alaşım metalleri ve kimyasallar.pdf

7/27/2019 Alam Metalleri Ve Kimyasallar.pdf

1/35

T.C.

MLL ETM BAKANLII

KUYUMCULUK TEKNOLOJS

ALAIM METALLER VE KMYASALLAR215ESB001

Ankara, 2011


2/35

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereveretim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarakrencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renmemateryalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.


3/35

i

AIKLAMALAR ........................................................................................................iiGR ...........................................................................................................................1RENME FAALYET 1 ....................................................................................... 31. ALAIM VE ALAIM METALLER......................................................................3

1.1. Alamn Tanm ve zellikleri......................................................................... 31.2. Alam Yapmann Amac ve Salad Faydalar ..............................................41.3. Alamlarn Hazrlanmasnda ve Ergitilmesinde Dikkat Edilecek Hususlar ....41.4. Alam Metallerinin eitleri ve zellikleri ..................................................... 5

1.4.1. Altnn Tabiatta Bulunuu ve zellikleri ................................................... 51.4.2. Gm ........................................................................................................8

1.4.3. Paladyum..................................................................................................101.4.4. Bakr .........................................................................................................111.4.5. Kurun ...................................................................................................... 121.4.6. Dier Metaller .......................................................................................... 13

LME VE DEERLENDRME.........................................................................17RENME FAALYET 2 ..................................................................................... 192. KUYUMCULUKTA KULLANILAN KMYASALLAR.....................................19

2.1. Asitlerin Tanm ve zellikleri .......................................................................192.1.1. Kuyumculukta Kullanlan Asitler ............................................................202.1.1.1. Slfrik Asit (Za Ya) ve Slfatlar .................................................... 20

2.2. Kuyumculukta Kullanlan Bazlar.................................................................... 242.2.1. Bazlarn Tanm ve zellikleri................................................................. 242.3. Kuyumculukta Kullanlan Tuzlar....................................................................26

2.3.1. Tuzlarn Tanm ve zellikleri................................................................. 26LME VE DEERLENDRME.........................................................................28

CEVAP ANAHTARLARI.........................................................................................30KAYNAKA.............................................................................................................31

NDEKLER


4/35

ii

AIKLAMALAR

MODLN KODU 215ESB001

ALAN Kuyumculuk Teknolojisi

DAL/MESLEK Tak malatl

MODLN ADI Alam Metalleri ve Kimyasallar

MODLN TANIMIKuyumculukta kullanlan alam metalleri ve zellikleri,alamn yaplmas ile asit, baz ve tuzlarn tantlmas

konularnn anlatld renme materyalidir.SRE 40/16

N KOUL n koul yoktur.

YETERLK Alam metalleri ve kimyasallar tanmak

MODLN AMACI

Genel AmaUygun kuyumcu atlyesi ortam salandnda alamyapmnda kullanlan elementleri ve alam yapmatekniklerini, ayrca kuyumculukta kullanlan asit, baz ve tuz

kimyasallarn tanyabileceksiniz.Amalar1. Alam metallerini tanyp alam hazrlanrken

metallerin renk ve ayara etkisini renebileceksiniz.2. Kuyumculukta kullanlan asit, baz ve tuzlar

tanyarak kullanlma yerlerini renebileceksiniz.ETM RETMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: AtlyeDonanm: Kuyumcu tezgh, alam metalleri, asitler,

bazlar, tuzlar, asit kaplar, su kab, atlye nl

LME VEDEERLENDRME

Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonraverilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.

retmen modl sonunda lme arac (oktan semelitest, doru-yanl testi, boluk doldurma vb.)kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgive becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

AIKLAMALAR


5/35

1

GRSevgili renci,

Kuyumculuk denilince ilk olarak akla altn, gm gibi deerli metaller gelir.Kuyumcularn altklar bu deerli metallerin zelliklerinin, alma esnasnda uygulananyntemlerden nasl etkilendiklerinin bilinmesi gerekir. Deerli madenlerin ergime dereceleri,iki farkl metalin nasl alam yapaca ve bu alam sonras metallerin kazandklarzelliklerin, ayrca deerli maddenler ilenirken kullanlan asitlerin zelliklerinin ve

bunlarn, madenleri nasl etkilediklerinin de ok iyi bilinmesi gerekir.

Deerli metalleri renen bir kuyumcu istenilen milyemde, renkte, deerde veistenilen mekanik zelliklerde alam yapabilir. Ayrca kuyumculukta kullanlankimyasallardan asit, baz ve tuzlarn alama etkilerini renerek deerli metallerin geridnmn salayabilir.

Hazrlanan bu modlde deerli ve yar deerli metalleri, asitleri, bazlar ve tuzlar elealacaz. Modl sonunda madenler, asitler ve tuzlar hakknda gerekli bilgiye sahip olacak vealam hazrlama yntemlerini reneceksiniz.

GR


6/35

2


7/35

3

RENME FAALYET 1

Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda kuyumculukta kullanlan deerlimetalleri ve zelliklerini tanyacaksnz. Metallerle teknie uygun olarak alam oluturmasn (alam hazrlanrken metallerin renk ve ayara etkisini) renecek ve alamlarnsalad faydalar kavrayabileceksiniz.

Kuyumculuk alannda kullanlan kimyasallar, bu kimyasallarn metallereetkilerini aratrnz. Kuyumculukta kullanlan metal yedirme ve ii bomalzeme elde etme yntemi hakknda aratrma yapnz.

Bu konu iin kimya kitaplar, internet ve kuyumculuk iletmelerindenfaydalanabilirsiniz.

1. ALAIM VE ALAIM METALLER

1.1. Alamn Tanm ve zellikleri

Bir metale, bir ya da birok element (metal ya da ametal) kat larak elde edilen veyadaha fazla saydaki elementin bir arada eritilmesi ile farkl zellikler ve stn mekanikdeerler tayan metalurji rn olan bu yeni tre alam ad verilir. Bu ilem metalin bazzelliklerini deitirmeyi, hatta ona yeni zellikler kazandrmay amalar.

Saf metaller belirli zelliklere sahiptir. Bu nedenle ancak snrl kullanma alanlarvardr. Saf metallerin zelliklerini belirli hllerde deitirmek mmkndr. Souk

biimlendirme ve sl ilemlerle salanan zellik deiimi, endstrinin gerektirdii saysz

zellikler (mukavemet, uzama, ekil alma, yzey parlakl, elektrik, s iletkenlii vegrnm) kazandrmak iin alama ihtiya duyulur. Ayrca deerli metallerin renklerinideitirmek ve endstriyel amalar karlamak iin alam yapmak gerekmektedir.

Alamlarn fiziksel ve kimyasal zellikleri, onu oluturan metallerinkinden tamamenfarkl olabilmektedir. Saf gm veya saf altna bakrn eklenmesi sertliini artrmaktadr.Katk metalleri alamlarn rengini sardan yeile, krmz ve beyaza deitirebilmektedir.

Saf bir metalin baz zellikleri, binde bir orannda bile baka bir metalle alamoluturduunda mekanik zellikleri tamamen deiebilmektedir.

RENME FAALYET 1

AMA

ARATIRMA


8/35

4

1.2. Alam Yapmann Amac ve Salad Faydalar

Alam yapmann amac ve salad faydalar;

ok sayda ve deiik zellikte malzeme elde etmek, Mekaniksel zellikleri deitirmek, Fiziksel zellikleri deitirmek, Isl ilemlerine uygun hle getirmek, Malzeme maliyetini drmek, Korozyondan korunmak iin alam yaplr.

Kuyumculuk mesleinde kullanlan alam tiplerini genel olarak altn ve renkli altn

alamlar, gm alamlar, platin alamlar, nikel alamlar ve metal para retimindekullanlan alamlar oluturmaktadr.

Alamn en byk yarar, ilve edilen metallerin ana metal zelliklerine nasl tesirettiinin bilinmesi ile stn zelliklere sahip yeni mamullerin elde edilmesine yardmetmesidir. Elde edilen bu yeni mamuller, kullanma yerine en uygun seim imkn vermitir.

Katk elementlerinin altna ilvesi, metal sertliini ve mukavemetini artrr. Her metalaltnla alam yapmakta fakat bunlarn bazlar, altnn rengini fazlasyla deitirmekte vealtna krlganlk zellii vermektedir.

Renk veren elementlerin miktarnn deitirilmesi ile renk says artrlm olur. Fakatbunun yannda ilve olunan metaller dklebilirlik, sertlik, korozyona kar diren,ilenebilirlik ve mukavemet gibi zelliklere etki eder. Bu ilve metaller, ayarl altnalamlarnn zelliklerini iyi veya kt ekilde fazlasyla etkiler.

Alamlar hakknda tam bir bilgi edinebilmek iin alam oluturan metallerinzeliklerini ve ergime derecelerini bilmek gerekir. Alam yapm srasnda tam eriyiksalanmaldr.

1.3. Alamlarn Hazrlanmasnda ve Ergitilmesinde Dikkat Edilecek

HususlarAlam meydana getirecek olan metaller, hesaplanr ve tartlr (Yine de tm

elementlerin maliyetlerini hesaplamak iyi bir ilkedir. Bunlardan bazlarnn, rnein platinpaladyum iridyumun az miktarda eklenmesi bile pahalya mal olur.). Grafit pota iine,yksek erime scaklna sahip olan metal yerletirilir ve eritilir. Daha sonra bu metaldendaha dk erime scaklna sahip olan metaller, sra ile pota iinde eritilir. Eritme ilemisrasnda potada oluabilecek oksitleri nlemek iin oksit nleyici maddeler (boraks,karbonat) katlr. Erime srasnda pota sk sk kartrlr ve zeri rtlr.


9/35

5

1.4. Alam Metallerinin eitleri ve zellikleri

1.4.1. Altnn Tabiatta Bulunuu ve zellikleri

Altn, ilk ilenen metal olup en eski uygarlklarda g, zenginlik simgesi olarakdeerli saylmtr. Tarihte bilinen kaytlara gre Msr hkmdarlar zamannda M 3200yllarnda altn, darphanelerde eit boyda ubuklar hlinde ekilerek para olarak kullanld.Au Latince aurum kelimesinden gelmektedir. Tabiatta saf hlde bulunan doal altn, M3000 ylndan nce ss eyas yapmnda kullanlmtr. Altn doada ok nadiren saf olarak

bulunur. Daima gm ve bazen de dier metalleri ihtiva eder. Dnyadaki altnn byk birounluu, toprakta bulunan sar metalik mineralden elde edilmektedir. Gm oran yksekolduu takdirde mineral elektrum olarak adlandrlr. Bu mineral sar veya beyaz renktedir.

ok ender sahalarda, altn cva ile birlikte tabii amalgam hlinde bulunur. Tabiatta mevcutbulunan ikinci nemli bileii KALAVERT(AuAg)Te2 altn tellr olup bu bileik % 43altn ihtiva eder. Daha az nemli bileii ise SLVANT ve PETZTdir. Altna, genellikletabiatta alvyonlu yataklarda kumla karm paracklar ve kuvars kayalar ierisindedalm ince damarlar arasnda rastlanr.

Altnn zellikleri:Simgesi...................................: AuAtom arl..........................: 197,2 g/molAtom numaras........................: 79Younluu...............................:19,3 g/cm

Ktle zellii..........................: 20oC de 19,32 g/cm3Elektrik akmn iletmesi.........: % 65,46Isy iletmesi...........................: % 53,2Ergime derecesi.....................: 1064,18 oCKaynama noktas...................: 2856oCSpesifikss.......................... :131 j/kg.k.Tavlama ss......................... : 300oCDkm scakl.................... : 1100-1300oC'dir.

Altn; btn metotlarla ekillendirilmeye msait, akm ve sy en iyi ileten metalolmas, korozyona kar yksek diren gstermesi ve mekanik zellikleri sebebiyle krmz-sar-yeil-beyaz altn alamlar hlinde kuyumculukta ve saatilik endstrisinde kullanlr.Oksitlenme ve slfrlenmeye kar yksek direnlidir.

Dnya altn retiminin balca retici lkeler arasndaki yzdeleri:

Gney Afrika Birlii...............: % 75Kanada....................................: % 3,7ABD........................................: % 3,4Japonya...................................: % 2,7Gana........................................: % 1,6


10/35

6

Avustralya............................. % 1,3

Filipinler................................ % 1Bilinen nemli altn mineralleri:

Nabit altn Au (dier metaller) Elektrum Au - Ag alam, Kustelit Ag ( Au), Aurokprit Au2 Cu3 Aurostibit Au Sb2 Rodit Au (Pt, Rh, Fr, Pd) Kalaverit Au (Ag) Te2

Silvanit (Au Ag) Te4 Tetsit (Au, Ag) Te Nagyazit Pbn Aun (Te, Sb, S) Kennerit (Au, Ag) Te2 Petzit Ag3 Au Te2

Altn oluumu bulunan sahalar:

Kuvars altn damarlar zmir - Karyaka - Arapda anakkale - Kirazl - Kartalda

Elaz - Baskil - Nazarua zmir - demi - Kre Hatay - Kisecikky

Altn analiz yntemleri: Altn, doada elementler hlinde ok az miktarda ve gm,tellr, platin, bakr metalleri ile bileikler hlinde bulunur. Altn, bulunduu cevherinyapsna gre deiik metotlarda elde edilir. Bu yntemleri yle sralayabiliriz.

Hidrolik yntem: Kumlar iinde serbest hlde bulunan altn, zgl arlk farkndanfaydalanlarak eik bir zeminde, kuvvetli su akm ile ykanr. Kum, altndan hafif olduuiin akar ve altn geride kalr.

Amalgamlatrma yntemi: Amalgam yntemi, genellikle serbest hlde altn ierencevherlere uygulanmtr. Cevher, tlp cva ile kaplanm eimli bakr levhalar zerindeaktlr. Kat sv oran % 16,7dir. Altn cva ierisinde amalgam yaparak znr (AuHg2,Au2, Hg, Au3Hg). Altn-cva bileiklerinin ergime noktas 100Cnin zerindedir. Altnncvadaki znrl normal scaklkta % 0,2 civarndadr. Belirli zamanlarda buamalgamlar kaznarak karlr. Yerine yeni cva konulur. Altn ihtiva eden amalgam ayrmafiltrelerde filtrelenir. Kat amalgamn datlmasyla cva buharlatrlr. Altn-gm klesielde edilir. Bu kle, metalrjik ilemlerle saflatrlr.


11/35

7

Siyanrletirme yntemi: Altn miktar dk olan cevherlerde bile rahatlkla

uygulanabilir. Slfrl cevherler, amalgam metodundan artan filizler ve serbest altn ierencevherlere siyanrletirme yntemi uygulanabilir. tlen cevhere alkali siyanr zeltisiilave edilip havann oksijeni ile reaksiyona sokulur. Altn, altn siyanr kompleksini vererekznr. Ayn yntem Ag iin de geerlidir.

Elde edilen altn saf deildir. Altnn yannda gm, kurun platin, bakr, inko vb.elementler vardr.

Altn alamlarnda renk

Tipik alam elementleri ve bunlarn alam renklerine tesirleri:

Bakr: Krmz renk verir.Gm: Yeil renk verir.inko: Rengi aar (Sarartr.).Nikel: Beyazlatrr.Paladyum: Beyazlatrr.

Tipik alam renklerinin elde edilmesinde kullanlan elementler:

Sar altn alamlar: Altn, bakr, gm ve inkoBeyaz altn alamlar: Altn, bakr, nikel ve paladyum

Krmz altn alamlar: Altn ve bakrYeil altn alamlar: Altn ve gm

Genel alam renklerinde element miktar:

l yaprak yeili altn: Altn 700, gm 300Deniz suyu altn: Altn 600, gm 400Soluk sar altn: Altn 334, gm 666Gri altn: Altn 860, demir 57 veya 140, gm 83 veya 0Mavi veya leylak altn: Altn 750, demir 250Mor altn: Altn 790, alminyum 210

Ak mavi altn: Altn 460, indiyum 540Canl pembe altn: Altn 790, alminyum 180 veya 210, bakr 30 veya 0

Altn alamlar zerinde cvann etkisi: Cvann altn dhil birok metal zerindekietkisi, kesin olarak korozyon ya da kimyasal andrma olarak ifade edilemez. Ancakmteriler gelip "Takm neden beyazlat?" trnde sorular yneltebildii iin bu konuyu daele almakta fayda vardr. Bu durumun nedeni, tak sahibinin cvaya (muhtemelen krk birtermometreye) dokunmu olmasdr.


12/35

8

Altn ve cva birbirine temas ettiinde her iki metalin de oranlarna bal olarak ortaya

hamurumsu ya da sv, amalgam ad verilen bir karm kar. Cva nispeten dk birscaklkta buharlatndan altn yz eski hline getirmek iin birok kuyumcu, yzate altnda hafife str ve ardndan yeniden cillar.

Cva buhar, son derece toksik olduu iin kesinlikle solunmamal ve bu tr ilemlerdeher trl nlem alnmaldr. lem, ok iyi havalandrlan bir yerde ideal olarak da davlumbazaltnda (zel olarak havalandrlan bir kabinde) yaplamaldr. Cvann stlarak buharlayorolmas, bugn ciddi salk sorunlarna yol amaktadr. Bu da artk hi kullanlmayan ikiyntemin ardnda yatan temel ilkelerdir. Bunlardan ilki, en sonunda yerini altn kaplamaya

brakan bronz ya da pirin gibi alt metal tabakalarn, atete altn kaplamalarda yaldzlamayntemidir. Bu teknikle nce yaldzlanacak taknn yzeyine altn cva amalgam eit olarak

yaylyor, ardndan da (atete yaldzlama) cvann buharlamas iin tak dikkatle stlarakgeride altn kaplamann kalmas salanyordu.

1.4.2. Gm

Simgesi.................: Ag Atom arl.......: 107,868 Atom nu:..............: 47 zgl arl.......: 10,5 g/cm3

Ergime scakl....: 961.C (1235,08K, 1763.474F) Kaynama noktas...: 2212C

Proton ve elektron says: 47 Ntron says: 61 Kristal yaps: Kbik Younluk: 10,5 g /cm3

1.4.2.1. Fiziki zellikleri

lenebilir parlak beyaz bir metaldir. 2,5 mikron (1 mikron metrenin milyonda biridir.)kalnlnda levhalar retilebilmekte ve arasndan yeil-mavi bir k gemektedir. Morsleine gre sertlii 2,5 ile 3 arasnda olup saf altndan biraz serttir. Altndan sonra en iyiilenebilir metal olup genellikle alamlar kullanlr.

Dier deerli metallerde olduu gibi ayar binlik sistemde ifade edilir. Geen yzylakadar 12lik sistem kullanlyordu. Alam hlinde belli bir sesi olmaktadr. En iyi elektrik ves iletkenidir. Tm metaller arasnda en iyi yanstandr. Bu k, grnen k veenfraruj dr. Aynalarn yapmnda kullanlr. Beyaz grnmesinin nedeni, kspektrumunda bulunan tm nlar homojen ekilde yanstmasdr. Ultraviyole nlardagmn davran ktlemekte ve yerine radyum gibi dier metaller kullanlmaktadr.Gmn bozulmas engellenemediinde yerine daha az yanstc ancak dengeli metallerkullanlr (alminyum, krom, radyum vb.).


13/35

9

Gm buhar mavimsi olup kaynama scaklnda ortaya kar.

1.4.2.2. Doadaki Hli

Gm genelde ili, Norve, Trkiyede ve zellikle Kanadada cevher hldebulunmaktadr. Mineralleri bakr, kkrt, klor ve alminyum karm hlde mevcuttur.talyada Sardunya Adasnda % 0,01 ile % 0,05 arasnda, nadiren % 1de bulunur. inko,kkrt ve demir madenlerinde de bulunmaktadr.

Kimyasal zellikleri: Saf gm, hava ve suda souk ve scak hlde bozulmaz. Bindebin orannda iken stldnda ve soutulduunda bozulma gstermez. Gmlerin saflkkontrol bu zellie dayanmaktadr. Krmzlancaya kadar stlarak havada soumaya

braklr. D yzeyi gri ve siyah renge dnrse gm saf deildir. Eer metal ayn kalmise metaller iermektedir. Bu son ekilde gm daha deerli olabilmektedir. Soda vesudkostie (erimi hlde olanlarna bile) direnli olup kimyasal rn tesislerinde skagm kazanlar kullanlmaktadr. Gm en kolay eriten asit, nitrik asit (kezzap) olupgm nitrat ortaya karmaktadr. Asidin bir ksm krmz-kahverengi, zehirli ve tahriedici dumanlar karmaktadr. Nitrik asit altn eritemedii iin bu asit, iki metaliayrtrmakta kullanlr. Bu ayr trma, metaller alam hlinde olduunda dakullanlmaktadr. Suda eriyebilen siyanrler, hava ve oksijenli sulu ortamlarda gmkolayca eritebilmektedir.

Endstrinin gelimesiyle havaya yksek oranlarda slfrik rnler karmakta ve bu

da gmn davranlarn etkilemektedir. Gm bozulduka elektrik akmna gsterdiidiren artmakta ve byk zararlar meydana getirmektedir.

Gmn korunmas iin aada deiik neriler getirilmitir: Hava geirmeyen plastik poetlerin kullanlmas nce bir katman parlak nikelajn zerine galvanizli radyum Saydam boya tabakalar (Korunmayan bir taraf oksitlenmeye urarsa

nesne irkin bir hl alabilmektedir.) Gzle grnmeyen kaplamalar salayan kimyasal eriyik banyolar Berilyum ile galvanizleme Sabitletirme banyosunda galvanizleme

Gm Alamlar

1. metot: Tan zerindeki izgiler kyaslanr, izgi ne kadar beyaz ise o denli fazlaAg ierir. 900lk iz 800lk izden daha beyazdr. Bu deerlendirme, ayn metallerdenolumu alamlarda yaplmas hlinde geerlidir.


14/35

10

2. metot: Krom slfr ile oluturulan krmz leke Agnin ayar arttka koyular. Bu

analiz nesnenin zerinde de yaplabilmektedir; ayarn belirlenmesi amacyla bu yntem,snma tekniine nazaran daha hassas olup gm ve alamlarnda kusursuzdur. Ancakdeiik alamlarn bulunduu nesnelere uygulanmas hlinde negatif sonular verebilir.

Nesneye damlatlan sv, sadece Ag alamna deerse krmz leke belirir; hem gm hemde adi metale temas ederse krmz leke gmte dahi belirmez. Bu durumda nesnenin tmksmlar ayr ayr stlmaldr. Adi bir metalden olumu bir levhann zerine sabitlenmigm paralarda ska gzlenir. Analiz srasnda sv, sadece paraya ya da metale temasetmelidir.

Gmn ilenmesi

Gm, tm metallerin en beyazdr. Tam parlatldnda kusursuz yanstc bir yzeyelde edilir. Bu nedenle optik aynalarda kullanlr. Bu niteliinden dolay byle bir yzeydenyan s, son derece dktr. Dolaysyla parlatlm gm kaba doldurulan scak bir sv,ok yava sour. Gm, altndan sonra kolayca yasslatrlabilen en snek metaldir.Dvlerek birka mikrometre kalnlnda saydam yapraklar hle getirilebilir. Ar gm,trnakla izilebilecek derecede yumuaktr. Gerek sl gerek elektrik iletkenlii bakmndantm metallerin banda yer alr. Gm, havayla temas hlinde eritilirse byk miktardaoksijen emer. Yzeyi, katlama srasnda emdii oksijeni geri verirken kk kraterleroluturur. Buna kabarma olay denir. Atmosfer basncnda oksijenle ykseltgenmez ancakhavadaki eser miktarda hidrojen slfrle donuklar, yava yava kararr. Nitrik asit desoukta znr, deriik ve slfrik asitle tepkimeye girer. Gm, oluturduu hemen

hemen tm bileiklerde bir deerdir. Tuzlar, sodyum tuzlaryla genellikle e yapldr.

1.4.3. Paladyum

Simgesi Pd Atom arl 106.42 Atom nu 46 zgl arl 11.97 g/cm3

Ergime scakl 1552C Kaynama noktas 2927C

Kullanm alanlar: Diilik, saat, kuyumculuk vb. alanlardr. Kuyumculuktakullanm, II. Dnya sava srasnda platin madenlerine el konulmassonucunda balam ve zellikleri de bunu tevik etmitir.

zellii: Paladyum, gm beyaz renktedir. Dvlp ilenebilir bir metaldir.Altn, bakr ve gm ile alam oluturabilir. Paladyum makine ile ilendiindevazelin, el ile ilendiinde sv sabunun yalaycs olarak kullanlmas tavsiyeedilmektedir.


15/35

11

Kuyumculukta kullanlma nedenleri;

retiminin talepten fazla olmas, Platin grubunun nitrik asitte znen tek metali olmas, Hava ve insan teri ile temasta bozulmamas, Platinden daha dk fiyatta olmas, Ergime noktasnn platinden daha dk olmas, Rengi gze daha iyi hitap etmesi, Alamlara katldnda korozyona kar yksek diren gstermesi ve

kolay ilenebilme zellii katmas, Tentrdiyottan etkilenmemesi sadece koyulamas, Souk hlde kolaylkla ilenebilmesi, Ezilerek mikronun onda biri kadar kalnlk elde etmenin mmkn

olmasdr.

1.4.4. Bakr

Simgesi Cu Atom arl 20 Atom nu 40,08 zgl arl 8,93 g/cm3

Ergime scakl 1083oC Kaynama scakl : 2595oC

Tavlanm Souk ilenmiKopma mukavemeti : 20 kg /mm2 3040 kg /mm2

Sertlik (brinell) : 4550 80100Uzama (%) : 50 520Elastik modl : 1200 kg /mm2

Bakr; krmzms renkte, s ve elektrii ok iyi ileten, uzama kabiliyeti son dereceyksek bir metaldir.

Doada; slfrl cevherler, kolkozit (Cu2S), kalkopirit (CuFe2S), bornit, karbonatl

malakit ve azurit eklinde bulunur.

ounlukla elektrik sanayisinde kullanlr. Kuyumculuk sektrnde ise genelliklealamlara katlan bir element olarak kullanlr. Hemen hemen tm alamlarda, renk veya

belirli mekanik zellikler elde etmek iin kullanlmaktadr. Altnn anmaya kar direnciniarttrr.

Altn alamlarna katlacak bakrn zellikleri: Elektrolitik bakr olmal, en az % 99,95 saflkta olmaldr. Kk paracklar hlinde kesilmi olmaldr. Yadan, oksitten arnm ve temiz bakr olmaldr.


16/35

12

Bakrn altn alamlarna olan etkileri:

Bakr, altn alamnn sertlik ve kopma mukavemetini artrr. Alamdaki bakr miktar arttka alam rengi krmzlar.

Bakrn ilenmesi: Bakr, tarih ncesinde eitli alet edevat yapmndakullanlan ilk madendir. Dkm iin elverili olmamasna karn kolayilenebilen bir madendir. Dvme, kabartma, oyma ve souk ekmeyntemleriyle biim verilebilir. Bakr eya genellikle yaldzlanr, mine kaplanrya da st deerli talarlarla bezenirdi. Bakrn kendine zg kzlms rengi,kaplamada kullanlan yaldza daha koyu bir ton kazandrr. Avrupada yaldzl

bakr, 15. ve 16. yzylda zellikle mcevher ve ss eyas yapmnda ok skkullanld. Pirinten ve baka madenlerden daha ucuz olmas, gndelik ev eyas

yapmnda kullanlmas bakr daha ilevsel klar. Dvme teknii kap yapmok zaman istediinden sonralar svama teknii kullanlmaya balamtr.Geleneksel bakrclk sanatnda, bakr kaplarn stne eitli sslemeler yapmakiin kazma, kabartma, zmba ile vurma, kesme ve kakma gibi birok bezemeteknii gelitirilmitir.

1.4.5. Kurun

Simgesi : Pb Atom arl. : 207.2 Atom nu : 82

zgl arl : 11.29 g/cm3 Ergime noktas : 327.5oC Kaynama noktas : 1744oC

Kurun tart arlnda, paralarda, ss eyasnda, gm artmnda, lehimlerde vb.yerlerde kullanlr. Kurun, kolay ekil verilebilir bir zellie sahiptir. Bu yzden hemgmlk hem de kuyumculukta ekil verme ilemlerinde ska kullanlr. Kurunun kalayile alam ise lehim olarak kullanlr. Kurunun pek ok kullanm alan vardr. Pillerde,mermi ekirdekleri yapmnda, sert lehim gibi erime noktas dk eitli alamlarnhazrlanmasnda kurundan yararlanlr. Katksz kurunun mekanik zellikleri oldukazayftr ve dayankl olmas istendiinde baka elementlerle alamlanr.

Doada serbest hlde ender olarak bulunan kurun, birok mineralle bileik hlde yeralr. Bunlarn iinde en nemlisi bir kuun slfr minerali olan galendir. Birincil kurunminerali ve dnyadaki kkrt retiminin balca kayna olan galen; ounlukla inko, bakr,kadmiyum, bizmut, arsenik, antimon ve gm gibi katklar da ierir.

Kurun; gms, beyaz grimsi renkte, yumuak, ezilebilen, snek fakat younluuyksek bir metaldir. Ak havada parlak gri renkte olup karanlk ortamlarda bu renginikaybetmektedir.


17/35

13

Bu metal, kal metodunda gm ve altnn rafinesinde kullanldndan ok nemlidir.

Bu yolla rafine edilen gm ve altna kubbe gm ve altn denir.Trkiyede kurun karlan yataklarn hemen hepsi inko, bakr ve pirit ierdiinden

kurun retimi de genellikle bu metallerin retimiyle birlikte gerekletirilir.

1.4.6. Dier Metaller

1.4.6.1. Nikel

Simgesi : Ni Atom Numaras : 28

Atom Arl : 58,65 Younluu : 8,9 g/cm3

Kaynama Derecesi : 2915oC Ergime Derecesi . 1455oC

Dvlerek ilenen, gm beyaz bir metaldir. Tabiatta nikel, bakr, demir ve slfrcevherleri eklinde bulunur. Alpaka, nikel krom, paslanmaz elik ve beyaz altn retimindekullanlr. En saf hli elektrolit olandr. Mknats tarafndan ekilmemektedir.

Nikel'in beyazlama gc ok fazla olduundan altn alamlarnda beyazlamasalamak iin kullanlr. Altn alamlarnda, kimyasal kompozisyona bal olarak % 7den

fazla saf nikel katlarak beyaz altn elde edilir.

Ergime derecesi yksek olduu iin bakr ve inko gibi elementlerle n alamyaplarak kullanlr.

1.4.6.2. Platin

Simgesi : Pt Atom Numaras : 78 Atom Arl : 195,66 Younluu : 21,45 g/cm3

Ergime Derecesi : 1796C Kaynama Derecesi : 3830C

Esmer beyaz renkte, parlak, ok youn ve iletken soy bir metaldir. Platin, sert veyksekslara kar dayankldr.


18/35

14

1.4.6.3. inko

Yumuak mavimsi beyaz bir metal olup simgesi Zn, zgl arl 7,14 g/cm3, ergimederecesi 419,5C, kaynama derecesi 911Cdir.

inko, volkanik kayalarn hemen hemen hepsinde bulunur. inko minerallerinin enbol bulunduu lkeler Amerika, Polonya, Rusya, Belika ve Fransa'dr.

inkonun altn alamlarna katlma nedenleri: Rengini aar (Sarartr.). Alamn dvlebilirlik, ilenebilirlik ve akkanln arttrr. Sv hldeki alamn gaz emmesini azaltr ve yzeyi dzgn dkmler

elde edilir. Alam iindeki erimi oksijenin zararl etkilerini yok eder.

1.4.6.4. Silisyum

Silisyumun ilk kefi, 1824 ylnda Berzelius tarafndan gerekletirilmitir.

Simgesi Si, karbona benzeyen gri-siyah renkte, younluu 2,34 g/cm3 ve ergimederecesi 1423Cdir. Silisyumun iki tane allotropu vardr.

Bunlardan birincisi saf kristal silisyumdur. Saydam olmayan koyu gri renkli, parlak,

sert ve krlgan olup rg yaps elmasa benzer.

Dieri ise amorf silisyumdur. Koyu kahverengi renkli olup tane bykl nedeni ilekristal silisyumdan ayrt edilebilir. Kolay reaksiyon verir.

Metalik silisyum, ayarl altn alamlarnda oksijen giderici olarak ok az miktardakullanlr.

1.4.6.5. ndiyum

Simgesi : In Atom numaras : 49 Atom arl : 114.818 g/mol

ndiyum metali ilk olarak 1863 ylnda Ferdinand Reich ve Theodore Richtertarafndan kefedilmitir. 1863 ylnda ise Richter tarafndan izole edilmitir.

ndiyum metali, sulu indiyum tuzu zeltisinin elektrolizi ile elde edilir.

Kurundan daha yumuak olan ve daha kolay izilen, gm parlaklnda beyaz birmadendir. ndiyum, saf altn rengini pembeye dntrr ve altnn cam gibi ilenebilmesini

salar.


19/35

15

1.4.6.6. Demir

Demir, atom numaras 26 olan bir elementtir. Simgesi Fedir (Lat. ferrumdan). Demir,yerkabuunda en ok bulunan dayankl ve ilenebilir bir metaldir. Demirin ilk kullanmnadair iaretler yaklak M 4000 yllarna kadar uzanr.

Demir, tm metaller iinde en ok kullanlandr ve tm dnyada retilen metallerinarlka % 95'ini oluturur. Uzun sreli souk mekanik ilemler sonucunda saf hlegelmektedir. Demir metali, demir cevherlerinden elde edilir ve doada nadiren elementhlinde bulunur. Metalik demir elde etmek iin cevherdeki safszlklarn, kimyasalredksiyon yoluyla uzaklatrlmas gerekir.

1.4.6.7. Cva

Simgesi : Hg Atom Numaras : 80

Kimyasal bir elementtir. Kuyumculukta cvann tarihi bir nemi vardr. Baka metallerile alam hlinde kullanlr. Bir sre aynalarda kullanlmtr. Gm renkli kanserojendir.Pahal bir elementtir. nhibitr olduu iin ok tehlikelidir.

1.4.6.8. Kalay

Simgesi Sndir ve gm renkte olup evre scaklnda yiyeceklerde bulunanasitlerden etkilenmediinden yaygn olarak konserve kutularnda kullanlr. Birok alkali

zeltiler, kalaya etki eder. Nitrik asitle hzla tepkimeye girmekte ve hidroklorik asitteerimektedir. Kalay dvlebilir ve snek bir metaldir. Kolayca tel ve levha hline getirilebilir.Kuvvetli asitler, alkaliler ve asit tuzlarndan etkilenir. Havada stldnda SnO2 oluturur.Klor ve oksijenle birleerek seyreltik asitlerden hidrojeni uzaklatrr. Oda scaklndadvlebilir olmasna karn stldnda krlganlar.

1.4.6.9. Rodyum

Simgesi Rhdir ve zelliinden dolay mcevherlere renk, beyazlk ve anmaya kardayankllk vermek iin kullanlr. Rodyum elementi, platin ve paladyum ieriklialamlarda sertlik salayc olarak kullanlr ve en nemli kullanm alandr. Kaplanmrodyum, olaanst serttir.

1.4.6.10. Kadmiyum

Simgesi Cddir ve kalay grnnde, parlak gm renkli bir metaldir. Yumuakdokusu vardr. Kadmiyum, hava ile temas hlinde stlrsa koyu renkte oksitlenmektedir.Kadmiyum ve bileikleri yksek derecede zehirli maddedir.

Sembol : Cd Atom Numaras : 48

Atom Arl : 112.411/mol


20/35

16

Kuyumculukta Kullanlan Metallerin zellikleri

METAL

SEMBOL

HACM

KTLES

ERME

NOKTASI

OC

KAYNAMA

NOKTASIOC

Kimyasalzellikleri

Alminyum Al 2,699 659,7 2520Nitrik aside girmez. Klorik ve slfrikasitlerde, sodalarda erimektedir.

Gm Ag 10,5 961,9 2163Nitrik asit, alkalin siyanrler ve scakslfrik asitlerde erir. Klorik asit, sodave sudkostiklerde erimez.

Kadmiyum Cd 8,642 320,9 7672 Scak slfrik asitte ve nitrik asitte erir.

Kobalt Co 8,9 1492 2930 Nitrik asitte erir.Demir Fe 7,86 1536 2860

Asitlerde erir. Soda ve sudkostikteerimez.

ridyum r 22,421 2454 4390Ayrtrmaya bal olarak kral suyundaerir.

Cva Hg 13,594 -38,87 356,58 Nitrik asitte erir.

Nikel Ni 8,9 1455 2915Nitrik asit ve kral suyunda erir. Soda vesudkostikte erimez.

Altn Au19,3 erimi

hlde 171063 2860 Siyanr ve kral suyunda erir.

Paladyum Pd

0Cde

11,9722Cde 11,4

1552 2960 Kral suyunda, scak slfrik asitte nitrikasitte ve sudkostikte erir.

Kurun Pb 11,58 327,43 1750Deriik scak slfrik asitte, nitrik asit vesudkostikte erir.

Platin Pt 21,45 1796 3830 Soda, sudkostik ve kral suyunda erir.

Bakr Cu 8,92 1083 2595 Scak slfrik asitte ve kral suyunda erir.

Radyum Rh 12,1 1966+3 >2500 Toz hlinde iken kral suyunda erir.

Gri, normalve beyazkalay

Sn5,757,35

231,9231,9

26252625

Slfrik asit, sulandrlm nitrik asit,kloridik asit, kral suyu, soda vesudkostikte erir.

Tantalyum Ta 16,6 2980 5370 Fluorik asit hari dier asitlerde erimez.

Titanyum Ti 4,5 1667 3285 Nitrik asit ve sudkostikte erimez.

inko Zn 7,14 419,5 911Hemen hemen tm kimyasal maddelerdeerir.

izelge 1.1: Metallerin zellikleri


21/35

17

LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Alam yapmak. . Bo braklan yere aadakilerden hangisigelmelidir?A) Metallere yeni bir zellik kazandrr.B) Metallerin zelliklerini deitirmez.C) Metallerin fiyatlarn deitirmez.D) Metallerin renklerini deitirmez.

2. Saf metallerin.. . Bo braklan yere aadakilerden hangisi

gelmelidir?A) zellikleri deikendir.B) zellikleri hibir zaman deimez.C) Alam yaplarak deitirilebilir.D) Renkleri deitirilemez.

3. Alam sonunda yeni metal . Bo braklan yere aadakilerdenhangisi gelmelidir?

A) Saf metalin ismini alr.B) Katk metalinin ismini alr.

C) Yzdesi fazla olan metalin ismini alr.D) Kar mda kullanlan tm metallerin ismini alr.

4. Alam sonunda.. . Bo braklan yere aadakilerden hangisigelmelidir?A) Metallerin fiziksel zellikleri deiir.B) Metallerin isimleri deimez.C) Metallerin fiziksel zellikleri deimez.D) Metallerin maliyeti deimez.

5. Alam metalleri eritilirken . Bo braklan yere aadakilerden

hangisi gelmelidir?A) Metaller gz karar belirlenir.B) Potaya ergime scakl dk olan metal nce konulur.C) Potaya ergime scakl yksek olan metal nce konulur.D) Ergime srasnda metaller kartrlmamaldr.

6. Bakr elementi altna . Bo braklan yere aadakilerden hangisigelmelidir?A) Sar renk verir.B) Yeil renk verir.C) Krmz renk verir.

D) Beyazlatrr.

LME VE DEERLENDRME


22/35

18

7. Altnn simgesi aadakilerden hangisidir?

A) AlB) AgC) CuD) Au

8. Altnn ergime scakl aadakilerden hangisidir?A) 960 CB) 2800 CC) 1063 CD) 1552 C

9. Yeil altn alamlar iin hangi element kullanlr?A) Bak rB) NikelC) GmD) inko

10. Gmn ergime scakl aadakilerden hangisidir?A) 1063 CB) 960 CC) 1250 CD) 1800 C

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilenbilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

11. ( ) Alam sonunda yeni zelliklere sahip metaller elde edilir.

12. ( ) Alam oluturulurken biri metal olmak zere en az iki elemente ihtiya vardr.

13. ( ) Alam sonunda alam metallerinin renkleri deimez.

14. ( ) Alamlarn kristal kafes yaps tek eidi vardr.

15. ( ) Alam yaplrken metallerin ergime scaklklar gz nnde bulundurulmaz.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevapverirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.


23/35

19

RENME FAALYET 2

Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda kuyumculukta kullanlan asit, baz vetuzlar tanyarak kuyumculuktaki kullanm alanlarn ve kullanl ekillerinirenebileceksiniz.

Kuyumculuk atlyelerini ziyaret ederek rodaj kuyumculukta kullanlankimyasallar hakknda bilgi alnz. Topladnz bilgileri snf ortamndaarkadalarnzla paylanz.

2. KUYUMCULUKTA KULLANILANKMYASALLAR

2.1. Asitlerin Tanm ve zellikleri

Tarihsel olarak zel durumlarda ve konsantrasyonlarda tad sirkeyi hatrlatanmaddelerdir. Kat, sv ve gaz hlinde bulunmaktadr. Btn bu maddeler, molekllerindehidrojen ierir. Bu hidrojen, zel artlarda iken yer deitirip tuz denilen ve tretildiimetalin adn alan yeni maddeler ortaya karmaktadr. Bakr slfat denildiinde hidrojeninyerine bakrn geldii bir slfrik asit akla gelmektedir.

Ksaca kat, sv ve gaz hlinde bulunabilen, molekllerinde hidrojen ieren ve suluzeltisinde hidrojen iyonu verebilen maddelere asit denir.

zellikleri: Tatlar ekidir. Mavi turnusol kdn krmzya dntrr. Sulu ve sv elektrik akmn iletir. Bazlarla birleerek tuz aa karr. Aktif metallerle birleerek hidrojen gaz aa karr. Deerlikleri, suya verebilecekleri oksijen gaznn saysna baldr.

RENME FAALYET 2

AMA

ARATIRMA


24/35

20

2.1.1. Kuyumculukta Kullanlan Asitler

2.1.1.1. Slfrik Asit (Za Ya) ve Slfatlar

Deriik ve saf hlde iken yal, saydam ve renksiz bir sv grnmndedir. Suyun ikikat younluktadr. Yal zellii, ona za ya isminin verilmesine yol amtr. Safkonumda iken 66 Be, 18lik hacim ktlesine ve % 96 aside sahiptir. Saf olmayan deriiktrevlerinde demir, kurun vb. bulunmaktadr. Ak kaplarda muhafaza edildiinde havadansu emer ve sulanr. Deriik hli, rafine ilemlerinde kullanlr. Nitekim scakken gmetkili birekilde eritebilmekte ve saf altnn elde edilmesini salamaktadr.

Genelde sulandrlm hli kullanlmaktadr. nemli bir nokta unutulmamaldr ki asit

suya dklr, kesinlikle tersi uygulanmaz.

Asit, 50 Beyi gemedii hllerde cam, plastik veya kurun kaplarda muhafaza edilir(asit oran % 62 yi gemedii hllerde). Deriik hli hem kurunu hem de paladyumu etkiler.Beyazlatrc banyolarda ve galvaniz edilmi nesnelerin temizliinde kullanlr.

Kuyumcu, zellikle deriik olmalar hlinde asitleri kolayca ayrt edebilir. Slfrik asityal ve ardr (1 litresi 2 kg gelir). Kt, kuma, mantar, ahap ile temas ettirildiinderengi siyaha varncaya kadar koyular. Suya dkldnde str. Istldnda beyaz renktear SO gaz kartr ve kaynama noktas sratle 331,7Cden 338Cye ykselir, % 98likasit meydana gelir.

Nitrik ve hidroklorik asitler: Deriik hlde iken duman karr. Bir pamuk parasnaamonyak dedirilip kabn azna yaklatrldnda bu dumanlar daha da belirginleir.

Nitrik asit: Alminyumu eritmemesine ramen bakr ve pirinci kzgn koyu duman veyeil-mavi bir sv kararak eritir. Hidroklorik asit, tam tersine bakr deil alminyumueritmektedir.

Alminyum oksit: Alminyum ve potasyum slfat karm olup kuvvetli reaksiyonlaristenmedii takdirde aartma banyolarnda slfrik asidin yerine kullanlr. Beyaz toz veyasaydam kristal grnmndedir.

Demir slfat: Demir ve slfrik asidin trevidir. Demir, slfrik asitte eritilerek eldeedilir. Artk kullanlmayan bu rn, eskiden altnn klorr hlde rastlanmas hlindeayrtrc olarak kullanlrd. Kristal ya da toz hlindedir. Bozulmam rnn tatl yeil birrengi mevcuttur. Hava ile temas hlinde veya skca kapatlmam kaplarda muhafazaedilmesi hlinde koyu krmz bir renk alr. Bu durumda rn bozulmutur ve etkisinikaybetmitir. Baka bir slfatn bulunmamas hlinde altnn ayrtrlmasnda kullanlabilir.

Radyum slfat: Krmz bir solsyon olup elektrolitik radyum kaplamalarndakullanlmaktadr.


25/35

21

2.1.1.2. Nitrik Asit (Kezzap)

Piyasada sv hlde bulunmaktadr. 36Be (% 48 su), 40Be (% 38 su), 42Be (% 33su) olmak zere ayr derecesi vardr. Bu son konsantrasyonun bir litresi 15,87 mol HNOiermektedir. Kuyumculukla ilgisi olmayan zel durumlar iin 48Be yani yaklak % 9495asit ieren eriyikler de bulunmaktadr. Bu asidin bulunduu kap aldnda zehirli ve kzgn

bir duman ortaya kar. reticiler, iinde hidroklorik asit bulunmayan ve kuyumculuktakullanlabilecek kadar saf olan 42Belik eriyikleri tercih eder. Olmad durumlarda36Belik asitler de kullanlabilir. Saf asit analizlerde kullanlr. Piyasada deriik asit olarak36Belik asit anlr.

48Belik hari dierleri sar renkte veya saydamdr. Saydam olmas hlinde sar

renkteki cam kaplarda bulundurulmas zorunludur. Asidin 36Beyi amas hlinde polietilenkaplar tavsiye edilmemektedir. Altn, platin, iridyum, radyum, alminyum, gm, paladyumve paslanmaz elik hari dier metalleri eritmektedir. Asidin sulandrlm hlinde demir ve

pik eritmektedir. Ancak deriik souk asitte erimemektedir. Asit, su ile kartrldndaduman karma zelliini yitirir. % 90 su ierdiinde inko gaz karmadan erimektedir.Sulandrlm bir asit stldnda ilk nce su meydana kar. Daha sonra 42Bedeki deriikasit 121Cde buharlar.

Sonu olarak sulandrlm nitrik asit, scak hlde kullanld zaman suyun eklenmesi,deriik asidin reaksiyona girmemesi asndan nemlidir. Bu durum, zellikle toz hlindekigmn yine toz hlindeki paladyumdan ayrlmasnda nem tamaktadr. Nitekim deriik

asit, her iki metali de eritir. Deriik nitrik asit deri, ahap ve yne bulatnda bunlar saryaboyar. Asidin ayrtrlmasndan tretilen rnleri iermesi hlinde metalin erimesikolaylatrlm olur. Bu durum, neden deiik nitrik asit partilerinde daha hzl veya yavatepkimelerin olabileceini aklamaktadr. Nitratlarn nitriklerle kartrlmamas gerekir.

Nitekim bunlar nitrz asitten oluur. Nitrik asidin saf gm eritmesi hlinde saydam hldeise sv yeil ya da mavi renk alr. Altnn rafinerisinde 22ve 32Belik nitrik asit kullanlr.

Nitrik asidi tanmak iin kuyumcu, tek bir damlay bakrn zerine damlatr. Svmaviye boyanr ve koyu krmz duman karr. Metal temiz bir renge brnr. Asit sulu isekimyasal ortam gerekir.

Gm nitrat: Camlarn kaplanmasnda ve galvanizde kullanlr. Gmn asitteeritilmesiyle oluur. Sanayide 29Belik asit kullanlr. Renksiz, ar, parlak kristallerhlinde sar cam kavanozlarda veya siyah poetlerde muhafaza edilir. Bu tuz kullanlrkenmutlaka cam, plastik veya paslanmaz elikten mamul kullanlmaldr. Deri ile temasettiinde siyah renkte yank meydana getirir. Eczanelerde silindirik ubuklar hlinde

potasyum nitratla karm ekli bulunmaktadr. Suda kolayca erir, aa kan gmemutfak tuzu katlarak klorr hline getirilir. Binde 35 Ag ierir. zel solsyonlarda, yaltkan

bir nesnenin yzeyini iletken hle getirmek iin kullanlr.

Potasyum nitrat: Dier isimleri nitro, nitro tuzu, prizmatik nitrodur. rili ufakl beyazrenkte kristal ya da kristal tozu hlindedir. Kuyumculukta eritici ve saflatrc


26/35

22

zelliklerinden istifade edilmektedir. Istldnda erimekte ve yakc krmz renkte oksijen

ve potasyum oksit buhar kartmaktadr. Demir ve inkonun ayrtrlmasnda kullanlr.Sodyum nitrat veya ili nitrat: Beyaz bir toz grnmndedir. Kuyumculukta

potasyum nitratla ayn vazifeyi grr. 76 gram 100 gram potasyum nitrata eittir.

2.1.1.3. Hidroklorik Asit (Tuz Ruhu)

Klordan retildii iin kendisine bu isim verilmitir. Hava ile temas hlinde dumankartmakta ve sv hlde satlmaktadr.

Bu dumanlar, amonyak buhar ile temas ettiinde renkleri daha da belirginlemektedir.

Saf olduunda renksizdir. Nitrik asit de buhar karr ancak kloriin yapabildii gibialminyumu artmaz. Bu tepkime asitler sulandrlm olup hava ile temas ettiinde,buharlatklarnda da kullanlr. Kuyumculukta en yaygn kullanld ekliyle 1 hacim nitrikaside 3 ile 4 hacim hidroklorik asit katlr. Bu eriyik, genel bilinen ad ile kral suyu olaraktannmaktadr. Hidroklorik asit Fe, Zn, Sn, Al ve paslanmaz elie nfuz ederek klorrretilir. Ag ile temasta, znrl olmayan ve ilave kimyasal tepkimeleri engelleyen birklorr eritir. Bu olay kurunda daha az lde meydana gelmektedir. Deriik hidroklorikasidin derecesi 22 Bedir. 1 litresi 1,18 kg gelmekte olup % 35i gaz hlindedir.Konsantrasyonu yaklak olarak litre bana 10 molekldr. Deriik olan veya olmayankloridik asit kaynatldnda 110 Cde % 20 gaz oran ieren bir aside varlr. % 20den azderiik olan kaynama esnasnda daha ok su aa karr. Hidroklorik asidin tuzlarna

klorr (niadr) denir.

Niadr (amonyum klorr): Amonyak tuzu olarak bilinmekte tablet, kp (briket) vesuda kolayca eriyebilen beyaz toz hlinde satlmaktadr. Ta hlinde iken kurun kalayalam ile birlikte lehim ileminde kullanlmakta, havyann bakr ucunun temiz kalmassalanmaktadr. Kral suyunda erimi platin ve paladyumun ayrtrlmasnda kullanlr.

Sodyum klorr: Sofra tuzu da denilen ve mutfakta kullanlan tuz eididir.Kuyumculukta renklendirmede kullanlmaktadr. Deerli metallerin yeniden kazanlmailemleri erevesinde Ag ieren svlardan, zelti hlinde Agyi ayrmak iin kullanlr.Elde edilen Ag klorr kta mor renge brnmektedir.

Demir perklorr: Su emme zellii yksek, koyu sar renk paracklar hlindedir. Bunedenle skca kapal kaplarda saklanr. 40, 42, 45 Be sertliinde hazr sulandrlm eriyikhlinde satlmaktadr. Kuyumculukta, gme antik bir hava vermek iin kullanlr.

Yaltkan kaplanm bakrn ilenmesinde kullanlr.

2.1.1.4. Hidroflorik Asit

Suda erimi olarak % 40,50 ve 60lk younluklara karlk gelen 20, 25 ve 30, 33Belerde satlan bir gazdr. Hava ile temas ettiinde duman karr. Eskiden kurun kaplarda


27/35

23

satlrd. Arlktan tasarruf edilmek istendiinde kurun kapl demir bidonlar kullanlrd.

Gnmzde polietilen kaplar kullanlmaktadr.Kuyumculukta kaplamalarn dndaki ilemlerde kullanlmaktadr. Trevlerine de

florr denilmektedir.

Bu asidin silikatlar yani cam, kuvars ve porseleni eritme zellii vardr. Sonu olaraktermometre gibi bilimsel aygtlarn camlarnn zerindeki l izgilerini izmek iinkullanlr. Gaz hlinde iken izilen izgiler mat olmakta, sv hlde iken izilenler ise parlakolmaktadr. Florrlerle elde edilen izimlerde mat olmaktadr. Bu eriyikler:

Potasyum florr 50 g, potasyum slfat 30 g, hidroklorik asit 55 g, su 200 g,

Sodyum florr 35 g, potasyum slfat 7 g, inko klorr 15 g, hidroklorik asit 65 g, su1000 g

kinci eriyik 2 blmde hazrlanr. Her birinde yarm litre su mevcuttur. Birine florrve slfat eritilirken dierine inko klorr ve hidroklorik asit konulur. Kullanlaca zaman ikieriyik birletirilir. Bu yntemle kaplamalar matlatrlabilir. Mrekkep olarak kullanlacazaman yeterli miktarda Arap zamk eklenir. Matlamann erimeyen kalsiyum ve kurunflorrlerinden kaynakland sanlmaktadr. Sv ortamda ise fazla asit, suda erimeyenflorrleri zmekte ve berrak bir grnt elde edilmektedir. Potasyum slfat ve amonyumgibi tuzlar da erimeyi engelleyebilmektedir. Serbest asit yzdesi de ok nemlidir.

Deri ile temas ettiinde ac veren ve ge iyileen yanklara neden olur. Bu nedenledikkatli kullanlmal ve lastik eldivenler taklmaldr. Derinin asitle temas hlinde deri, ilknce su ile ykanmal daha sonra souk suda eritilmi sodyum karbonat ile durulanmaldr.

Dumanlar cam etkilediinden kab skca kapal tutulmal ve dumanlarn zararvermeyecei ortamlarda saklanmaldr. Bu asidin genel bir kullanm alan da parlak olmayankaplamalar ve kaplamalarn sklmesidir.

2.1.1.5. Asit Borik ve BoraksPiyasada ayr ekilde bulunmaktadr: Toz hlinde (Pudra imalinde kullanlr.),

para hlinde veya kristal hlinde bulunur. Genellikle para veya toz hlinde bulunmaktadr.Asit boriin asidin en belirgin zellii, parmaklarn arasnda ezildiinde meydana kardyadr. Sonu itibaryla kuru bir yalandrc olup beyaz renktedir. Aleve, papaan yeilirenk verir. Kaynak ilemini kolaylatrmakta, nikelajda kullanlan galvaniz banyolarnn pHdeerini dzenlemekte, kl ve minerallerden deerli metallerin karlmasnda yaygn olarakkullanlmaktadr.

Boraks (sodyum tetraborat): Asit boriin piyasada bulunan en nemlituzudur. Saydam, renksiz irili ufakl kristaller veya beyaz bir toz hlindedir.Istldnda erimekte ve daha sonra iip kat bir malzeme olmasna ramenierdii suyu kaybetmemektedir. Eritildiinde kalplara dklebilmekte ve

boraks hunileri elde edilmektedir. Bu rn, eritme ve kaynak ilemlerinde


28/35

24

kullanlr. Aleve sar renk kazandrr. Bu ynden asidinden ayrlmaktadr. Baz

iilikte rahatsz edici bulunan sar rengin giderilmesi iin daha pahal birmadde olan potasyum borik kullanlr.

Kuru boraks: erdii suyu karmak suretiyle normal borakstan eldeedilmektedir. Cams bir grnts olduu iin boraks cam da denilmektedir.

2.1.1.6. Kral Suyu

Altn eritebilen bir karm olduundan dolay bu ad verilmitir. Uzun bir sre, buzellii tayan tek kimyasal madde olmutur. Bulunana kadar altn, eritilemeyen bir maddeolarak kabul ediliyordu. Gnmzde etkilenmeyen madde yoktur. Nitrik asitle hidroklorik

asidin karmndan elde edilir.

40Belik nitrik asit ve 22Belik hidroklorik asit kullanldnda oran, 1 kg nitrik asitiin 3 kg hidroklorik asittir. Hacim baznda bu oran, 1e 4 ile 1e 4,2 arasnda deiir.

Hazrlanan kral suyunun tamam hemen kullanlmayacaksa tamam dolu olmayan vesk kapatlm cam ielerde, mmkn olan en serin yerde muhafaza edilmelidir. Yksekmiktarlarn kullanld hllerde, suyun o an hazrlanmasnda fayda vardr. Plastik ieler,zellikle beyaz polietilenden olanlar, kral suyu iin uygun deildir.

Gri polietilen, daha dayanakl olmasna ramen ksa sreler iin kullanlmaldr.

Suyun eritilmi olduu altn, saf olduunda sar renge brnr. Altn, bakr veya nikelierdiinde ise rengi yeile almaktadr. Altn ne kadar ok gm ierirse kral suyu o kadarzorlanr ve arta kalan, zlemeyen ksm her zaman altn ierir.

Prate Prwoznike gre altnn eritilmesi iin 200 ml hidroklorik asit, 45 ml nitrik asitve 200 ml su ieren kral suyu karm gerekmektedir.

2.1.1.7. Ar (Saf) Su

Gnmzde artk kaynatlarak deil, iyon emici reineler aracl ile retilmektedir.Galvaniz de oksidik kumun beslenmesinde ve kimyasal analizde kullanlr. Saf durumda iken

bir Ag nitrat tanesinin, bulandrma yapmadan erimesi gerekir.

2.2. Kuyumculukta Kullanlan Bazlar

2.2.1. Bazlarn Tanm ve zellikleri

Baz, yapsnda hidroksit iyonu bulunduran, sulu zeltisinde hidroksit iyonu verebilenmaddelere denir.

zellikleri:

Tatlar acdr. Krmz turnusol kdn maviye dntrr.


29/35

25

Elektrik akmn iletir.

Asitlerle birleerek tuzu aa karr. Bazlarn deerlii, yapsndaki suya verdikleri hidroksit says ile

belirlenir.

2.2.1.1. Amonyak

Renksiz, keskin kokulu, gzleri yaartan, yakc, lezzetli bir gazdr. Havadan dahahafiftir. Atmosfer basnc altnda 33Cde kolayca svlar ve bu hlde, soutucu ve eriticiolarak kullanlr. Suda znr; 1 hacim su, 0 oCde 1000 hacim amonyak zndrr.Younluu 0,92 olan ticari zeltide % 20 amonyak bulunur ve soutulunca birka nitratterk eder, stlnca znen amonyak uar.

Amonyak gaz (NHa) stlnca azot ve hidrojen vererek bozulur. Bir odyometre deelektrik kvlcmlaryla salanan ayn bozunma ileminde tayine yarar. Saf oksijende fazlak vermeyen bir alevle yanarak su buharyla azot karlr. Hafife stlm platinsngerinden geirilen bir amonyak gaz ve hava karm, nitrik asit retimine yarayanazotbioksit meydana getirilir. Toprakta amonyakl birleikler, buna benzer bir oksitlenmeyeyarayarak nitrat hline geer.

Klor ve brom, amonya soukta bozundurur. yot etkisiyle karasz bu iki cisim, azotiyodr meydana getirir. Amonyak asitlerle birleerek tuz niteliinde katlma rnleri verir.Esasen amonyak zeltilerin bazik zellikleri vardr ve tahminlere gre iinde henz

yaltlmamtr. Amonyak hidroksit (NH4OH) bulunur. Birok tuz, amonyak gaznsoutarak amonyakat ad verilen ve kolayca ayrabilen bileikler meydana getirir.

2.2.1.2. Sodyum Hidroksit

Piyasada kostik ismi ile tannr ve kimyasal madde kaplamalarnn sklmesindekullanlmaktadr. Sudkostik veya potasyum hidroksit de ayn ilemlerde kullanlan bir maddeolup suda erimi ekilde bulunabilmekte, ta ve toz hlinde olanlara da rastlanmaktadr.Bnyesine su emme zelliinden dolay, kapal kaplarda bulundurulmaldr. Sudaeritilmesiyle meydana gelen sv; inko, alminyum, kalay ve kurunu eritebilmekte ancakdemir, nikel ve gme etki etmemektedir.

Potasyum karbonat: Eritici olarak ve elektrolitik gm kaplamasnda iletkenolarak kullanlmaktadr. Suda baz deeri veren beyaz bir tozdur.

Sodyum bikarbonat: ounlukla ilalarda kullanlmakta olup gmlkteantik gme parlaklk vermek iin kullanlr.

Sodyum karbonat: Piyasada beyaz toz hlinde poetlerde ve soda solvey adile bulunmaktadr. Hava ile temas hlinde su emerek arlamakta ve paralara

blnmektedir. Sabunlu su kartrlarak ya skc olarak kullanlan en ucuzrndr.


30/35

26

2.3. Kuyumculukta Kullanlan Tuzlar

2.3.1. Tuzlarn Tanm ve zellikleri

Tuz, asit ve bazlarn birlemesinden aa kan bir maddedir.

zellikleri: Asitlerin soy olmayan metalleriyle reaksiyon yapar. Asit ve bazlarla reaksiyon yapar. Metal oksit + asit tuz + su, reaksiyon sonucu su ile birlikte

aa kar.

Gm tuzlar:

Gm kaplamada galvaniz banyolarnn hazrlanmasnda kullanlan gm tuzuolarak iki ayr gm siyanr vardr.

Biri sadece sodyum siyanr eklendiinde suda eriyebilmektedir. Dier siyanrn iseyalnz olarak suda eriyebilme zellii vardr.

Altn tuzlar:

Bu tuzlar, altn kaplamada ve altnn elektrolitik olarak rafine edilmesinde kullanlaneriyiklerin hazrlanmasnda kullanlr. Altn siyanr ve slfat, sadece galvanostejidekullanlr. Altn klorr, rafine ve galvaniz ilemlerinde kullanlr. Bu tuzlarn maliyeti,ierdikleri altn yzdesine baldr.

2.3.1.1. Boraks

Asit borik, sodyum karbonat ve su karmndan meydana gelmi renksiz bir tuzdur.Ayrca piyasada teneker adyla bilinir.

Boraks, stld zaman kristal yapsndaki suyu kaybederek srld yerde camms

bir kitleye dnr ve kaynak yaplacak yerdeki metalin hava ile temasn keserek oksideolmasna engel olur. Yani kaynan metalle dorudan (direkt) temasn salar. Kaynanyrmesine yardmc olarak btn kaynatlmas istenen yzeyde akmasn kolaylatrarakdaha salam kaynak yaplm olur. Boraks kristalleri 740Cde eridiinden bu dereceninzerinde ergiyen kaynaklar iin uygundur.

2.3.1.2. Sodyum Karbonat (Na2co3)

Piyasada soda olarak bilinir. Eski yntemde, nce sodyum klorr ile slfrik asittensodyum slfat elde edilir, daha sonra da sodyum slfat, dner frnlarda kmr ve kalsiyumkarbonatla tepkimeye sokularak hazrlanrd. Sodyum karbonat gnmzde ise solvay ynte

miyle elde edilir. Sanayide ok daha pahal olan sodyum hidroksit yerine kullanlr.


31/35

27

2.3.1.3. Gm Nitrat

Cehennem ta olarak da bilinir. Sanayide eitli gm tuzlarnn retimindekullanlr. Gmn nitrik asitle znmesiyle aa kan gm nitrat, saydam levhalar

biiminde kristalleir. 212 Cde erir. 20C 100 g suda znrl 222 gdr. 320C kadarstldnda gm nitrie dnr. Akkor derecesine kadarstldnda gm hlini alr.

2.3.1.4. Potasyum Nitrat

Sodyum nitrat ile zelti hlinde potasyum klorrn ifte bozunmas sonucu eldeedilir. Potasyum klorr ile birlikte kaynatldnda bozunan sodyum nitrattan elde edilir.Daha sonra zelti soutularak potasyum nitrat kristalleir. Barut ve patlayc bileiminde,

ykseltgen olarak kullanlr.


32/35

28

LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilenbilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Asitler, elektrik akmn iletir.

2. ( ) Slfrik asit sulandrlrken su, asit zerine dklmelidir.

3. ( ) Nitrik (kezzap) asit yakc bir asittir.

4. ( ) Niadr, kuyumculukta temizleme maddesi olarak kullanlr.

5. ( ) Kral suyu sadece gm eritemeyen bir zeltidir.

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

6. Kral suyu zeltisi aadakilerden hangisidir?A) Nitrik asit, slfrik asit karmdr.B) Hidroklorik asit, slfrik asit karmdr.C) Nitrik asit, hidroklorik asit karmdr.D) Boraks, slfrik asit karmdr.

7. Aadakilerden hangisi bazlarn zelliklerinden biridir?A) Tatlar ekidir.B) Tatlar acdr.C) Tatlar mayhotur.D) Tatszdr.

8. Aadaki maddelerden hangisi asittir?A) Sodyum hidroksitB) Sodyum karbonatC) AmonyakD) Amonyum klorr

9. Kral suyu kuyumculukta hangi amala kullanlr?A) Gmn eritilmesindeB) Temizleme amacylaC) Altnn eritilmesindeD) Alam yapmada

10. Tuzlar nasl oluur?A) Asitlerin eritilmesiyle oluur.B) Bazlarn eritilmesiyle oluur.C) Asit ve bazlarn birlemesiyle oluur.D) Doadan filizler hlinde elde edilir.

LME VE DEERLENDRME


33/35

29

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevapverirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.


34/35

30

CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1N CEVAP ANAHTARI

1. A2. C3. C4. A5. C6. C7. D

8. C9. C

10. B11. D12. D13. Y14. Y15. Y

RENME FAALYET2NN CEVAP ANAHTARI

1. D

2. Y

3. D

4. D

5. Y

6. C

7. B

8. D

9. C10. C

CEVAP ANAHTARLARI


35/35

KAYNAKA ARAS Nurettin, Modern Kuyumculuk, Fatih Ofset, stanbul, 1996.

stanbul Kuyumcular Odas Aylk Yayn, Gold News Dergileri, stanbul.

KUOLU Mehmet Zeki, Trk Kuyumculuk Teknik Terimler Szl,

tken Yaynlar, stanbul, 1994.

ZER Haim, mer BYKBOA, Rfk ALTAY, Kuyumculuk Meslek

Bilgisi Temel Ders Kitab, MEB, Ankara, 2004.

VITIELLO Lug, Modern Teknik ve Pratik Kuyumculuk, Milli Eitim

Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995.

KAYNAKA

alaşım metalleri ve kimyasallar.pdf

Documents