati-säkñätkäre yädåça-sukhänubhavaù | evaà pürvasminn aneka-padärtha-viñayakä ye ye sukhänubhavä äsan | tebhyaù sarvebhyaù sakäçät koöi-koöi-guëädhiko yo rasa-daçäyäm änandänubhavas tasmäj jäto yac camatkäras tad-viçiñöaà sukhaà rasa iti rasa-lakñaëam |

atha ko’sau camatkäraù ? ity äkäìkñäyäm äha—yathä bahir vastünäm anekeñäà madhye kasyacit sarvotkåñöädbhuta-vastuno darçanän netrasya camaktäro jäyate, tatra camatkära-padärtho netrasa sphäratä-rüpaù, tathaiväträpy antarvastünäà madhye rasatä-daçäyäà kasyacid adbhuta-sukhasyänubhaväj jätä cittasya sphärataiva camatkäraù | camatkäri sukhaà kédåçaà bhavet ? ity apekñäyäà viçeñaëam äha—bahir iti | rasayodaya-daçäyäà bahir-indriyäëäà ca rasänuyogi-padärtha-mätre yo våtti-rüpo vyäpäras tasya rodhakaà pratibandhakam ity arthaù | tathä ca, rasa-säkñätkäre käraëé-bhüta-vibhäväder abhänam, na tu tadäném indriyäëäà padärthäntarasya jïäna-janane sämarthyam astéti bhävaù |

tad eva punar viçeñaëäntareëäha—sva-käraëeti | sva-käraëädi vibhävädi | tasya saàçleñi | tathä ca vibhävädi-sahitasyeva rasasya säkñätkäro jäyata ity arthaù | yathaikam eva dadhi vastu sitä-marica-karpürädi-nänä-vastu-militaà sahasräläsyaà bhavati | tasyäsvädana-käle citra-rasasya pratyakño bhavati tathety arthaù |

ayaà tv iti | ayaà rasa uttama-prakåténäm apräkåtänäm anukäryäëäà bhaktänäm |

çiva-prasädaù : rasasya svarüpa-lakñaëaà taöastha-lakñaëaà ca darçitaà öékä-kåtäsväda-svabhäva-sücanena viçeñaëa-prapaïcyäjena ca | evaà vidheñu sthaleñüpamäna-dvärä viçadékaraëaà vinä nänyä gatiù | saiva öékäyäà darçitä | rase säraç camatkära iti camatkärasyaiva prädhänyam | darpaëädiñu nibandheñv asyaiva—

lokottara-camatkära-präëaù kaiçcit pramätåbhiù |sväkäravad abhinnatvenäyam äsvädyate rasaù || [sä.da. 3.3]

ity ädi väkyena parämarço vihitaù | camatkäréti camatkärasyäpräkåtataiva bodhayitré ||

|| kärikä 71 ||

rasasyänanda-dharmatväd aikadhyaà bhäva eva hi |upädhi-bhedän nänätvaà ratyädaya upädhayaù ||

raty-ädayaù sthäyinaù | yathä nänä-vidha-çaräva-salila-täratamye’pi taraëi-bimba-pratibimba eka eva, tathopädhi-gata eva bhedaù, nänanda-gato rasasya ukta-prakäreñu sthäyiñu kaçcid bhaya-niñöhaù | kaçcid eka-niñöha ubhaya-niñöhaç ca | tatra raty-ädir ubhaya-niñöhaù | jugupsädir eka-niñöhaù | krodhädir eka-niñöho dvi-niñöhaç ca ity anukäryäëäm eva | sämäjikänäm eka evety uktatvät ||

lokanäthaù: nanu, yathä raty-ädénäà bhäva-pürva-rägädi-rüpo nänä-vidha-päka uktas tathä rasasyäpy ekasya päkän nänä-vidhatvaà kathaà noktam ? taträha—rasasyeti | änanda-dharmatväc caramänanda-rüpatväd aikadhyam eka-vidhatvam | yathä sitopaläyäù päkäntaraà nästi, yathä vä mahärägasyäpi kñaram änandatvena päkäntaraà nästi, tathaiva rasasyäpi | atraikasya rasasya na nänä-vidhatvaà jïeyam | bhäva iti nänätvaà präpnotéti çeñäh | “yathä nänä-vidha-çaräva” ity ädi-päöhaù kädäcitko na sarva-sammataù ||

çiva-prasädaù : yathaika eväkäça upädhi-bhedät ghaöäkäça-paöäkäçädi-saàjïayä påthak påthag ullikhyate, tathaika eva rasa älambanoddépanädi-nänä-vidhopädhi-bhedena kadäcic chåìgäratayä kadäcid vératvena kadäcit karuëäkhyayä vä vyavahriyate | evam eva rasämåta-sindhu-darçita-paribhäväyäà rater gauëé-mukhyä-bhedena saìgamanam | änandas tu sarvatraiva samäna-lakñmä samänänubhava-prakäraà ca | ato vastu-gatyä bhinna-saàjïatve’pi na svarüpato bhinnatä ||

sämäjikänäà pakñe tat-tad-bhäva-prapaïcasya na vastuto’nubhütiù, api tu tato jätasyäkhaëòa-svarüpasyänandasyaiväsvädaù | anukäryäëäà çåìgära-rasa-bhäjäà kadäcit sambhogaù, kadäcid vipralambhaù, kadäcin mänaù, kadäcic cintä vaiklavyaà dainyaà vä | tad-upabhuïjänänäà sämäjikänäm eka eva änandaù sarvatra | evaà vérädbhutädiñv itareñu raseñu | na cätra sämäjika-bodhopalakñyam evälaìkärikasya çästram iti kåtvä rasänäà bhäga-kalpanä vistareëa vicärädiç ca nindyate | “prayojanam anuddiçya na mando’pi pravartate” iti nyäyäd aträpi viçleñaëa-mukhena sämäjikänäà bodhodghäöane saukaryam ühanéyam | ayam äçayo yad rasänäm añöadhä vibhägaù kåtas tad-anubhävädi-bahiù-prakäça-kakñäm avalambyänukäryäëäà näyakädénäà bahutvam anusåtya, na tu rasa-svarüpasyänandasyedåktayettayä vä bhedena | rasätma-vädinäm anubhava-säkñikänandasya tadänéà vedyäntara-sparça-çünyatvenälaukika-camatkäravattayä ca na bheda-kalpanä sambhavatéti tattvam | prakäça-darpaëa-kåd-ädayo bäòham etan-mata-poñakä api sämäjikänäm eka eva rasa iti na sphuöam abhidadhati | tatredam api tad-abhipräya-vilasitaà sambhavi yan na khalu sarveñäà rasänäm änanda-mäträ änanda-prakåtiç caikä | bébhatsa-jugupsädiñu çåìgära-karuëädita upalabdheù påthaktvasya nihnotum açakyatvät | vayaà tu sambhävanäm apy etädåçéà na bahu manyämahe | käraëaà ca tatra präk pradarçitam eva | na khalu bahir äveñöana-bhedata äntar-änandasya svarüpa-bhedaù kalpyaù | evam apy ädhunikäù pratécyäù kävya-tattva-vidaù, yathä the views of B. Croce, Springarn, Henderson and others.

|| kärikä 72 ||

präkåtäpräkåtäbhäsa-bhedäd eña tridhä mataù ||

eña rasaù präkåto laukiko mälaté-mädhavädi-niñöhaù, apräkåtaù çré-kåñëa-rädhädi-niñöhaù | äbhäsas tv anaucityädi-pravartitaù | sa cäbhäsas trividhaù—prasiddha-kåtrima-siddha-bhedät | ädyaù präk prasiddhi-mätropahataù, na tu sampatsyamänaù | sa ca rasäbhäso bhavann api rasa-poñakaù | yathä nandana-sambandha-prasiddhau mälatyä mädhave rati-puñöir iti präkåte | apräkåte tu çiçupäla-sambandha-prasiddhau çré-rukmiëyäù çré-kåñëe rati-puñöiù | kåtrimas tu nandanaà prati mälaté-veça-dhäriëo makarandasya vämya-prakaöanädiù | siddhas tv anaucitya-pravartita eva | anaucityaà caikasyä aneka-känta-niñöhatvam | yad uktaà—

yadyapy ayaà rasäbhäsaù paroòha-ramaëé-ratiù |tathäpi dhvani-vaiçiñöyäd uttamaà kävyam eva tat || iti |1

lokanäthaù: präkåte rasa eva nästi | tad api yat traividhyam uktam, tat para-matänusäreëa iti jïeyam | präkåte ye rasaà manyante te bhräntä eva | yato’tra kåmi-viò-bhasmänta-niñöhe präkåta-näyakeñv atinaçvareñu raso na bhavati, vicärato vibhäva-vairüpyät tad viparétaà ghåëämayaà vairasyam evotpadyate, tatraiva rasaà varëayantéty arthaù | ata eva grantha-käreëäpi präkåta-viñaya ekam api padyaà nodähåtam, kintu apräkåta eva sarväëi padyäny udähåtänéti jïeyam |

prasiddheti rukmiëyä saha çiçupälasya sambandho lokänäà prasiddhi-mätreëopahataù bhräntänäà pratéti-viñayaù, na tu sampatsyamänaù | na sambandho na tu sampanno bhaviñyatéty arthaù | ataù çiçupälasya rukmiëyäà ratau rasäbhäsa eva | evaà paroòha-ramaëéñu puruñasya ratir api rasäbhäsa eva, präkåta-viñayatvät ||

çiva-prasädaù : präkåte rasa eva nästéti hi sampradäya-vidaù | tan-mate çré-kåñëa eva rasaù sambhavé, na tv itarasmin präkåta-jane | matam etad älaìkärika-matänusäri neti öékäkåtaiva sücitam | vastutas tu rasätma-vedino grantha-kåtaù präkåte rasa-sattvam apahnotuà na çaknuvantéti sarvaà jïäyata eva—tathäpi sva-sampradäya-mata-rakñaëa-miñeëa cäturé-jäla-jåmbhaëam | mäntänäà jévänäm anantä jïänaà tad eva jägarti, yad eva te rasäsvädana-sulabham änandam upabhuïjate | ataù kathaà teñäm adhikäraù ? kutaç cänavasara iti präkåtänäm asmäkaà na jïäna-gocaram | yat tu grantha-käreëa präkåta-viñaya ekam api padyaà nodhähåtam iti kåtvä tasya präkåte rasäsattva-kalpa-pakñäìgékaraëaà na tat samyak, api tu vaidagdhyäbhäva-mätram eva | yato’tra granthe çré-kåñëa-lélämåtam eva varëanäyam udäharaëaà chaleneti grantha-kåto håd-gato bhävaù | ato’tra granthe präkåta-carita-varëanam apräsaìgikam ity eva tasya varjanam, na tu käraëäntareëeti |

präkåtäçrayasya rasasya sattäm apahnuvatäà vaiñëavälaìkärikäëäm iyaà hi çailé—yatra präkåta-caritam upajévya hétareñäm älaìkärikäëäà mate raso vartate, tatra

1 ananta-däsasya rasa-sudhäkaraù iti likhitvä sandeha-sücikä praçna-cihnä saàyojitä sampädakena.

vaiñëaväëäà mataà rasatä na jätu sambhavati | yatra tu paroòha-ramaëé-rati-sthalaà vaiñëaväëäà mate rasasyetara-vyavacchinnä sattä, taträlaìkärika-cakravartina itare rasasyäbhäsatvena sthitim upapädayanti | präkåte rasa-vikåtim asahamänänäà rétir yuktiç cänanda-candrikäyäm itthaà lakñitä—

nanu tarhy etal-lakñaëaà präkåta-näyikäsu damayantém älasyädiñv avyäptim iti ced iñöäpattir eva | raso vai saù | rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati iti çruti-pratipäditasya säkñäc-cidänanda-ghanasya rasasya vivåtir bhavad-ädibhir apräkåtér bhagavat-preyasér älakñyaiva kåtä | tatra muhyadbhiù kavibhir yadi präkåtädiñu piçitäsåg-vië-mütra-jarämaraëädimatéñu stréñu sa rasaù paryäpayiñyate, tarhi vayaà kià kurmaù ? tathä hy uktaà rasa-pakña-vyäkhyäyäm—tene brahma hådä ya ädi-kavaye muhyanti yat sürayaù, tejo-väri-mådäà yathä vinimayaù [bhä.pu. 1.1.1] iti | ya ädyasya rasyasya kavayaù kävya-kåto muhyanti | bhrameëälakñye’pi präkåta-rasa-lakñaëasya saìgamanät [änanda-candrikä 11.7] ity ädi |

kavi-karëapüra-caraëäs tu präkåte’py äçraye rasasya sattäm itarälaìkärikä iva svékurvanti | paraà teñäm api mate’präkåtäçraya eva mukhyo rasaù | öékä-kåtä gosvämi-cakra-dhuréëä etad api na sahante, “präkåte ye rasaà manyante te bhräntä eva” ity ädi kaöäkñeëa sücayantaù svam äçayaà mata-däròhyam eva väïchanti | apräkåtäçrayasya rasasyäbhäsatä-pakñas tu vayam itaraträlocayiñyämaù | “präkåte rasa eva nästi’ iti tu sotpräsam äsphälanaà bhakti-çästra-vyäkhyänaà yathä kathaïcit aucityam ävahatu, na tu käntäm asmittayä upadeça-yuji kävye tad-äçritälaìkärika-vacaù-prapaïcaà ca tasyopayogaù | atredam avadheyaà—atigahana-svarüpe rase präkåtäçrayatä-pakñas tattväsvädädy-uccatara-kakñäm adhirohadbhir apäkartuà suçaka eva | iti vaiñëava-gosvämi-matasyäbhränta ## vyavahärikaà prapaïca-rüpe na tasya prayuktir janän präkåtäçritäni kälindäsädi-kåta-kävyäni pratyädariëé vidhätety alaà tasya samyak parigraheëa ||

anaucityaà—“aucityaà rasa-siddhasya sthiraà kävyasya jévitam” ity aucityam eva präk sarvatra gaëyate | paçu-gata-rata-### puruña-gata-prät## na kadäpi käntä-samitayopadeça-yojitvaà sväbhävikam | präkåta evedam | apräkåtaà tu sakala-laukika-sémäm atiçayäne parama-puruñe na käpi nindyänindyatä cintä | anyatra tv eña vicäro na nihitaù | atra sampradäya-matäviñkära-kalpanäm äkäìkñya sa nipuëaà samähitaù | äbhäsasya bheda-pradarçanam apy asya grantha-kåta älaìkärika-mata-sämaïjasya-sädhane nirbandhaà prakaöayatitaräm | siddha-rasäbhäsaà vinä’nye bhedä etair aparälaìkärikais tathä samaà svékåtäù | siddha-rasäbhäsasyätra vaiñëava-mata-praëälém anusåtya carama-rasa-pakñe sthäpana-prayäsaù sva-sampradäya-mataà prati bhakti-kalpanä-kautukam upapädayati | na caivaà-kathane sva-mata-virodha audäsényaà vä hetuù | yataç camatkära-lakñaëena kävyasya utkarña-khyäpanäd äbhäsasyäpi mukhyatvena vipariëatir nätyanta-düñaëéyä kåtrimo rasäbhäsaù nisarga-premavatäà gopa-subhruväà gokula-nandanasya ca pakñe na kalpya iti na tasya tad-bhede nirdeçaù ||

tathäpi raso bhävas tad-äbhäso bhäva-çänty-ädir akramaù | ity ädy-ukta-diçä äbhäso’pi camatkära-daçäyäà dhvani-bhäg bhavet iti dhvani-maryädayaivottama-kävyatvam, na tv anaucitya-rétyä iti präkåte, apräkåte tu paroòha-ramaëé-ratir eva sarvottamatayä bhüyasé çrüyate, na tasyä

anaucitya-pravartitvam, alaukikatva-siddher bhüñaëam eva na tu düñaëam iti nyäyät | tarkägocaratväc ca | tathä ca—alaukikäç ca ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet iti ca |

lokanäthaù: sarvottamatayeti | çänti-prabhåti-païca-vidha-raténäà madhye çåìgära-ratiù sarvottamä | sä ca ratir dvividhä—svakéyä rukmiëy-ädi-niñöhä, parakéyä vraja-sundaré-niñöhä ca | tayor madhye paroòha-ramaëé çré-vraja-sundaré tan-niñöhä ratiù sarvottamety arthaù | bhüyaséti sarva-vedetihäsa-puräëädénäà sära-bhüte çré-bhägavate çré-kåñëenoktaà—

na päraye’haà niravadya-saàyujäà sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù |yäm äbhajan durjara-geha-çåìkhaläù saàvåçcya tad vaù pratiyätu sädhunä || [bhä.pu. 10.32.22]

tatraiva çré-uddhavenäpy uktaà—“yä dustyajaà svajanam ärya-pathaà ca hitvä” ity ädi | ujjvala-nélamaëau çrémad-rüpa-gosvämibhir apy uktam—“atraiva paramotkarñaù çåìgärasya pratiñöhitaù” [u.né. 1.19] ity ädau | mahänubhävänäà dåçya-çravya-kävyädau parakéyä sarvottamatayä çrüyate ity arthaù ||

çiva-prasädaù : paroòha-ramaëé-raté raso nu, api tu rasäbhäsa eveti sampradäya-vidäm älaìkärikäëäà räddhäntaù—

paroòhäà varjayitvätra veçyäà cänanurägiëém |älambanaà näyikäù syur dakñiëädyäç ca näyakam || [sä.da. 3.212] iti darpaëa-kåd-ukteù |

ekatraivänurägaç ca tiryaì mleccha-gato’pi ca |yoñito bahu-saktiç candramäbhäsas tridhä matam ||

iti pratäparudréya-mata-sthiteç ca |

evam apy anarväcénäù sarve kaëöhäbharaëa-kahnojädyäù rasa-çästra-viçäradäù bahavo rudra-bhaööa-bhänu-dattaç ca paroòha-ramaëé-raté rasa eva na rasäbhäsa iti vaiñëavälaìkärikä bhakti-märga-cäriëaù çrémad-rüpa-gosvämi-prabhåtayaù | kaustubha-kåt tu rasäbhäso bhavann apy asau rasa-poñaka iti sucintitaà sva-saméhitaà prakäçayann api sva-sampradäya-mata-däròhye dräk nirbandhavän iva pratéyate |

paroòha-ramaëé-raty-äçrayaà kävyam uttamaà kävyam evety atra tu na vibhinna-matävalambinor apy etayoù käpi vipratipattiù | dhvani-vaiçiñöyam eva käraëatvenopanyasya ubhayair api taiù gähäsattasäi-amaruçataka-çåìgäraçataka-padyävaly-ädi-täpin padyänäà sat-kävyatvenäìgékåtatvät | apräkåta-viñayaka-paroòhä-ramaëé-rati-pakñe ca näsmäkaà raso’sau rasäbhäso veti nirbandhätiçayaù, yataù sakala-sahådaya-hådayävarjana-käriëi rasa-niryäsa-svädärtham avatäriëi säkñäd rasa-kadambe, “kåñëas tu bhägavat svayaà” iti bhägavata-saàhitodite kim anenäloka-prapaïca-kalite iva måñä-viväda-çauëòyena | dhanyaà-manya-jévanänäà gopäìganänäà bhagavatä çré-kåñëena saha—

våndäraëye viharatä sadä räsädi-vibhramaiù |hariëä vraja-näréëäà viraho’sti na karhicit ||

iti skanda-puräëéyopadeçämåtäd anädy-ananta-sambandhatvam |

kätyäyani mahä-mäye mahä-yoginy adhéçvari |nanda-gopa-sutaà devi patià me kuru te namaù || [bhä.pu. 10.22.4]iti saìkalpam äcerur yä gokula-kumärikäù |täsv eva kiyaténäà tu pati-bhävo haräv abhüt || [u.né. 1.14-15] iti |

“gändharva-rétyä svékärät svéyätvam iha vastutaù” [u.né. 3.16] iti ca bhavatäm abhidhanät, “yätäbalä vrajaà siddhä mayemä raàsyatha kñapäù” [bhä.pu. 10.22.27]… “bhaviñyämi patir hi vaù” ity-ädi-çrémad-bhägavata-darçanäc ca bhagavataù patitvam evästu, “yä dustyajaà svajanam ärya-pathaà ca hitvä” ity ädi, “yä mäbhajan durjara-geha-çåìkhalä” ity ädi taträtyäçayät—

dåñöyä keçava gopa-räga-hatayä kiïcin na dåñöaà mayätenädya skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |1

ity-ädy-abhiyuktokteç ca siddham aupapatyam evästu vä tasya, näsmäkaà kävya-rasa-rasikänäà kim api vaktavyam avaktavyaà vä taträste |

param imam upadeçam ädriyadhvaànigama-vaneñu nitänta-kheda-khinnäù |vicinuta bhavaneñu vallavénäà upaniñad-artham ulükhale nibaddham || [kå.ka. 2.28]

iti tam uddiçya bhakti-prema-vilokanena bhavanta iva vayam apy om iti brümaù | apräkåtäçraye ukta-lakñaëäyä rateù—

bahu väryate khalu yatra pracchanna-kämukatvaà ca |yä ca mitho durlabhatä sä manmathasya paramä ratiù || [u.né. 1.20]

ity asmad-vilupta-bandhe muni-nibandhe vä praçaàsä na tayä käpy asmäkam iñöäpattir iti | kevalaà nirbandhavadbhir bhavadbhir änanda-candrikäyäà—

ananya-çaraëä svéyä dhanähäryä paräìganä |asyäs tu kevalaà prema tenaiñä rägiëäà matä || [çå.ti. 1.61]

“iti çåìgära-tilaka-saàmatyä ca paroòhopapatyor eva sakala-sahådaya-säkñiko rasa-niryäsäsvädo dåçyate” iti yad asmad-ädy-äçayam anäviñkurvadbhir iva kathayadbhir äho-puruñikä lakñitä, yac ca

nätéva-saìgatatväd bharata-muner mata-virodhäc ca |sähitya-darpaëéyä na gåhétä prakriyä präyaù || [nä.ca. 2]

ity ayathä bharata-muner mata-virodham apräkåta-näyakäçv itarety-ädi-viñayaà darpaëe’nälocitam asücitam api bhavat-kåtäyäà näöikä-candrikäyäà prakaöékurvadbhir anarthakam | tad-upari kalaìka-paìka-lepaç ca kåtaù na tat sarvaà-sahatva-saujanya-prathita-nämnäà vaiñëavänäà bhavatäà yaçaskaram iti manyämahe | präkåta-viñayaka-paroòha-ramaëé-ratäv äbhäsatevety asmäkam 1 padyävalyäà 257, dhvanyälokaù 2.21ff, vakrokti-jévitam, s .ä da. 4.14; su.mu. 2.93.

älaìkärika-sampradäyinäà matam, kaustubha-kåd api bhavän asmat-sapakña eva | tatra yuktç cänaucityam eva müle nihitam, tac cänaucityaà sahådaya-sämäjika-vyavahärato jïeyam | uttama-prakåti-präyatve paroòha-ramaëé-ratiù samäja-garhitä, tac-ceñöitasya kävya-näöya-gatatvenopädeyatayäsvädane, “yad adharma-kåtaù sthänaà sücakasyäpi tad bhavet” iti nyäyät sabhyänäm api tad-rüpäpatter vaidharmya-sparço’vaçyambhävé | yat tu “präkåte rasa eva nästi” iti säöopam äçayäviñkäraù, tat bhakti-çästra-siddham, na kävya-tattvopayogéti präg eva pratipäditavanto vayam | aträlaìkära-çästre kävyäsväda-dvära-sädhanam eva matäviñkaraëaà sädhyam iti na kaöäkña-pätaù | paraà bhakti-çästra-mukti-çästrayor yathädhikära-bhedo bhavadbhir äviñkåtaù, evam api kävya-tattvato’tra sämpradäyika-rasa-tattvasya bhedäviñkaraëaà nänyäyyam iti | ata eva rasasyätra granteh tridhä vibhägo grantha-kåtäà vaicakñaëyaà dyotayatitaräm | “apräkåte tu” ity ärabhya sthitasya tarkägocaratväc cety antasya müla-gatasya sandarbhasyänanda-candrikäyäm uddhäraù kåtaç cakravarti-caraëaiù ||

vraja-vadhünäà kåñëaikatäna-mäna-sattvena sva-pati-niñöhatväbhävät teñäà ca mäyä-kalita-tac-chäyänuçélanena tad-aìga-saìgamät pratyuta kevalänuräga-mätropädhitayä ceto-raïjakatyä çuddhatvam eva |

atra rasa-granthe kävyam adhikåtyaiva vicäraù | kävyaà dåçyaà çravyaà ca | dåçye çabdopättä vibhävädayo’bhinäyakäçrayä abhineyäçrayäç ca | çravye kevalaà çabdopättä | kuto’tränukärya-gato rasaù ? näpy anukartå-gataù, teñäà çikñäbhyäsa-prakaöana-mätra-kauçalena svädakatväbhävät | yadi tu vigalita-vedyäntaratvam anukartèëäm api dåçyate, tadä teñäm api sämäjikatvam eva | anukaraëaà tu saàskära-vaçäd eva jévan-muktänäm ähära-vihärädivat, tena sämäjikänäm eva rasaù |

çivaprasädaù: eña eva prakåtaù panthä älaìkärika-nibandhe rasa-tattva-nirdhäraëe iti nipuëaà sväçaya-sücanaà sva-sampradäyinaù prati grantha-kåta ity asmäkaà sthülataù pratibhänam |

çästraà kävyaà çästra-kävyaà kävya-çästraà ca bhedataù |catuù-prakäraù prasaraù satäà särasvato mataù ||

ity ädy-abhiyuktatam adarçita-bhedataù bhakti-mukty-ädy-upadeça-kåto nibandha-bandhän mukhyataù rasälambana-jévitasya väkya-kadambakasya vaiçiñöyam anuméyate | yadyapy atra granthe ädima-kiraëe kävya-prayojana-pradarçanävasare—

yaçaù-prabhåty eva phalaà näsya kevalam iñyate |nirmäëa-käle çré-kåñëa-guëa-lävaëya-keliñu ||cittasyäbhiniveçena sändränanda-layas tu yaù |sa eva paramo läbhaù svädakänäà tathaiva saù || [kärikä 8]

iti bhakti-mukti-dattvaà cäpi kävyasya prayojanatvenoktam, tac cätiriktam eva, na sarvasya tadaikäntikatayetara vyavacchinnatayä vä sambhavatéti smaraëéyam | evam eva dharma-mokña-çästra-pratiñiddhe’nurägiëi veçyä-janälambini bhävänubandhe rasatvaà kävyopayogéti nolbaëaà vacaù ||

samäjikänäm eva rasa iti | rasa-sad-bhäve pramäëaà carvaëaivätra, sa ca sämäjikänäm eva kevalaà sambhavati | ata eva raso nänukartå-gataù, näpy anukärya-gato vä, param upalabdhå-gata eva | nikhila-jagat-sthitikato dharmasyaiväsyäpy äsvädanam eva jévanphal sevanaà bhogo vä, sa eveha paraù padärthaù | tathä ca kaçcid ädhunikaù pratécya-manas-tattva-kovidaù—

[Cf. in another context: “Religion is neither an act of knowledge nor a rule—it is a life, it is an experience; and this life has its source in the deepest part of our being, viz., feeling. We cannot proceed through knowledge of religion to religion. This latter is an original fact.” Emile Boutroux in Science and Religion in Contemporary Philosophy, translated into English by Jonathan Nield, 1909.]

sa ca raty-ädi-väsanäà vinä notpadyata iti präg evävocäma | ta eva sämäjika-dhuryä ye kavi-pratibhäsam utthäpita-kävya-dväreëa brahmäsväda-sahodarasya rasäsvädasya viñayiëo jäyante | sämäjika-hådayeñv eva kavi-väkyäni baddha-saàskäräëi sa-phaläni ca jäyante | kecid ädhunikäù päçcätya-kävya-prabuddhaya äpta-väca iva sämäjikaà-manyatvam eva kaveù sva-pratibhoööaìkane caramaà lakñyaà manyamänä evam udghoñayanti—

[“The identity of genius and taste is the final achievement of modern thought on the subject of art, and it means that fundamentally, in their most significant moment, the creative and the critical instincts are one and the same.” Spingarn, Creative Criticism, p. 34]

yad raso’präkåta-gato’py upabhogyas tad-vyaktam uktaà müle’tra våtti-pratéke—tathä hi naöenänukriyamäëety-ädy-anantara-sandarbhe ||

tathä hi—naöenänukriyamäëänukärya-carita-darçana-çravaëa-janita-camatkärätiçayena vigalita-vedyäntaratayä tad-eka-sphürti-sanäthena adbhutam idaà räma-sétayo rati-kalä-kauçalam, adbhutam idaà räma-rävaëayor yuddham, adbhutam idaà preta-raìgädi-viceñöitam | ity ädinä sarveñu raseñu—

rase säraç camatkäro yaà vinä na raso rasaù |tac camatkära-säratve sarvatraivädbhutaà rasaù ||1

lokanäthaù: sanätheneti | rasopayogi-vibhävädi-sphürti-saha-kåtena kriyamäëänukärya-carita-darçana-çravaëa-janita-camatkärätiçayena hetunä sarveñu raseñv adbhutätiçaya-sphürtau satyäà samyak niçcayaù | tathä ca niçcaya-mithyädi-pratyayätiriktena kenacid anirvacanéya-pratyaya-viçeñeëa hetunä kåtrimeñv api vibhävädiñv akåtrimavat pratéyamäneñu satsu sämäjikänäà cetaùsv eka evänando jäyata ity anvayaù | teñäm iti uitsäha-çoka-vismayädénäà paraspara-viruddhänäà yugapad ekatra sthiter abhävät |

çiva-prasädaù : rasasyälaukika-dharmitvaà camatkära-präëatvaà copalakñya präcéna-matoddhära-puraù-saram evam abhidhänam | na tävad adbhutaà padenätra päribhäñika-tan-nämaka-rasa-viçeñasya grahaëam, yataù sarveñv eva

1 sähitya-darpaëasya 3.3 kärikäyä våttir drañöavyä.

navasu raseñu sa evädbhutäpara-paryäyaç camatkära-käré ko’pi padärtho varévarti | raçmiñv iva balät gåhétväsman-mano-våttir alaukikatvopalabdhim upabhuïjänä sändränanda-layatvam upaiti | etad eva rasasya rasatvam, etävaté ca tasya rasyatä ||

Cf. Longinus, On the Sublime (translated by Dr. Saintsbury in his Laoci Critici)—“What is out of the common lends an audience not to persuasion, but to ecstasy… I should certainly lay it down that there is nothing so eloquent as real passion standing, where it ought, in enthusiastic afflatus of inspired madness and filling the phrase with a sort of Delphic rapture.”

ity ädi diçä camatkära-pürvakam adbhutatvätiçaya-sphürtau samyaì-mithyä-saàçaya-sädåçya-pratyayätiriktena pratyaya-viçeñeëa citrotkérëäbhirüpa-pratibhädiñv iva—“ime räma-séte” “rämo’yaà sétä-çokäkérëaù” “räma-rävaëäv etau” “vyäghro’yaà janopaplävakaù” çmaçänam idaà çava-samühäntra-mäàsädy-açana-mattonmatta-piçäcädi-nåtya-saìkulam” iti kåtrimeñv api teñu vibhävädiñv akåtrimavat pratéyamäneñu sva-gata-rasa-väsanädhétarastamastayä svacchatareñu teñäà cetaùsv eva evänando jäyate | na tu teñäm ekasminn eva cetasi raty-ädayaù sarve sthäyi-bhäväh santi, teñäà paraspara-visadåçänäà yugapad ekatra sthiter abhävät |

näpi yatyädeç cetasi rateù sthäyitvam, na ca çaminäs teñäà bhaya-çokädi-sattä, api tu sarva-rasa-camatkära-grähaka eka eväsväda-kandaù kaçcana ceto-dharma iti | ato bhayänaka-bébhatsädeù kävya-näöyayor eva rasatä, na loke | ata evoktam—añöau näöye rasäù småtäù [kä. pra. 4] näöya eväñöau, loke tu çåìgärädénäà kiyatäà va, pürvokta-rasa-lakñaëäçrayatvät |

lokanäthaù: doñäntaram apy äha—näpéti | yatinäà sannyäsinäà citte sarvatra sama-dåñöyä nirvikäratvena bhaya-çokädi-sthäyi-bhävänäm asambhavät teñäà rasäsvädo na syät | iti tu paramatänusäreëaivoktam | vastutas tu teñäà jïänitvena cittasya kaöhoratväd rasäsväde’dhikära eva nästi | tathä coktaà tåtéya-skandhe—tac cäpi citta-baòiçaà çanakair viyuìkte [bhä.pu. 3.28.34] ity ädinä cittasya baòiçatvoktyä mahä-kaöhoratvam uktam ||

atha näöya-rasänäà bhedeñu çåìgärasyäditvena samucite’pi präì-nirdeçe sa-viçeña-varëanéyatvät, alaukikatvenaiva pratipädanéyatväc ca, paçcäd eva nirüpaëaà kariñyate | samprati véra-krameëäha—tatra ca präkåtäpräkåtatvena jïäpite’pi bhede’präkåtam evodähariñyämaù |

lokanäthaù: atheti | yadyapi çåìgära-rasasya parama-mukhyatvenädau tasyaiva nirdeçaù samucitaù, tathäpi tasyäìgänäm atibähulyena paçcän nirüpaëaà bhaviñyati | samprati sacé-kaöäkña-nyäyenädau vérädi-rasa-varëanam eväha—tac ceti |

|| kärikä 73 ||

apräkåto’pi dvividhaù praty-älambana-bhedataù |

sajätéyaà vijätéyaà praty-älambanam iñyate ||

tatra vijätéyälambano’präkåta-véro, yathä—

guëaà karëäkåñöaà kara-kiçalayaà tüëa-çikharedhanuç cakrébhütaà nipatad-iñu-våndaà tata itaù |ripün bhümau suptän kalayati samaà deva-nikarejaräsandhayäjau jayati bhuja-véryaà murabhidaù ||5.1||

atra prakåte utsähaù sthäyé, sa ca dvi-niñöhaù | älambana-vibhävo jaräsandhas tasya ca kåñëaù | uddépanam anyonya-çauöéryädi | anubhävo bäëa-varñaëe hasta-läghavam | vyabhicäré garvogratämarña-capalatädiù | etaiù paripuñöaù sthäyé rasatäà präptaù | sa cänukärye bhagavati prakåte parokñaù | kävya-çravaëät sämäjike pratyakña iti sarvatropnneyam | sajätéyälambanas tühyaù | kaiçcit sakhibhiù saha yuddham udähriyate | tat tu lélä-viçeña iti prakåte na likhyate |

lokanäthaù: guëam iti | jaräsandhasya yuddhe deva-samühe çré-kåñëasya yuddha-läghavaà paçyaati sati çré-kåñëasya bhuja-véryaà jayati | yuddha-läghavam eväha—yadä devänäà guëe dåñöis tadä karëa-nikaöe sarvadä guëaà paçyanti | yadä tu dakñiëe kare dåñöiù, tadä sarvadaiva bäëa-grahaëärthaà tüëe kara-kiçalayaà paçyanti | yadä vipakña-samühe dåñöis tadä sarvadeva tän bhümau nipatitän paçyanti | evaà ca hastasyätiläghavät sarväù kriyäù sarva-deväläta-candravat paçyantéti bhävaù | tasya jaräsandhasya vijätéyälambanaù çré-kåñëaù | prakåte, na tu naöavat kåtrime | evam-bhüte bhagavati sa rasa idänéà tal-lélänäà ca sarveñäm apräkaöyena parokñaù | sämäjikänäà tu äsvädäìkura-müla-bhütasya sthäyino’cintyä çaktir édåçé yä’prakaöäm api tat-tal-léläà kävya-näöakänäà säkñätkäratvena prakäçayati, atas teñäà sa rasaù pratyakña-rüpaù | sajätéyälambano mahädevädiù | sakhibhiù çrédämädibhiù, sajätéyälambanaiù saha çré-kåñëasya yuddham udähriyate | lélä-viçeña iti | jaräsandhasya yathä dveña-krodhädi-janya-yuyutsä-rüpa utsähaù sthäyé, yathä çrédämädénäà na, kintu kautuka-viçeña ity arthaù ||

çiva-prasädaù : kaiçcid iti | vaiñëavälaìkärikair iti çeñaù | vastutas tu sakhibhiù saha yuddhe na tävat tad-uttha-vijayädi-karmaëi tättvikaà kim api tätparyam, ato tasyägaëanam eva varaà—çré-kåñëasya nikhilam eva kåtyaà lélä-vilasitam iti cet, därçanika-sulabha-prauòhoktis tat, sa ca pakñaù rasasyaikadhyam eva pramäpayati, na tad asmäkam aruciram, paraà bhedaç ceti kartavyo rasänäà tadä sakhibhiù saha kåtaka-yuddhasya véra-rasa-madhye’ntarbhävo na suñöhv iti | eñu rasänäà lakñaëa-pradarçaika-kärikä-sandarbheñv anuktes tad-gata-varëa-daivatänubhävädéni tattväni darpaëa-rasärëava-sudhäkarädito lakñyäëi | müle yuddha-vérasyaivodäharaëopanyäsaù | itareñäà sakala-sucarita-nikañäyamäëe çré-kåñëe lakñye sambhave’pi na vaiçadyeneha pradarçanam | däna-véro jämadagnyaù | dayä-véro nägänanda-näyako jémüta-vähanaù | dharma-véro yudhiñöhira itétare—tat-tac-carita-müläny udäharaëäni taiç ca svéya-grantheñu darçitäni |

atha karuëaù—dor-guptäyäà madhu-vijayino hä kathaà dväravatyäm

anyäyo’syäm ayam udabhavad dhanta niñkalmañäyäm |jätaà jätaà sutam upaharaty eña me’käla-måtyuùko mäà trätä hari hari hahä hä hatä hä hatäù smaù ||5.2||

atra çokaù sthäyé | eña eka-niñöhaù | putra-näça älambanam | putra-gata-mamatädy-uddépanam | anubhävaù çiras-täòanädi | vyabhicäré viñäda-dainya-gläny-ädiù | ayaà tu sämäjika-gata eva, nänukärya-gataù parokñe’pi | ayaà sämäjika-gato’py apräkåtaù, kåñëäçrayatvät |

lokanäthaù: asyäà dväravatyäm ayam anyäya udabhavat | anyäyam eväha—jätam iti | nänukärya-gata iti | putra-maraëa-janyotkaöa-duùkham änanda-rüpasya rasasyävirbhäve pratibandhakam iti bhävaù ||

athädbhutaù—

älokaù sakhi loka-locana-mudäm udrekam udbhävayansoma-stoma-nidägha-dhäma-nivaha-pradyota-sadyo-haraù |meghe mäghavane maëäv api ghåëä-nirvähako nélimäsämänädhikaraëäm atra kim aho citraà tamas tejasoù ||5.3||

atra vismayaù sthäyé | eña eka-niñöhaù | älambanaà çré-kåñëaù | uddépanaà tal-lävaëyädiù | anubhävo romäïcädiù | vyabhicäré ävega-mati-capalatädiù | ayaà parokño’nukärya-gataù | pratyakñaù sämäjika-gataù | ayam apräkåta eva ||

lokanäthaù: äloka iti | he sakhi ! viruddham api tamas-tejasoù sämänädhikaraëyaà kna eka-kñaëa eva vartate ity aho atyäçcaryam | çré-kåñëe tayoù sämänädhikaraëyam äha—kåñëe vartamäno ya älokaù prakäçaù sa loka-locanänäm änandodrekam udbhävayan san sémastomac candra-samühaù nidägha-dhäma-nivahaù sürya-samühas tayoù pradyotänäà prakäçn sadyo-hartä | “älokau darçanoddyotau” iti nänärthaù ||

çiva-prasädaù : atra prakåte viruddha-dharmayor ekatra sthiter eva vismayaù | sa cälaukika-camatkära-mayaù | apräkåtatvän näsaìgatäçrayaç ca | “loka-locana-mudäm” iti bahutvoktes tad-antar-bhävita-janänäm akhilänäm änanda-däyakatvam | stoma-nivaha-padäbhyäà tasyänupamatvaà ca sücitam | nélimä-praçamanena tad-gata-çyäma-varëasya lävaëya-lalitatä sücitä | näma-rüpata eveñöa-daivasyählädakatä vaiñëava-kavi-sampradäya-varëitä | tasyäç cätra rüpa-niñöha-varëa-mädhuryeëa prakaöanam, varëa-gauravaà çré-kåñëe caitanya-vigrahe “kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà” ity ädinä sücite çré-kåñëa-caitanye ca sumahad vartata iti sädhana-dhanänäm upäsakänäm anubhava-siddham | vaiñëava-kavénäà parä mokñopaniñac ca tad-upajévatéti sarvam avadätam |

nava-jaladhara-varëaà campakodbhäsi-karëaàvikasita-nalinäsyaà visphuran-manda-häsyam |kanaka-ruci-dukülaà cäru-barhäva-cülaàkam api nikhila-säraà naumi gopa-kumäram ||

iti mukunda-muktävalyäà (1) tasyaiva nava-jaladhara-rucer gopa-vadhüöé-duküla-caurasya varëa-stuty-avalambiny ärädhanä |

aàsälambita-väma-kuëòala1-dharaà mandonnata-bhrü-lataàkiïcit-kuïcita-komalädhara-puöaà säci-prasärekñaëam |äloläìguli-pallavair muralikäm äpürayantaà mudämule kalpa-taros tribhaìga-lalitaà dhyäyej jagan-mohanam || [kå.ka. 2.102, padyä. 47]

kasturé-tilakaà laläöa-paöale vakñaù-sthale kaustubhaànäsägre vara-mauktikaà kara-tale veëuà kare kaìkanam |sarväìge hari-candanaà su-lalitaà kaëöhe ca muktävalégopa-stré-pariveñöito vijayate gopäla-cüòä-maëiù || [kå.ka. 2.109]

iti çré-kåñëa-karëämåtädäv alaukikasyäpi tasyaiva rüpa-prakarñasya laukikavat pratyakñäyamäëatvam |

amiyä sägare sinäna kariyä, sädhiba maneri sädhä |mariyä ha{i}ba çré-nanda-nandana, tomäre kariba rädhä ||òhala òhala kä~cä aìera lavaëé avané bahiyä yäya |

ity ädi gauòéya-vaiñëava-kavénäm ucchvasite pratimämåta-väridhau rüpa-cchäyodghäöanena svarüpa-mähätmyäviñkäraç ca nisargato’tra naù småti-patham ärohati | evam apy ädhunika-kavi-mürdhanye kasmiàçcid bhagavat-sattänugåhétam acid-rüpam api jagad-vastu-kadambakam upalakñya vismaya-rasasya sutaräm avatära upabhogyo’dho-niviñöa-sandarbha-bandhataù |

Into the Elysian Fields of thought enters no satisfaction, but brings with it youth and strength and ardour, nor is there a thing in this world on which the mind thrives more readily than the ecstasy, nay the debauch, or eagerness, comprehension and wonder. (The Buried Temple of Maeterlinck, translated by A. Sutro.)

atha häsaù—

unmattäbhir vasantotsava-rabhasa-madair goduhäà kanyakäbhiùkñodaiù sindüra-candräguru-malaya-ruhäà hä dhig andhékåto’smi |jäòyaà gandhämbu-sekair ajani tata ito dhävituà näsmi çaktovyäpadye’haà vayasya priya-sakham ava mäà mästv iha brahma-hatyä ||5.4||

atra bhagavat-sakhä vidüñako brähmaëa-baöur madhumaìgalo vaktä | häsaù sthäyé | eña bahu-niñöhaù | älambanaà vasantotsavaù | uddépanaà vidüñakasya vaiklavyam | anubhävo nayana-sphäratädiù | vyabhicäré çrama-mada-capalatä-gläny-ädiù |

1 kuntala

lokanäthaù : unmatteti | vasantotsava-janya-harña-madaiù karaëair unattäbhir gopébhir malaya-ruhäà candanänäà kñodaiç cürëair andhékåto’smi | tathä jala-sekair mama jäòyam apy ajani | ataù paläyitum api na çakto’smi | he vayasya ! kåñëa ! ahaà vyäpadye mriye, ato mäm ava rakña ||

|| kärikä 74 ||

eña trividhaù—smitaà häsaù prahäsaç ceti |

adharoñöha-sphäratayä såkkaëyor eva visphurat |alakñi-tad-dvijaà dhérä uttamänäà smitaà viduù ||vikasad-daçana-dyoto gaëòäbhoge praphullatä |

kiïcit-kalaù kaëöha-ravo yatra häsaù sa madhyamaù ||sa-dharmaù säçru-tämräkñaù sphuöa-ghora-kaöu-svanaù |

vyättänano vyakta-dantaù prahäso grämya ucyate ||

atha bhayänakaù—

daàñörä-koöi-kaöhora-küöa-kaöunä brahmäëòa-bhäëòa-sthitaàsarvaà carvayaséva hanta vadanenodgérëa-pürëärciñä |jihvägreëa samagram ugra-mahasä lelihyase rodasétrastaà mäm iha pähi pähi bhagavan pärtho’py apärtho’bhavam ||5.5||

lokanäthaù: daàñöreti | vadanena katham-bhütena ? daàñöräyäù koöibhir agra-bhägaiù karaëaiù kaöhoräd vajräd api kaöunä | rodasé dyäv-äpåthivyau jihvayä lelihyase atas trastaà mäà pähi | pärtho’py aham apärtho vyartho’bhavam |

çiva-prasädaù : viçva-rüpa-darçana-trastasyärjunasya kätaroktir iyam | tathä ca çrémad-bhagavad-gétäyäà—

lelihyase grasamänaù samantällokän samagrän vadanair jvaladbhiù |tejobhir äpürya jagat samagraàbhäsas tavogräù pratapanti viñëo || [gétä 11.30]

daàñörä-karäläni ca te mukhänidåñövaiva kälänala-saànibhäni |diço na jäne na labhe ca çarmapraséda deveça jagan-niväsa || [gétä 11.25] iti |

präkåtäçrito bhayänaka-rasaù präyaù stré-néca-prakåtiù | param apräkåtäçrite tasmin yatheha ürjasvinaù kñatriyottamasyäpi bhéti-janane na kim apy açobhanam | loka-kñaya-kåtaù käläd bhétir na kadäpi kasyäpi garhyety alam ||

aträrjunasya bhayaà sthäyé | sa caika-niñöhaù | älambanaà viçva-rüpa-darçakaù çré-kåñëaù | uddépanam ugra-daàñörädi | anubhävaù “pähi pähi”

iti kätaryam | vyabhicäré “apärtho’ bhavam” iti dainyam | eña ca kåñëälambanatvät sämagré-sännidhyenänukärye’pi rasatäà präk präpta eva | na tu mälaty-ädau çärdülädy-älambananena makarandasya bhayaà vinänandaù | sati çaurye utsäha eva sthäyé bhavati | tena kadäcid änando jäyate, na bhayataù | tena präkåte na rasatä ||

lokanäthaù: anukärye’rjune’pi | vyäghrälambanena karaëena makarandasya bhayaà vinä nänandotpattiù | yadi çaurye sati vyäghra-darçane’py änandas tadotsäha eva sthäyé ||

çiva-prasädaù : na rasatä | kim abhipräyam etad abhidhänam iti påcchäyäà vayaà brümaù—yad atra präkåtäçrayiëi bhayänaka-rase rasatä na tävad apahnüyate kaustubha-kådbhiù | paraà präkåte’nukärye saïcäri-bhayenänandasya bädhät rasasyänanda-mayatvät na rasa-sattä sambhavati | ubhayaträpi sämäjikänäm änandodbodhäd rasopalabdhir iti tu nänyäyyam iti präg eva darçitam asmäbhiù | “bhayänaka-bébhatsädeù kävya-çästrayor eva rasatä” (kärikä 72, våtti) iti | grantha-kåt-svarasäd etat supratétam api öékä-kåtäà mata-nirbandha-prägalbhya-prakaöanäya punar ullikhyate | sarveñäà rasänäm apräkåtädhikäritva-kathane na käpi häniù, yato nikhila-rasa-mürtir amanda-sphürtiù svänanda-rasa-satåñëaù çré-kåñëa ity atraikamatyaà sarveñäm, paraà teñäà präkåtäçrayatva-niräse hänir eva bäòhaà syät |

yad abhihitaà rakño-dänavädénäà raudro rasaù, kim anyeñäà nästi ? ucyate—asty anyeñäm api | kià tv adhikäro’tra gåhyate, na hi svabhävata eva raudraù | [nä.çä. 6.63*]

itivad etädåça-sthale’pi mata-pariëämaù suçakaù susahaà cety alaà piñöa-peñaëena ||

atha bébhatsaù—

daityendräëäà mathita-vapuñäm antra-medo’sthi-majjä-mäàsäsåk-tvak-sthapuöa-paöalé-sväda-moda-pramattäù |kaumodakyä madhu-vijayinaù kértim utkértayantaùsärdhaà gådhair vidadhati mudaà preta-raìkä viçaìkäù ||5.6||

lokanäthaù: kaumodakyä gadayä mathita-vapuñäà daityendräëäm | anta ota iti prasiddhaù | sthapuöaà näòé-granthi-viçeñaù | teñäà paöalénäà samühänäm äsvädanair jäto yo modas tena pramattäù preta-raìkä mudaà vidadhati ||

atra deväsura-saìgrämävasänam älokayatäà vyoma-cäriëäà jugupsä sthäyé | sa caika-niñöhaù | çava-çarérädy-älambanam | preta-raìkäd uddépanam | anubhävé mukha-vaikvatyädiù | vyabhicäré gläni-dainyädiù | etaiù paripuñöä jugupsä jugupsaiva yadyapi tathäpi bhagavataù kåtir iyam iti bhagavat-smaraëäd evänandaù | präkåte na tv änandaù, api tu naöa-vyäpära-darçanät sämäjikänäm eva tatra rasaù ||

yathä vä—

dåçaiva karuëardrayä sahacarän samujjévayannaghasya jaöharaà gato garala-jäta-vedo vyasün |tad-antra-dhamané-vasä-rudhira-majja-lälädibhiùpluto’py anavaliptavac chuci-ruciù sa jéyäd dhariù ||5.7||

atra bhagavat evänandatvät tad-anträdi-darçanenäpy änanda eva lélävatäm, tathätvät bhaktänäà ca tasya sphürtäv eva |

lokanäthaù: dåçaiveti | garalatvena jäta-vedasägnénä vyasün vigata-präëän mürcchitän ity arthaù | teñäà pärñadatvena nityatvän na väsatva-präëa-tyägaù sambhavatéti | pluto’pi vyäpto’py anavalipta iva çuciù çuddhä ruciù käntir yasya saù | “sundaraà kim asundaram” ity ukteù | uktaà ca daçame—paìkäìga-räga-ruciräu [bhä.pu. 10.8.23] iti | atreti bhagavata änanda-rüpatväl lélävatäà pärñadänäà api tathätväd änanda-rüpatvät | ata evänandodrekasyädhikyenänträdi-darçanenänadotpattir eva, na tu präkåtänäm iva duùkham, teñäà duùkha-rüpatvena bhayänaka-bébhatsita-vastu-darçane duùkham evotpadyata iti viçeño jïeyaù ||

atha raudraù—sparçenäpi na vedya eva bhavatä måtyor mukhaà gacchatäkià dor-maëòala-caëòimaiña bhavate vijïäpanéyo mayä |yenäkhaëòala-çauëòya-khaëòana-kåtä geëòü-kåto’yaà girikià re kañöam ariñöa duñöa tanuñe goñöhasya nas tiñöha re ||5.8||

atha krodhaù sthäyé | eña eka-niñöha ubhaya-niñöhaç ca | atra tübhaya-niñöha eva | älambanam anyonyam | uddépanam anyonya-vikramaù | anubhävo väg-äòambaryädiù | vyabhicäré garvädiù | evaà sphuöo’yaà rasaù | sa ca bhakti parokñaù | sämäjike pratyakñaù | ädye vijätéyälambano’präkåtaù | dvitéyo’präkåta eva |

lokanäthaù: sparçeneti | mat-kartåka-sparçenäpi hetunä måtyor mukhaà gacchatä bhavatähaà na vedyaù, na jïätuà çakya eva | tathä ca mad-viñayaka-jïänam eva, tava na bhaviñyati, kià doç-caëòimä mayä bhavate vijïäpanéya iti bhävaù | indra-paräkrama-khaëòana-kåtä yena dor-daëòenäyaà govardhana-girir gaëòükåtaù | ädye asura-mätra-niñthe kope vijätéyälambano bhagavän | dvitéye ubhaya-niñöhe, tadä sutaräà bhagavän apräkåta eva ||

çiva-prasädaù : ariñöa-vadhaù çrémad-bhägavata-saàhitoditaù grantha-kåt-kåte änanda-våndävana-païcadaça-stavake lakñaëéyaù | svädhidaivatäd rudräd ugra-karma-kriyätmakäd asya raudra iti saàjïeti bahavaù | krodha-sthäyi-bhävo rakño-dänavoddhata-manuñya-prakåtikaù saìgräma-hetukaç cäyaà rasaù | raktäsya-netratä-bhrukuöé-karaëa-dantauñöha-péòana-gaëòa-sphuraëa-hastägra-niñpeñädibhir anubhävair asya präyaçaù sämäjika-pratyakñatä | vijätéyälambano’präkåtaù, vijätéyo’rirälambanaà yasya sa bhagavän apräkåtaù | atra caturtha-caraëe öa-varga-yukta-varëänäà niveçanena rasänuguëyaà prakaöam ||

atha çäntaù—vayo jérëaà hä dhik tad api na hi jérëo mada-bharaùçlathaà carmäìebhyas tad api na hi rägaù çlatha iva |radäù çérëäs tad api na hi mohaù katham ayaàjanaù kaàsäräteç caraëa-kamaläya spåhayatu ||5.9||

atha nirvedaù sthäyé | sa caika-niñöhaù | älambanaà saàsära-duùkham | uddépanaà puëya-térthädi | anubhävo viñayäsakti-tyägaù | vyabhicäré mati-småti-dhåty-ädiù | eña raso’nukärye parokñaù | sämäjike pratyakñaù | camatkäré cäyam |

lokanäthaù: vaya iti | aìgebhyaù sakäçäc carma çlatham | tad api rägaù çlatha iva çlatha-tulyo’pi na bhavati ||

çiva-prasädaù : vayo jérëam iti | evam apy äcärya-çaìkaraù samagra-moha-mudgare viçiñya—“aìgaà galitaà palitaà muëòaà daçana-vihénaà jätaà tuëòaà” (15) iti pajjhaöikäyäà nirvedam evopadideça | tad-utthä samädhi-mayy ekäntatä cätra vilasati | äha ca bhagavän bharataù—yogéva dhyäna-rato bhavati hi nirvedät puruñaù | bharatéye tu nirvedasya vyabhicäri-bhäva-rüpeëa parigrahaù, na tu sthayi-bhävatayä, tena tan-mate’ñöäv eva rasäù | mataà caitat präg evälocitam asmäbhiù | saïcäry-ädénäm abhäva-yuktis tu ittham apästä darpaëe—

yukta-viyukta-daçäyäm avasthité yaù çamaù sa eva yataù | rasatäm eti tas asmin saïcäry-ädeù sthitiç ca na viruddhä || [sä.da. 3.278] iti |

ata eva dhvanikärädi-matänusäribhiù çamasya jyäyastvam uktvä çänta-rasasya prädhänya-khyäpanäya vyaceñöi | evam abhidadhuç cälaìkärika-cüòämaëayo locana-kåto abhinava-gupta-pädäù—mokña-phalatvena cäyaà parama-paramänanda-nidhatvät sarva-rasebhyaù pradhänatamaù sa cäyaà çänta-rasaù iti | bhartå-hari-kåta-vairägya-çatake bhakta-vånda-racita-stava-kadambe ca rasasyäsya bahulaù prasäras tatraiva sa samäsvädanéyaù sevanéyaç ca sahådayaiù ||

tathä ca—yac ca käma-sukhaà loke yac ca divya-sukhaà mahat |tåñëä-kñaya-sukhasyaite närhataù ñoòaçéà kaläm || [ma.bhä. 12.168.36]1

camatkärätiçayenänandätiçayaù | ayaà çré-kåñëa-bhakty-upayukto yadi bhavati, tadäpräkåta eva | yathäyaà nirvedo vyabhicäré sann api çänta-rase sthäyitäà präpya rasatäm äpnoti, tathä saiva devädi-viñayä ratir bhäva iti päribhäñiko’pi bhävaù sthäyé san tat-tad-vibhävädi-sämagré-samaveto bhütvä bhakti-rasa iti dvädaça rasä bhavanti | sa punar bhakti-rasaù çré-kåñëäçrayo bhavan raty-ädibhiù sthäyibhir daça-vidho bhavati | tad anyatrohyam |

1 sähitya-darpaëe 3.278 çlokasya våttir drañöavyä.

lokanäthaù: kecic chäntasya rasatvaà na manyante | tan-mataà düñayitum äha—ayam iti | camatkäritvaà hetuà präcénänäà çlokam äha—tathä ceti | tåñëä-kñaya-sukha-rüpa-candrasya ñoòaçém ekäà kaläm apy ete martya-loka-stha-svarga-stha-sukhe närhataù | tasmäc camatkära-sattve tasya rasatvam avaçyam aìgékäryam | rasa säraç camatkära ity ukteù | dvädaça rasä iti | pürvam ekädaça rasä uktäù | ayam ekä rasä millivä dvädaça bhavantéty arthaù | kasyacin mate’sau bhakti-rasa eva çré-kåñëäçrayo bhavana-svätantryeëa daça-vidho bhavati, tasya svarüpa-lakñaëäd äharaëam anyatra tasyaiva grantha ühyam ||

çiva-prasädaù : ratir atva iti päribhäñiko’péti | vyäpaka-våttyä rati-padena préti-mülänäà nikhilänäà citta-våtténäà parigrahaù | päribhäñikasya tasyettham artho nirdiñöo rasämåta-sindhau—

mitho harer mågäkñyäç ca sambhogasyädi-käraëam | madhuräpara-paryäyä priyatäkhyoditä ratiù || [bha.ra.si. 2.5.35]

bhäva-padena rati-çokotsäha-krodha-çamädénäà sarveñäm eva vyäpaka-våttyä parigrahaù | päribhäñikät tasmät tu—

saïcäriëaù pradhänäni devädi-viñayä ratiù | udbuddha-mätraù sthäyé ca bhäva ity abhidhéyate || [sä.da. 3.288]

ity-ädy-ukta-lakñaëa-padärtha-grahaù | atra lakñaëaà devädéty ädi-padena puträdi-viñayä ratir api gåhéteti kecit | rasa-gaìgädhara-kåd apy evam | tan-mate vätsalyasya rasatvena na påthag gaëanä | paraà çré-kåñëa-viñayä sä paro rasaù—bhakti-rasa iti tasya saàjïä | etac ca präg eväsmäbhé rasa-svarüpa-saìkhyädy-älocana-prastäve samyag vivecitam iti na punar avatäras tasyätra kåtaù |

dvädaçeti kathaà bhavanti te ? tad apy udäharaëopanyäsa-pürvakaà tatraiva darçitam | sa punar bhakti-raso dvädaça-vidho bhavatéti—çänta-préti-preyo-vatsala-madhuräkhya-bhedaiù païca | svärthä parärtheti pratyekam anyatrohyam—çré-rüpa-gosvämi-prabhåténäà nibandheñv iti çeñaù ||

atha vätsalyam—

äräj jänu-karopasarpaëa-paro jäta-smitaà saïcarannaìkäroham anäpluvan rurudirñä-vimläna-dénänanam |abhyäsärtham upekñayäpasaraëa-prakräntayä satvaraàkaëöhe nyasya yaçodayä na na na nety äçleñi bälo hariù ||5.10||

lokanäthaù: äräd iti | ärän nikaöe jänu-karäbhyäà gamana-paro bälaù çré-kåñëo mätur aìkärohaëärthaà saïcaran | yaçodayäpi gamana-prakriyäyäm abhyäsärthaà putränayanäya sammukha-gamanaà vihäyäpasaraëaà svasya påñöha-deçodayä satvaraà yathä syät tathä kaëöhe-kåtyäçväsitaù ||

atra mama-käraù sthäyé | eña eka-niñöhaù | älambanaà çré-kåñëaù | uddépanaà tad-gata-caìkramaëädi | anubhävaù kaëöhe-kåtyäliìganädiù | vyabhicäré harñädiù | eña parokño vrajeçvaré-niñöhaù, pratyakñaù sämäjika-niñöhaù | ubhayathaiväyam apräkåtaù ||

atha prema-rasaù—

preyäàs te’haà tvam api ca mama preyaséti pravädastvaà me präëä aham api taväsméti hanta praläpaù |tvaà me te syäm aham iti yat tac ca no sädhu rädhe vyähäre no na hi samucito yuñmad-asmat-prayogaù ||5.11||

lokanäthaù: preyäàs te’ham iti | çré-kåñëa äha—he rädhe ! ahaà te tava preyän | tvaà me preyasé | tvaà me präëäù | aham api tava präëä asméti | tvaà me mama, te tavähaà syäm iti ca yat at sarvaà na sädhu, yato näv ävayor vyähäre kathä-prasaìge yuñmad-asmat-prayogo na samucitaù | ätmanor hi dehatva eva tädåçaù prayogaù samucito bhavati | atra tu çyäma-péta-deha-dvayayor eka evätmä | yathaikasmät kamala-näläd utpannaà néla-péta-kamala-dvayam, tadvad iti jïeyam |

atra citta-dravaù sthäyé | sa cobhaya-niñöhaù | älambanam anyonyam | uddépanam anyonya-guëa-parimalaù | anubhävo viçiñya nirvacanäbhävaù | vyabhicäré maty-autsukyädiù | parokñaù çré-kåñëa-rädhayoù sämäjikänäà pratyakñaù | prema-rase sarve rasä antarbhavantéty atra mahéyän eva prapaïcaù | grantha-gaurava-bhayäd diì-mätram uktam | keñäàcin mate çré-rädhä-kåñëayoù çåìgära eva rasaù | tan-mate’py etad udäharaëaà näsaìgatam | çåìgäro’ìgé premäìgam, aìgasyäpi kvacid udriktatä | vayaà tu premäìgé çåìgäro’ìgam iti viçeñaù |

çiva-prasädaù : prema-rase citta-drava-rüpa-viçiñöäyä rater bodhäd asya vyäpakatvaà çåìgära-rasät yathä-kathaïcid api buddhät sädhäraëät rati-bhäva-mayäd alpam iti kecit | aparais tu tenaiva märgeëa prema-rasasya vyäptir adhikety anuméyate | (“If the connotation decreases, the denotation increases and vice versa.”) tan-mate-premo’ìgé, çåìgäro’ìgam iti | vastutas tu yat kiïcid api pärthakyam upakalpyaitävän vibhäga-vistäraù | granthe präk sapta-vidha-gauëa-raténäà véräd ärabhya raudraà yävad darçitänäm upanyäsaù | paçcät çänta-vätsalya-preyo-bhakti-préténäà païcänäà mukha-raténäà påthag nirdeçaù | sva-sampradäya-mata-tätparya-lakñaëäya | grantha-kåt tv itarälaìkärikä iva navaiva rasä iti sva-mataà sücitavän |

svecchayä likhitaà kiïcit kiïcid atra parecchayä |yat pürva-para-sambaddhaà tat pürvam aparaà param ||1

agre çré-kåñëasya sarva-rasätmakatvaà sücayituà racitaù çloko’pi tad-äçayaka eva | mahéyän eva prapaïcaù—madhuropanämakasya bhakti-rasasyaiva mahat prapaïcaà çrémad-rüpa-gosväminäà granthe | granthävasäne sa-vinayam uktiç ca—

atulatväd apäratväd äpto’sau durvigähatäm |spåñöaù paraà taöasthena rasäbdhir madhuro mayä || [u.né. 15.258] iti ||

tathä ca—unmajjanti nimajjanti premëy akhaëòa-rasatvataù |

1 çré-jévasya locana-rocanyäà 1.21.

sarve rasäç ca bhäväç ca taraìgä iva väridhau ||

lokanäthaù: udriktatä—aìgi-rasäpekñayäìga-rasasyädhikyam | etad abhipräyeëa vayam api çåìgäro’ìgam iti brümaù | akhaëòa-rasatvato’khaëòa-rasatvät sarva unmajjanti nimajjanti samudre taraìgä iva ||

çiva-prasädaù : “ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayaà” [bhä.pu. 1.3.28] itivat prema-rasasyäkhaëòatvam itareñäà khaëòa-rasatäträàçataù sücitä | prema-rase hi bhüma-svarüpasya bhagavataù çakti nihitä | yadi çåìgära-rasata itareñäà rasänäà vipariëämaù sukaraù, kathaà na tat-sära-bhütät premna etat sambhavaù ? ato nätra kevalaà prauòhiù | mänava-hådaye vairaà tathästu, ghåëä västu, sarvam eva prema-prakarña-mülam | premëi niléne hådaye sarveñäà sädhéyän laya ii näsädhäraëa-saàvedyaà tattvam | preàno väridhi-sämyaà kathaïcid udäharaëa-dväränuméyate | vaiñëava-kula-çekhara-jayadeva-suhåd umäpati-dharasyädho darçitaù çloko rasasyaikasyäkhaëòatvaà nipuëam anumäpayatéty asmäkaà pratibhänam—

ratna-cchäyä-cchurita-jaladhau mandire dvärakäyärukmiëyäpi prabala-pulakodbhedam äliìgitasya |viçvaà päyän masåëa-yamunä-téra-vänéra-kuïjerädhä-kelé-parimala-bhara-dhyäna-mürcchä muräreù || [padyä. 371]1

atra premä sambhoga-çåìgäropacito bhakti-rasasya çänti-rasasya ca puñöià sädhayati | vyautsukya-småti-mati-harñäsüyä-cintä-nirvedänäà bahünäà bhävänäm äçrayävirodhena madhura-madhuram unmajjana-nimajjanaà ca sahådaya-hådaya-saàvedyam ||

atha bhakti-rasaù—

jaya çré-våndävana-madana nadätmaja vibho priyäbhéré-våndärika nikhila-våndäraka-maëe |cid-änanda-syandädhika-padäravindäsava namonamas te govindäkhila-bhuvana-kandäya mahate ||5.12||

lokanäthaù: jayeti | priyäbhéré-svarüpä våndärikä deväìganä yasya, he tathä-vidha ! tat-priyärthe sambhavantv amara-striyaù iti daçamokteù | he nikhila-våndärakäëäà devänäà maëe çreñöha ! cid-änandasya brahmänandasya syandaù kñaraëaà yadi sambhavati tadä tato’py adhiaà caraëäravindasyäsavo yaço rüpa-makarando yasya he tathä-bhüta !

çiva-prasädaù : udähåte padye iñöa-deva-viñayiëé ceto-raïjakatä stimita-stimiteva viñayäntara-cintayä na vyäkulä | sä bhakta-håd-gata-bhäva-vibhävänäà paräà käñöhäm adhirohati vibhau govinde prayuktasya viçeñaëa-saìgasya caritärthatä-khyäpanäyälam | evam eva çré-kåñëa-caitanya-racitatvena kértite’dho-likhite çloke—

païcébhütaà prema gopäìganänäà mürté-bhütaà bhäga-dheyaà yadünäm |

1 ujjvala-nélamaëau ca 14.184.

ekébhütaà gupta-vittaà çruténäà çyämébhütaà brahma me sannidhattäm ||

tad ekaà bhajämas tad ekaà smarämastad ekaà jagat-säkñi-rüpaà namämaù |

namaù purastäd atha påñöhatas te namo’stu te sarvataù eva sarva ||

ity ädiñu tasyaiva bhakti-rasasya çaravat-tanmayé-bhävena vartanam | sä paränuraktir éçvare iti bhakti-sütra-sücita-saàjïasya bhävas tatraiva suñöhu prakäçaù ||

atra deva-viñayatväc ceto-raïjakatä ratir eva bhävaù | sa eva sthäyé | älambanaà çré-kåñëaù, udépanas tan-mahimädi, anuhävo hådaya-dravädiù | vyabhicäré nirveda-dainyädiù | parokño bhaktänäm, sämäjikänäà tu pratyakñaù |

yadyapi bhagavän sarva-rasa-kadamba-saàvalitaù, tathäpi mürtaù çåìgära eva, sävarëyät tad-daivatatväc ca |

lokanäthaù: sävarëyäd iti | çré-kåñëasya yo varëaù, sa eva varëaù çåìgära-rasasya | etena rasänäà säkäratvam abhipretam | tathä ca hlädiné-çakter våtti-rüpä lakñmé-prabhåtayo yathä säkäräs tathä hlädiné-çakter våtti-rüpä ete rasä api säkärä eva iti bhävaù |

çiva-prasädaù : bhagavän hi puïjébhütaù prema | God is love | eñaiva vaiñëava-cintä-pravähasya sära-bhütä dhäraëä | evam api rasämåta-sindhv-ädau sarva-rasätmakatve’pi çré-kåñëasya tasmin madhura-rasasyaiva viñayatvam adhikaà sücitam | sarva-rasa-kadambeti—tasya nänä-rasätmakatvaà tad-gata-niyatävalambana-vibhävavattäm upajévya vartate | evam ähü rasa-taraìgiëyäà çréman-näräyaëa-bhaööäù—

çänte brähmaëa eva syät préte däsaù prakértitaù |preyasi syuù sakhäyo hi yaçodä vatsale småtä ||madhure rädhikä jïeyä häsye syän madhumaìgalaù |sakhé-yütho’dbhute jïeyo vére cänüra-govåñäù |karuëe vatsa-våkñädir jaöilädyäs tu raudrake |govardhano’bhimanyuç ca bhayänaka udähåtau |tapasvinyädayo hy atra bébhatse parikértitäù |vrajasthä niyatä jïeyä älambana-vibhävakäù |

rasänäà varëa-devatä-nirdeço bharatéyädiñu drañöavyaù | çåìgäre tu nélamaëiù çyäma-varëo daivatety anubhava-säkñikaà tattvam ||

tathä hi—rasaù çåìgära-nämäyaà çyämalaù kåñëa-daivataù [rasa-sudhäkaraù] | evaà ca sarveñäm eva rasänäà varëä devatäç ca boddhavyäù | sarva-rasätmakatvaà çré-kåñëasya, yathä—

çåìgäré rädhikäyäà sakhiñu sa-karuëaù kñveòa-dagdheñv aghäher

bébhatsé tasya garbhe, vraja-kula-tanayä-cela-caurye prahäsé |véro daityeñu raudré kupitavati turäsähi haiyaìgavéna-steye bhémän vicitré nija-mahasi çamé däma-bandhe sa jéyät ||5.13||

lokanäthaù: çåìgäréti | çåìgära-rasa-viçiñöaù, aghäher viña-dagdheñu sakhiñu karuëa-rasa-viçiñöaù | tasyäghäsurasya garbhe praviñöaù kåñëo bibhatsa-rasa-viçiñöaù | turäsähéndre kupitavati sati raudra-rasa-viçiñöaù | nija-tejasi vismaya-rasavän | tathä ca darpaëe yadä sva-käntià paçyati, tadä tasya mahän vismayo jäyata iti bhävaù | çamé çänta-rasa-viçiñöaù ||

çiva-prasädaù : atra nava-rasä lakñitäù | evam api rudra-bhaööéya-çåìgära-tilakasyävataraëikäyäà—

çåìgäré girijänane sa-karuëo ratyäà pravéraù smarebébhatso’sthibhir utphaëé ca bhaya-kån mürtyädbhutas tuìgayä |raudro dakña-vimardane ca hasa-kån nagnaù praçäntaç ciräditthaà sarva-rasäçrayaù paçupatir bhüyät satäà bhütaye || [çå.ti. 1.1]

dvädaça-rasä lakñitäù präg-udähåte “mallänäm açanir” [bhä.pu. 10.43.17]1 ity-ädi-çloke | grantha-kåtä änanda-våndävana-campü-kävye çåìgäréti çloke uddiñöänäà bahünäà värtänusandheyä | sarveñäà tu çrémad-bhägavata-puräëa eva kathä-labdhavyä ||

atha çåìgäraù—

dhåte päëi-dvandve jhaöiti jhaëitaà ratna-valayairhåte névé-granthé mukharitam amandaà rasanayä |priyäyäù svänanda-pratihata-dhiyaù kintv apaghanoghanottåñëaà kåñëaà prati samatanottarjanam iva ||5.14||

lokanäthaù: dhåta iti | çré-kåñëasya sparçäbjäto ya änandas tasmät tu pratihata-dhiyo vigata-bodhäyä arthäd änanda-mürcchitäyä rädhäyä apaghano deha eva sambhoge ghanottåñëaà kåñëaà nivärayituà tarjanam iva samatanot | tasyäs tarjane’sämarthye’pi tat-parijana-rüpo deha eva çré-kåñëaà tat-tarjanety utprekñä | vastutas tu sänanda-vaivaçyena vämyädikam api kartuà na çaçäkety utprekñälaìkära-gamyo vastu-dhvaniù | tarjanam eväha—çré-kåñëena tasyä präëi-dvandve dhåte sati ratna-valayair jhaöiti bhaëitam | tathä ca ratnavayänäj jhaìkära-çabdenaiva hasta-rüpo dehaù çré-kåñëas tatarja ||

yathä vä,mådu-spandaà lélä-kara-kiçalayotkampam udayat-prasüneñu kréòä-vivaça-muditäli-vraja-sukham |amandékurväëaà kim api kalakaëöha-dhvani-kaläàsiñeve rädhäìgaà harir atha vasantänilam iva ||5.15||

1 uparitana-64-säìkhyaka-kärikäyäñ öékä drañöavyä.

lokanäthaù: yathä veti | haré rädhäyä aìgaà siñeve | yathä “mahä-prasädännaà siñeve” ity ukte mahä-prasädasya bhojanam eva seveti budhyate | tathaiväträpy asya sambhoga eva seveti jïeyam | aìgaà kédåçam ? vasanta-kälasyänilam iva | sädharmyam äha—tat-sambhoga-samaye mådu-spandaà vasantänilam api mådu-spandam, niväraëa-lélayä kara-kiçalayasyotkampo yatra, anila-pakñe lélä-karaù kautuka-karaù kiçalayasya navéna-pallavasyotkampo yatra, udayanto prasüneñoù kandarpasya yä kréòä tayä vivaçam | uditam älé-vrajänäà sakhé-samühänäà sukhaà yatra, pakñe’li-vrajänäà bhramara-samühänäm | kalo madhuräsphuöo “na na” iti kaëöha-dhvanis tasya kaläà vaidagdhéà kim apy anirvacanéyaà yathä syät tathä’mandé-kurväëaà sarvotkåñöaà kurväëam, pakñe kalakaëöhaù kokilaù ||

cittasya kñaëa-mätra-nirvåti-kåte tasyä mukhaà citritaàsadyaù padmam abhüt tataù param aho pürëaù sudhä-dédhitiù1 |änandämåta-maëòalaà punar abhüd dhiì mäà tato’bhüd viñaàtat-paçcäd yad abhün na tadvata sakhe mat-saàvido gocaraù ||5.16||

lokanäthaù: çré-rädhä-viraheëa vyäkulaù çré-kåñëaù subalaà praty äha—cittasyeti | padmam abhüd iti | padma-darçana-janma-sukha-sadåça-sukha-janakatvena tac citritaà padmam abhüd ity arthaù | paçcät tac cutra-darçanena jätä yä tasyä säkñäd-darçana-mahotkaëöhä tayä tac citraà viñavad dähakatvena viñam abhüt | tad-avantaraà yad abhüt tan mama saàvido jïänasya gocaro na bhavati | tathä ca viraha-péòayä mürcchä jäteti bhävaù ||

mugdhä sudhäàçu-kiraëejäla-gate bhavana-daha-cakitäkñé |ädätum avadhi-lekhaàpraviçati bhavanaà nivärya saha yäntéù ||5.17||

lokanäthaù: atha mäthura-viraheëätyanta-vyäkuläyä rädhäyä gaväkña-dvärä gåha-madhye praviñöäàç candra-kiraëän dähakatväd agnitvena jänatyäs tasyäç ceñöäm äha | candra-kiraëasyägnitvena jïänän mugdhä | bhramaram uddiçya rädhayoktaà “madhupa kitava-bandho” [bhä.pu. 10.47.22] ity ädi padyam uddhava-mukhäc chrutvä vyäkulena çré-kåñëena tasyä präëa-rakñärthaà käcid avadhi-patré preñiteti jïeyam | jévana-hetu-bhütä sä patné gåha-madhya äsét, tad-änayanärthaà sä bhavanaà praviçati | sahayäntéù sakhér niväryeti | anena patny-änayanärthaà mad-dehasya däho bhavati ced bhavatu | sakhénäà däho mästv iti tasyä abhipräyaù ||

çiva-prasädaù : sudhäàçu-kiraëäd dähätaìko virahiëäà samullasatéti hi kavi-sampradäya-samayaù | nivärya sahayäntéù | mama premëo nidäruëaà phalam aham eva sahiñye | kathaà mat-präëa-priyäù sakhyo mad-arthe’ntar vyathanta iti cintayä täsäà niväraëam | vastutas tu taträvadhi-lekhe likhitasyävadher daçana-kautühalam api tvaräyä hetuù | sa ca lekha iñöa-mantra iva präëärämaù priya iva sutaräà gopyo bhavatéti käminäm äcäraù | pratikñaëam anubhütä apy apürväyamäëä nirupädhi-madhuräs täs täù prema-lélä lekhatas tataù smäritä vä bhaveyur iti ||

1 pürëendu-raìkojjhitaù iti päöhäntaram.

eñu pürvau sambhoge, parau vipralambhe | sarvatra ratiù sthäyé | sa cobhaya-niñöhaù | anyonyam älambanam | uddépanam anyonya-lävaëyädi vijana-sthänädi ca | anubhävaù kara-grahaëädiù | vyabhicäré çrama-jaòatädiù | vipralabdhe ca ratir eva sthäyé | sa cobhaya-niñöhaù | viprakarñe’pi rates tathaiva svataù-siddhatvät | älambanaà pürvavat | uddépanaà vprakarño’nyonya-duùkhänubhavaç candra-candana-pavanädiç ca | anubhävaç citra-lekhädiù | ubhayor evänanda-dharmatväd rasatvam | änandayätma-dharmatväd ätmanaç ca bahir indriyäpekñitva-mätratväbhävät sphürti-para evänandaù ||

çiva-prasädaù : ubhayor evety ädi | sambhoga-ratäv änandaù sphürtir vä bahir indriya-våtti-gocaraù | vipralambhe priya-präpty-äkäìkñä-janita änanda uttejanä vä vartate | tathä ca cora-kaver marma-sparçini padye—

präsäde sä diçi diçi ca sä påñöhataù sä puraù säparyaìke sä pathi pathi ca sä tad-viyogäturasya |haàho cetaù prakåtir aparä nästi me käpi sä säsä sä sä sä jagati sakale ko'yam advaita-vädaù || [amaru 105]

vipralambhe bahir-indriya-gata-tåpter abhäväd änando nästéti vaktuà na çakyate, yata änanda ätma-dharmaù | “na khalu bahir upädhén prétayaù saàçrayante” | sphürti-para eva prakäça-çaréra evänandaù, sa ca prakäço bahudhä bahuço bhavati | sphürtis tatra håd-gata-dharmasya viläse parä käñöhä ||

— | anena çåìgäro dvividhaù sambhogo vipralambhaç ceti ädyaù- - - - - - -parasparävalokanädhara päna cumbana nakha daçana kñatädi prabhüta

’ | - - - -prabhedo py eka eva gaëyate aparas tv abhiläña viraherñyä praväsa çäpa | - — |hetuka iti païcadhä loka eva çäpa hetuù tenälaukikaç caturvidhaù

lokanäthaù : ädyaù sambhogaù nakha-danta-kñatädi-pracura-bheda-VZo’pi sambhogatva-Ra-sämänya-DHeëaika eva gaëyate | atra tu bheda-vivakñayä sambhoga-vipralambhayoù kiyantaù prakärä darçyante | parantu—

präg-rägataù kramän mäna-prema-vaicittya-dürataù |präyaù - - - ||saàkñipta saìkérëa sampanna rddhimato viduù [u.né. 15.191]1

ity-ädy-ujjvala-nélamaëau vipralambha-sambhogayoç catuç catur bhedä uktäù, punaù pratyekam añöadhä | evaà vipralambho dvätriàçat, sambhogaç ca dvätriàçat | samudäyaç catuùñañöiù ||

çiva-prasädaù : sambhoga-çåìgärasya parasparävalokanädy-anuñöhäna-sahasreëa prabhütatama-bhedatvam, param ujjvala-nélamaëy-ädiñu rasa-tattva-sücakeñu grantheñu tasyaiva mukhya-gauëa-bhedenädau dvaividhyam | mukhyo jägrad-avasthäyäà [u.né. 15.190], svapne präpti-viçeño’sya harer gauëa itéryate [u.né. 15.210] iti lakñaëa-lakñitaà tat | taträdyasya bhedasya pürvaräga-mäna-

1 - - |tän pürva rägato mänät praväsa dvayataù kramät - - - ||jätän saàkñipta saìkérëa sampanna rddhimato viduù iti ujjvale päöhaù |

kiïciddürapraväsa-sudürapraväsa-bhedataç ca catväro vibhedäù | teñäà ca pratyekaà saìkñiptädi öékäkåd-udähåta-bhedäntarair upapravibhägäd ayaà mukhyaù sambhoga-çåìgäraù ñoòaça-bhedätmakaù | evaà gauëo’pi sämänya-viçeñädi-catur-vibhedena saìkñiptädi-präg-ullikhitäväntara-bhedäntaraiç ca ñoòaça-vidhaù | ata eva dvätriàçat-sambhogäù iti öékä-kån-nirdeçaù sva-sampradäya-matänumoditaù | eñäà pratyekaçaù lakñaëädy-äkare drañöavyam |

sambhoga-çåìgärasya bhaìgy-antareëa käma-rati-bhedena dvaividhyaà jéva-gosvämi-kåta-locana-rocany-ädiñu sücitam | tatra dvitéya vaicitryaà (?) laukika-pakñe çré-kåñëe sambhavän na punar vibheda-prapaïcaù | vipralambha-çåìgärasya öékä-kåd-darçita-bhedaiù pürvavan-mukhya-gauëa-bheda-märgeëa ca dvätriàçad-vidhatvam | nélamaëäv abhiläña-sthale pürva-rägasya viraha-sthale prema-vaicittyasya érñyä-sthale mänasyollekho dåçyate | laukikäçrita-vipralambhasya catväro bhedäù anarväcéna-daçarüpaka-darpaëädi-nibandheñu | teñu tävat praväsa-çäpayor na påthak grahaaëam äpätata äyattua caika-phalatvät | tatra gåhétaù karuëätmako vipralambho’tra praväsa-bheda eva gåhyate yad ähur nélamaëi-kåtaù—

vipralambhaà paraà kecit karuëäbhidham ucire |sa praväsa-viçeñatvän naivätra påthag éritaù || [u.né. 15.184]

yünor ekatarasmin gatavati lokäntaraà punar alabhye |vimanäyate yadaikas tato bhavet karuëa-vipralambhäkhyaù || [sä.da. 3.237]

ity-ukta-lakñaëaù çåìgäraù sadaivobhaya-niñöhe’vyayänaçvaraçrite çré-kåñëa-vraja-subhrü-rati-pakñe na sambhavaty eveti ca tattvam | sthäyi-bhaviñyat ratià lakñé-kåtya tad-vyakti-viläsädhikya-hetu-tatià copajévya sädhäraëé-samaïjasä-samarthä-bhedena vibhägaç cänyatraiva lakñyaù | na sä bhäga-kalpanäträçritä, yataù samarthäyä rater eve granthe’smin lakñya-bhedeñüllekho dåçyate ||

|| kärikä 75-76 ||

abhiläñaù pürva-rägas tasyävasthä daça småtäù ||

—yathä

abhiläñaç cintanaà ca småtiç ca guëa-kértanam |udvegaç ca praläpaç conmädaç ca vyädhir añöamaù |

jaòatä navamé jïeyä maraëaà daçamaà småtam ||

| - ’ - | virahas tu bhävi bhavan bhütaç ceti tridhä érñyä çabdo tra mäna paraù sa ca dvedhä ||

çiva-prasädaù : samaïja+++page 155

|| kärikä 77 ||

érñyä-praëaya-sambhüto dvedhä mänaù prakértyate |

anyäsakte priyatame érñyä-mäno bhavet striyäù | dvayoù praëaya-mänaù syät pramode sumahaty api |

premëaù kuöila-gämitvät kopo yaù käraëaà vinä ||

tathä ca—nadénäà ca vadhünäà ca bhujagänäà ca sarvadä |premëäm api gatir vakrä käraëaà tatra neñyate ||

lokanäthaù: sa ca mäno dvidhä bhavati | eka érñyä-sambhütaù, dvitéyaù praëaya-sambhütaù | nanu käntasyäparädho mäne käraëam | praëaya-käle’parädhasya sambhävano’pi nästi, kuto mäna-pravåttiù ? taträha—dvayor iti | käntä-käntayor mahati pramode’pi käraëaà vinäpi praëaya-mäëaù syät | premëaù kuöila-gämitve präcénänäm udäharaëam äha—tathä ceti ||

bhüta-viraheëa saha pravätasyäväntara-bhedo yathodäharaëaà sphuöébhaviñyati |

athobhayor eva sambhoga-vipralambhayoù parasparävalokanädhara-pänädy-abhiläñädénäà krameëodäharaëäni | tatra parasparävalokanam, yathä—

ehéti påñöhaga-sakhékñaëa-kaitavena vyävåya yo mayi tayä nihitaù kaöäkñaù |pratyastravan mama kaöäkñam aväpy çänto’pyantar bibheda sa nikåtta-çarärdhavan me ||5.18||

api ca—tasyäù sakhébhir api vékñya sujätam antar-bhävodayaà kam api caïcala-locanäntaiù |dahnyo bhavän iti kåtä mama sammukhébhirindévara-cchada-mayé mayi puñpa-våñöiù ||5.19||

parasparädhara-pänam, yathä—

päaadi pibadi cässaà peasi lalide kahià séti |sändränanda-vinidrita-rädhä svapnäyitaà jayati ||5.20||

yathä vä—ardha-kuòmalitänimeña-nayanaà nisyanda-täraà kiyaddérgha-çväsamalakñya-kaëöha-ninadaà sänanda-tandräyitä |kåñëe päyayati svakéyam adharaà präg eva pétämbare kiïcit tvaà lalite pibeti im api svapnäyate rädhikä ||5.21||

paraspara-cumbanaà yathä—aìkäìki süvalanaà karäkari manaù-saàväda-saàvedanaàkarëäkarëi våthä-kathäsu yugapac cumbäù çataà maëòayoù |

skandhäskandhi bhujo mukhämukhi muhur mädhvéka-päna-kramorädhä-mädhavayor madhau madhu-mada-kréòä jaréjåmbhate ||5.22||

paraspara-nakha-kñatäni, yathä—jätäìkuräëi kim amüny anuräga-béjänyyuptäni nünam urasor ubhayor ubhäbhyäm |ärdräëi komalataräëy aruëäni bhugnänyäbhänti paçya lalite na khalu lakñaëäni ||5.23||

paraspara-daçana-kñatäni, yathä—mädhvékäcamanotsave kutukinor anonya-danta-cchadävanyonyena kåtopadaàça-racanau çré-rädhikä-kåñëayoù |kñuëëau ca dvija-kuömalair abhavatäm akñuëëa-lakñmé-bharaupétau cäruëitau babhüvatur aho premëo viciträ gatiù ||5.24||

névonmokñau, yathä—niryätäyäà tvayi viramito mälayä ratna-dépaùkåñëe colaà kñapayati mayä svastikaù sannibaddhaù |névi-granthià harati sahasä saàhatorüpaviñöaàbuddhyaivähaà sakhi samadhikä vallabhas te balena ||5.25||

ädi-çabdäd vana-vihära-jala-vihära-madhupäna-saìgétädi | tatra vana-vihäro, yathä—

arghyaà kuömalakair maranda-paöalaiù pädyaà parägair madhu-syandärdrair anulepanaà kisalayaiù puñpaiç ca bhüñäà phalaiù |naivedyaà pavanähatair avayavair nåtyaà madäli-svanairgétaà kalpayatä harir vana-gato vallé-cayenärcitaù ||5.26||

api ca—ekenänila-capalena patra-haste-närautsét stavaka-payodharaà pareëa |äkñepaà na na na na neti caïcaläli-bhrü-bhaìgyä vädhita harià vilokya vallé ||5.27||

santräsaà kisalaya-päëi-kampanenaprotsähaà kusuma-mayena susmitena |roñaà ca bhramara-ghaöäkaöäkña-pätairäsanne madhubhidi vérudho’bhyanaiñuù ||5.28||

sémantopari bandhu-jéva-kusumaà sindhüra-bindu-kåtaàcitrair navya-dalair vyadhäyi makaré gaëòe nakhägra-kñataiù |cakre kaïculikä payodhara-bhare nänä-prasüna-cchadaiùkåñëena praëayätur eka-rabhasas tasyäm abhivyaïjitaù ||5.29||

jala-vihäro, yathä—kåñëe karñati koka-yugmakam iyaà dorbhyäà vyadhät svastikaàkaëöhe cäru-måëälam arpayati sä bähü dadhe kuïcitau |padmaà jighrati päëinäsyam avåëod itthaà jale khelatorasparçä suratis tayoù priya-sakhé-våndasya rasyäbhavat ||5.30||

madhu-pänam, yathä—äli preyän harir atiçaöhaù kåñëa me samprasédaçyäme sa tväm abhisarati kià nätha däsé taväsmi |ity anyonya-prakåti-vikåté bhävato’nanvitoktérädhä-kåñëau madhumada-mudä mohitau vaù pünétäm ||5.31||

yathä va—hä kañöaà dyauù papatati kathaà hant ghughürëate bhürälambe tväà dha-dha-dha-patitä kampate gätra-yañöiù |itthaà träsäd adhika-hrasitair akñarair vyäharantédhåtvänyonyaà madhumada-jitau naumi rädhä-mukundau ||5.32||

|| kärikä 78 ||

atha vipralambhaù—

svapnäd vä çravaëäd väpi citräder vä vilokanät |säkñäd äkasmikäd väpi darçanäd durlabhe jane ||

präktané ratiru udbhütä sampräpteù pürvam eva sä |päka-dvayäntare pürvarägatäà pratipadyate ||

päka-dvayäntara iti | bhävaù pürva-rägaç ceti päka-dvayam | tad-antare tan-madhye | tatra svapna-dvärä, yathä—

indévaräd api sukomalam indranélädapy ujjvalaà jaladharäd api meduraà tat |svapnaù sa kià sakhi maho yad aho mamedamadyäpi no nayanayoù padavéà jahäti ||5.33||

çravaëäd vä, yathä—tamäla-nélaà kim api tvad-uktäd bimboñöhi kåñëeti padäd udérëam |antaù praviçya çruti-vartmani mena vedmi tad-dhäma kim ätanoti ||5.34||

citra-darçana-dvärä, yathä—vraja-bhuvi kim aloki saïcarantyä

yad iha vilikhya paöe mamopanétam |kutukini kutukena te samastaàmama gatam eva hi jäti-jévanaà ca ||5.35||

no vä dåñöa-caré na vä çruta-caré nämäpi na jïäyateyasyäù käcana sä vyaloki vipine meghadyutir devatä |änanda-drava-varñiëaù kim athavä hälälolläsinaùsauhityaà ca rujaà ca no vidadhate yasyäù kaöäkñormayaù ||5.36||

vyaraci na yad apekñä patrikä dütikäderatani na ca vicäro yat tvayä särdham anyaiù |hådaya yad anuraktaà mädhave yuktam etatkim iti yugapad äïjét sarva-çauryäà manobhüù ||5.37||

äsaàgo sibiëagao mammapphuàsé mahaà kkhu aëuräo |piapariaëo ëa ca{u}ro jéaëa tuha ëatthi jéaëobäo ||5.38||

dhäma çyäma-mayätayäma-madhuraà tal-locanänandanaàkastüré-ghanasära-kuìkuma-rasämodé sa gätränilaù |äläpaù sa sudhämbudher api taraskäré babhüvädhunäsammohäya vinodanäya manasaù kñobhäya lobhäya ca ||5.39||

ahodvegaù—no vidmaù kim u gauravaà gurkule kaulénya-rakñä-vidhauna çraddhä kim u durjanokti-garala-jväläsu kià no bhayam |udvegäd anavasthitaà mama manaù kasyäpi megha-tviñoyünaù çrotra-gataiù ghuëair iva guëair antaù kåtaà jarjaram ||5.40||

pürvarägaù kåñëasyäpi syät | ity ataù paraà tathaiva darçyate | tatra praläpaù—

udayati çaçé çré-rädhäyä na tan-mukha-maëòalaàskhalati timiraà präëeçvaryä na néla-nicolakaù |hasati haritäà cakraà tasyä nanäma sakhé-gaëobhramati bhuvane jyotsnaiväsyä na deha-ruci-cchaöä ||5.41||

unmädaù—he väsanti ! vilokitädya sumukhi rädhä tvayasmin vane vätändolita-pallavaiù kara-talair nä neti kià bhäñase |yätänena pathaiva sä parimalais tasyä yad andhékåtästvat-puñpeñu patanty aho na madhupä bhrämyanti sarvä diçaù ||5.42||

atha vyädhiù—

no kathyate kim up kathä-viñayo yadi syänno gopyate kim u bhaved yadi gopanéyaù |äpacyamäna iva håd-vraëa eña bhävaùkåñëasya käm api daçäà bhajate na vidmaù ||5.43||

jaòatä—tväà svapna-labdham avalokayituà vilikhyavaivarëyam äpa tava varëa-vilokanena |tülé-grahe sati kåçäjani tülikevacitrodyatäjani hare svayam eva citram ||5.44||

maraëa-maìgalatvena na varëyate, bhaìgyä tu varëyate | tad yathä—

nikhilendriya-saàvarte çyäma-sudhä-dhäma-madhurimävarte |magnänanda-vivarte mätar nätaù paraà varte ||5.44||

kecit tu, nayana-prétiç cintä saìkalpaù svapna-vicchedaù |kärçyaà viñaya-nivåttir hénäçaù syäd athonmädaù ||mürcchä måtir iti kathitä daçä daçemäs tu pürvarägasya |sa ca lalanäyäù pürvaà paçcän netuù samäkhyeyaù ||5.45||

|| kärikä 79 ||

atha nailaù kausumbho mäïjiñöhaç cätha häridraù |rägaç caturvidho’taç cäturvidhyena hi prakåteù ||

ataù pürvarägät päkata ity arthaù | nailo nélyo raktaù ||

nailaù sa eña kathito na kadäcid dhrasati çobhate’tyartham |

kausumbhaù sa hi viditaù sthitväpaiti praçobhite pürvam ||

mäïjiñöhaù sa hi yaù kila näpaity evätiçobhate’jasram |häridraù sa tu bodhyo yäty api na ca çobhate yas tu ||

atha virahaù—sa ca trividhaù, bhävé, bhavan, bhütaç ceti | tatra bhävé, yathä—

yäsyämi çvaù sumukhi mathuräm ägato räjadütaùpratyäyätuà kati na ghaöikä hanta bhävé vilambaù |no jänémaù prakåti-kaöhinaù kärya-bhävas tathä cetsärdhaà yäntaù priya mad-asavaù kväpi kärye niyojyäù ||5.46||

bhavan, yathä—yäméti kåñëa-vacane, präëair viniruddha-kaëöha-kuharäyäù |bahir iva bhavitum açaktaà pratyuttaram antar eva vijughürëe ||5.47||

bhüto, yathä—särdhaà yan nija-daivatena na gataà daurätmyam etad dhi vojänétävadhi-väsaraà ca gaëanägamyo’sti lekhäsu yaù |ity äkarëya viyukta-gopa-sudåçaù präëaiù samaà saìkathämekaikäà prativäsaraà priya-sakhé rekhäà raho lumpati ||5.48||

atha praëaya-mänaù—

mänas tiñöhatu rädhike tava håtaà raktaà mano dehi metat kenäpi håtaà tvayä na hi nahi çraddhä parasve mama |aìge cet tava dåçyate bhavati cen nünaà tvayaivärpitaànétvä gaccha mukhe tavästi yad ayaà rägas tadäsaìgajaù ||5.49||

érñyä-mäno, yathä—sahajam aruëaà netra-dvandvaà tavädhara-pallavaùsatata-muralé-näda-kréòä-vidhau tava sa-vraëaù |vana-viharaëe rätrau gätraà sakaëöaka-läïchanaàkatham iha vinä doñaà jätäparädha iva sthitaù ||5.50||1

atha praväsaù | bhüta-viraha-praväsayoù käla-deça-kåta eva bhedaù |

nänä-kauçalataù kåtäni suhådäà våndena nänandatogavyäny atti tathä kavoñëam adhikaà rädhe çvasity eva saù |tvat-pallé-prativeça-paëya-janatä-krayyaà tu dadhyädikaàkrétvä sampratipäditaà priyajanair açnäti håñöäntaraù ||5.51||

|| kärikä 80 ||

atha sämänyato varëitaç ca vibhävasyälaukikatayä viçeñam äha—taträlambanaà näyako näyikä ca | tatra ko’sau näyakaù käç ca näyikä ity apekñäyäà näyakam äha—

sarva-çuddha-rasa-vånda-kandalaù sarva-näyaka-ghaöä-kiréöa-gaù |

atyalaukika-guëair alaìkärogokulendra-tanayaù sunäyakaù ||

sarva-çuddha-rasa-vånda-kandalatvam, yathä—“çåìgäré rädhikäyäà” (5.13) ity ädi | sarva-näyaka-sughaöeit sarva-çabdo dhürta-näyaka-varjana-paraù |

1 See 3.27.

atyalakika-guëair iti viruddhäviruddha-camatkäri-guëavän | viruddhavad bhäsate, na tu viruddhaù, sa viruddhäviruddha | eko’nekaù paricchinno vyäpé ity ädivad alaukika-guëavati laukika-guëä api jïeyäù | te yathä—

kåté kulénaù saçrékas tyägo yauvana-rüpa-bhäk |dakño’nurakta utsähé tejo-vaidagdhya-bhüñitaù ||

adhikaà tu—satyaà çaucaà dayä käntir ästikyaà dhairyam eva ca |

audäryaà praçrayaù çélaà kñäntiù prahvo’nahaìkåtiù ||

ity ädayo nityäù |

|| kärikä 81 ||

tatra näyaka-ghaöeti tad-bhedän äha—

udätta uddhataç caiva praçänto lalitas tathä |sarve’mé dhéra-çabdädyäç catväro näyakäù småtäù ||

dhéra-çabdädyä iti | dhérodättädaya ity arthaù |

|| kärikä 82-86 ||

tatra dhérodätto, yathä—

ätma-çläghä-rahitaù kñamé gabhéro mahä-sattvaù |dhérodättaù stheyän nigüòha-mäno dåòha-vrataù suvacäù

||ätma-çläghä-nirato mäyé caëòaç ca capalaç ca |

dhéroddhataù sa kathito’nahaìkåti-jhaìkära-niùçaìkaù ||ubhaya-guëa-vyatirikto bhüyän sädhäraëaiç ca guëaiù |

dhéra-praçänta-saàjïo bhavati dvija-vaiçyädikaù sädhuù ||mådulaù kalä-kaläpo niçcinto madhura-vaidagdhyaù |

prathama-rasa-pradhäno lalita-katho dhéra-lalitaù syät ||sarve’nuküla-dakñiëa-çaöha-dhåñöatvena ñoòaçadhä ||

keñäàcin mate dhéra-lalitasyaivänukülädi-bhedäù, na sarveñäm |

|| kärikä 87 ||

eñä lakñaëaà—ekäçrito’nukülaù samarägo dakñiëas tu sarväsu |

çaöha ekatraiva rato bahir anyatra priyo’priyo manasi ||

|| kärikä 88 ||

aparäddhaç ca viçaìko dåñöe doñe’pi mithyä-väk |tarjana-täòanayor api kåtayor nirlajja eva dhåñöäù syät ||

88||

|| kärikä 89 ||

ñoòaça-vidhäs ta ete punas tridhä cottamädi-bhedena |añöädhika-catväriàçad-bhedä näyakäù kathitäù ||

punar ete syur divyä divyädivyä adivyäç ca |sa catuç-catväriàçac-chatam ekaà tena tad-bhedäù ||

dhéra-praçänta-çaöhayor dhåñöasya ca bheda-varjitair aparaiù |

lélä-vaçataù sarvair aviruddhatväd viruddhe’pi |gokula-räja-kumäras tena paraà sarva-näyakädhéçaù ||

dhérodätto guruñu jïätiñu dhéroddhato vipakñeñu |mäyäviñu niyatam asau vraja-puryäà dhéra-lalitaù syät ||anukülo rädhäyäà sarväsv aparäsu dakñiëaù kathitaù |

lélä-vaçät kadäcana dhåñöo’pi çaöhaç ca kuträpi ||

athänukülädénäà krameëodäharaëäni | tatränukülo yathä—

nänyasyäù sadanaà prayäti sa mayä samprärthyamäno’pi capräyo me hådayaà dunoti lalite täsäà manas täpataù |äräme ramate mamaiva satataà mad-vartma saàvékñatesvapne’pi pratikülatäà na gatavän kåñëaù satåñëo mayi ||5.52||

evam ekatra rato’py alaukika-näyakatväd dakñiëo’pi | tad yathä—

çyämäìke caraëau kaloru-phalake çérñaà surekhäìgulékeçäàç caàara-cälikä bhuja-taöe dåñöià priyoktau çrutim |tämbülärpaëikä-kare kara-puöéà kastürikorasy uraçcandrä-vakñasi påñöham arpayad aho nidräti nélaà mahaù ||5.53||

evaà dakñiëo’pi lélä-vaçät kadäcid dhåñöo’pi bhavati | tad yathä—

candrävaléti kapaöena nigadya rädhäàjätäparädha iva saìkucitaù sakhébhiù |santarjito’pi sa tayä çravaëotpalena

santäòito’pi vijahäsa na sambibhäya || 5.54 ||

evaà kutracic chaöho’pi | yathä—

ekatraiva kåtäsane nija-nijair älé-janaiù kutracitkréòä-kuïja-gåhäìgane vyavahito düreëa dåñövä priye |vaàçé-küjita-sücitätinibhåtaà candrävaléà lambhayansaìketaà tarasä rasäd abhisaran rädhäà hariù pätu vaù || 5.55||

|| kärikä 90 ||

atha vibhäva-prasaìge näyakasya sahäyäù sakhäyaù | evaà näyikäyäù sakhyaù | tenädau näyakasya sahäyä lakñyante—

sahäyäù syuù sahacaräs te bhavanti caturvidhäù |sakhäyaç ca priya-sakhäs tathä narma-sakhä api ||

priya-narma-sakhäç cänye teñu dütäs tridhä mataù |nisåñöärthé mitärthaç ca tathä sandeça-härakaù ||

dvayor iìgitam ädäya svayam uttara-däyakaù |suçliñöaà kurute käryaà nisåñöärthaù sa ucyate ||pramitaà vakti käryasya cäntaà yäti mitärthakaù |

yathoktaà vadati yaù sa sandeça-härakaù ||

evaà dütyo’pi yathodähariñyante |

teñu sakhiñu madhye priya-narma-sakhä eva dütäù, nänye | te dütäs tridhä bhavanti | nisåñöo datto’rthaù kärya-bhäro yasmai tathä cäväbhyäà kim api na vaktavyam | ävayor milanam, yathä bhavati tathä tvam eva buddhyä kartavyam iti vinyasta-kärya-bhäro nisåñöärtha ity arthaù | pramitantäbhyäà yad-yad-uktaà tad eva parimitaà vakti | kintu dvayor milana-rüpa-käryasyäntaà sémänaà yäti präpnoti | tathä ca käryam avaçyaà karotéty arthaù | täbhyäà yathoktaà tathaivobhayor nikaöe gatvä vadati | käryaà bhavatu veti ko’pi bhäras tasmin nästéti sandeça-härakaù | yathä puruñä dütas tathä striyo’pi dütyaù santi | udäharaëe täsäà dütyaà vyaktébhaviñyatéty arthaù ||

|| kärikä 91 ||

atha näyakänäm ukta-niyata-sämänya-guëäd atiriktäù sattvajä guëä ucyante |

çobhä viläso mädhuryaà gämbhéryaà dhairya-tejasé |audäryaà lalitaà ceti guëä añöaiva sättvikäù ||

|| kärikä 92 ||

tatra çobhä—çauryaà däkñyaà ca satyaà ca mahotsäho’nuraktatä |

ghåëä néce’dhike çraddhä sä çobhä militocyate ||

yathä—çauryaà çatruñu däkñyam ätma-kuhake satyaà bhuvo dhüù-kñayerägo gokula-madhya-vartiñu mahotsäho girer dhäraëe |çraddheyaà pitå-mätå-bandhuñu hare çobhaiva te sarvathänéce mayy aghåëeti kevalam asäv ekäìga-héno’bhavat ||5.56||

|| kärikä 93 ||

ramya-veça-vibhüñädyair viläsaù çilpa-kauçalam ||

tatra sva-viñayam anya-viñayasya, yathä—

kvacid guïjä-dhätu-stavaka-dala-barha-prabhåtibhirvane’nalpäkalpaiù praëayi-sakhibhir bhüñita-tanuù |svayaà caiñäà veçän atikutukataù çilpa-kuçalastato’py uccaiç citrän harir ahaha tair eva tanute ||5.57||

anya-viñaye’nyad api |

guïjä-çikhaëòa-giridhätu-dala-prasünairädhäà vibhüñya muraléà ca kare nidhäsya |pétämbaraà ca pariveñöya hariù prasédahe kåñëa mayy anugate kåpayety avädét ||5.58||

saìkñobhe’pi nirudvega-bhävo mädhuryam iñyate iti kecit | kecit tu sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä [sä.da. 3.111] ||

|| kärikä 94 ||

vastutas tu—yena kenäpi veçena mädhuryaà ramaëéyatä ||

yathä—kace barhottaàso vapuñi giri-dhätuù kisalayaà çrutau guïjädäma-stavakita-latä-khaëòam urasi |kva ratnälaìkäräù kvacana vana-veço muraharena tat païcämy asmin yad atimadhuratvaà na labhate ||5.59||

|| kärikä 95 ||

bhé-çoka-krodha-harñädyair gämbhéryam avikäritä ||

“no kathyate kim u kathä-viñayo yadi syät” (5.43) ity ädi ||

|| kärikä 96 ||

svabhäväd apraticyävo dhairyaà çoke mahaty api ||

yathä—kim eñä täpiïcha-druma-latikayä mad-bhuja-dhiyäsva-kaëöhaà tanvaìgé çiva çiva dåòhaà péòitavaté |sthitä vä kälindé-payasi mama vakñaù-sthala-dhiyetyamuñyaite tarkäù param ahaha jéryanti hådaye ||5.60||

|| kärikä 97 ||

avakñepävamänädeù prayuktasya pareëa yat |nirväpakaà bhavet tejaù . . . . . . . .

yathä—madändhenendreëa sva-makha-vidhi-bhaìga-vyasaninä mahä-våñöià måñöäà vraja-nagara-näçäya kalayan |giréndraà çré-kåñëaù kara-kisalayägreëa mådunä salélaà bibhräëo vrajam avitaväàs taà ca jitavän ||5.61||

|| kärikä 98 ||

. . . . . . . . dänaà praçraya-bhäñaëam |amitreñu ca mitreñu sämyam audäryam iñyate ||

|| kärikä 99 ||

väg-veçayor madhuratä çåìgäre lalitaà tu tat ||

yathä—vipina-latä-dala-kusumair vibhüñya rädhäà hariù präha |tvaà sumukhi kåñëa-pakña-praëayavaté kuïja-devatä käpi ||5.63||

athänye’py asya ca tad-vyatiriktä ühyäù | tatra dig-darçanam—

muralé-vinoda-vidyä hådyä saìgéta-bhaìgir anavadyä |avikalam akhila-kaläkulam avirämaà räsa-läsyam abhirämam ||5.64||

—o)0(o—

atha näyikä-bhedäù

|| kärikä 100 ||

tatra paroòhäà gaëikäà cäpi varjayitvä ca näyikä iti paroòhä-gaëikayoù sädhäraëyena rasäbhäsa-paratvam eveti1 laukika eva | alaukike tu kåñëädhikaraëaka-rates tad-eka-mätra-niñöhatvän na rasäbhäsaù | anaucitya-pravartitä äbhäsä iti | tad-abhävät2 pratyutaucityam eva | tena parakéyäväntara-bheda-präptaà paroòhätvam aìgékåtya näyikä-bhedän äha—

svakéyä parakéyeti näyikädau dvidhä matä |mugdhä madhyä pragalbheti svakéyä tu tridhä bhavet |

madhyä-pragalbhayor bhedäù ñaò-dhérädi-prebhedataù ||

dhérä, adhérä, dhérädhérä iti bhedäs trayaù ||

|| kärikä 101 ||

kaniñöha-jyeñöha-rüpatvät tayor dvädaçadhä matam ||

tayoù ñaö-prakärayor madhyä-pragalbhayoù kaniñöha-jyeñöhatvaà çré-kåñëa-prema-täratamyenaiva, na tu vayasä |

|| kärikä 102 ||

mugdhäyä eka-rüpatvenänayor dvädaçatvena—

tena trayodaça svéyäù paroòhä syäd alaukiké |trayodaça-vidhä säpi tena ñaò-viàçatir bhidä ||

yato’laukike paroòhäpi sammanyate, tataù säpi trayodaça-vidhä || tena militvety arthaù ||

avasthäbhir athäñöäbhir añöottara-çata-dvayé |kanyä-jyeñöha-kaniñöhatvän mådu-madhya-mådutvataù ||

caturbhedäs tatas täsäà sa dvädaça-çata-dvayé |atyuttama-prakåty-äditayä täù syuù punas tridhä |

1 paratvam eveti pravädo laukika eveti päöhaù ka-ga-gha-pustakeñu |2 tad-bhäväd iti ka-ga-gha-pustakeñu päöhaù |

ñaö-triàçat-sahitä tena ñaö-çaté näyikä-bhidä ||

atyuttamä, uttamä, madhyameti traidham |

|| kärikä 103 ||

tatra siddhäù susiddhäç ca nitya-siddhä iti tridhä |striyo’vatérëäs tena syur vasu-çünya-grahendavaù ||

siddhä sunirüpäù sädhana-siddhäç ca susiddhäù çruti-rüpä devyaç ca, nitya-siddhä rädhädyä rukmiëyädyädya svabhäva-siddhäù |

lokanäthaù : nitya-siddhä ity asya vyäkhyä svabhäva-siddhäù | etäù striyo gokule’vatérëäù | tena pürvokta-saìkhyäyäs triguëékåtena vasu-çünya-grahendavéà (1908) näyakä-bhedä bhavanti ||

çiva-prasädaù : siddhäù sunirüpä ity ädi—idaà ca vaiñëavägamasya matänusäreëa | bhaktäù sarve bhagavataç chäyä-rüpäù | prétyaiva bhagavän labhyaù | åñibhiù çruti-rüpäbhiù devébhiç ca sa labdhaù | ato’yam ühuù | skanda-brahma-vaivartädi-puåäëebhyo vistaro grähyaù |

|| kärikä 104 ||

athaitäsäm ädito lakñaëäni—

svakéyä tu kåtodvähä piträdyaiù svayam arpitä |yä tu vyüòhäpi gopena loka-dharmänapekñiëé ||

kåñëaika-tänä rägeëa paroòhä vraja eva sä |

çiva-prasädaù : parakéyäëäm api täsäà çré-kåñëa-patitvaà darçitaà bahuço bhägavata-saàhitäyäà yathävocäma präk | tathä cänanda-candrikäyäà—“na hi paty-ädi-çabdänäà pariëetary eva kevalaà çaktiù sarveñv eva rasa-grantheñu” | evam eva svakéyäsu svädhéna-bhartåkäntar-bhuktä ||

piträdi-dänät präg eva piträder apy asaàmatau ||jätänurägä yä kanyä sä bhaiñmé kuëòine yathä |

pitå-bhräträdi-saìkocät sva-dhärñöyädi-bhayäd api ||güòhä yasyä ratir gäòhä sarvathä surasäyate |

kätyäyané-vrata-parä sä kanyä sarvadä vraje ||1

lokanäthaù : kuëòina-pure bhaiñmé rukmiëé | vrajasya kätyäyané-vrata-paräëäà kanyänäà svarüpam äha—pitå-bhrätreti | paroòhänäm iva rasotkarña-hetu-bhütasya

1 itaù paraà—evaà vidhaiva kavibhiù parakéyaiva varëyate | para-päëi-grahétré tu kåñëa eva hi çobhate | naivänya-näyake yasmät tasmän nänyatra sä kila || ity adhiko’àço mudrita-pustake upalabhyate | sa cäàçaù prakñipta iva pratibhäti |

piträdi-kåta-niväraëa-durlabhatä-pracchanna-kämatvädeù sattvät gopäntareëa vivähäbhäve’pi na kñatiù |

|| kärikä 105 ||

atha mugdhäder lakñaëaà –

abhinava-vikasita-yauvana-madana-vikärä mådur mäne |värtäyäm api surate paräìmukhé sa-trapä mugdhä ||

tatra nava-yauvanä, yathä—

padoù päriplavyaà nayanam aharan madhya-gurutäàstana-çroëé mändyaà dhiya iva hriyo väg-vyavasitiù |çiçutve rädhäyä vigalad-adhikäre sati tanaukim aìgäny anyonyaà dadhata iva luëöhäka-padavém ||5.65||

nava-madana-vikärä, yathä—

kaöäkñaà soñyanté vyathata iva netränta-laharénirätaìkaà vakño jana-nayanataù çaìkata iva |çiçutvaà täruëyodayam api nayantyäs tanu-tuläàsmaro’syä niùsyandaà kalayati manaù kaëöakam iva ||5.66||

mäne mådur, yathä—

sakhyä çikñita-päöhitäni subhåça;à vämyopadeçäkñaräëyadyävaçyam abhéñöa-saìga-samaye sampädanéyäni hi |itthaà cetasi niçcayo vyajani yaù kåñëasya sandarçanesadyo’sau saha cetasäpasåtaväàs trastäsmi tasyä hådaù ||5.67||

surata-paräì-mukhé, yathä—

ayi präëebhyo’pi praëaya-vasatis tvaà priya-sakhémamaiveti präyo niraëayam ahaà paìkaja-mukhi |idänéà tu jïätaà vraja-pati-sutasyeva bhavatéyatas tat-préty-arthaà madanabhimatäya spåhayate ||5.68||

anamitam atra suratam |

sa-trapä yathä—

äpåñöä namayati vaktram ékñyamäëä neträbje mukulayati vrajeçajena |yäntéñu praëayi-sakhéñu yäti paçcän

nänaìgo namayati komalaà mano’syäù ||5.69||

|| kärikä 106 ||

madhyä sulalita-suratä madhyama-samudérëa-yauvanä noccaiù |

vréòävatéñad éñat prägalbhyä nibhåta-vaidagdhyä ||

tatra sulalita-suratä, yathä—“niryätän tvayi” ity ädi (5.25) |

madhyama-samudérëa-yauvanä, yathä—

stanau stavaka-vibhramau vihasitaà prasünodgatirvaco madhuraso dåçäv abhimukhé-sthitau khaïjanau |bhruvau bhramara-maëòalé kara-padaà naväù pallavästvam eva sakhi rädhike madana-kalpa-vallé bhuvi ||5.70||

noccair vréòävaté, yathä—

äkåñöe vraja-räjajena vasane virmocitair äyataiù keçoghair niravähayaà sakhi tanoù säàmukhya-saìgopanam |jihremi smaraëe’pi tasya yad iyaà kåñëäñöamé-yäminéväsét sundari sammukhärdha-timirä paçcärdha-candra-prabhä ||5.71||

éñat-prägalbhyä, yathä—

mama çrotre çabdaù suratam iti he kåñëa na gataùsakhébhyo yäcitvä yadi bhavati däsyämi bhavate |iti svoktaà prätaù çuka-yuvatibhir bhäñitam asaukayedaà vaù proktaà vaca iti sakhéñv eva nidadhe ||5.72||

nibhåta-vaidagdhyä, yathä—

parérambhaà sehe katham api mukhämbhoja-madhunaùprapäëe nä neti vyadhita kara-kampaà kim api yä |svayaà labdhocchväsaà jaghana-bhuvi väsaù sthagayituàsvayaà sä çré-kåñëaà kim api parirebhe dåòhataram ||5.73||

|| kärikä 107 ||

atra pragalbhä—

taruëé madana-madändhä rati-raëa-kuçalä dara-vréòä |bhävonnatä pragalbhä vaidagdhyäkränta-näyakä kathitä ||

taatra taruëé, yathä—

dähottérëa-suvarëa-pürëa-kalasau vakñojayor yugmakaàsmerendévara-däma-toraëa-tatiù snigdhäà kaöäkñormayaù |çroëiù çilpa-taraìga-maìgala-mayaà siàhäsanaà nirmitätvaà kämotsava-maëòalaika-racanä kenäsi candrävali ||5.74||

madana-madändhä, yathä—

çliñöä çliñyati gokulendra-tanayenäcumbitä cumbatisvacchandaà likhitä nakhair nakha-padair äbhüñayaty aìgakam |çikñitvä tata eva puñpa-dhanuñaù saìgräma-vidyäm imäàtasya kñobhakaré yadaiñöa tad iyaà vidyä guru-kñobhikä ||5.75||

rati-raëa-kuçalä, yathä—

anyonya-praëayätiviklava-hådor anyonya-nirmälyayoùçyämä-mädhavayor nirékñya vapurñor lakñmér ajanyäù kñaye |sakhyä eva manoja-saìgara-jaya-çré-sücakäcaryakesämänadhikaraëyam apratihataà mene sakhénäà gaëaù ||5.76||

iyam eva dara-vréòä-bhävonnnatädiù |

|| kärikä 108 ||

atha madhyä-pragalbhayor dhérädi-bheda-kathanam | tatra madhyä-dhérä—

priyaà vaidagdhya-vakroktyä madhyä dhérä vade ruñä ||

sä yathä—“padminy ahaà kumudiné kila saiva satyam” (3.38) ity ädi |

|| kärikä 109 ||

dhérädhérä tu ruditaiù . . . . . . . . . .||

yathä—utkhätaà guru-gauravaà kulavaté-nétiç ca niùsäritäkåñëa tvat-praëayena tat katham idaà käpaöyam älambase |ity älapya tadéya-péta-vasanenävåtya vakträmbujaàbälä kevalam açru-miçrita-mukhé cäru-svaraà roditi ||5.77||

|| kärikä 110 ||

. . . . . . . . . . adhérä niñöhuroktibhiù ||

yathä—

säkñäd-vartini jévite mama kathaà çäöhyaà tvam älambase dhiì mäà tväà ca dhig ävayoù sujanatäà dhik prema dhik tad-yaçaù |kià brümaù puruñottamo’si jagatäà bhartäsi mayy eva tedhürtatvaà na hi tena te guëa-gaëaù kiïcittaräà héyate ||5.78||

satyabhämoktiù |

|| kärikä 111 ||

atha pragalbhädhérädi-lakñaëam |

yadi pragalbhä dhérä syäd avahitthävahelayä |udäste prakåtät kopäd ädaraà darçayed bahiù ||

yathä—

kià pädäntam upaiñi näsmi kupitä naiväparäddho bhavännirhetu na hi jäyate kåta-dhiyäà kopo’parädho’thavä |yogyä eva hi bhogyatäà dadhati te tat kià mayäyogyayätenädyävadhi gokulendra-tanaya svätatnryam evästu te ||5.79||

|| kärikä 112 ||

dhérädhéra-pragalbhä tu säkütair vacanair muhuù |priyam uccaiù khedayati . . . . . . . . . ||

naitävatäpi samayena tavopalabdhaçceto yad antara-gataiva tad ävåëéte |tapte’pi cetasi mamävirataà yad ässepürëäsmi tena kim anena bahiù sthitena ||5.80||

|| kärikä 113 ||

. . . . . . . . puruñärtharävékñyaiva nindati ||

parä adhéra-pragalbhä | avékñyaiva adåñövaiva | yathä—

sakhyaù kathaà parimalo vimalaù prasarpé

çyämo niléya ciram asti kutaù sa vämaù |talpäntike tava nivärayatäçu yätudhürtasya tasya vadanaà na vilokayämi ||5.81||

athäsäà jyeñöha-kaniñöhatva-bhävo, yathä—

ekatraiva kåtäsanaà sthitavaté rädhä samaà çyämayäçyämena prahitaà samaà sumanasäm äsädya däma-dvayam |çyämä-vakñasi dätum aicchad ubhayaà säkåñya tad-vakñasiprädäd ekamayävaérya kavaré-püjäà cakärätmanaù ||5.82||

atra çyämäyäù kaniñöhatvaà vyaìgyaà kavaré püjä çabdäbhyäm |

mugdhä madhyä pragalbhä ca miçra-bhävät punar nava ||114||

ädi-mugdhä madhya-mugdhä antima-mugdhä—evam anye’péti nava |

atra mugdhä-traividhyam, yathä—

mäna-grähaëa-sägraha-priya-sakhé-çikñoparodhäd asautüñëém eva ciraà nimélya nayane namränanaiva sthitä |roñändhasya madéya-düñaëa-kathä-veçena väcälatäàçrutvä bandhu-janasya kätara-mukhé karëe kareëäruëat ||5.83||

netre kià vinimélayämi dayitas taträpi sandåçyatecetaù kià kaöhinékaromi satataà taträpy asau khelati |doñät kià gaëayämi tasya guëatäà gacchanti te tat-kñaëänmäno’nyena pathä bhaved yadi tadä sakhyaù sa evocyatäm ||5.84||

romäïcaiù samam utthitaà prathamato mänena sähe dåçoraçru ävitam änanena ca samaà nétaà mamäàho’py adhaù |sakhyaç cäbharaëaiù samaà mukharitäs tåñëékatäà präpitämäm älokya cirärjito’pi sudåçä kopas tayä vismåtaù ||5.85||

atha madhyä-traividhyam—

pädäntaà gaminä ciränunayinä nétä prasädaà çanairähärya-skhalitaà mayä nigadatä bhüyaù kåte sähase |syaïcat-kandhara-mut-smitaà mayi manäg vyäpärayanté dåçaàsémantägra-niveçitäïjali-puöaà rädhä vyadhäd vandanam ||5.86||

äli tvaà vanamälinä nigaditä präëeçvari préyatäàdaiväd eña mamänayaù samajani kñantavya eña tvayä |

ity äkarëya sakhé-mukhät priya-vaco mürdhänam ädhunvatésä smitvaiva çikhämaëi-praëayinaà cakre praëämäïjalim ||5.87||

düräd dräghayate'vaguëöhana-paöaà léläìgulé-mudrayäpratyäseduñi mayy asau kara-yugenäpädayaty aïjalim |äpåñöänana-padmam änamayati spåñöä samutkampatedäkñiëyaà kim u vämatätha sutanor nävedi kiïcin mayä ||5.88||

atha pragalbhä-traividhyam—

düräd utthitam anitkaà mayi gate péöhaà kareëärpitaàsmitvä bhäñiëi bhäñitaà mådu sudhä-niùsyandi-mandaà kiyat |ärüòhe’rdham athäsanaà prakaöitaà saubhägyam äçliñyatipratyäçliñöam avämataiva sudåço vämatvam akhyäpayat ||5.89||

atigüòha-mänatväd iyaà pragalbhägrima-daçä-sthitaiva |

no saìgétakam älapanti na çukéradhypäyanty älayonänandas tava mandire’dya kim iti svaà doñam äcchädayan |yady üce’ham idaà tayäpi jagade bhugnäruëäpäìgayätubhyaà dhürta-dhiye namo’stu bhagavan mahyaà ca véta-hriye ||5.90||

antima-pragalbhä, yathä—çliñöä çliñyati gokulendra-tanayaà (5.35) ity ädi | athäsäm avasthä-bhedenäñöavidhatvam ucyate | lakñaëenaiva saìkhyä gamyä |

|| kärikä 115 ||

tatra virahotkaëöhitädi-kramaù—

gäòhänurägä präg eva labdha-saàjïäpi haituke |virahe vardhitotkaëöhä virahotkaëöhitä matä ||

yathä—antaù kåntati marma murmurayati präëän pinañöéva medaurätmyädy-anädaro’dya vihitaù kåñëe mayä müòhayä |taà vä saìgamayasva sundari mayä maj-jévitaà tena vädväbhyäà näparamanti kiïcid api me santäpa-nirväpakam ||5.91||

|| kärikä 116 ||

saìketasthaà priyaà jïätvä saha sakhyaikikätha vä |gata-bhér yäbhisarati sä bhaved abhisärikä ||

yathä—syäma tväm abhisartum andha-tamase pädärpaëa-prakramesrasto néla-nicolakas tanu-rucä nirdhütam andhaà tamaù |viçvaà tävad ilävåtäyitam abhüd gaure'milad gaurimätenälakñitam äjagäà sutanuù premëas tavedaà yaçaù ||5.92||

|| kärikä 117 ||

anyäsaktena käntena khaëòitäçä tu yä niçi |prätas tad-bhoga-cihnäni vékñyad vignä tu khaëòitä ||

yathä—“padminy ahaà kumudiné kila maiva” (3.38) ity ädi |

|| kärikä 118 ||

dütébhiù prärthyamäno’pi gantäsméty uktavän api |daivän näyäti yat känto vipralabdheti sä småtä ||

yathä—sumukhi sa kim avädéd eña yäméti tasmätkatham ajani vilambo mäsma bhüù sandihänä |kathaya kim u bhavatyä yäsyate tatra bhüyaùkim atha mad-asübhir vä tuläm etad dvayaà me ||5.93||

|| kärikä 119 ||

kopenäntaritä yä tu kalahäntaritä tu sä ||

yathä—asmäbhiù saha cäöukån na gaëitaù pädänato mädhavaùkopo’yaà bahu-mänito na ca vayaà präëeçvaro näpy asau |candraç candana-märutaù pika-rutaà sambhüya sarvaà yadätväm udvejayitä tadaiña sakalaà kopaù samädhäsyate ||5.94||

|| kärikä 120 ||

väsa-gehe veça-bhüñä-tämbüla-vasanädibhiù |susjjäpekñate käntaà sä syäd väsaka-sajjikä ||

yathä—tämbüla-mälä-vasanäbharaëänulepäù sampäditäs tva kåte svayam etayä ye |te hy eva täs tvayi vilambini tat-kñaëena

santäpayanti vitudanti vimohayanti ||5.95||

|| kärikä 121 ||

käryäntareëa präväsaà gate sati mano’dhipe |tan-manaskaiva yä tiñöhet sä syät proñita-bhartåkä ||

yathä—na väëé na spando na ca nayana-paìkeja-laharéna véëader gäna-çrutir api na cäléjana-kathä |kurün yäte kåñëe puri puri mahiñyaù samabhavanpaöe citrotkérëä iva viraha-vaidhurya-tanavaù ||5.96||

|| kärikä 122 ||

nirantaraà prema-vaçät pärçva-vartéva yat priyaù |väg-vaçaù präya äbhäti sä syät svädhéna-bhartåkä ||

yathä—iyaà mama sakhé priyä racaya veçam asyäù svayaà prasädaya sakhém imäà mayi våthaiva jäta-krudhäm |iti praëaya-kautukäd iva niyojito rädhayä cakära rasikägraëér atha tathä tathä mädhavaù ||5.97||

|| kärikä 123 ||

yathäsäm alaìkäräù—yauvane sattvajäs täsäm añöaviàçati-saìkhyakäù |

alaìkäräs tatra bhäva-häva-heläs trayo’ìgajäù ||çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca pragalbhatä |audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajäù ||

lélä viläso vicchittir bibbokaù kilakiïcitam |moööäyitaà kuööamitaà vibhramo lalitaà tathä |

vikåtaà tapanaà maugdhyaà vikñepaç ca kutühalam |hasitaà cakitaà kelir anubhäväd ime påthak ||

yadyapy eñu kecid anubhäva-sadåçyäù santi, tathäpi påthak | te tu rasädi-vyaïjakäù | ete tu vyaïjakatve’pi svataù samarthäù | tenälaìkärä eva |

|| kärikä 124 ||

tatraiñäà lakñaëam | bhävo, yathä—

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä |älambanoddépanottha-bhäväd api sa ca dvidhä ||

taträlambanotto, yathä—

ädhüli-keli çataçaù saha yena yeyaàprägalbhya-cäru-suciraà kalahäyate sma |taà çyämasundara-pürvam ivekñamäëäsä gaëòayoù pulaka-maëòalikäà tanoti ||5.98||

uddépanottho, yathä—

etäni täni naliné-vipinäni väpyämete ta eva madhupä nalinänaneñu |äbälyam eva kalitäni kim atra rädhä naivävakarñati vilocanam eñu lagnam ||5.99||

|| kärikä 125 ||

hån-neträdi-vikärais tu vyakto’sau yäti hävatäm ||

asau bhävaù |

lolena kiïcid alasena ca kiïcid akñëäsä yad vibheda hådayaà vraja-räja-sünoù |tasyäs tad eva hådayena samaà tad-antastenädhvaiva nu viveça navo’nurägaù ||5.100||

|| kärikä 126 ||

helä sa eväbhilakñya-vikäraù parikértyate ||

sa eva häva eva |

evam apy atiraho’pi tam ekäpy utsukäpi sakhi näham apaçyam |komalaà kuvalayäd api hanyät sähasena katamena kaöäkñaù ||5.101||

|| kärikä 127 ||

helaiva çobhä lävaëya-rüpa-veçädibhir yutä ||

veço navaù pratinavaà ca vayo navéëaà

lävaëyakaà madhurimäpi navéna eva |kåñëänuräga-sarasé satatävagähaàtasyä babhüvur atidhauta-niräbiläni ||5.102||

|| kärikä 128 ||

çobhaiva manmathonmäthät käntir uddépita-dyutiù ||

yathä—ko veda re sakhi lagiñyati dåñöa eva ko veda jévam apaneñyati lagna eva |preìkholibhiù parimalaiù sahasändhayäsauçyämo rasaù paricito vada ko’parädhaù ||5.103||

|| kärikä 129 ||

käntir evätivistérëä déptir ity ucyate budhaiù ||

yathä—dhétäçrubhiù prasava eva kaöäkña-bhümirucchväsa eva kuca-ratna-khaniù prataptä |bälaà vayas tad-anuräga-bhara-kñamatvamadhyäpya kena guëinaivam akäri rädhe ||5.104||

|| kärikä 130 ||

sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä ||1

yathä—jalävagähe cyuta-mekhaläyäùçaiväla-vally eva babhau nitambaù |akaitavaà rüpam ahetu-härdaàsarväsv avasthäsu sadaika-rüpam ||5.105||

|| kärikä 131 ||

pragalbhatä nirbhayatvaà . . . . . . . . .||

yathä—çliñöä çliñyatéty ädi (5.75) |

|| kärikä 132 ||

. . . . . . . . . audäryaà vinayaù sadä ||1 - 3.111.Sähitya darpaëa

sakhyo nijair eva guëair bhavad-vidhä mayy eva tanvanty anuräga-saurabham |na cändha-sädguëyam apekñya sauhådaàprakäçyantéha nisarga-sädhavaù ||5.106||

|| kärikä 133 ||

sukhe duùkhe’pi mahati dhairyaà syän nirvikäratä ||

ästäà tadéya-nava-yauvana-pürëa-väpékäpéyam atra na karomi nmajjanecchäm |icchämi taà kam api kälam alajjam uccairäkrändituà sumukhi hä priya hä priyeti ||5.107||

|| kärikä 134 ||

aìgair veçair alaìkärair lélä käntänukäritä ||

sä ca dvividhä, svagatä sakhé-gatä ca | svagatä ca dvidhä, sva-kartåkä priya-kartåkä ceti | krameëodäharaëe—

barheëa baddha-cikurä kara-kÿpta-veëur ämucya péta-vasanaà vana-mälikäà ca |kastürikäcita-tanü rabhasäd iyeña rädhä svam aìgam upagühitum aìgakena ||5.108||

käïcit sakhéà kuvalayodara-sodaräìgéàkåñëäkåtià samupakalpya vibhüñaëädyaiù |äliìgituà kåta-matiù svayam eva rädhädvedhä vibhaktam upalabdhavaté pramodam ||5.109||

svagata-priya-kartåkä, yathä—

sémanta-cäru-dayitasya babandha veëéàrädhä çikhaëòa-valayaiù sa ca mélim asyäù |anyonya-veça-parivartana-kauçalenadväbhyäm alabhyata viçeña-rateù pramodaù ||5.110||

|| kärikä 135 ||

yäna-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm |viçeño dayitäloke viläsaù parikalpyate ||

yathä—

kaiçcic cämara-päëibhiù katipayais tämbüla-pätrékaraiù kaiçcic cäsana-dhäribhiù parijanair dhütätapatraiù paraiù |saàvétä maëi-yänato’varuruhuù çréçe nikhätekñaëäyoñin-mauli-maëé-varä iva kurukñetraà sametyäìganäù ||5.111||

yathä vä—sakhyaikayä mürdhni dhåtäàçukäïcaläsaàvéjyamänä dala-mälayänyayä |avekñamäëä dayitaà vidürataç cinoti mandaà kusumäni rädhikä ||5.112||

kecit tu yänaà gatiù, sthänaà sthitiù, äsanam upaveçaù | tan-mate, yathä—

sthitir mada-bharälasä na garimäëam älambategatiù prakåti-mantharä tvarata éñad eva kramät |salélam avalokitaà namati vaìkate çaìkate svabhäva iva laìghitaù priya-samépato rädhayä ||5.113||

|| kärikä 136 ||

stokäpy äkalpa-racanä vicchittiù känti-poña-kåt ||1

yathä—dviträëi päëyor maëi-kaìkaëäni kåtvä parityakta-samasta-bhüñä |ekaà dadhe vakñasi néla-ratnaàtenaiva rädhä nitaräà vireje ||5.114||

|| kärikä 137 ||

garveëa vastunéñöe’pi bibbokaù syäd anädaraù ||

yathä—sérabhyahänir vapuño’nulepanaiùsaundarya-hräso maëi-bhüñaëair iti |anädarä teñv api täni sakhyäù premoparodhena babhära rädhä ||5.115||

yathä vä—kåñëena harñäd upaòhaukitäninirmäya puñpäbharaëäni yäni |uccair abhéñöäny api täni rädhänecchad gabhéra-praëaya-smayena ||5.116||

1 - 3.117.Sähitya darpaëa

|| kärikä 138 ||

amarña-häsa-viträsa-çuñka-rodana-bhartsanaiù |niñedhaiç ca ratärambhe kilakiïcitam iñyate ||

arälä bhrüvallé smita-sumadhurä bhartsana-girémåñä kampaù çuñkaà ruditam abhiläñe’pi mahati |niñedho nety asyäù kara-kamala-rodhena sakalaàharer äséd etat kusumadhanuño’nugraha iva ||5.117||

|| kärikä 139 ||

tad-bhäva-bhugna-manaso vallabhasya kathädiñu |moööäyitaà samäkhyätaà karëa-kaëòüyanädikam ||

yathä—jhaìkurväëa-vilola-kaìkaëa-bhåto vämasya doñëaù çanairutkampena kaniñöhayä vidadhaté karëasya kaëòüyanam |puñpeñoù påtaneva saìgara-jaya-çré-sücakaà vyätanodghaëöänädam iyaà kuraìga-nayanä darpeëa kåñëäntike ||5.118||

jåmbhädi, yathä—anyonya-grathitäìgulé-kisalayäm unnéya bähu-dvayéàjåmbhärambha-puraù-saraà vidadhaté gätrasya saàmoöanam |mélan-netram urojayor nakha-pada-vyädäna-dénänanänä nä neti punar nakha-kñata-dhiyä sä kåñëa-päëé dadhe ||5.119||

yathä vä—saìgopäyya paöäïcalena tanunä niùsäri-dantävalé-jyotsnäbhiù srapitena dakñiëa-karäkåñöena vakträmbujam |lélolläsita-kandharaà mådu-kalair vämäìgulé-cchoöikä-niùsvänaiç cala-kaìkaëa-svana-sakhaiù çré-rädhikäjåmbhata ||5.120||

yathä vä—alasa-valitam ürdhvékåtya mürdhopakaëöhe valayitam idam anyonyena saàsakta-päëi |trika-vivalana-bhaìgé-saìgi moööäyitäyäùparidhir iva mukhendor bhäti dor-dvandam asyäù ||5.121||

|| kärikä 140 ||

stana-grahäsya-pänädau kriyamäëe priyeëa cet |bahiù krodho’ntara-prétau tadä kuööamitaà viduù ||

yathä—stana-kanaka-ghaöéà paöém udasya spåçati harau bahu-bhaìgi-bhaìgura-bhrüù |iyam asarasaväëi päëi-rodhätkåta-karuñä paruñä kañäyitäsét ||5.122||

|| kärikä 141 ||

tvarayä harña-rägäder dayitägamanädiñu |bhüñäëäà sva-padäd anya-pade nyäsas tu vibhramaù ||

yathä—adhät käïcéà kaëöhe jaghana-bhuvi häraà caraëayoùkåçäìgé keyüraà bhuja-latikayor nüpura-yugam |kim aìgair anyonyaà madhumathanam aìgotsava-vidhaupramädo vyätene praëaya-piçunaù sva-sva-vibhavaiù ||5.123||

|| kärikä 142 ||

sukumäratayäìgänäà vinyäso lalitaà bhavet ||1

yathä—prasüna-talpodara-saìga-dünaà nünaà vapur me sahi naiti nidräm |iti smaräyäm aviçérëa-cittäsakhé-dhiyäsau harim äliliìga ||5.124||

|| kärikä 143 ||

mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù ||2

yathä—dütébhir ätma-guëa-gaurava-samprayogaiùçakyo na saìgamayituà ca kalävatébhiù |abhyarthito’pi samayä parasadma gantuànäpaiti me sakhi gåhät kñaëam apy aghäriù ||5.125||

|| kärikä 144 ||

vaktuà yogye’pi samaye na vakti kréòayä tu yat |tad eva vikåtaà väcyaà . . . . . . . . .||

1 s - 3.123.ähitya darpaëa2 s - 3.124.ähitya darpaëa

yathä—samprärthyamänäpi mayänuvelaàna vaktum iñöäm api vakti väëém |ruñä hriyä veti na vedmi sakhyojänantu rädhä-hådayaà bhavatyaù ||5.126||

|| kärikä 145 ||

. . . . . . . . . . ceñöä smara-vikärajä |tapanaà priya-vicchede . . . . . . . . .||

yathä—çéta-prayogair bahir éhyamäëair antargato vardhata eva dähaù |bahir vilepair bahir aprakäçé projjåmbhate’ntaù puöapäkajo’gniù ||5.127||

|| kärikä 146 ||

. . . . . . . . . . pratétasyäpi vastunaù |apratétivad äpåcchä priyägre maugdhyam eva tat ||

priyägra ity upalakñaëam, sakhyä agre ca | yathä—

huà mätar antar bahir eti kä tava priye tvam eva pratibimbitä mayi |anyaiva tat kià tava tulyam éhatedhürteyam ity äpa bhiyaà calekñaëä ||5.128||

yathä vä—kayätma-mürtir likhitä nakhenaväma-stanärdhe tava paìkajäkña |na mäti na mläyate divya-rüpäàyäm udvahan hanta na lajjase tvam ||5.129||

sakhéà prati, yathä—

vanaà nidhuvanaà näma kva näma sakhi vartate |yad-arthe tava kåñëo’yam unmanä durmanäyate ||5.130||

|| kärikä 147 ||

ardhärdha-bhüñä-racanä gätre viñvag-vilokanam |

rahaséñat-kathärambho vikñepaù syät priyägame ||

ädarçe’nucaré-karäïcala-gate saàvékñamäëä mukhaàdvi-träbhiù kriyamäëa-maëòana-vidhau rädhä sakhébhir mithaù |utthäyärdha-vibhüñitaiva parito vyäpärayanté dåçaàdåñövä daivata ägataà priyam atho sampürëa-bhüñäbhavat ||5.131||

|| kärikä 148 ||

kutühalaà ramya-vastu-samäloke vilolatä ||

yathä—ghaöämbu-siktäà nija-hasta-ropitäàçrutvä latäà puñpavatéà sukhé-mukhät |udyäna-sémni tvarayäbhigäminéàdadarça rädhäà pathi nandanandanaù ||5.132||

|| kärikä 149 ||

hasitaà syäd våthä häso nava-yauvana-garvajaù ||

yathä—äpåñöa-hetu çirasaù çapathaiù sakhébhiräkasmikaà smitam arocata rädhikäyäù |antaù-praphullad-anuräga-latä-prakäëòädekaà prasünam iva kià bahir unmiméla ||5.133||

|| kärikä 150 ||

kuto’pi dayitasyägre cakitaà syäd bhayodayaù ||

yathä—mukham anu nipatantaà värayanto dvirephaàbhaya-cakita-caläkñé nyaòmukho’yaà kareëa |tam api tad abhibhütaà küëita-bhrür dunéte sa ca ruñam abhininye jhaìkåtaiù kaìkaëénäm ||5.134||

yathä vä—salalitam upanétäà påñöhato vämam aàsaàcalad-asita-bhujaìgé-bhaìgim älokya veëém |hum iti kåtaka-çaìkä-paìkila-träsam eñä dayitam upajugåhe drohiëaà käliyasya ||5.135||

|| kärikä 151 ||

vihäre saha käntena kréòitaà kelir iñyate ||

yathä vä—api saha viharantyä kåñëam ullaìghya ramyesurabhiëi kusume’haà-pürvikä-kautukena |aniyata-gati-bhaìgyä pärçva-saìghaööanenastana-hati-paribhütä rädhayäsau vyadhäyi ||5.136||

|| kärikä 152 ||

pratyekaà saptaviàçatyä yoge’ñöäviàçatis tv amé |rasaväëarñi-saìkhyätäs te punaù seìgitä yadi |

pakñendvañvindusaìkhyäù syur anyonya-guëitä nanu ||

te’nyonya-guëitä alaìkärä vakñyamäëair iìgitaiù sahitä yadi bhavanti | grantha-gaurava-bhayän nodähriyante | na ca vaktavyaà “nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä” (kärikä 124) iti bhävasya tathä-vidhatvät kathaà hävädi-säìkaryam ? yataù kanyänäm eva tathä-kramaù, paroòhä-madhyädénäà çré-kåñëaà prati präì-nirvikärätmake citte yadaiva bhäva utpannas tad eva hävädi-säìkaryam api |

çiva-prasädaù : atra saìkhyänayana-vaiçiñöye käraëam upari-darçitäyäà öékäyäà präg-ullikhite tåtéya-kiraëa-stha-dhvani-saìkhyäna-prastäve mauktikävayäà ca sphuöaà darçitam | kamala-dalänäà vyatibheda-tuläm adhirohat-sveñv alaìkäreñu ekaträvasthiti-mülaka-säìkarya-sambhävanä na düräpästä | näpi kanyänäm atra saìkhyäna-prasaìge varjanam iñöam iti çaìkyam, vayo-bheda-kåta-prakåti-vikåter asärvatrikatvät, çré-kåñëa-léläsu madhyä-pragalbhänäm iva mugdhänäm apy adhikära-darçanät |

tathä hi—vyaraci na yad apekñä patrikä-dütikäderatani na ca vicäro yat tvayä särham anyaiù |hådaya yad anuraktaà mädhave yuktam etatkim iti yugapad äïjét sarva-çérye manobhüù ||5.137||1

atra bhäva-häva-helädénäà säìkaryam anayä diçokta-prakäraà grantha-gaurava-bhayän na likhyate |

|| kärikä 153 ||

atra käni tänéìgitäni yair eñäà dvaividhyam aìgékåtam ? iti trividhänéìgitäni darçayann äha—

1 atra 2ma-caraëe “na tu vicäro yad” ity ädy avadyaù päöho mudrita-pustake | caturthe caraëe “kim iha yugapad” ity-ädi-päöhaù ga-pustake |

mugdha-madhyä-pragalbhänäà trividhänéìgitäny api ||

mugdhädénäà traividhye iìgitänäm api traividhye, na tu pratyekam |

|| kärikä 154 ||

tatra mugdhä-kanyayor eka-rüpäëi | tathä hi—

dåñöä tanoti mandäkñaà sammukhaà naiva vékñate |pracchannaà tat-pratikåtià citrädau spåhayekñate ||

bahudhä påcchyamänäpi ramaëena na jalpati |tat-kathäyäà çruté datte naiva tv anyatra yacchati ||

diì-mätram udähriyate—

anyaiù sampratipäditäà priya-kathäm anyatra dattekñaëäsnigdhäkarëayati prarüòha-pulakäny aìgäni gopäyati |paçyanté paöa-citritaà priya-vapur dåñöä janair lajjate nirbéjaù kuta ävireti sudåçaù kåñëänurägäìkuraù ||5.138||

atra bhäva eva häva-heläbhyäà çavalébhüyeìgitena saha saàsåñöa ity evaà seìgito’laìkära-saìkaraù | evam anye’py anusartavyäù |

|| kärikä 155 ||

atha madhyeìgitäni—akäëòe névi-dhammilla-mokña-saàyamana-kriyäù |

alakolläsanam iñäd bhujä-müla-pradarçanam ||sakhébhiù saha saàvädo nirhetur madhuräkñaraù |parasparaà paréhäso manda-mandaù priyäntike ||

çiva-prasädaù : eñäà keñäm apy anubhäva-madhye’nyatra parigaëanam ity uktam eva präk | etäny anyäni ca sädhäraëänéìgitäni sakala-näyikänäm anuräga-lakñaëe, “ciräya savidhe sthänam” [sä.da. 3.136] ity ädinä darpaëa-kåtä sücitäni | paraà tatra bheda-mülaà cetthaà kärikänte darçitam,

eteñv adhika-lajjäni lakñaëäni nava-striyäù | madhya-vréòäni madhyäyäù [sä.da. 3.148] ity ädinä |

çäkuntala-mälatémädhavädi-dåçya-kävyeñu bhüyasäm eñäà viläsaù | väcikäìgika-cäkñuñair evam-ädibhir abhiyogaiù näyikäù sväküta-mudäm aranti nélamaëau vistaratas teñäà bhänam api || yathä—

ulläsya névé punar äbabandhenirmocya veëéà punar äjugumpha |çanair akäëòe lalitaà jajåmbhe kathäpi kåñëaà purato nirékñya ||5.139||

aträpi hävo’laìkäraù çobhayä çavalébhüyeìgitena saàsåñöaù |

lokanäthaù : akäëòe’navasare mocana-bandhanädeù käraëaà vinaivety arthaù | kathäpi vraja-kumäryä ulläsya madhya-deçät kiïcid utthäpya névé punar äbabandhe ||

|| kärikä 156 ||

pragalbheìgitäni—cumbati lolä-kamalaà

parirabhate priya-sakhém api |mukure nija-mukha-kamalaà

nirékñya tilakaà karoti kåñëägre ||

yathä—bähuà dakñiëam äli-kaëöha-valaye1 vinyasya lélälasaàvämeneva kareëa keli-kamalaà ghräëa-cchaläc cumbati |asyanté nipatantam äsya-kamale bhåìgaà çiraù-kampanekåñëägre kusumeñu-vibhrama-bharaiù çränteva käcid babhau ||5.140||

atra viläsa evälaìkäro madenälaìkäreëa çavalé-bhüyeìgitena saàmåñöäù | saìgétädi-kauçalam apy äsäà viläsa eva paryavasyati | tena påthaì na darçitam |

lokanäthaù : sukha-kamale patantaà bhramaraà çiraù-kampanaiù karaëair asyanté kñipanté käcid babhau | kandarpasya viläsa-bharaiù çränteva | yathä kathaïcit çränto jano’nyasya skandham avalagnate kadäcid duùsahena bhareëa çiraù-kampanaà karoti ca tadvad ity arthaù ||

çiva-prasädaù : kalä-kauçala-madhye älekhya-nirmäëaà sguëéta-lalitaà ca kävyeñv alaìkära-grantheñu ca samaà prathitam eva ||

ädi-çabdät kalä-kauçalam api yathä—

anta-moda-madena käkalikayä varëair anäviñkåtaiùsad-gräma-svara-mürcchanä-çruti-pariñkäreëa kaëöha-spåçä |

1 “kuhare” iti päöhaù ga-gha-pustakayoù | “dakñiëam äkaniñöha-valaye” ity anavadhänatä-duñtaù päöhaù ka-pustake | anyatrodähåta eväsmin çloke (asyaiva kiraëasyäntime bhäge) “dakñiëam äli-kaëöha-valaya” ity evaà päthaù |

gäyanté lalitaà tathaiva lalitä-datta-çrutiù çyämayäpratyekaà nihitaiù kare kuravakai rädhä srajaà måjyate ||5.141||

çraddhävat-kartåkät måjo yakciëé, kartari yak |

lokanäthaù : antaränandämodanaà sadgämädénäà pariñkärä kaëöha-spåçä käkalikayä madhuräsphuöa-dhvaninä evam anäviñkåtair varëaiù spañöam anuccäritaiù karaëair lalitaà yathä syät tathä gäyanté rädhä çyämayä nihitaiù kurabakair jhiëöé-puñpaiù srajaà såjyate, kartari yak | käkaliyeti anäviñkåtair iti padäbhyäm etad-gänaà nikaöa-varti-sakhénäm eva karëa-grähyaà nänyeñäm iti jïeyam | katham-bhütä ? gänena sähäyyärthaà lalitayä dattä çrutir yasyai sä | añöädaça çrutayas tu kapha-väta-pitta-vasäà präkåtänäà kaëöheñu na sphuranti, kintu tad-rahitänäà gopénäm iti bodhyam ||

çiva-prasädaù : kurabaka iti päöhaù | “kurabakärava-käraëatäà yayur” iti mägha-padya (?)-prämäëyam atra | päëini-kaläpa-pariçiñöädi-mate ca yak, api tu çyan evätra vikaraëa-sthänéyaù, tathä ca värttike—yuji-såjoù çyan, såjaù çraddhopapanne kartary eveti väcyam ||

|| kärikä 157 ||

athäsäà sakhé-bhedäù | tatra sakhé-lakñaëam—

nirupädhi-préti-parä sadåçé sukha-duùkhayoù |vayasya-bhäväd anyonyaà hådaya-jïä sakhé bhavet ||

yathä—pataty asre säsram ity ädi (3.32) |

chäyeva yänusarati saiva priya-sakhé småtä ||

yathä—kvacid agre kvacit paçcät kvacit pärçva-padäntayoù |süryänurodhät chäyeva sä rädhäm anuvartate ||5.142||

lokanäthaù : yathä janasyägre süryaç cet, tadä chäyä påñöha-deçe tiñöhati | süryaù påñöha-deçe vartate cet tadä cchäyä sammukhe tiñöhati | kadäpi na tyajati tathety arthaù |

—o)0(o—

|| kärikä 158 ||

surase narmaëi ratä saiva narma-sakhé bhavet ||

yathä—våthäkåthä yävakam aìghri-paìkaje

sva eva rägo’sya dåçäà rasäyanaù |kintv eka evästi guëo’sya rädhike yaù keçavasyäpi ca keça-raïjanaù ||5.143||

lokanäthaù : he rädhe tvam aìghri-kamale yävakaà våthäkåthäù yato’syäìghreù svataù-siddho rägaù | kintv asya yävakasya samaya-viçeñe guëaù—çré-kåñëasyäpi keçaà raïjayati |

çiva-prasädaù : keça-raïjana iti | aträhärya-çobhä-sampan-nidäna-bhütasya yävakasya na punar ukta-doñatvaà çaìkyam | api tu dehi pada-pallavam udäram iti nayena çré-kåñëa-çiro-dhäryatayätyutkåñöa-keça-paräga-sampädanena väpätataç cäritärthyam | nakha-raïjana padasyeva (naruëa iti yasya gauòéyä bhäñä) keça-raïjana-padasyäpi yoga-rüòhitäpi sücitä | sakhénäm eñäm api näyikä-bhedänäm iva prakhara-madhya-mådutvena nityänityäditva-kalpanayä ca vibhäga-vistara itaratra lakñyaù | vaiñëavägama-matena sakhébhya eva prema-lélä-vihäräëäà vistäro jäyate, täù khalu nélamaëi-kåta-bhäñäyäà visrambha-ratna-peöyaù | atas täsäà säcivyaà dautyaà parijanatvaà ca näsiddham | vaiñëava-padävalyäm itaraträpy amaru-çatakärya-saptaçaté-gähä-sattasaé-vajjädi-kävyeñu caiñäà bhävänäà präcuryaà paridåçyate | präg-ukta-samänam eveti—düta-lakñaëe dütyaà ca yathodähariñyante iti müla-pratékam atra vinigamakam | tad yathälambana-vibhävaù çré-kåñëaù sarva-näyakta-ghaöä-kiréöa-gaù, tathä nitya-lélä-mayasya tasya niravadhi-deça-kälädy-atinyanatvaà rasa-såñöeù paripanthi | ata eva niravadhau käle lélä-prapaïcaù | deçe’pi sadaiva åtu-ñaökolläsa-viläsavän madhura-våndävanäkhyaù | viöapi-mithunänäà dämpatya-kalpane kavi-karëapüra-pratibhä—tapena varñäù çaradä himägamo vasanta-lakñmyä çiçiraù sametya ca [çi.va. 1.66] iti ramaëéya-mägha-kavi-padyam upajévyatvena kalpayatéti suvacam anumänam | çärìgikänäà krakaca iva gauòa-bhäñäyäm api vaiñëava-pada-kadambake’sya bhävasyänurüpyaà pracuram upalakñyate ||

|| kärikä 159 ||

na saìkocaà yayä yäti käntena çayitotthitä |ätmano mürtir anyaiva priya-narma-sakhé tu sä ||

yathä—anyonya-grathitäìgulé kisalayo vinyasya sakhy-aàsayorbähü gätra-vimoöanaà vidadhaté kåtvä stanägre stané |yat kåñëasya jaye samarjitavaté pauñpäyudhe saìgaretat saubhägya-dhanaà nyadhäd vidhu-mukhé sväìgät tad-aìgeñv iva ||5.144||

lokanäthaù : käntena saha suptä paçcäd utthitä käntasyägre nirvastram aìgaà dåñöavatyä yayä karaëa-bhütayä yütheçvaré-sakhyä saìkocaà na präpnoti, sä priya-narma-sakhy ätmano dvitéyä mürti |

rätri-sambandhi-viläsottha-çrameëa jätasyälasyasya dürékaraëärthaà sakhyäù skandha-deçe bähü vinyasya kandarpa-yuddhe çré-kåñëa-paräjaye yat saubhägyam arjitaà tad eva saubhägyaà dhanaà sväìgät sakäçät sakhyä aìgeñu nyadhäd iva ||

|| kärikä 160 ||

etä api caturvidhäù sakhyä näyikä-guëair anyünä eva | viçeñatas tu—

düté-bhävaù samaye parijana-bhävas tu veça-bhüñädau |upadeñöåtä ca mäne tasmin gäòhe tu garhakatvaà ca ||

täsäm iti bhävaù | düté-bhävas tu tridhä | lakñaëaà tu präg ukta-samänam eva | tatra nisåñöärthä yathä “ucchüna-stanitä” ity ädau (3.39) | mitärthä, yathä—“tämbüla-mälyä” (5.95) ity ädau | sandeça-härikä, yathä—

tvad-ukta-muktaà sakhi kåñëa-sannidhautad uktam etac ca nivedayämi te |prasädanenälam anena nigraho’pyanugraho’yaà mama yaù kåtas tayä ||5.145||

parijana-bhävo, yathä—“ädarçe’nucaré” ity ädi (5.131) | mänopadeñöåtä, yathä—“sakhyä çikñita-päöhitäni” (5.97) ity ädi | tasmin gäòhe garhakatvam, yathä—“kati na patitaà pädopänta” (4.10) ity ädau | “asmäbhiù saha cäöu-kåt” (5.94) ity ädau vä |

ukta älambana-vibhävaù ||

|| kärikä 161 ||

uddépana-vibhävo, yathä—

våndävanaà ñaò-åtavaù saha vartamänäùkuïjä maëéndra-gåhato’pi mano-vinodäù |karpüra-bhäàsi yamunä-pulinäni haàsa-käraëòa-vädi-lalitaà naliné-vanaà ca ||

candraà ca candana-maruc ca manoharäëi govardhanädi-giri-kandara-mandiräëi |rolamba-kokila-mayüra-ninäda-miçrair

nänä-vihaìga-virutair harito’pi hådyäù ||

tatra ñaëëäm åtünäm ekatra-vartitä, yathä—

çiréñeëäsaktä sthala-kamaliné kunda-latikäratä lodhre népaù svayam anusåté mädhavikayä |aho våndäraëye viöapi-mithunänäà vihasatäàkim édåg dämpatyaà sphurati racite kuïja-bhavane ||5.146||

evam anye’py anusartavyäù |

|| kärikä 162 ||

athänubhäväù—sthäyi-bhävasya käryäëi kaöäkñädéni yäni tu |

anubhäväs täni bodhyä na saìkhyä teñu vartate ||alaìkäräya ye proktäs teñäà madhye ca kecana |

käle’nubhävatäà yänti tathä tänéìgitäni ca ||

tatra kaöäkño, yathä—

tasyäs trapä-bhaya-viñäda-viveka-dhairya-dainyäbhiläña-bhara-korakitaù kaöäkñaù |unmäda-moha-mada-däha-visarpa-çüla-tåñëänvito jvara ivätmani me praviñöaù ||5.147|| kåñëoktiù |

yathä vä—

tava çaçimukhi rädhe dakñiëädakñiëäbhyäàçravaëa-patham upätataù preìkhayäyaà kaöäkñaù |nibhåta-rabhasa-vegäropitaù çäìkhikänäà krakaca iva mamoccaiù kåntati svänta-çaìkham ||5.148||

evam anye’py anusartavyäù |

|| kärikä 163-164 ||

sättvikä api ye’nye’ñöau te’pi yänty anubhävatäm ||

te yathä—

stambhaù svedo’tha romäïcaù svara-bhedaç ca vepathuù |vaivarëyam açru-pralaya ity añöau sättvikäù småtäù ||

udäharaëam—

svinnä gadgada-bhäñiëé pulakitä stabdhä sphurad-vepathuùsäçrur mläna-rucir yad adya jaladäloke’bhavad bhäviné |tan manye sphuöam indranéla-mahasaù kasyäpi lélä-nidher våndäraëya-viläsino dyuti-bharair eñä paräbhüyata ||5.149||

|| kärikä 165 ||

atha vyabhicäriëaù—

nirveda-gläni-çaìkäç ca madäsüyäçramä atha |älasya-dainya-cintäç ca mohaù småti-dhåté api ||

vréòä capalatä harña ävega-jaòate tathä |viñädausukya-garväç ca nidräpasmära eva ca ||

vimarña-supty-amarñäç cäpy avahitthogratety api |unmäda-vyädhi-matayo vitarka-maraëe punaù |

träsaç ceti trayastriàçad ucyante vyabhicäriëaù ||

|| kärikä 166 ||

athaiñäà lakñaëaà—sva-jugupsä tu nirvedo glänir vikåtir äkåteù |

aniñöäçaìkanaà çaìkä mado madhv-ädi-mattatä ||doña-dåñöir asüyä syäd vyäyäma-kläntatä çramaù |

çaktau ca karma-vaimukhyam älasyaà dainyam ätmaniayogya-buddhiç cintä tu kià bhävéti vicintanam ||

vicittatä tu mohaù syät småtiù präg-våtta-cintanam |dhairyaà dhåtis trapä vréòä laulyaà capalatä matä ||

harñaç cittasya visphära ävegas tvarayä madaù |niñpandatvaà tu jaòatä viñädas tu viñaëëatä ||

utkaëöhaivautsukyam ähur garvo’haìkära eva hi |nidrä nidraiva skhalanaà phena-niñöhéva-pürvakam ||

apasmäraù parämarño vimarño nidrayä vinä |svapnas tu suptir ity ähur amarñaù kopa eva ca ||

avahitthäkära-guptir ugratä tévrataiva hi |anavasthita-cittatvam unmädo håd-vyathädikaù ||

vyädhir yathärtha-smaraëaà matiù saàçaya eva hi |vitarko maraëaà präëa-tyägas träso bhayodayaù ||

apasmäraà ca nirvedaà maraëaà ca vinä kila |triàçad evätra vijïeyäù çåìgäre vyabhicäriëaù ||

apasmärädayas trayaù kramäd amaìgalatvät çäntäìgatvät karuëäìgatväc ca na gåhétäù | tattva-jïänottho nirveda eva kevalaà na gåhéta iti kecit |

lokanäthaù : madhu-janyä mattatä madaù | ädi-çabdena yauvanädir api | vicittatä citta-våtti-çünyatä mohaù | tvarayä madas tvarä-janya-mattatävega ity arthaù | udäharaëe vyaktébhaviñyati | tattva-jïänottho nirveda eva çåìgäre na vyabhicäré | çré-kåñëe svasyaudäsényena jäto yo nirvedaù | sa tu vyabhicäré bhaved eva ||

çiva-prasädaù : evam api kärikä-prakäro bharatéye | anye tu jåmbhä-sahitä navaite iti kathayanti | tatra jåmbhäyä anyaträntarbhuktir atra darçitä | na ca vastutaù sättvikänäm eva barhir vikära-mayatvam api tu sarveñäm anubhävänäà—tathäpi sättvikänäà sarva-jana-subodhyatvam iti teñäà påthktvena nirdhäraëam | evam api samädhän aprakäro bharatéye | “kim anye bhäväù sa tv enanäbhinéyante yenaite sättvikä ucyante” iti pürva-pakña-rüpeëa, uttara-pakña-rüpeëäha rasämåta-sindhau rüpa-gosvämi-pädäù—“anubhäväs tu citta-stha-bhävänäm anubodhakäù te bahir vikriyä-präyäù” iti | ädhunikä manas-tattva-vido’py evaà manyante—

“Every feeling has for its primary concomitant a diffused nervous discharge which excites the muscles at large, including those that move the vocal organs in a degree proportional to the strength of feeling.” (Spencer’s Principles of Psychology)

vastutas tu nikhilam eva rasatvatva-niñkarñaëam älaìkärika-grantheñüpalabhyamänam ädhunikänäm etad-viñayaka-prämäëika-satya-sattä-kakñä-çailém adhirohati | dhümäyita-jvalita-déptoddéptädi-påthak-lakñatayaiñäà vicäro’nyatra kåtaù | sa ca viçleñaëa-mukhenaitac-chästrasyänubhava-säkñikatäà küöatäm apy anumäpayati | trayastriàçad vyabhicäriëo’ñöau sättvikä añöau sthäyinaù | evam ekona-païcäçad bhäväù iti gaëanä | sthäyi-vyatiriktänäm eñäà bhävänäà saïcäri-padena grahaëaà bahuço bhavati, yathä näöya-çästre—

sarveñäà samavetänäà yasya rüpaà bhaved bahu |sa mantavyo rasaù sthäyi çeñäù saïcäriëaù småtäù || [nä.çä. 20.76]

rasa-tattvaà mukhyasya çåìgärasya karuëa-bébhatsa-raudrädibhir virodhitayä çoka-sthäyinam avalambya vartamänasya karuëasyämaìgala-sucakasyäpäyasya çänty-aìgasya nirvedasya ca nätra grahaëam | na cäkhilasyaiva nirvedasya mahärti-viprayogerñyä-janitasya niñkäçanam iti “tattva-jïänottha” ity ädi müla-pratékata upalabhyate | rüpa-gosvämi-prabhåtayas tu kevalayor augryälasyayor väraëam icchanti | “augryälasye vinä te’tra vijïeyä vyabhicäriëaù” | maraëädénäà säkñäd-aìgatayaiva niñedhaù | “säkñäd-aìgatayä neñöäù kintv atra maraëädayaù” | vistaras tu nélamaëitas taö-öékäbhyäà ca grähyaù | eñäà varjyävarjatva-nirdhäraëe tu sthiti-jïänobhätmako virodha-bodha eva vyävartaka iti dik ||

|| kärikä 167 ||

bhavanty ekaikaças tv ete svätantryeëa påthak påthak |udayaù praçamaç cäpi påthag eva nirüpyate ||

dväbhyäà ca bahubhiç cäpi çäbalyaà saàhitä dvayoù |sandhir lakñaëam eteñäà yathäsvam upadarçyate ||

tätkälikaà hetum etya tat-kälodbhütatodayaù |praçamo nija-sämagryä präg-udbhütasya saìkñayaù ||

anyonyänugrähakänugrähyatvät saha saàsthitiù |anyonya-nirapekñatvät sva-sva-svätantryato’thavä |

sapakñäëäà vipakñäëäà çäbalyaà parikértitam ||ekasya gamanärambho hy anyasyägamanodayaù |

sandhiù syäd athavä tulyodayas tulya-çamo dvayoù ||

dvayos tulya-käléna udayaù praçamo vä sandhir ity arthaù |

lokanäthaù : ete vyabhicäriëaù çävalyädikaà vinaikaikaçaù svätantryeëa mläny-ädinäm ebhiù påthak påthak bhavanti | ebhyaù påthak-påthak-nämabhyaù påthag bhävodayo bhäva-praçamaç ca nirüpyate | tathä dväbhyäà bahubhir bhävaiù paraspara-milanaà çävalyam | evaà dvayor bhävayoù saàhitä sandhänaà sandhiù | bhävasya tat-kälotpannataivodayaù | sapakñäëäà vipakñäëäà bhävänäm ekasmin käle saàsthitiù çävalyam | sä saàsthitir dvidhä bhavati—parasparänugrähakänugrähyatvät, athavä paraspara-nairapekñyeëa sva-sva-svätantryät | ekasya bhävasya gamanasyäntardhänasyärambho’nyasya bhävasyägamanodayaù sandhiù | athavä dvayor bhävayos tulya-kälénodayas tulya-käléna-praçamaù sandhiù ||

çiva-prasädaù : vyabhicäréti saàjïayä nirdiñöä apy ete nopekñyäù | tathä ca tat-svarüpa-pradarçane bhäva-prakäça-kåtaù—

majjantaç ca nimajjantaù kalloläs te yathärëave |tasyotkarñaà vitanvanti yänti tad-rüpatäm |evaà sthäyini nirmagnä hy unmagnä vyabhicäriëaù |puñëanti sthäyinaà sväàç ca tatra yänti rasätmatäm ||

evam api pradépe govinda-öhakkuräù—

ye tüpakartum äyänti sthäyinaà rasam uttamam |upakåtya ca gacchanti te matä vyabhicäriëaù || iti ||

|| kärikä 168 ||

udayädyaiç caturbhis tu çäbalyam aparaà bhavet |tat syät ñoòaçadhä tatra prastära-krama iñyate ||

|| kärikä 169 ||

ñoòaçadhä, yathä—

sandhy-uttaräù syuç catväras tathänye çavalottaräù |catvära evaà praçamottarä apy udayottaräù ||

prastära-darçanam—

u pra ça sa | ça u pra sa | pra ça u sa | pra u ça sa | ete sandhy-uttaräç catväraù |

sa u pra ça | sa pra u ça | pra u sa ça | u pra sa ça | ete çävalyottaräç catväraù |

u ça sa pra | sa u ça pra | ça sa u pra | sa ça u pra | ete praçamottaräç catväraù |

ça sa pra u | sa ça pra u | pr ça sa u | sa pra ça u | ete udayottaräç catväraù |

lokanäthaù : aparaà pürvokta-çävalya-bhinnaà prastära-krama-präptam aparaà çävalyaà bhavet | sandhy-uttarä iti | sandhir uttare çlokasya paçcäd bhäge yeñäà te catväraù | tathä cäyaà kramaù | çlokasya paçcäd bhäge sandhis tat-pürvaà çävalyaà tat-pürvaà praçamas tat-pürvam udaya ity eka-kramaù | evam anye trayaù | asyaiva prastära iti saàjïä | evaà rétyä çävalyottarädayo’pi jïeyäù ||

çiva-prasädaù : eñäpi prathamälaìkära-miçraëa-janita-cärutva-vaiçiñöyälocane | bhedasyotkaöa-koöitayä saàyoga-nyäyena vartamänatva ekaù prakäraù, aìgäìgi-bhävädikatve samaväya-nyäyena vidyamänatä-daçäyäm aparaù | sandhi-çavalatayor bheda itthaà lakñitaù paëòita-räjena—“eka-kälam eva tulya-kakñatvenäsvädaù sama-kälam eva viruddhayor api tulya-rüpayor äsvädo vä sandhiù | pürva-pürvopamardena para-parodayaù çavalatä” | eteñäà caturëäà miçraëa-janite prastära-krame tathä çävalya-vyatiriktänäà trayäëäà pratyekam ätma-bhedena yoge’pi “çävalya”-padam atidiçyate | sandheù sandhinety ädau tu kärikäyäà çävalya-padaà pürvata ühyam ||

|| kärikä 170 ||

evaà syäd viàçatiù . . . . . . . . . . .||

kevalair udayädyaiç caturbhiù prastära-gataiù ñoòaçabhis tu viàçati-prakäräù |

|| kärikä 171 ||

. . . . . . . sandheù sandhinäpy udayasya ca |udayena çamasyäpi çamenäpi tridhä punaù ||

çävalyam iti çeñaù | sandhi-çävalyam udaya-çävalyaà praçama-çävalyam iti tridhä |

|| kärikä 172 ||

tathaivodaya-sandhiç ca çama-sandhir iti småteù |païcaviàçatir ete syur anyonya-sthiti-bhedataù ||

pratyekam ekaika-yoge mitho’ìgäìgitva-bhävataù |ekonatriàçatä triàçad bindu-sindhu-mataìgajäù ||

nirvedädi-tritaya-varjitasya triàçad-vyabhicäri-bhävasyonatriàçatä guëitasyaite prakärä ity arthaù | (870)

|| kärikä 173 ||

etaiç ca païcaviàçatyä bäëa-graha-mataìgajäù ||

te bindu-sindhu-mataìgajäù païcaviàçati-yuktäù santo bäëa-graha-mataìgajä bhavanti | (895)

|| kärikä 174 ||

punar etaiù präg-gaëitais taiù seìgita-niriìgitaiù |alaìkäraiù çavalitaiù pakña-candra-çarendubhiù ||çävalyena bhavanty ete bindu-veda-kara-dvipaiù1 |

vedägni2-candra-saìkhyäkäs teñäà dig-darçanaà bhavet |etän kärtsnyena nirvaktuà bäëé çaknoti no naraù ||

[1,353,240]

lokanäthaù : prakämäd ägatam ata eva kärçyamälinyädi-yuktaà präëanäthaà kathaà paçyanti ? tathä ca praväsa-gamana-samaya eva täsäà präëänäm api tena saha gamanam ucitam iti bhävaù ||

çiva-prasädaù : çavalatä-prastära-gaëanäyäà truöis tu sahajänumeyä | sandhyädy-uttaräëäà pratyekam eva ñaö bhedäù syuù, na catvära iti | tathä ca sandhy-uttara-prastära-darçane—u ça pra sa, ça pra u sa iti dvayor etayo anantarbhävo na samyak | evam anyatra | vastutas tu ayaà sükñmätisükñma-bheda-vyatikara-prakäçaù | na sadä gaëanä-paddhati-däròhyam ävedayati | näpy älocana-cärutä-dyotikä rétiù | niñprayojanam etat | dhvani-kiraëe mauktikävalyäm etad adarçi kaustubha-kåd-anusåta-gaëanäyäà rasa-sämänye (33 * 32 * 29) * 1512 bhedäù syuù | çeña-saìkhyänayane yat guëana-doñaù sa sarveñv eva pustakeñu vartamänaù | bhaved granthakärasya doña it | asmäbhis tu müle prakåta-saìkhyä kärikä-madhya eva bandhanébhir nirdiñöä ||

tatra çuddhäs triàçad yathä—

gläniù—mlänänéva måëäläni dhatte’ìgäni yad-aìganä |tataù kåñëänurägo’syämanta-jvara iva sthitaù ||5.150||

çaìkä—proñyägataà präëanyäyaà kathaà paçyanti subhruvaù |iti çaìkita-cittaiva kåñëaà påcchati sä sakhém ||5.151||

madaù—rüpa-yauvana-garveëa norvyäà patati te padam |taträpi madhupänante rädhe kià syäd ataù param ||5.152||

1 karägnibhiù iti saàçodhita-päöhaù |2 bäëägniù iti saàçodhita-päöhaù |

asüyä—pramäditä cäöakäraiù svapne säjani rädhikä |labheya yävad äçleñaà tävad bodho virodha-bhäk ||5.153||

lokanäthaù : nidrä-bhaìgäj jäto yo bodhaù sa mayä saha virodha-bhäk babhüveti çeñaù | viçrämya viçramaëaà kuru |

çramaù—puñpävacayanenälaà kuïje viçrämya rädhike |klamaù kamala-paträkñi mukhena tava kathyate ||5.154||

yathä vä—chäyäpi gamana-çräntä tava sundari rädhike |ägatya caraëopäntaà viçräntim iva yäcate ||5.155||

älasyaà—viläsa-niùsaha-tanor nimélan-nayana-bhruvaù |niçänte névi-bandhädi rädhäyäù kurute hariù ||5.156||

dainyam—kvähaà kämo vallavendra-kumäro bahu-vallabhaù |kathaà mayy anurajyeta våthä tvaà sakhi khidyasi ||5.157||

cintä—kåñëo durlabha eväsau mano bahu-manoratham |iti cintäbdhi-magnäyäs taris tvaà me garéyasé ||5.158||

mohaù—kåñëo’tidurlabhaù prema navaà vapur idaà mådu |sahäyoñyä na ko’péti mürccha-bädhät sahäyatäm ||5.159||

lokanäthaù : atidurlabha ity anena präpty-ayogyatvam | navaà prema iti tyaktum asamarthatvam | mådu vapur iti viccheda-janya-jväläsahane’samarthatvam iti jïeyam ||

småtiù—vismartavyäù katham amé rädhäyä nayanormayaù |yaiù samunmülitan cetaù sakhe naiva prarohati ||5.160||

dhåtiù—dhairyaà bhajata bhoù präëä gataiù kåñëaù kva lapsyate |avadhià dinam ékñadhvaà tad evästhä-sthalaà hi vaù ||5.161||

vréòä—paçya vakñasi me rädhe sva-mürtià pratibimbitäm |kopät paräìmukhé veti kåñëoktyä sä tu tatrape ||5.162||

lokanäthaù : nayanor mayaù kaöäkñäù | yaiù kaöäkñair unmülitaà müla-sahitam evotpäöitaà ceto na punaù prädurbhavati cittasyälambana-çünyatvam evonmülitatvam iti bodhyam | mäna-janya-kopäd yathä mayi påñöhaà dattvä tvaà paräì-mukhé bhavasi tathaiva mama vakñasi pratibimbitäà tava mürtià paçya ||

capalatä—kåñëägamanam äkarëya vanät säyaà vrajäìganäù |manaso’pi puraçcakrur vätäyana-pathe dåçaù ||5.163||

harñaù—kåñëa-vaàçé-ninädena saìketäkñara-çälinä |romäïcaiù samam uttasthur vraja-stréëäà manorathäù ||5.164||

ävegaù—vega-viçlathayä käïcyä lagnayä päda-padmayoù |måëäla-ruddhä haàséva käcit kåñëäntikaà yayau ||5.165||

jaòatä—phalake likhitaà kåñëam ékñamäëäà naväbaläm |sakhyas täm eva paçyanti gagane likhitäm iva ||5.166||

lokanäthaù : phalake citra-paöe likhitaà çré-kåñëaà käcin navénä bälä paçyati | çré-kåñëa-mürter darçana-jaòébhütä sä | ata eva kautuka-vaçät sakhyaù çré-kåñëa-mürtià vihäya gagana-rüpa-phalake likhitäà mürtim iva täm eva paçyanti ||

viñädaù—ayaà sakhi gato yämaù çyämo vämaù sa nägataù |udito yäminé-nätho viñédanti mamäsavaù ||5.167||

lokanäthaù : he sakhi ! yämaù praharo gataù | yato yäminé-näthaç candra uditaù | kåñëa-pakñe caturthyäà candrodayena prahara-jïänaà jäyate | vämaù pratikülaù kåñëo nägataù || autsukyam—

dhanyäs täù sakhi bhävinyaù svapne paçyanti yä harim |abhüt kaà doñam älakñya nidräpi vimukhé mama ||5.168||

lokanäthaù : bhävinyaù sundara-striyaù | asau dhvajädi-läïchanä madäle rädhäyäù khiòakéti prasiddhe pakña-dväränte sadä vidyamänä saté padänäà paddhatir märga-rüpä bhavati ||

garvaù—munéndräëäà ca yä vandyä dhvaja-vajrädi-läïchanä |madälipakña-dväränte nityäsau pada-paddhatiù ||5.169||

lokanäthaù : tathä ca munénäà vandyaà çré-kåñëa-caraëa-cihnam | asmad-ädayaù sarve janäs tad äkramya gamanägamanaà kurvantéty arthaù | vipakñäà prati lalitäyä uktir iyam iti jïeyam ||

nidrä—rädhä nidhuvana-çräntä nidräti çyäma-vakñasi |madaneneva niùsyütä capalä jaladopari ||5.170||

lokanäthaù : madena saucikena meghopari syütä protä capaleva ||

vimarçaù—çritaù kim antyäà kià väsya saìketasthala-vismåtiù |kià väham iva vikläntaù premëeti vimamarça sä ||5.171||

suptam—“päaadi pibadi cässam” ity ädi (5.20) nidrä-suptayor ayaà bhedaù |

lokanäthaù : suptau päyayati ceti pibati ceti svapnäyitaà vartate, nidräyäà tan nästéti bhedo jïeyaù ||

kopo’vahitthä ca yathä—uttiñöha mucyatäà kåñëa caraëa-graha-nigrahaù |naiväsmi kupitä näpi bhavän mayy aparädhyati ||5.172||

ugratä—dhik prema bhavataù kåñëa vakñasaù sahajaù sakhä |yat-pädälaktakais tasyä kaustubho’py adharé-kåtaù ||5.173||

lokanäthaù : he kåñëa ! mat-pratipakña-gopé-viñayakaà bhavataù prema dhik, yat yasmäd dhetu-bhütät sarva-çreñöhaù kaustubho’pi nécékåtaù | kathambhütaù ? vakñaù-sthalasya sahajaù svabhäva-siddhaù sakhyaà sadä tatra dhåtatvät ||

unmädaù—itas tatas tväà paçyämi päëibhyäà na tu labhyase |kim indrajälaà jänäsi rädhe kià vä mama bhramaù ||5.174||

ayaà tu bahudhä bhavati |

|| kärikä 175 ||

tathä ca—bhävänta-rasam äveçäd ukti-vaicitryato’pi ca |uttaraìgatayäìgitväd unmädo bahudhä mataù ||

tatra praläpa äläpaù saàläpo vipraläpakaù |anuläpaù susaàläpaù pariläpo viläpakaù |

apaläpaù pratéläpo vaicitryaà daçadhä giräm ||

ühyäny udäharaëäni |

vyädhiù—bhramo dähas tathonmädo varhante yad anukñaëam |ädhir eväviyukto’pi vyädhir asyäù sphuöo’bhavat ||5.175||

lokanäthaù : yasmäd anukñaëaà bhramädayo vardhante tad asyä aviyukto viccheda-rahito’py ädhir manaù-péòaiva deha-sambandhi-vyädhiù san sphuöo bahir vyakto’bhavat | çleñeëa vi-upasargeëäyukto’py ädhir vyädhir abhavad iti virodhälaìkäro jïeyaù ||

matiù—gokulendra-kumäras tvaà guëa-ratnäkaraù svayam |vaktuà kartum abhijïo’si vayi kä caturäyatäm ||5.176||

vitarkaù—kià péyüñaà kim u viñaà kià himaà kim u vänalaù |abhüt kåñëänurägo’syäà virodhi-dvaya-dharmakaù ||5.177||

träsaù—uccair garjati meghaughe rädhä cakita-locanä |asyanté mädhavaà kaëöhe bhujäbhyäà pariñasvaje ||5.178||

athaiñäm aìgäìi-bhävatve dig-darçanam, yathä—

ägacchan mäm abhüù kåñëa paräsaktaù pathéti mäm |kevalaà näyaçaù praiti tväà cety äçaìki me manaù ||5.179||

atra pürvärdhe gläni-bhävo’ìgé çaìkä tv aìgam | evam—

sarvatra samavartitvaà yuktam eva mahätmanäm |mayy eva samavartitvaà nänyatra puruñottama ||5.180||

lokanäthaù : asyäà kåñëänurägo virodhi-dvaya-dharmako bhavati | tathä cänanda-däyakatvena péyüña-dharmakatvaà viccheda-janya-dähakatvena viña-dharmakatvaà cety arthaù | käcin mäniné çré-kåñëam äha—tvaà tu sarvatra samavärtitvaà vihäya mayy eva samavarté nänyatra | çleñeëa duùkha-pradatvät samavarté yamaù | samavarté paretaräò ity amaraù ||

atra mati-bhävo’ìgé asüyäìgam | evam ekasyäìgino bahüny aìgäni bhavanti | yathä—

iyaà gäòhotkaëöhä viñama-viña-digdheva hådi meprasüneñor bhagnä viçikha-phalikeva sthitavaté |ato me pratyaìgaà jvalayati tudaty äkulayatedhunéte muñëéte jaòayati ca saïcarvayati ca ||5.181||

lokanäthaù : iyaà çré-kåñëa-viñayaka-gäòhotkaëöhä-viñama-viñeëa lipteva mama pratyaìgaà jvalayati | katham-bhütä ? kandarpa-sambandhi-bäëasya bhagnä lohamayé phalikeva me hådi sthitavaté | amagnäyäù phalitäyäù kadäcid bäëa-niñkäçanät tasyä api hådayäd bahir niùsaraëaà sambhavati | bhagnäyäs tu sarvathä neti jïeyam | muñëéte corayati mäà dehänusandhäna-rahitaà karotéty arthaù ||

çiva-prasädaù : eñäm anyatra kadäpi saàjïäntaraiç ca gaëanä yathä nélamaëau | tava te väcikänubhävä dvädaçeti kértitäù | atra tünmädänubhävasya vyaktitvam äçritä iti bhedaù | api yukta ity atra çleñaù | paräà camatkära-koöià puñëäti | äkulayate iti taì katham api ghaöanéyaù ||

atra småti-bhävo’ìgé, moha capalatä-gläni-jaòatä-prabhåtény aìgäni | aìgatvena naitad-bhäva-çävalyam |

lokanäthaù : mohädénäm aìgatvena paraspara-prädhänyäbhävän naiteñäà bhäva-çävalyam iti jïeyam ||

atha bhävodayädi | tatra bhävodayaù, yathä—

älé-janair maëòana-keli-käle vibhüñyamäëä våñabhänu-putré |uro-gate néla-maëéndra-häresvinnä sa-kampä pulakäkuläsét ||5.182||

atra harñodayaù | praçamo yathä—

mlänäsi kià preyasi mämakénaà håt påccha påcchämi tad ity uro’syäù |spåçann idaà svastham iti sma kåñëo bravéti sä namra-mukhé babhüva ||5.183||

lokanäthaù : çré-rädhäha—mämakénaà hån-mänasaà påccha | çré-kåñëas tu håc-chabdasya hådaya-väcitvam abhipretyäha—tat tava hådayaà påcchämi ||

atra viñäda-praçamaù | çävalyam, yathä—

krodhändhä guravo janäs taralitaà durväram etan manomarmacchedakaré khalokti-racanä ramyaù sa vaàçé-svanaù |kénäço bhavaneçvaras trijagaté-lävaëya-lakñmé-patiùpremänanda-rasaù sa eva tanumän kåñëaù kim éhe sakhi ||5.184||

harñäsüyotsukyäni påthak påthag eva sthitäni ||

lokanäthaù : bhavaneçvaro gåhapatiù svämé kénäçaù karñaka ity asüyä | kim éhe kià ceñöe kià karométi yävat | krodhändhä ity anena bhayam ity evaà-rétyä sarvatra yathä-saìkhyaà sambandho jïeyaù | etäni påthak påthag eva sthitäni | na tv aìgäìgi-bhävatayä | ataù çävalyam iti bodhyam ||

çiva-prasädaù : atra kénäça-pade çleño’pi bhavitum arhaù | kénäçaù kåtäntaù | bhavana-patiù kåtänta-däruëaù gräméëaç ca | präëa-patis tu aparüpa-veça-rüpa-sampattimän nägaraù kalä-vaidagdhya-bhüñitaç cety aho mahän anayor bhedaù | svata eva cetas tvad-abhimukhaà dhävatéty autsukyaà bhävaù ||

suciram anucarébhiù päöhitäà kåñëa-gäthäà sadasi çuka-vadhübhiù çåëvaté géyamänäm |praëaya-sadayam ekam äsu vinyasyatéyaàcakita-cakitam anyan netram äsye gurüëäm ||5.185||

atrotsukya-träsayoù sandhiù ||

ete cokta-prakäräù svayaà vyaìgyä api bhäväntara-vyaïjakäù syuù | yathä—“kvähaà gopa-vadhür”1 (4.5) ity ädau | dainyädibhiù pratipada-vyaìgyair bhävair avahitthä-bhäva eva vyajyate |

lokanäthaù: ete ukta-prakärä vyabhicäri-bhäväù svayaà kvähaà gopa-vadhür ity ädi-padair vyaìgyäù | eteñäm api vyaìgyo’vahitthädi-vyabhicäré | idam ädi vastu-vyaìgyam uttamottama-kävyaà bhavatéti jïeyam ||

yathä vä—näbhyaïjanéyaà sakhi me bhavatyänodvartanéyaà ca vapuù kadäpi |na sävadhänä sva-nakheñv aséti nanändur agre nijagäda gopé ||5.186||

atra sva-gätra-lagna-nakha-kñata-gopanaà pratyavahitthä vyaìgyä, tayä ca na me gåhapateù saìgaù kadäpy abhüt yenaitat sambhävanéyam, yena kåñëa-saìgajam eveti vréòä, tenaite vyaìgyä vyaìgyäntara-vyaïjakaç ca bhavantéti ||

lokanäthaù: sva-gätreti | nanändå-prabhåti-guru-janaà prati nakha-kñata-gopanam avahitthä | idaà nakha-kñataà çré-kåñëa-saìga-janyam iti vréòodayaù | dhvaner dhvany-antarodgäräd idam apy uttamottama-kävyaà bhavatéti bhävaù ||

1 kvähaà gopa-vadhüù smaräyuta-jayé gopendra-sünuù kva väsärdhaà tena ratir mamäbhavad iti bhräntaiù paraà bhaëyate |ity evaà guru-karëa-gocaratayä sakhyä samaà nirmitäàväëém anyathayäïcakära pulaké gaëòaù kuraìgédåçaù ||4.5||

çiva-prasädaù : tac ca kävya-lakñaëoddeça-nirüpaëäkaraëaà präk pradarçitam | sarvam etat dhvanikära-bhäñäyäm anekaçaù sphurita-prasupta-prakalpaà vidyata iti sahådayänäm asahådayänäà ca citta-våttito vyäkriyetaräm | kälidäsädi-kavi-cakra-racanäsu ädima-mahä-kävyayo rämäyaëa-mahäbhäratayos tato’py ädime anädi-kälato vartamäne veda-väkye cäpéyaà prathä varévartéti na citram | kvacic chabdato’paraträrthato vä vyaìgyät vyaïjakänuvyaïjakatä | tena

sarva-guëau santau sahådäv iva saìgatau |parasparasya çobhäyai çabdärthau bhavata iti ||

iti räjänaka-kuntalokta-diçä çabdänäà vyaïjakänuvyaïjakatvam | arthasyäpi parasparodbhavatva-janita-camatkärätiçayaù, kadäpi yathä—

äliìgyante guëavati mayä te tuñärädri-vätäùpürvaà spåñöaà yadi kila bhaved aìgam ebhis taveti || [megha. 2.47]

ity asya megha-çlokasya bhäva-cchäyänusäriëi “çakyam aravinda-surabhiù kaëaväho mälitétaraìgäëäà” [a.çä. 3.5] ity ädi çakuntala-padye çakyatänumäpaka-käraëa-kärya-paramparä-bhüta-bhäva-vyaïjana-prapaïce | eñäà viläso’laìkära-nibandheñu dräk yathä lakñyate na tathä kävya-näöakädiñv iti suviditam eva jijïäsünäm ity alaà pallavitena || atha prastära-prakäreëoktänäà ñoòaça-vidhänäà çävalyänäà bhedän äha | tatra sandhy-uttaräù—u pra ça sa—

pädaà muïca vimuïca mänini ruñaà pratyehi ruëme gatäçré-gopendra-sute svabhäva-kuöile kä roñam äkäìkñati |ity anyonya-kathäsu keçi-mathane bhüyaù padaà dhitsati çraddhädhikya-dhåtena tat-kara-yugenäsyaà rudaty apy adhät ||5.187||

atra “pädaà muïca” ity amarñädayaù, “vimuïca mänini ruñam” iti kåñëa-väkyäkütena, “ruë me gatä” iti roña-praçamaù | tataù “çré-gopendra-sute” iti matiù, “svabhäva-kuöila” ity asüyä, “kä roñam äkäìkñati” ity avahitthä | ebhiù çävalyam | “çraddhä” ity ädinautsukyam, “rudati” iti dainyam | anayoù sandhiç ca ||

atha ça u pra sa—

he mugdhäkñi pariñvajasva kaöhinä baläd api tvaà guëäste te te kva gatä iti kñaëaà bhüt tüñëéà tato nirvåtaù |sphürtyänanda-layena tena mahatä sväbhävikenäpy ahotad-viccheda-davoñmaëä ca yugapad dvedhäbhibhüto hariù ||5.188||

atra “pariñvajasva” ity autsukyam, “kaöhina” ity-ädy-asüyä, “te te guëäù” iti småtiù, tribhiù çavalatä | “tüñëéà” iti jaòatodayaù | “tato nirvåtaù sphürtyä”

iti pürva-pürva-bhäva-praçamaù | tataù sphürty-anantaraà “änanda-layena” “viccheda-davoñmaëä” ca “dvedhäbhibhütaù” iti harña-viñädayoù sandhiù |

lokanäthaù: mäninéà çré-rädhikäà prati tasyä vicchedenätivyäkulaù çré-kåñëa äha—he mugdhäkñi ! tava te te guëäh samprati kva gatäù ? ity uktvä viccheda-janya-duùkhena jaòé-bhütaù san kñaëaà tüñëém abhüt | tatas tad-anantaraà sphürti-präptayä tayä saha mänasäliìganena nirvåtaù | tathä cägantukänanda-janya-laya-sättvikenaivaà sväbhävikena tena mahatä viccheda-davoñmaëä ca yugapad ekasminn eva käle håñöo viñaëëaç ceti dvidhä-bhüto harir abhüd iti ||

pra ça u sa—gato me santäpo bhavati hi manasyägata ivapriyaà te hä kañöaà manasi katham adyägata iti |puraù paçcät pärçve manasi ca sadaiveti pulakinyabhüd rädhä paçcäd amåta-viña-nadyoù kim aviçat ||5.189||

atra sphürtyä svästhyänubhave “gato me santäpaù” iti gläneù praçamaù | tataù sakhé-väkyänantaram, “hä kañöam” iti viñädaù | “manasi katham” ity ädi sakhéà praty asüyä, “puraù paçcäd” ity unmädaù | ebhiù çävalyam | “pulakiné” iti harñodayaù | “amåta-viña-nadyoù” iti harña-mohayoù sandhiù ||

lokanäthaù : mäthura-viraheëätyanta-vyäkula-cittä çré-rädhikä sakhéà praty äha—mayädya çré-kåñëo dåñöaù | tato me santäpo gataù | sakhy äha—he bhavati rädhe ! tava priyo manasy ägata iva, kutas tasya säkñäd darçanam ? iti sakhé-väkyänantaraà sähaà—hä kañöam iti viñädaù | paçcäd unmädasyätiçaya-präbalyodayena sakhé-väkyam ayathärthaà matvä kupyanté sakhy äha—he sakhi ! mama manasy eva çré-kåñëa ägata iti tvayä katham uktam ? sa tu mama puro’gre paçcät pärçve’pi manasi ca sadä tiñöhaty eva | tad-darçanam api mayä präpyata evety ägantukänandena kadäcid amåta-nadyäà tasyä praveçaù | sähajika-viraha-sphürtyä ca viña-nadyäà praveçaù | unmädävasäne’rdha-bähye avicära-vicärotthau yau saàyoga-viyogau taj-janyayor harña-mohayoù sandhir ity arthaù ||

pra u ça sa—paçcäd etya çanair ariñöa-mathanas täà sasvaje sähasättat-saàsparça-rasena sä smita-mukhé sadyo’vicäräd abhüt |älibhyaù pariçaìkayäruëa-mukhé dhig dhürtatäà dhürta tedhiì meti tvarayäpasärita-tanur vyävåtya tüñëéà sthitä ||5.190||

atra “smita-mukhé” ity amarña-praçamaù | “älibhyaù pariçaìkayä” iti çaìkodayaù | “aruëa-mukhé” iti, “dhig dhürtatäà” iti, “dhiì mä” iti punar amarñogratä-glänibhiù çävalyam | “tvarayäpasärita-tanuù” iti capalatä, “vyävåtya tüñëéà sthitä” iti dhairyam | anayoù sandhiù | ete sandhy-uttaräç catväraù ||5.190||

lokanäthaù : tasyä gata-präya eva, kintu sakhénäm anurodhena mänäbhäsa eva vartata iti düté-väkyena jäto yat sähasantas tasmät çré-kåñëas tväà sasvaje | avicäräd iti | ahaà mäniné, mama smitam anucitam iti vicäraà vinaivety arthaù |

tvarayäpasäritä çré-kåñëädi-yukté-kåtä tanur yathä tathä-bhütä saté vyävåtya çré-kåñëe påñöhaà dattvä sthitä ||

sa u pra ça—akrüro’dyägata iti mukha-mläni-håt-kampa-bhäjaù stambho jätaç ciram atha sakhé-säntvanair bodha äsét |prätaù kåñëo’py ahaha mathuräm ity apürëe janoktepratyävåttais tribhir atha punaù saiva pürëä babhüva ||5.191||

atra “mukha-mläni-håt-kampa-bhäjaù” iti gläni-çaìkayoù sandhiù | tataù “stambho jätaù” iti jaòatodayaù | “sakhé-säntvanaiù” iti tat-praçamaù | “pratyävåttais tribhiù” iti gläni-çaìkä-jäòyaiù çävalyam ||

lokanäthaù : prätaù kåñëo mathuräm ity eva na tu yäsyatéty apürëa janänäm ukte sati pratyävåttaiù punar ägatais tribhir mukha-mläni-håt-kampa-stambhair bhävaiù sä punaù pürëä babhüva ||

sa pra u ça—meghäloke pulakita-tanur vidyud-älokane sävyäbhugna-bhrüs tad-upaçamane suprasannänanenduù |bhüyo vidyud-valaya-kalane lohitäkñé mågäkñédhäräpäte rudita-maliné-bhäva-mürcchäù prapede ||5.192||

meghäloke kåñëägamana-bhramät pulakita-tanutvena harñaù | vidyud-älokanena vipakña-ramaëé-buddhyäsüyä, anayoù sandhiù | tad-upaçamane suprasannety asüyä-praçamaù | bhüya ity ädinä lohitäkñéty amarñädayaù | dhärä-päte sati megha eväyam iti ruditam iti viñädaù | maliné-bhäveti gläniù | mürccheti mohaù | ebhiù çävalyam ||

lokanäthaù : meghasyäloke çré-kåñëa-jïänät pulakita-tanus tatra vidyud-älokena sati pratipakña-ramaëé-jïänena kopena vyäbhugna-bhrüs tasyä vidyuta upaçamane krodhäbhävät prasanna-mukhenduù | dhäräpäte sati—“näyaà kåñëaù, kintu meghaù” iti jïänäd uditam ||

pra u sa ça—asäkñäd eva tvaà bhavasi na hi säkñäd iti ruñeprakupyanté kåñëe gatavati nirägasy api padam |tvarätaìka-vyagrä kapaöam iti tasmin viditavatyaho nänä-bhäva-vyatikaravatéyaà vijayate ||5.193||

atra “säkñän na bhavasi” iti präg-jätasyämarñasya praçamaù | tato “ruñe kupyanté” iti roñaà prati kopodayaù | paçcät kåñëa-päda-patane “tvarätaìka-vyagrä” iti capalatä-çaìkayoù sandhiù | tato “nänä-bhäva” iti vréòä-mada-småti-çaìkä-träsädibhiù çävalyam ||

lokanäthaù : käcit sa-krodhaà praty äha—çré-kåñëasyäsäkñäd eva tvaà prädurbhavasi, na tu tasya säkñät | iti ruñe sva-krodhäya kupyanté sä niraparädhe

çré-kåñëe sva-pädaà gatavati1 sati tvarä-çaìkäbhyäà vyagrä babhüva | sva-kartåka-päda-grahaëe sati tasyä vaiyagrya-darçanenäho vyagraà mäno na krodha-janyaù, api tu kapaöam iti tasmin kåñëe vijïäpite satéyaà vréòä-madädi-nänä-bhäva-samühavaté vijayate ||

u pra sa ça—gaëòe kuëòala-padmaräga-mahaso bimbaà prati preyasaù pärakyo’dhara-räga ity aruëitäpäìgé calaà vékñya tam |snigdhäkñé dayito ruñaà viditavän no veti doläyitänyaïcad-vaktratayä vicärya ca måñä mänaà dadhe rädhikä ||5.194||

atra “gaëòa” ity ädinämarñodayaù | “calaà vékñya” iti tasya praçamaù | “ruñaà viditavän no vä” iti çaìkä-vitarkäbhyäà sandhiù | “nyaïcad-vaktratayä” iti vréòä | “vicärya” iti matiù | “måñä mänam” ity avahitthä | ebhiù çävalyam | ete catväraù çavalottaräù ||

lokanäthaù : preyasaù çré-kåñëasya gaëòe kuëòalastha-padmarägänte raktaà pratibimbaà pärakyo’dhara-räga iti matvä mat-pratipakña-ramaëy-adhara-sambandhi-tämbüla-räga iti matvety arthaù | ädau krodhenäruëäpäìgé, paçcät taà pratibimbaà caïcalaà vékñya, “aho näyam adhara-rägaù, kintu pratibimbaù” iti jïänät krodhäbhävena snigdhäkñé | aho ajïänädhéno’yaà mat-krodhaù çré-kåñëena jïäta eva iti lajjayädho-mukhatvena vicärya, “aho sva-pratibhä-rakñärtham adhunä mayä kià kartavyam, kintu kåtrima-mäna-grahaëam eva mamopäyaù” iti vicäraà kåtvety arthaù ||

çiva-prasädaù : “bimbaà prati” iti pratibimbärthe kliñöam ||

u ça sa pra—priyäloke dåñöià gamayati tam anyäà prati lasad-dåçaà snigdhärakta-pracala-nayanä paçyati vadhüù |punaù paçyaty asmin smita-pulaka-saìgopana-parähaöhät tenäçliñöä sapadi gata-vämyä samabhavat ||5.195||

atra “dåñöià namayati” iti vréòodayaù | “snigdhä rakta-pracala-nayanä” ity autsukya-krodha-capalatänäà çävalyam | mäm anädåtyäyäà paçyatéti krodhaù | “smita-pulakä” iti mada-harñayoù sandhiù | “sapadi gata-vämyä” iti krodhädi-praçamaù ||

lokanäthaù : priya-kartåka-svakarmakäloke ati lajjayä dåñöià namayati paçcän namra-mukhéà dåñövä täàvihäyäsyäù pratipakñäm anyäà prati lasantéà då yasya tathä-bhütaà çré-kåñëaà sä vadhüù paçyati | kathaà-bhütä ? òau çré-kåñëa-darçanasyäyaà svabhäv yat krodhädi-sahasra-pratibandhakam apy agaëayitvävaçyam evänandaà janayatéty ata änandena snigdha-nayanä paçcän mäm anädåtyänyäà paçyatéti krodhenärakta-nayanä capala-nayanä ca | çlokasya “ärakta”-pada-vyaìgya-krodhasya béjam äha—mäm anädåtyeti ||

1 “sva-padaà gåhéte sati” iiti pätùaù ka-kha-cha-pustakeñüpalabhyate |

sa u ça pra—yadäloke pürvaà bhujaga iti sambhränta-cakitäpriyägre täm eva srajam urasi sadyo vidadhaté |sakhéñu smeräsu bhrukuöi-taralärakta-nayanäpariñvaktä tena druta-viçada-cittä samajani ||5.196||

atra “sambhränta-cakitä” iti träsa-capalatäbhyäà sandhiù | “priyägre täm eva” ity ädy autsukyodayaù | “bhrukuöi-taralärakta-nayanä” iti, bhrukuöir ity asüyä, taraleti capalatä, ärakteti krodhaù, taiù çävalyam | “druta-viçada-cittä” iti praçamaù ||5.196||

lokanäthaù : sakhébhir datteyaà mälä mayä yadi vakñaù-sthale dhäryate, tadä çré-kåñëa-vicchedena taptäà sarpavan mäm adhikaà jvalayiñyatéti | yadä loke cakitä pürvam utkaëöhitä-daçäyäà sarpa-buddhyä sambhrameëa cakitä, paçcät çré-kåñëe milati sati täm eva mäläm autsukyäd vakñsi dhåtavaté | ädau yasyäà sarpa-buddhir adhunä täm evämåta-buddhyä dadhäreti sakhéñu smeräsu satéñu ||

ça sa u pra—mäà paçyantäs tava kim aruëäbhugna-bhagnä dåg-antänispande’trädhara-kiçalaye güòha-lakñyä vivakñä |häso jätäìkura iva kiyat tena citte pramodovämatvaà te bahir iti harer väci rädhä jahäsa ||5.197||

atra “aruëä” iti kopaù, “äbhugna” ity asüyä, “bhagnä” iti trapä, täbhiù çävalyam | nispandatva-güòha-vivakñäbhyäà dhåiti-capalatayoù sandhiù | “häso jätäìkura” iti harñodayaù | “jahäsa” iti kopa-praçamaù ||

lokanäthaù : he rädhe ! tava niñkriyädhare vaktum icchä güòhä, ata eva lakñyä yatnena lakñayituà çakyä | “kiyad” iti jani-kriyä-viçeñaëam | vämyaà tu bahiù kälpanikam ||

sa ça u pra—tvaà me präëäù katham iva vibho tväà vinä naiva vartenähaà yä te vasati hådaye saiva te präëa-hetuù |tvaà me nityaà vasasi hådaye nä na nety açru-pürëäàkåñëo dorbhyäà hådi vinidadhe sä visasmära vämyam ||5.198||

atra “katham iva” iti vitarkaù | “vibho” ity asüyä | dväbhyäà sandhiù | “näham” iti dainyam | “yä te vasati hådaye saiva” ity asüyä | “präëa-hetuù” ity ugratä, ebhiù çävalyam | “visasmära vämyam” iti kopa-praçamaù | ete praçamottaräç catväraù ||

çiva-prasädaù : vibhur nigrahänugraha-samarthaù | mayi nigrahaù, “yä te vasati hådaye” tasyäm anugraha iti nigrahänugrahayoù sthäna-mäna-nirdhäraëe tavaivävyähato’dhikära iti kåtvaiva | kim iti tvaà mayi niñöhuro’séty aküta-pürëam ävedanam | tåtéya-caraëe “hådaye’nyä” iti päöhe, na te sarvaìkañataiva

mugdhänäà mädåçäm abhägya-hetuù, api tu dhåñöa-näyaka-sulabhotkaöä kapaöatäpéti sarala-mandam ätma-nivedanam | atha ca käkutäçrayi kim api vakrokti-cäturyaà lakñyam |

sa ça pra u—kédåg veëum avévado vrajapuréty äpåñöa eva priyorukmiëyä vraja-keli-kautuka-kathä-saàvedanä-saàvidoù |sandhau bandhura-mänasaù punar aho romäïca-neträmbunésaàvåëvan prakåto babhüva sa punaù päriplavätmäbhavat ||5.199||

“vraja-keli-kautuka-kathä-saàvedanä-saàvidoù sandhau” iti småtijaòatayoù sandhiù | “romäïca” iti harñaù | “neträmbu” iti viñädaù | “saàvåëan” ity avahitthä | taiù çävalyam | “prakåto babhüva” iti tat-tat-praçamaù | “päriplavätmä” ity autsukyodayaù ||

lokanäthaù : saàvedanaà jïänam evaà jäòya-vaçäd asaàvid jïänäbhävaù | tayoù sandhau bandhura-mänasaù san punaç ca jäte romäïca-netra-jale saàvåëvan svastho babhüva ||

ça sa pra u—likhiñyäméty agre sphurad-abhiniveçärta-taralätato’çru-snätäkñé dhig iti vidhi-nindäà vidadhaté |avañöabhya sväntaà prakåtim iva yätä kñaëam asaulikhanté präëeçäà çiva çiva visasmära sakalam ||5.200||

atra “sphurad-abhiniveça” iti småtiù | “ärta” ity ävegaù | “taralä” ity autsukyam | ebhiù çävalyam | “açru-snäta” iti viñädaù | “dhig iti vidhi-nindäà” ity asüyä | tayoù sandhiù | “avañöabhya sväntaà” ity-ädi praçamaù | “visasmära sakalam” iti mohodayaù ||

lokanäthaù : mäthura-viraheëätyanta-vyäkulä käcit sva-cittasya kñaëika-vinodärtham agre prathamataù çré-kåñëaà likhiñyäméti sphurann abhiniveço yasyäù paçcäd ärtä taraläçru-snätäkñé cäbhavat | tataç ca likhane vighnaà dåñövopäyäntaram apaçyanté vighna-nirmätur vidhe nindäà vidadhaté sväntam avañöabhya manaù sthirékåtya kñaëaà prakåtià svabhävaà präptäsau sushtä bhütvä präëeça-likhana-samaye mürcchodayena sakalaà visasmära çiva-çiveti khede | spandena mandä rahitä jaòäbhavad ity arthaù ||

çiva-prasädaù : avañöabhya sväntam iti | vastutas tu citta-sthairya eva sva-präëeçädhigamo näsulabhaù | nirveda-sthäyi-bhäve padya-våndepy evam-ädi-krameëa bahünäà bhävänäà çåìkhalä-nyäyena sanniveçaù | yathä “ahau vä häre vä” [käpuruñärthra. 4.44]1 iti kävya-prakäçodähåte, “påthvé-reëur aëuù payäàsi

1 ahau vä häre vä balavati ripau vä suhådi vä maëau vä loñöe vä kusuma-çayane vä dåñadi vä |tåëe vä straiëe vä mama samadåço yäntu divasäù kvacit puëye’raëye çiva çiva çiveti pralapataù ||

kaëikäù phalguù sphuliìgo laghu” [mu.mä. 23]2 iti dakñiëäçä-çekhareëa bhakti-ramaëé-maëi-viçeñakeëa kulaçekhara-nåpeëa praëétäyä mukunda-mäläyä uttarärdha-nibaddhe pade ca | “bähu” dakñiëam ity ädi pürva-paöhita-çloke’tra kiïcit päöha-vailakñaëyam äviñkåtam | tat tu lakñya-lakñaëa-saìgià pratyanukülam iti nigadenaiva vyäkhyätam ||

pra sa ça u—viçräntaù sakhi saàçayaù sa ramate naikäpi tasya kñapävyarthety älapana-prayoga-samaye kåñëaà vilokyägatam |håñöä kià çrutam açrutaà kim athavety äçaìkamänä namad-vakträ tena vicumbitätha sumukhé spandena mandäbhavat ||5.201||

atra “viçräntaù” ity ädi vitarka-praçamaù | “sa ramate” ity asüyä | “naikäpi tasya kñapävyarthä” ity amarñaù | anayoù sandhiù | “håñöä” iti harñaù | “çrutam açrutaà vä” iti vitarkaù | “äçaìkamänä” iti çaìkä | “namad-vakträ” iti vréòä | ebhiù çävalyam | “spandena mandäbhavat” iti jaòatodayaù ||

ça pra sa u—mano räga-jvälä-jvara-kavalitaà bhasmatu cirädayaà premëe baddho’ïjalir ajani duùkhasya vigamaù |gurüëäm äkñepaù khala-hasitam ity apaitu påthutämiti svälé-vånde rudati samarodéd atha vadhüù ||5.202||

“räga” ity utkaëöhä, “jvälä” iti gläniù, “kavalitam” iti mohaù, “bhasmatu” iti gläniù, ebhiù çävalyam | “ayaà premne baddho’ïjaliù” ity ädy autsukya-praçamaù | “gurüëäm äkñepaù” iti çaìkä | “khala-hasitam” ity asüyä, anayoù sandhiù | “samarodét” iti viñädodayaù | ete udayottaräç catväraù ||

lokanäthaù : käcit svasya deha-tyägaà niçcinvanté sakhéù saniçcayam äha—mana iti |anuräga-jvälä-rüpa-jvareëa grastaà manaç cira-kälaà vyäpya bhasmatu bhasmeväcaratu | ahaà tu na jéviñyäméti dhvaniù | dehaà tyakñyantyä mama duùkhasyäpi vigamo’jani | ity evaà çrutälé-vånde rudati sati ||

athälaìkära-säìkaryeëa ye prakärä bhavanti, teñäm api dig-darçanaà—tatra “huà mätar” (5.128) ity atra, “mätar” iti träsaù, “dhürteyam” ity asüyä, “äpa bhiyam” ity avahitthä | atra çävalyaà maugdhyälaìkära-saìkérëam | teñäm api seìgita-niriìgitatvena punar yad dvaividhyam uktam, tatra niriìgitam udähåtam, seìgitasya dig-darçanaà kriyate | tatra “bähuà dakñéëam äli-kaëöha-valaye” (5.140) ity ädau seìgito viläsa-nämälaìkäraù | tatra “prauòha-manoja-vibhrama-bharaiù çränteva vibhräjate” iti çrama-vargayoù sandhiù |2 - påthvé reëur aëuù payäàsi kaëikäù phalguù sphuliìgo laghu tejo niùçvasanaà marut tanutaraà randhraà su-sükñmaà nabhaù |kñudrä rudra-pitämaha-prabhåtayaù kiöäù samastäù surä

- - - ||dåñöe yatra sa tärako vijayate çré päda dhüli kaëäù

evam udaya-çävalyädénäà dig-darçanam, yathä—

niçcitaà parisamäpitam eva prema-çästra-pariçélanam äli |çyäma-näma katham adya gåhétaàvåttayo yadakhiläù samudéyuù ||5.203||

atra “akhilä våttayaù” iti sarva eva präg-anubhütä viñäda-vyädhi-gläny-unmädämarñäsüyädayaù samäna-kälam uditavantaù | evaà “çyäma-nämni viratä bhava, çäntià yäntu hanta hådayasya vikäräù” iti praçama-çävalyam |

lokanäthaù : prema-çästra-pariçélanaà mayä samäpitam iti tad-agre niçcayaà kåtvä bahudhoktam | he äli ! tathäpi mad-agre çyäma-näma tvayä kathaà gåhétam ? yataù kåñëa-nämno hetu-bhütän mama gläny-ädayo’khila-våttayaù samudéyuù ||

çiva-prasädaù : udaya-çävalyasya samudéyur iti padä eva parämarçaù, praçama-çävalyasya “viratä bhava çäntià yäntu” iti padäbhyäm äpätata eva pratétiù ||

evaà sandhi-çävalyam, yathä—

unmäda-mohäv api dainya-cintevitarka-çaìke sama-kälam eva |dviço dviças tasya kathä-prasaìgepürvänubhütyä kuruto’tiduùkham ||5.204||

“dviço dviça” ity avasthä-bhedät | tathä hi—virahe “unmäda-mohau”, vipralabdhävasthäyäà “dainya-cinte”, väsaka-sajjävasthäyäà “vitarka-çaìke”, duùkham eva kurutaù | tat-tat-prasaìgaà tyajatety arthaù |

lokanäthaù : evam iti | pürva-çlokasyaivottarärdha-sthale yadi “çyäma-nämni viratä” ity ädy ardha-padyaà paöhyate tadä praçama-çävalyaà bhavatéti ||

evaà sva-buddhi-kauçalyäd anumeyäù subuddhibhiù |grantha-gaurava-bhétyaiva mayä nodähåtäù pare ||

anenaiva hi märgeëa kavayo bhäva-kovidäù |vidadhyur bhäva-kävyäni tenäyaà prakramaù kåtaù ||

çiva-prasädaù : bhäva-kävyän vidadhuù—na kevalaà bhäva-kävya-nirmitäv eva grantha-kåtäà tätparyam api tu bahudhä vitanyamänenänenälocana-pathä kävyäsvädasya gaurava-jïäne’pi | “bhäva-kävyäni” iti padäd astv alaìkära-dhvani-pratiñöhäpita-kävyato rasa-jévätu-bhütänäm uttamottama-kävya-lakñyäëäà vyävåttir api || iti ||

vaiñëava-mata-mähätmye çré-kåñëacarita-niléna-tädätmye |aratir yadi bata kalitä na måñä subhåçärtha-garhä sä ||

bäliçyato mada-bharäd uta yuktim uktaànirbandhato yad athavätra duruktam uktam |

eko rasaù çata-duranta-hådärti-vastubhogé-kåtaù prakåtitaù sa nihantu tat tu ||

rägo veñaç cäntaraà kñobha-jätaàjätià yätaà yatra lénaà ca jätu |

bhäva-dvaitädvaita-lélä-prapaïcesäkñé-bhütaù so’stu bhütäntarätmä ||

iti maukti # # pürvärdham avasitam || çréù ||

ity alaìkära-kaustubhe rasa-bhäva-tad-bheda-nirüpaëo nämapaïcamaù kiraëaù

||5||