Ze cinitym sercem cae lata powstrzymywaem si od publikacji tej Ksiki, dawno ju gotowej: poczucie odpowiedzialnoci wobec ywych przewaao nad poczuciem obowizku wobec umarych. Ale teraz, kiedy bezpieczestwo pastwowe i tak ju dostao ten tekst, nie mam innego wyjcia, jak niezwocznie go wydrukowa.

A. SOENICYNWrzesie 1973

1

Aleksander Soenicyn

ARCHIPELAG GUagTom 1

Autoryzowany przekad z rosyjskiego:Jerzy Pomianowski

POWICAM

wszystkim, ktrym ycia nie starczyo aby o tym opowiedzie. I niechaj mi wybacz e nie wszystko dostrzegem, nie wszystko sobie przypomniaem, nie wszystkiego si domyliem.

2

OD AUTORA

W roku tysic dziewiset czterdziestym dziewitym trafilimy z przyjacimi na zastanawiajc notatk w czasopimie Akademii Nauk Przyroda. Pisano tam drobn czcionk, e nad rzek Koym, w trakcie prac wykopaliskowych zostaa znaleziona podziemna tafla lodu zamary, prehistoryczny potok a w niej zamarznite (kilkadziesit tysicy lat temu) okazy fauny kopalnej. Ryby te, czy moe pazy, zachoway si tak dobrze, wydaway si tak wiee informowa uczony korespondent e obecni przy tym, po rozbiciu lodu, zjedli je zaraz z OCHOT.Nielicznych swoich czytelnikw pismo zapewne wprawio w niemae zdziwienie wiadomoci o tym, jak dugo mona rybie miso trzyma w lodzie. Ale tylko niewielu z nich mogo wnikn w icie epicki sens ryzykownej notatki. Mymy zrozumieli od razu. Caa scena zarysowaa si nam ostro, do najdrobniejszych szczegw: jak owi obecni z popieszn zawzitoci rbali ld, jak majc za nic szlachetne cele ichtiologii i roztrcajc si okciami, wyrywali sobie wzajem ksy tysicletniego cierwa, wlekli je do ogniska, aby tam odtajao, i aby mona byo si nim nasyci.Zrozumielimy to od razu, poniewa sami naleelimy do tych OBECNYCH, do tego jedynego w wiecie, niezliczonego plemienia zekw, ktre samo jedno tylko byo zdolne zje z OCHOT paza.Koyma za bya najwiksz i najdalej sync wysp, lutym biegunem tego zadziwiajcego kraju GUag, ktry wol geografii rozdarty by na ksztat archipelagu, ale psychologia spajaa go w kontynent kraju prawie niewidzialnego, prawie nieuchwytnego dla zmysw, tego wanie, ktry zamieszkiwa lud zekw.Archipelag ten rozrzutem swoich plam pobryzga i upstrzy kraj, z ktrego si wynurzy, wern si w granice jego miast, zasmuy cieniem jego drogi, a jednak ten i w w ogle nie domyla si jego istnienia, bardzo wielu co ledwie syszao, a wiedzieli wszystko tylko ci, co tam niegdy byli.Ale milczeli tak, jakby na wyspach Archipelagu utracili mow.Nieoczekiwany zwrot w naszych dziejach sprawi, e ujawnia si jaka drobna, znikomo maa cz prawdy o Archipelagu. Ale te same rce, ktre nakaday nam kajdany, teraz wystawiaj donie pojednawczym gestem: Nie trzeba!... Dajcie spokj przeszoci!... Kto star zo wspomni bodaj oko straci!. Ale to porzekado ma cig dalszy A kto j zapomni bodaj obu nie mia!.Mijaj dziesiciolecia i niepowrotnie zlizuj blizny i szramy przeszoci. Niejedna wyspa przez ten czas rozpada si, rozpyna, polarny ocean zapomnienia przetacza si nad ni. I kiedy, w wiekach co nadejd, Archipelag ten, jego aura i koci jego mieszkacw, wmarznite w tafl lodu wydadz si potomkom resztkami jakiego nieprawdopodobnego paza.Nie omiel si pisa tu historii Archipelagu: nie udao mi si dotrze do dokumentw. Ale czy ktokolwiek zdoa je/kiedykolwiek przeczyta?... Ci, co to

3

nie maj chci na WSPOMNIENIA, do ju mieli (i mie jeszcze bd) czasu, aby zniszczy je do szcztu.Te lat jedenacie, ktrem tam spdzi, rozumiem niejako hab, nie jako przeklty sen; nie, zdyem polubi prawie ten pokraczny wiat; teraz za na dobitk staem si przez szczliwy przypadek powiernikiem wielu pniejszych opowiada i przekazw pisemnych moe zatem potrafi dowlec do innych cho troch tych koci i misa zreszt ywego, bo i paz jeszcze dzi jest ywy.

*

Napisanie tej ksiki przekraczao miar si jednego czowieka. Prcz tego, co wyniosem z Archipelagu sam w oczach i uszach, w pamici, na wasnej skrze materia do tej ksiki dali mi w postaci opowiada, wspomnie i listw

(tu nastpuje spis 227 nazwisk)Nie wyraam im tu mojej prywatnej wdzicznoci: to ma by wsplnie

przez nas wzniesiony pomnik dla wszystkich zamczonych i zabitych.W tym spisie chciabym szczeglnie wyrni tych, ktrzy wiele si napracowali, pomagajc mi, aby ta rzecz oparta bya na bibliograficznych danych, wzitych z ksiek, ju dawno usunitych ze wspczesnych bibliotek i zniszczonych tak, e odnalezienie zachowanego jako egzemplarza wymagao wielkiej wytrwaoci; jeszcze bardziej za tych, ktrzy pomogli ukry ten rkopis w trudnych momentach, a pniej go przepisa.Ale jeszcze nie nadszed czas, w ktrym omielibym si wymieni ich nazwiska.Dawny wizie soowiecki, Dymitr Piotrowicz Witkowski mia by redaktorem tej ksiki. Jednak p ycia, ktre TAM spdzi (jego wspomnienia obozowe tak si te nazywaj P ycia) odbio si na nim w postaci przedwczesnego paraliu. Ju pozbawiony mowy mg on przeczyta tylko kilka zakoczonych rozdziaw i przekona si, e o wszystkim BDZIE POWIEDZIANE.A jeli dugo jeszcze nie przetrze si wiato wolnoci w naszym kraju, to i przekazywanie tej ksiki z rk do rk bdzie bardzo niebezpieczne tak, e rwnie przyszym czytelnikom powinienem pokoni si z wdzicznoci w imieniu tamtych, co zginli.Kiedy zaczynaem pisa t ksik w 1958 roku, nie znaem jeszcze niczyich wspomnie, ani utworw literackich o obozach. W cigu lat pracy, zakoczonej w 1967 roku, stopniowo poznaem Opowiadania koymskieWarama Szaamowa i wspomnienia D. Witkowskiego, J. Ginzburg, O. Adamowej Sliozberg, na ktre powouj si w ksice, jako na fakty literackie oglnie znane (tak te koniec kocw bdzie!).Wbrew swoim zamiarom, wbrew wasnej chci dostarczyli nieocenionych materiaw do tej ksiki, dali pojcie o wielu wanych faktach, a nawet cyfrach i wreszcie o atmosferze, ktr oddychali: czekista M. Sudrabacis

4

i N. W. Krylenko naczelny oskaryciel publiczny w cigu dugich lat; jego nastpca A. J. Wyszyski, ze swoimi wsplnikamiprawnikami, wrd ktrych nie sposb nie wyrni J. L. Awerbacha.Materiaw do tej ksiki dostarczyo take TRZYDZIESTU SZECIU sowieckich pisarzy z MAKSYMEM GORKIM na czele autorw haniebnej ksiki o Kanale Biaomorskim, pierwszego w rosyjskiej literaturze dziea, sawicego prac niewolnicz.

5

W tej ksice nie ma zmylonych osb, ani zmylonych wydarze. Ludzie i miejscowoci nosz swoje wasne imiona. Jeli uyte s inicjay, to tylko z prywatnych powodw. Jeli imion brak zupenie, to tylko dlatego, e ludzka pami ich nie zachowaa wszystko za wanie tak byo.

6

CZ PIERWSZAPRZEMYS WIZIENNY

W okresie dyktatury, otoczeni ze wszech stron wrogami, przejawialimy niekiedy zbytni mikko, przesadn agodno.Krylenko,przemwienie na procesie Prompartii.

7

I. ARESZTOWANIE

Jak trafia czowiek na ten tajemniczy Archipelag? O kadej porze dnia lec tam samoloty, pyn okrty, turkocz pocigi ale aden napis na nich nie wskazuje, dokd jad. A kasjerzy na dworcach i pracownicy agencji Sowturist i Inturist bd zdumieni, jeeli poprosicie ich o odpowiedni bilecik. Ani Archipelagu w oglnoci, ani adnej z jego niezliczonych wysepek ci ludzie nie znaj, nie syszeli o niczym.Ci, ktrzy jad na Archipelag, eby nim rzdzi trafiaj tam poprzez uczelnie Ministerstwa Spraw Wewntrznych.Ci, ktrzy jad, eby Archipelagu pilnowa trafiaj tam z poboru, przez komendy uzupenie.Ci za, ktrzy jad tam umiera, tak jak my, czytelniku, ci trafiaj tam wycznie i koniecznie poprzez aresztowanie!! Czy warto mwi, e to chwila, co amie cae twoje ycie? e to piorun, co z ng wali? e to wstrzs duchowy nie do pojcia, z ktrym nie kady moe si oswoi i czsto nabawia si pomieszania zmysw?Wszechwiat ma wanie tyle punktw centralnych, ile w nim ywych istot. Kady z nas jest osi wiata i wiat rozpada si na kawaki, gdy czowiek syszy syknicie: Jestecie aresztowani!.Skoro! ciebie ju aresztowano to czy w ogle co si uchowao w tym trzsieniu ziemi?Ale nie potrafic zamionym nagle umysem poj rozmiarw tego przewrotu, zarwno najprzemylniejsi, jak najbardziej prostoduszni z was, nie umiej w tej chwili wycisn z caego zapasu swoich dowiadcze nic wicej, jak te oto sowa: Ja?! Za co?!Pytanie to miliony i miliony razy ju byo zadawane i nigdy nie doczekao si odpowiedzi.Aresztowanie to nagy i racy przerzut, przewarstwienie, przeskok, z jednego ycia do cakiem innego.Po dugiej, krtej ulicy naszego ycia pdzilimy szczliwie, albo brnlimy smutno wzdu jakich potw, potw, potw ze zgniych desek, suchej gliny, wzdu murw z cegie, betonu, elaza. Nie zastanawialimy si co kryje si za nimi? Ani okiem, ani domysem nie staralimy si ich przenikn a tam wanie zaczyna si kraj GUag, rk dotkn, dwa metry std. A ponadto nie dostrzegalimy w tych potach niezliczonej iloci szczelnie dopasowanych, dobrze zamaskowanych drzwiczek, furtek. Wszystkie, wszystkie te furtki czekay na nas! i oto szybko otworzya si jedna z nich, ta fatalna, i cztery biae, mskie donie, nie zgrubiae od pracy, ale chwytliwe, api nas za nog, za rk, za konierz, za czapk, za ucho wcigaj jak tumok, a furtka za naszymi plecami, furtka do dawnego ycia, zatrzaskuje si na zawsze.

8

To wszystko. Jeste aresztowany!I niczego innego nie umiesz wymyli w odpowiedzi prcz jagnicego

beknicia: Jaa?? Za co??Oto czym jest aresztowanie: to blask olepiajcy i cios, ktre sprawiaj, e teraniejszo nagle staje si przeszoci, za to, co niemoliwe, zaczyna by penoprawn codziennoci.I to wszystko. I niczego wicej nie jeste w stanie poj ani w cigu pierwszej godziny, ani nawet w trakcie caej pierwszej doby.Jeszcze tylko bynie ci w twojej desperacji cyrkowy, papierowy ksiyc: To pomyka! Zaraz si poapi!.Caa za reszta, ktra skada si teraz na tradycyjny i literacki poniekd obraz aresztowania, zgromadzi si i uoy ju nie w twojej zmconej pamici, tylko w pamici twojej rodziny i ssiadw.To ostry nocny dzwonek albo szorstkie pukanie do drzwi. To dziarskie postukiwanie niewycieranych butw czujnych agentw operacyjnych. To przestraszony wiadek za ich plecami. (A po co ten wiadek? ofiary ani o tym pomyl, agenci ju nie pamitaj, ale przewidziane to jest w instrukcji, wic musi facet ca noc przesiedzie, a rano da podpis. Dla wyrwanego z pocieli wiadka to te mka: noc po nocy chodzi i pomaga w areszcie swoich ssiadw i znajomych).Tradycyjne aresztowanie to jeszcze zbieranie drcymi rkoma rzeczy dla porywanego: zmiana bielizny, kawaek myda, co do jedzenia i nikt jeszcze nic nie wie: co potrzeba, co wolno, jaka odzie najlepsza, agenci za poganiaj i przeszkadzaj: Niczego nie trzeba. Tam go nakarmi. Tam ciepo. (Wszystko garstwo. A poganiaj na postrach).Tradycyjne aresztowanie to jeszcze pniej, ju po zabraniu nieboraka, wielogodzinne gospodarowanie w mieszkaniu szorstkiej, obcej, przemonej siy. To wyamywanie, patroszenie, ciganie i zrywanie ze cian, wyrzucanie na podog z szaf i szuflad, wytrzsanie, rozsypywanie, rwanie i gry rzeczy nagracone na ziemi, i chrzst pod podeszwami. I nic witego podczas rewizji! Przy aresztowaniu maszynisty kolejowego Inoszyna, staa w pokoju trumienka z jego dopiero co zmarym dzieckiem. Stre prawa wyrzucili dziecko z trumny, tam te szukali. Wyrzucaj te chorych z pocieli, zdejmuj bandae.I nic w trakcie rewizji nie moe by uznane za gupstwo! U historykaamatora Czetwieruchina zabrano tyle a tyle arkuszy carskich dekretw a mianowicie dekret o zakoczeniu wojny z Napoleonem, o zawarciu witego Przymierza i tekst litanii przeciw cholerze z 1830 roku. U naszego najlepszego znawcy Tybetu, Wostrikowa, skonfiskowano bezcenne, staroytne rkopisy tybetaskie (uczniowie zmarego zdoali wydosta je z czeluci KGB dopiero po 30, latach!). Przy areszcie orientalisty Newskiego zabrano manuskrypty tanguckie (a po 25. latach za ich odcyfrowanie Newski otrzyma nagrod leninowsk pomiertnie). Z Kargera zaharapczono

9

archiwum jenisejskich Ostiakw, zakazano stosowania uoonego przeze alfabetu i elementarza i tak ju musia si cay ludek obej bez pimiennictwa.W jzyku inteligentw wszystko to wymagaoby drogich jeszcze opisw, a nasz lud tak powiada o rewizji: tego szukaj, co nie schowane.Skonfiskowane rzeczy wywo, a czasem ka nie aresztowanemu i Nina Aleksandrowna Palczyska musiaa nie na plecach wr z papierami i listami swego niestrudzonego ma nieyjcego ju wielkiego inyniera i Rosjanina IM w paszcz, na zawsze, niepowrotnie.A dla tych, co zostaj w domu duga kolej porujnowanych, spustoszonych dni. I prby przekazywania paczek. Ale ze wszystkich okienek tylko poszczekiwania: Nie ma w rejestracji, nie ma tu takiego!. A jeszcze zanim podejdzie do okienka, trzeba jak to byo w Leningradzie, w z godzin, przez pi dni i nocy toczy si w kolejce. I dopiero moe za p roku czy za rok, sam aresztant si odezwie albo te ci powiedz: Bez prawa korespondencji a to ju prawie na pewno znaczy, e rozstrzelany.

Jednym sowem yjemy w przekltych warunkach, w ktrych czowiek moe zgin bez wieci i najblisi mu ludzie, ona i matka... cae lata nie wiedz, co si z nim stao. Prawda to? A moe nie? Napisa to za Lenin w 1910 roku, w nekrologu Babuszkina. Tylko trzeba powiedzie jasno: Babuszkin wiz transport broni dla celw powstania, za to te zosta rozstrzelany. Wiedzia, co ryzykuje. Nie da si tego powiedzie o nas, nieszczsnych krlikach.

Tak wyobraamy sobie zwykle aresztowanie.I rzeczywicie, nocne aresztowania opisanego tu typu przeprowadza si u nas najchtniej, bo maj one wane zalety. Wszyscy obecni w mieszkaniu obezwadnieni s przez strach ju od pierwszego dzwonka. Przyszy aresztant wyrwany jest z ciepej pocieli, cay jest jeszcze w mocy psennego bezwadu, rozsdek jego jest przymiony. Przy nocnym areszcie agenci maj przewag liczebn: przyjeda ich kilku, s uzbrojeni, a maj przeciw sobie pojedynczego czowieka w niedopitych portkach; podczas rewizji i przygotowa do drogi na pewno nie zbierze si pod bram tum ewentualnych stronnikw ofiary. Niespieszna stopniowo tych wizyt, naprzd w jednym mieszkaniu, potem w drugim, jutro w trzecim i czwartym daje moliwo racjonalnego wykorzystania kadry operacyjnej i umieszczenia pod kluczem liczby obywateli wielokrotnie wikszej od caej tej kadry razem wzitej.Jeszcze t zalet maj nocne areszty, e ani ssiednie domy, ani miejskie ulice nie widz ilu w cigu nocy wywieziono. Najbliszych ssiadw postraszono, a dla dalszych rzecz nie miaa miejsca. Jak gdyby nigdy nic. T sam asfaltow tras, ktr noc migay karetki wizienne, suki, za dnia kroczy mode pokolenie ze sztandarami i kwiatami, piewajc pene pogody pieni.Ale ci, co api, ci ktrych caa praca polega tylko na przeprowadzeniu

10

aresztw, dla ktrych objawy strachu u aresztowanych s czym nudnym i dokuczliwym maj o wiele szersze pojcie o caej operacji. Maj ca swoj teori, nie trzeba naiwnie sdzi, e jej nie ma. Aresztowanie to wany rozdzia w kursie wiedzy wiziennej i ma za podstaw pewn solidn teori spoeczn. Istnieje klasyfikacja zatrzyma wedug rozmaitych cech: s nocne i dzienne, s domowe, subowe i drogowe, s pierwiastkowe i powtrne, s indywidualne i grupowe. Aresztowania rni si od siebie w zalenoci od stopnia podanego zaskoczenia, od stopnia oczekiwanego oporu (ale w dziesitkach milionw wypadkw aden opr nie by oczekiwany, ani go te nie byo). Aresztowania rni si zalenie od wanoci zaplanowanej rewizji; zalenie od koniecznoci (czy jej braku) spisywania skonfiskowanych przedmiotw, opiecztowania izby lub caego mieszkania; zalenie od potrzeby uwizienia rwnie ony w lad za mem i oddania dzieci do sierocica, bd zesania caej reszty najbliszej rodziny, albo wreszcie wtrcenia do obozu take dziadkw.A jeszcze istnieje osobna REWIZJOLOGIA (udao mi si przeczyta broszur dla adeptw Studium zaocznego z AmaAty). Bardzo tam chwal tych prawnikw, ktrzy przy rewizji nie lenili si i przetrzsnli 2 tony nawozu, 6 metrw polan, dwa wozy siana, oczycili ze niegu ca dziak przyzagrodow, rozebrali kaflowy piec, rozgrzebali gnojwk, skontrolowali miski klozetowe, spenetrowali psie budy, kurniki, domki dla szpakw, poprzekuwali materace, zrywali plastry z ran, a nawet wyrywali metalowe zby, eby znale w nich mikrodokumenty. Studentom radzi si gorco, aby zaczynali od rewizji osobistej i ni te spraw koczyli (bo a nu rewidowany co capn w trakcie) i eby jeszcze raz odwiedzili to samo mieszkanie, ale o innej porze i powtrzyli rewizj.O, nie, nie, aresztowania s bardzo rnorodne w formie. Irma Mendel, Wgierka, dostaa ktrego dnia w biurze Kominternu (1926) dwa bilety do Teatru Wielkiego, do pierwszych rzdw. ledczy Klegel zaleca si do niej, wic go zaprosia. Cae przedstawienie mino im na czuych spojrzeniach, po czym Klegel zawiz Irm... prosto na ubiank. A jeli chcecie wiedzie dlaczego pewnego promiennego, czerwcowego dnia w 1927 roku na Kunieckim Mocie krgolicej, rudowosej i piknej Annie Skrypnikowej, ktra dopiero co kupia sobie materia na granatow sukni, jaki mody frant grzecznie pomg wsi do doroki (a dorokarz ju si poapa i cay si chmurzy: Organy nie zapac mu za kurs) to musicie zrozumie, e nie chodzi o randk, e to te jest aresztowanie: za chwil skrc na ubiank i wjad w czarn czelu bramy. Jeli za (22 wiosny pniej) komandorpodporucznik Borys Burkowski, w biaym frenczu marynarskim pachncy drog wod kolosk bdzie kupowa w cukierni tort dla pewnej panienki to nie sdcie, e tort trafi do rk tej panny, bo w istocie zaraz zostanie posiekany noami przy rewizji i w tym stanie wniesiony przez komandora do jego pierwszej celi.Nie, nigdy nie by u nas w pogardzie aden sposb zatrzymania, ani w biay

11

dzie, ani w podry, ani wrd tumu. Idzie to gadko i tu wanie trzeba si dziwi! same ofiary w witej zgodzie z agentami zachowuj si jak najtaktowniej, tak eby pozostali przy yciu nie zwrcili nawet uwagi na zagad upatrzonego.Nie kadego mona aresztowa w domu, po sakramentalnym zapukaniu do drzwi (a jeli ju kto puka, to z administracji, listonosz), nie kadego mona aresztowa w miejscu pracy. Jeli przyszy aresztant jest czowiekiem przebiegym, to lepiej wzi go w oderwaniu od jego zwykego otoczenia rodziny, kolegw, stronnikw, z dala od moliwych schowkw: nie powinien zdy niczego zniszczy, ukry przekaza.Ludziom ze szczytw wojskowych czy partyjnych czasem dawano jakie nowe stanowisko, podstawiano salonk na dworzec, i aresztowano w drodze. Zwyky za, szary miertelnik, oguszony masowymi aresztami i ju od tygodnia zgnbiony zowrbnymi spojrzeniami zwierzchnikw wzywany bywa naraz do miejscowej organizacji zwizkowej, gdzie mu z ciepym umiechem wrczano skierowanie do sanatorium w Soczi. Krlik wpada w rozczulenie obawy okazay si bezpodstawne! Wyraa wic wdziczno, w tryumfie wraca do domu, spakowa walizk. Do pocigu wszystkiego dwie godziny, aje wic on za opieszao. Jest nareszcie na dworcu! Ma jeszcze troch czasu, W poczekalni albo przy kiosku z piwem, kania mu si jaki przemiy mody czowiek: Nie poznajecie mnie, Piotrze Iwanyczu? Piotr Iwanycz ma chwil wahania: Chyba nie... Chocia.... Modzian tryska bratersk sympati: Ale, jak to, jak to, ja wam przypomn... i z szacunkiem kania si onie Piotra Iwanycza: Prosz wybaczy, my z maonkiem tylko na minutk.... ona nie ma nic przeciwko temu, nieznajomy za trzymajc Piotra Iwanycza konfidencjalnie za okie, uprowadza go na zawsze, albo na dziesi lat.A dworzec wiruje dookoa i niczego nie widzi... Obywatele podrni! Nie zapominajcie, e na kadym wikszym dworcu jest posterunek; GPU i kilka wiziennych cel.Natarczywo tych rzekomych znajomkw jest tak zaczepna, e czowiek pozbawiony obozowej, wilczej wprawy jako nie potrafi si opdzi. Nie myl, e bdc nawet pracownikiem amerykaskiej ambasady, nazwiskiem, dajmy na to Aleksander Dogan, nie zostaniesz aresztowany w biay dzie, na ulicy Gorkiego, obok centralnego telegrafu. Nieznajomy twj przyjaciel rzuci si w twoj stron, przepychajc si przez tum, szeroko otwierajc zaborcze ramiona: Sasza! krzyknie z niczym si nie kryjc stary byku! Ile to lat, ile zim!... A chodmy bok, eby ludziom nie wazi w parad. A na boku, przy samym chodniku, ju zatrzymuje si auto... (minie kilka dni i TASS z gniewem stwierdzi we wszystkich gazetach, e koa zblione nic nie wiedz o znikniciu Aleksandra Dogana). A co to za sztuka? Nasi moojcy apali w ten sposb ludzi w Brukseli (tak schywatno or Blednowa), c dopiero w Moskwie!Trzeba jednak wyrazi ORGANOM zasuone uznanie: podczas gdy dzi

12

przemwienia i sztuki teatralne wydaj si podobnie jak konfekcja damska dzieem jednej sztancy, rodzaje aresztowa ciesz swoj rozmaitoci. Odprowadzaj ci na bok w fabrycznej portierni, gdzie dopiero co pokazae przepustk i ju jeste zapany, bior ci ze szpitala wojskowego z temperatur 39 (Ans Bernsztejn) i lekarz nie sprzeciwia si temu (a sprbowaby si sprzeciwi!); bior ci wprost ze stou operacyjnego, po operacji rany odka (N.M. Worobiew, inspektor okrgowego wydziau owiaty 1936) i ledwie ywego, okrwawionego, pakuj do celi (Wspomnienia Karpunicza); starasz si (Nadia Lewicka) o widzenie ze skazan ju matk, daj ci je! a okazuje si, e to konfrontacja i aresztowanie! Zapraszaj ci w sklepie Gastronom do dziau zamwie i tam ci aresztuj: zostajesz aresztowany przez wagabund, ktry na wszystkie witoci zaklina ci, eby mu pozwoli przenocowa pod twoim dachem; zostajesz aresztowany przez montera, ktry przyszed sprawdzi licznik; aresztuje ci rowerzysta, ktry potrci ci na ulicy: konduktor w pocigu, kierowca takswki, rachmistrz kasy oszczdnoci i bileter w kinie kady z nich ci aresztuje, i dopiero po niewczasie moesz sobie obejrze gboko schowan legitymacj koloru bordo.Czasem aresztowanie wydaje si jak gr tyle zainwestowano w nie zbdnej pomysowoci i sytej energii, a przecie ofiara i tak by nie stawiaa oporu. Czy agenci operacyjni chc w ten sposb uzasadni potrzeb swoich funkcji i swojej liczebnoci? Jak si zdaje, wystarczyoby rozesa wszystkim upatrzonym krliczkom po wezwaniu a ju one same o wyznaczonej godzinie, co do minuty, pokornie stan z tumoczkiem pod czarn bram urzdu bezpieczestwa, aby zaj swoj cz powierzchni mieszkalnej we wskazanej celi. (Zreszt kochonikw tak wanie bierze si pod klucz; czy to warto jecha noc i szuka jakiej chaty po bezdroach? Wzywa si jednego z drugim do rady gromadzkiej i tam go si ju zabiera, jak swojego. Czarnoroboczych wzywa si do fabrycznego kantoru).Rzecz jasna, kada maszyna ma swoj zdolno przepustow, nie przeknie wicej, ni potrafi. W trakcie pkajcych w szwach od nadmiaru lat, 194546, kiedy cigny jeden za drugim kolejowe eszelony het, z Europy, i trzeba byo je wszystkie naraz pochon i wyprawi do GUagu nie byo ju miejsca na t luksusow gr, sama teoria porzdnie wyleniaa, powyaziy rytualne pirka i uwizienie dziesitkw tysicy wygldao jak mizerny apel: stoj sobie ichmocie el spisami, z jednego pocigu wywouj, pakuj do drugiego i to wszystko.W cigu kilku dziesicioleci aresztowania polityczne miay u nas tej osobliw cech, e podlegay im osoby, ktre nie popeniy adnej winy i wanie dlatego nie mylce o adnym oporze. Wytworzyo si i powszechne poczucie osaczenia, szerzyo si przekonanie (w warunkach; systemu paszportw i meldunkw dosy suszne zreszt), e przed GPUNKWD nie sposb uciec. I nawet kiedy epidemie aresztowani dochodziy do zenitu, kiedy ludzie idc do pracy co dzie egnali si z rodzin, bo nie byli nigdy

13

pewni, czy wrc wieczorem nawet wtedy prawie nie prbowali ucieka (w rzadkich tylko wypadkach wybierali samobjstwo). O to wanie chodzio. Bezrogi baran wilkowi najmilszy.Powodem tego byo te niezrozumienie mechanizmu epidemii. ORGANY nie miay zwykle cilejszych kryteriw wyboru kogo aresztowa, kogo oszczdzi; chodzio tylko o wykonanie planu ilociowego. Wykona go mona byo w zawczasu przewidzianym trybie, mona te byo korzysta z zupenego przypadku. W 1937 roku do kancelarii NKWD w Nowoczerkasku przysza jaka kobieta z pytaniem, co zrobi z nienakarmionym niemowlciem dzieckiem jej aresztowanej ssiadki. Poczekajcie tu, obywatelko powiedziano jej zaraz wyjanimy. Po dwch godzinach czekania zabrano j z kancelarii do celi; trzeba byo osign zaplanowan cyfr, nie starczao ju agentw na rozjazdy po miecie, a ta si sama zgasza! I odwrotnie po Andrzeja Pawo, otysza mieszkajcego pod Orsz, przyszo NKWD: Pawo nie otworzy, wyskoczy przez okno, udao mu si uciec i pojecha prosto na Syberi. I chocia mieszka tam pod wasnym nazwiskiem, a z dokumentw wynikao jasno, e meldowany jest w Orszy, jednak NIGDY nie siedzia, nigdy nie by wzywany przez Organy, nigdy nie pado na podejrzenie. Istniej przecie trzy zakresy cigania: oglnopastwowy, republikaski i okrgowy. Prawie poowa aresztowanych w trakcie epidemii nie doczekaaby si rozesania listw goczych dalej ni do granic okrgu. Czowiek, wczony do planu z przyczyn przypadkowych, np. w wyniku ssiedzkiego donosu, atwo mg by zastpiony przez kogo innego. Jak Andrzej Pawo, tak samo inni, ktrzy przypadkiem natrafili na obaw, albo na kocio w czyim mieszkaniu, a mieli do odwagi by zaraz uciec, jeszcze przed pierwszym przesuchaniem nigdy nie byli cigani, ani pocigani do odpowiedzialnoci, kto za czeka sprawiedliwoci, nie ruszajc si z miejsca, ten dostawa wyrok. I prawie wszyscy przytaczajca wikszo tak si wanie zachowywali: maodusznie, bezradnie, jak skazacy.Z drugiej strony, jest prawd, e NKWD pod nieobecno poszukiwanego dawao jego bliskim zakaz wyjazdu nic nie kosztowao, rzecz jasna, zaliczy sobie obecnych w zamian tego, co uciek.Powszechny brak winy rodzi powszechn bezczynno. A moe ci wcale nie wezm? Moe jako ci to ominie? A. J. adyyski by wychowawc klasy w szkole, w prowincjonalnym miasteczku Koogriw. W 1937 roku podszed do niego na rynku jaki chop i przekaza mu czyje sowa takiej treci: Aleksandrze Iwanowiczu, wyjed std, jeste na licie!. Ale adyyski zosta: przecie caa szkoa na mnie si trzyma i ich wasne dzieci u mnie si ucz przecie nie mog mnie aresztowa?... (Po kilku dniach ju by za krat). Nie kademu jest dane, jak Wani Lewickiemu, rozumie ju w wieku lat 14, e kady uczciwy czowiek powinien pj w kocu do wizienia. Teraz siedzi tatu, a jak dorosn, to mnie te wsadz. (Wsadzili go, gdy mia 23 lata). Wikszo gnunieje, wpatrzona

14

w iskierk nadziei. Skoro jeste niewinny to za co mog ci w ogle wsadzi? To BYABY OMYKA! Ju ci wlok za konierz, a ty wci sam si zaklinasz: To omyka! Na pewno si zorientuj i wypuszcz mnie! Innych wsadzaj w masie, to te zdaje si nie mie sensu, ale i tu u kadego oddzielnie jest miejsce na podejrzenia: a moe tamten wanie trafi nie z przypadku...? Bo ty! to ju bezwzgldnie jeste bez winy! Wci jeszcze uwaasz Organy za instytucj podporzdkowan ludzkiej logice: jak si zorientuj, to wypuszcz.Po co wic prbowa ucieczki?.!. Na co wic opr?... Przecie pogorszysz tym tylko swoj sytuacj, sam im nie pozwolisz poj ich wasnej omyki. Co tam opr! nawet ze schodw zbiegasz na paluszkach, bo tak ci kazano, eby ssiedzi nie syszeli.Jak to potem w obozie czowieka pieko: a co, gdyby kady agent idc noc apa ludzi, nie by pewien, czy wrci ywy i musia zawsze egna si z rodzin? Gdyby podczas masowych obaw, na przykad w Leningradzie, kiedy za kraty szo wier miasta, ludzie nie siedzieli po swoich norach, mdlejc z lku przy kadym trzaniciu bramy, przy kadym kroku na schodach gdyby zrozumieli, e teraz nie maj ju nic wicej do stracenia i zabrali si wawo do urzdzania w sieniach swoich domw zasadzek z siekierami, motkami, pogrzebaczami, z czym popado? Wiadomo przecie, e te nocne gacki nie przychodz w dobrych zamiarach wic nie omyli si czowiek dajc w eb zbjowi. Albo taka suka z samotnym szoferem, co ju czeka na ulicy odstawi by j jak najdalej albo przebi gumy.I wreszcie czemu tu si waciwie sprzeciwia? e zabrano ci pasek? Albo, e kazano stan w kcie? Albo e musisz wyj za prg swojego domu? Aresztowanie skada, si z drobnych wypadeczkw, z rozlicznych drobnostek adna z nich nie jest jakby warta sporu (a nadto myli aresztowanego kr dookoa wielkiego problemu: za co?) a dopiero wszystkie te drobnostki razem skadaj si nieubaganie na proces aresztowania.Zreszt bo to mao. si dzieje w duszy wieego aresztanta! Ju to jedno warte jest caej ksigi. Mog tam by uczucia, ktrych nigdy bymy si nie domylili. Kiedy w 1921 roku aresztowano 19letni Eugeni Dojarenko i trzech modych czekistw grzebao w jej pocieli i w komodzie z bielizn, dziewczyna zachowywaa si spokojnie: nic tam nie ma, niczego wic nie znajd. I nagle wzili w rce jej intymny pamitnik, ktrego nawet matce nie mogaby pokaza ot czytanie jej zwierze przez obcych, wrogo nastawionych chopakw boleniej j zranio ni caa ubianka z jej kratami i lochami. I u wielu innych ludzi te prywatne uczucia i skonnoci, ktrym aresztowanie zadaje cios, mog okaza si silniejsze ni lk przed wizieniem albo wzgldy polityczne. Czowiek, nieprzygotowany wewntrznie na gwat, zawsze jest sabszy, od gwaciciela.Nieliczni tylko maj. tyle rozumu i miaoci, aby zorientowa si z punktu.

15

Dyrektor Instytutu Geologicznego Akademii Nauk, Griegoriew, gdy przyszli po niego w 1948 roku, zabarykadowa si i dwie godziny pali papiery.Czasami aresztowany czuje przede wszystkim ulg i nawet... RADO, ale to zdarzao si gwnie w okresie epidemii aresztowa: kiedy naok zabieraj jednego po drugim, jednego po drugim, takich ja ty, a ciebie omijaj, wci jako zwlekaj, przecie to wyczerpuje, to drczy czowieka i nie tylko wtego duchem gorzej Od wszelkiego wizienia.Organy rycho nie doliczyyby si kupy agentw i rodkw transportu i wbrew najlepszym chciom Stalina, przeklta maszyna musiaaby si zatrzyma! ZASUYLIMY sobie po prostu na wszystko, co pniej nastpio.Wasyli Wasow, nieustraszony komunista, ktrego tu nieraz jeszcze wymienimy, odmwi ucieczki, jak mu proponowali jego bezpartyjni pomocnicy, a zadrcza si tym, e wyaresztowano ju cae kierownictwo Kadyjskiego powiatu (1937), on za wci jeszcze by wolny, wci wolny. Mg wytrzyma tylko cios frontalny cios nastpi i Wasow zaraz si uspokoi, a przez kilka pierwszych dni w wizieniu czu si doskonale. Duchowny, ojciec Iraks Boczarow w 1934 roku wyjecha do AmaAty, eby tam nie pociech zesanym wiernym. W tym czasie agenci trzykrotnie nachodzili jego mieszkanie w Moskwie z nakazem aresztowania. Kiedy wrci, parafianki czekay ju na dworcu z ostrzeeniem. Osiem lat przerzucali go Wierni z jednej kryjwki do drugiej. To koczowanie tak zadrczyo popa, e kiedy go nareszcie w 1942 roku aresztowano, zacz z radoci gono chwali Pana.W tym rozdziale wci mwimy o podstawowej masie, o krlikach, nie wiadomo za co wsadzanych za kraty. Ale w tej ksice bdziemy musieli jeszcze poruszy sprawy tych, ktrzy take w naszym ustroju mogli by uznani za politycznych. Wiera Rybakowa, studentka, socjaldemokratka, marzya na wolnoci o wizieniu izolacyjnym w Suzdalu: jedynie tam moga liczy na spotkanie ze starszymi towarzyszami (nikogo ju nie byo na swobodzie) i lepsze ugruntowanie swojego wiatopogldu. Eserka Katarzyna Olickaja w 1924 roku uwaaa si nawet za niegodn siedzenia w wizieniu: przeszli przez nie przecie najlepsi ludzie Rosji, ona za bya jeszcze moda i nic jeszcze dla Rosji nie zdya zrobi. Ale wolno te ju jej nie wabia. Tak te obie one poszy do wizienia z dum i radoci.A gdzie opr? Czemuecie si nie opierali? robi teraz wyrzuty ofiarom ci, ktrych zostawiono w spokoju.A tak, sprzeciw powinien by zacz si do razu, od samego aresztowania...

Ale si nie zacz.

*

I oto ju ci prowadz. Jeli to dzie, to nadchodzi teraz nieuchronnie ta krtka, niepowtarzalna chwila, kiedy bez ostentacji, z twoj tchrzliw zgod, albo ostentacyjnie, z pistoletami w rku prowadz ci

16

przez tum, midzy setkami takich samych niewinnych i osaczonych. Ust nikt ci nie zamkn. I teraz powinienby KRZYCZE; krzycze, e jeste aresztowany! e poprzebierane otry wyapuj ludzi! e api ich na podstawie kamliwych donosw! e trwa guche polowanie na miliony obywateli! I syszc takie krzyki wiele razy dziennie i we wszystkich dzielnicach miasta moe by twoi wspobywatele nastawili uszu? moe aresztowanie przestaoby by tak atw robot?W 1927 roku, kiedy potulno jeszcze nie tak bardzo rozmikczya nasze mzgi, na placu Sierpuchowskim, w biay dzie, dwch czekistw prbowao zaaresztowa kobiet. Kobieta uczepia si supa latarni, zacza krzycze, nie chciaa ustpi. Zebra si tum. (Trzeba byo takiej kobiety, ale te trzeba byo takiego tumu! Nie wszyscy przechodnie odwracali oczy, nie wszyscy woleli przemkn si cichcem!) Dziarscy chopcy od razu stracili rezon. Bo nie potrafi pracowa przy ludziach. Wsiedli do auta i ulotnili si. (A kobieta powinna bya od razu wsi w pocig i wyjecha! Ale wolaa przenocowa w domu. Wic w nocy odwieziono j na ubiank).Ale z twojego zaschnitego garda nie wyrywa si aden krzyk, a przechodzcy obok tum bierze i ciebie, i twoich oprawcw za grup przyjaci na przechadzce.Ja sam nieraz miaem okazj do krzyku.Jedenastego dnia po aresztowaniu trzej agenci SMIERSZa, zajci trzema walizami trofew bardziej ni mn (po dugiej podry ju na mnie polegali), przywieli mnie do Moskwy, na Dworzec Biaoruski. Nazywao si toto speckonwj, ale w istocie automaty przeszkadzay im tylko w dwiganiu bardzo cikich kufrw: by to up nagrabiony w Niemczech przez nich samych i przez ich naczelnikw z kontrwywiadu SMIERSZ II Frontu Biaoruskiego. Konwojowanie mojej osoby dao im pretekst do przekazania upw rodzinom w gbi ojczystego kraju. Czwart walizk dwigaem sam bez adnej ochoty; byy w niej moje dzienniki i utwory: dowody rzeczowe w mojej sprawie. Nikt z tej trjki nie zna miasta, moim zadaniem wic by wybr najkrtszej drogi do wizienia. Ja sam miaem zaprowadzi ich na ubiank, gdzie dotd nigdy nie byli (myliem j zreszt z ministerstwem spraw zagranicznych).Po dobie spdzonej w kontrwywiadzie mojej armii; po trzech dobach w kontrwywiadzie frontu, gdzie wspwiniowie ju mnie owiecili (po do oszustw i puapek ledztwa, grb, bicia, co do tego, e kogo zamkn, tego ju nigdy nie wypuszcz; co do nieuchronnego przydziau dychy) cudem wyrwaem si na wiat boy i oto ju cztery dni rozjedam jak wolnyi otoczony wolnymi, chocia grzbiet mj lea ju na zgniej somie obok kuba, chocia oczy moje widziay ju sponiewieranych i pozbawionych snu, uszy syszay ju sowa prawdy, usta kosztoway ju wiziennej bryi. Czemu wic milcz? Czemu nie powiem wszystkiego oszukanym ludziom w ostatniej mojej chwili, gdy jeszcze, mog otwarcie z nimi gada?Milczaem w polskim miecie Brodnicy ale tam moe nikt nie rozumie po

17

rosyjsku? Nie krzyczaem ani razu na ulicach Biaegostoku ale moe to wszystko Polakw nie obchodzi? Ani sowa nie wymwiem na stacji Wokowysk ale ludzi tam byo przymao., Jak gdyby nigdy nic maszerowaem z tymi rozbjnikami po peronach Miska ale dworzec tam by jeszcze rozbity. A teraz prowadz za sob agentw SMIERSZa do krytego bia kopu, grnego, okrgego westybulu stacji Biaoruskarednicowa moskiewskiego metra; stacja zalana jest elektrycznym blaskiem i z dou w gr pyn ku nam dwoma rwnolegymi cigami ruchomych schodw dwa gste rzdy mieszkacw Moskwy. Wydaje si, e wszyscy oni patrz na mnie! Nieskoczonym acuchem stamtd, z gbin niewiadomoci pn si, pn si a pod lnic kopu, tu, do mnie, po jedno chocia sowo prawdy, czemu to wic milcz??!...A kady ma zawsze dobry tuzin gadkich powodw, eby si nie powica i uwaa, e to suszne.Ludzie maj jeszcze nadziej, e wszystko jako si uoy i boj si swoim krzykiem pogorszy spraw (przecie z tamtego, innego wiata nie dochodz do nas wieci, nie wiemy wic, e od chwili aresztowania nasz los jest przesdzony w najgorszy z moliwych sposobw i e pogorszy go prawie nie mona). Inni jeszcze nie dojrzeli do tych poj, ktre ukadaj si w krzyk wrd tumu. Przecie tylko rewolucjonista ma swoje hasa zawsze na wargach, same rw mu si z ust, a skd ma je wzi potulny, trzymajcy si na uboczu zjadacz chleba? On NIE WIE PO PROSTU, co ma krzycze. Jest wreszcie rodzaj ludzi, ktrych pier zbyt jest pena, ktrych oczy zbyt wiele widziay, aby mona byo da upust temu jezioru w kilku bezadnych okrzykach.A ja ja milcz z jeszcze jednego powodu: bo tych ludzi wjedajcych po stopniach dwch wycigw wci mi jeszcze za mao za mao! Tu mj lament usysz dwie setki, dwa razy po dwie setki ludzi a co z dwiema setkami milionw?... Roi mi si mglicie, e kiedy jeszcze co krzykn tym caym dwustu milionom...A tymczasem wycig nieubaganie niesie mnie w d, do piekie, mnie, czowieka ktry nie otworzy ust.Milcz jeszcze, gdy idziemy przez Ochotny Riad.Ani krzykn koo Metropolu.Nie poderw rk na Golgocie placu ubiaskiego...

*

Moje aresztowanie miao charakter chyba najlejszy z moliwych. Nie wyrwao mnie ono spord bliskich, nie oderwao od miego sercu ycia domowego. By cherlawy, zachodni luty, kiedy areszt zagarn mnie z wskiej mierzei nad Batykiem, gdzie nasi oblegali Niemcw, a moe Niemcy naszych i pozbawi tylko znajomego dywizjonu oraz obrazu trzech miesicy wojny.Dowdca brygady wezwa mnie na punkt dowodzenia, poprosi ni std ni

18

zowd o pistolet; oddaem mu go, nie podejrzewajc adnego podstpu. Nagle spord oficerskiej wity, stojcej w napitym bezruchu w kcie, wybiego dwch z kontrwywiadu, kilkoma susami przemierzyo izb i czworgiem rk naraz signwszy do gwiazdki na czapce, do epoletw, do pasa i do torby polowej zakrzyczao: Jestecie aresztowani!Palcy sztych przebi mnie od ciemienia do pit i nie znalazem mdrzejszej odpowiedzi, jak: Ja?! Za co?!...Chocia to pytanie pozostaje zawsze bez odpowiedzi, rzecz niesychana dostaem j! Warto o tym wspomnie, bo to zbyt ju niepodobne do naszych obyczajw. Kiedy ci ze SMIERSZa przestali mnie obmacywa, gdy zabrali mi razem z torb moje pisemne wynurzenia polityczne i zafrasowani, e szyby dr od niemieckiej kanonady ju mnie popychali z przynagleniem do drzwi, nagle rozleg si twardy gos zwrcony do mnie tak! przez t guch bruzd wyryt midzy tymi co zostali a mn, wyciosan ciarem sowa aresztowany, przez t dwikoszczeln on, dzielc zadumionych od reszty wiata przebiy si nieprawdopodobne sowa kombryga! Soenicyn, Wrcie tu.Zrobiem w ty zwrot na miejscu, wyrwaem si z rk agentw i ju staem przed kombrygiem. Znaem go mao, nigdy nie znia si do zwykej rozmowy ze mn. Wyraz jego twarzy kojarzy mi si zawsze z rozkazem, zleceniem, gniewem, Ale teraz ta pena skupienia twarz rozjania si czy wstydem za swj wymuszony udzia w brudnej sprawie? czy porywem, aby wznie si ponad wieczn rutyn aosnego posuchu? Przed dziesiciu dniami, z worka, gdzie zosta jego, dywizjon artyleryjski, dwanacie cikich dzia, wyprowadziem w stanie prawie nienaruszonym moj bateri zwiadu i oto teraz on miaby mnie si wyrzec przez jaki wistek papieru z piecztk? Czy macie... zapyta z naciskiem przyjaciela na Pierwszym Froncie Ukraiskim? Nie wolno!... Nie macie prawa! krzyknli na pukownika kapitan i major kontrwywiadu. Sztabowa wita w kcie skulia si z przestrachu, jakby bojc si podzieli ciar niesychanej nieostronoci kombryga (a panowie z politwydziau szykujc si ju do zestawienia materiau na temat dowdcy). Ale ja ju domyliem si, ile trzeba: zrozumiaem od razu, e aresztowany jestem za korespondencj z moim szkolnym koleg i wiedziaem, skd mi grozi niebezpieczestwo.I gdyby Zachar Grigoriewicz Trawkin na tym poprzesta! Ale skd! Coraz bardziej prostujc si wewntrznie, coraz czystszy we wasnych oczach, wsta zza biurka (w tamtym, poprzednim yciu nigdy nie wstawa na mj widok!), wycign do mnie rk ponad zon zarazy (pki byem wolny, nigdy mi jej nie podawa!) i nie puszczajc mojej doni, podczas gdy wita niemiaa ze zgrozy, z nagym ciepem w surowej zwykle twarzy, powiedzia nieulky, dzielc sowa:

19

ycz wam szczcia kapitanie!Nie byem ju kapitanem, lecz zdemaskowanym wrogiem ludu (kady bowiem aresztowany jest u nas ju w chwili ujcia cakowicie zdemaskowany). A wic yczy szczcia wrogowi?...Dygotay szyby. Niemieckie pociski szarpay ziemi dwiecie metrw od nas, przypominajc tym, e co podobnego nie mogo si zdarzy tam, w gbi kraju, pod pokryw uregulowanego bytowania, e to moliwe tylko w zasigu bliskiej i rwnajcej wszystkich mierci.Nie jest to ksiga moich prywatnych wspomnie. Dlatego nie bd opowiada o bardzo zabawnych szczegach mojego zupenie nietypowego aresztowania. Tej nocy agenci SMIERSZa wpadli w desperacj po daremnych prbach znalezienia kierunku na mapie (nigdy zreszt tej sztuki nie znali) i grzecznie mi j wrczyli proszc o wskazanie szoferowi drogi do kontrwywiadu armii. Dowiozem ich i siebie do tego wizienia i w nagrod natychmiast zostaem wsadzony nie do celi, tylko karceru. Tej rupieciarni niemieckiego, chopskiego obejcia, ktra penia obowizki karceru, pomin jednak nie mona.Miaa ona dugo ludzkiego ciaa, szeroko za tak, e trojgu ju byo ciasno, czwarty ledwo si mieci. Ja byem wanie czwartym, wepchnito mnie tam po pnocy, trzej picy na ziemi, skrzywili si na mj widok, wyrwani ze snu przez wiato naftowej lampy, ale si posunli pozwalajc mi przylgn na boku i stopniowo, si cikoci, wciska si midzy nich. Tak wic, na starej somie leay teraz cztery pary dugich butw podeszwami ku drzwiom i cztery wojskowe paszcze: tamci spali, a mnie zeraa gorczka. Im zarozumialszym byem kapitanem jeszcze par godzin temu, tym cianiej mi byo gnie si na dnie tej komrki. Raz czy drugi chopcy budzili si, bo czowiek drtwia, i obracalimy si rwnoczenie na drugi bok.Rankiem pobudzili si, ziewnli, postkali, podcignli nogi, siedli po ktach i zaczo si zawieranie znajomoci. A ty za co?.. ., Ale mglisty wietrzyk podejrzliwoci ju mnie musn w trujcym cieniu SMIERSZa, wic odparem z ca prostot: Nie mam pojcia. Albo to co powiedz, gady?Jednak moi wspwiniowie, czogici w ciasnych, mikkich hemach nic nie ukrywali. Byy to trzy rzetelne, niezawie onierskie serca, rodzaj ludzi, do ktrych przywizaem si podczas wojny, bdc od nich czowiekiem i bardziej skomplikowanym, i gorszym. Wszyscy trzej byli oficerami. Epolety im te zerwano z t sam wciekoci, tu i tam sterczao jeszcze niciane miso. Jasne plamy na zielonych bluzach to byy znaki po zdartych orderach, ciemne i czerwone plamy na twarzy i rkach pamitki po ranach i oparzeniach. Ich dywizjon nieszczciem przyby na remont tu wanie, do tej samej wsi, gdzie stacjonowa kontrwywiad SMIERSZ 48 Armii. Ochonwszy po bitwie, ktra odbya si onegdaj, popili sobie wczoraj i za opotkami wsi wtargnli do ani, gdzie, jak spostrzegli, poszy si kpa dwie wawe dziewuchy. Nie bardzo trzymali si na nogach, wic dziewuchy zdoay

20

uciec, cho pgoe. Ale okazao si, e jedna z tych dziewuch jest nie byle czyja tylko naczelnika kontrwywiadu armii.No tak! Ju trzy tygodnie wojna toczya si na terenie Niemiec i tomy ju dobrze wiedzieli: gdy dziewuchy byy Niemkami, to mona je byo zgwaci, potem rozstrzela i uszoby to niemal za wyczyn bojowy; gdyby to byy Polki albo nasze, ruskie, z wywzek to mona by w kadym razie pougania si za nimi po warzywniku klepic po tykach niewinny art i tyle. Ale skoro poszo o polow on naczelnika kontrwywiadu to trzem frontowym oficerom jaki tyowy sierant zerwa ze zoci epolety, z dystynkcjami, nadanymi rozkazem dowdztwa frontu, zdar ordery, przyznane im przez Prezydium Rady Najwyszej i teraz tych wojakw, co walczyli ca wojn i przedarli si przez niejedn, by moe, lini nieprzyjacielskich okopw, oczekiwa sd wojenny, ktrego skad nie dojechaby zapewne do tej wsi, gdyby nie ich czog.Zdmuchnlimy kaganek, bo i tak wypali ju wszystko, czym mona byo oddycha. W drzwiach wycite byo lipko wielkoci widokwki i stamtd tylko padao odbite wiato z korytarza. Obawiajc si jakby, e z nadejciem dnia karcer wyda nam si zbyt przestronny, podrzucono nam teraz pitego partnera. Mia na sobie nowiutki paszcz czerwonoarmisty, rwnie now czapk i gdy tak sta naprzeciw lipka okazao si, e ma zadarty nos, wie cer, i policzki cae w rumiecach. Skd si wzie, bracie? Kto ty taki? A tamtej, strony odpar dziarsko. Szpieg. artujesz? zdrtwielimy a. (Szpieg i eby sam o tym mwi! nigdy w ten sposb o tym nie pisa Szejnin ani bracia Tur!) arty na wojnie? westchn rezolutny chopak. A jak inaczej z niewoli do domu wrci? Macie sposb?Zacz nam opowiada, jak zeszej doby Niemcy przerzucili go przez front, eby mg tu szpiegowa i wysadza mosty, on za natychmiast poszed do najbliszego batalionu, eby si podda a niewyspany, znuony komendant w aden sposb mu nie chcia wierzy, e jest szpiegiem i posya do pielgniarki, eby daa lekarstwa ale zaraz nowe wraenia przeszkodziy nam w suchaniu. Do wychodka! Rce do tyu! woa przez otwarte drzwi chorypaa, ktry cakiem atwo sam jeden podwignby luf 122milimetrowej armaty.Dookoa caego obejcia, ustawiony ju by acuch fizylierw, strzegcych wskazanej nam cieki, prowadzcej za stodo. Kipiaem z oburzenia, e jaki bcwachory mie rozkazywa nam oficerom: rce do tyu, ale czogici spletli donie za plecami i ruszyem w lad za nimi.Za stodo by may, kwadratowy zagonik pokryty jeszcze niestopniaym, zadeptanym niegiem i cay zawalony ludzkim kaem tak gsto i nieporzdnie, e nieatwe to byo zadanie znale miejsce dla stp i przykucn: Jako sobie jednak poradzilimy i kucnlimy ca pitk, Jeden bliej, drugi dalej. Dwch strzelcw z ponur min wycelowao

21

Automaty w nas, przypadych do ziemi, chory za ju po jakiej minucie zacz pogania: No, szybciej, nie zwleka! U nas prdko idzie robota! Niedaleko ode mnie kuca jeden z czogistw, chopak z Rostowa, wysoki, pochmurny, starszy lejtnant. Twarz mia czarniaw od elaznego nalotu albo od dymu, ale dua czerwona szrama przez cay policzek dobrze bya widoczna. Gdzie to tak u was? zapyta cicho, nie spieszc si bynajmniej do cuchncego naft karceru. W kontrwywiadzie SMIERSZ! z dum i z wikszym ni trzeba naciskiem zawoa chory. (Ci z kontrwywiadu bardzo lubili t niezdarn zbitk wyrazw: mier szpiegom! Uwaali, e budzi groz, dziaa na postrach). A u nas powoli! z namysem odpar starszy lejtnant. Hem zadar mu si na gowie i wida byo, e czupryna jeszcze nie strzyona. Jego frontowy, garbowany tyek muska teraz agodnie chodny wietrzyk. Gdzie to u was? goniej ni trzeba szczekn chory. A w Armii Czerwonej bardzo spokojnie odpar starszy lejtnant siedzcy w kucki i z tej pozycji mierzc wzrokiem niedoszego kanoniera.

Takie byy pierwsze hausty mojego wiziennego powietrza.

22

II. DZIEJE NASZEJ KANALIZACJI

Kiedy teraz wyrzeka si na naduycia epoki kultu, to rozmowa sprowadza si w kocu zawsze do osawionych lat 3738. Zaczyna to ju by tak staym odruchem pamici, jakby nie wsadzano Judzi ani PRZEDTEM, ani PNIEJ, a tylko w 37 i 38.Nie boj si jednak omyki, gdy powiadam, e potok 3738 ani nie by jedynym, ani nawet gwnym. By chyba tylko jednym z trzech najwikszych potokw, jakie zostay wtoczone do mrocznych, cuchncych rur naszej wiziennej kanalizacji.PRZED nim by potok lat 192930, szeroki i dugi jak co najmniej Ob, ktry wpdzi w tundry i tajgi z pitnacie milionw chopw (a moe i wicej). Ale chopi gosu nie maj, pirem nie wadaj, nie pisali wic ani skarg, ani memuarw. Panowie ledczy te nocy na nich nie tracili, ani nie lczeli nad protokoami do byo decyzji rady gromadzkiej. Potok ten przepyn, wsik w obszar wiecznego lodu i nawet najgortsze gowy prawie ju go nie wspomn. Wyglda na to, e nie zostawi nawet ran na sumieniu Rosji. A tymczasem wrd zbrodni Stalina (i naszych, naszych wsplnych) ta bya najcisza.PNIEJ za by potok lat 194446, rozmiarami przenoszcy Jenisej: spyway do rur ciekowych cae narody, a nadto miliony i miliony tych, co namczyli si (take z naszej winy!) w niewoli, wywiezionych do Niemiec i wracajcych stamtd (Stalin przyega rany, eby zasklepiy si czym prdzej, eby ciao narodu czym prdzej pokryo si strupem i eby nie da caemu temu ciau odetchn, odsapn, wydobrze). Ale ludzie z tego potoku te byli raczej proci i memuarw nie pisywali.Potok za 37. roku porwa i ponis na Archipelag take ludzi na stanowiskach, ludzi z partyjn przeszoci, ludzi wyksztaconych, przy tym wielu z ich otoczenia zostao w miastach, a ilu wrd nich wadao pirem! i wszyscy oni teraz pisz, mwi, snuj wspomnienia: trzydziesty sidmy! Woga nieszczcia narodowego!A sprbuj powiedzie Tatarowi, Kamukowi albo Czeczecowi trzydziesty sidmy tylko ramionami wzruszy. A co znaczy dla Leningradu trzydziesty sidmy, kiedy wczeniej ju by tam trzydziesty pity? A dla tych, co dostali repet wyroku, albo dla mieszkacw krajw nadbatyckich czy nie cisze byy lata 4849? A jeli fanatycy stylu i geografii wytkn mi, pominito tu wiele jeszcze innych rosyjskich rzek, to nie wyliczyem jeszcze wcale wszystkich, cierpliwoci! Te potoki na ca reszt si same zo.Wiadomo, e kady organ ulega atrofii, jeli nie jest stale uywany.Skoro zatem wiemy, e Organy (same siebie lubi zwa one tym wstydliwym imieniem), tak opiewane i tak bardzo grujce nad wszystkim, co yje, nie mog skary si na atrofi najndzniejszej nawet ze swoich macek, e przeciwnie mog pochlubi si ich rozrostem i muskularnoci, to atwo

23

domyle si, e byy w STAYM uyciu.Rury wci pulsoway cinienie bywao faz wysze od projektowanego, raz nisze, ale wizienne kanay nigdy nie ziay pustk. Krew, pot i uryna, w ktrych si pawilimy, ttniy w nich nieustannie. Historia tej kanalizacji to s dzieje cigego dopywu i przepywu, tylko e raz prd wzbiera, raz tworzy achy, potem znw przychodzia powd, dopywy byway raz niniejsze, raz obfitsze, a jeszcze ze wszystkich stron sczyy si strugi, struki, cieki z rynien i po prostu pojedyncze krople, gdy si trafiy.Wykaz zestawiony wedug nastpstwa czasowego, przytoczony na nastpnych stronicach, uwzgldnia zarwno dopywy, skadajce si z milionw aresztowanych, jak strumyczki, na ktre zoyy si zwyke, niepozorne dziesitki ludzi ale bynajmniej nie jest zupeny, jest wrcz ubogi, ograniczony przez moje moliwoci bada historycznych. Tu potrzeba wielu jeszcze uzupenie ze strony ludzi znajcych przedmiot, a pozostaych przy yciu.

*

Ten wykaz najtrudniej ZACZ. Po pierwsze dlatego, e im gbiej w dziesiciolecia, tym mniej pozostao wiadkw wie gminna przygucha, zamia si a kronik albo nie ma, albo za siedmiu zamkami. Po drugie dlatego, e nie byoby sprawiedliwie omawia tu. jednakowym tonem zarwno lata wyjtkowo zawzitych star (wojna domowa) i pierwsze lata pokoju, kiedy mona byo ju oczekiwa miosierdzia.Ale jeszcze zanim doszo do wojny domowej, ju byli tacy, co wiedzieli, e Rosja, przy istniejcym skadzie ludnoci, nie nadaje si oczywicie do adnego socjalizmu. e jest w ogle zanieczyszczona. Jeden z pierwszych ciosw dyktatura zadaa kadetom, konstytucyjnym demokratom (za cara byli rozsadnikami rewolucyjnej zarazy, po zwycistwie wadzy proletariackiej rozsadnikami zarazy reakcyjnej). W kocu listopada 1917 roku, w dniach gdy miaa si odby pierwsza, niedosza do skutku, sesja Konstytuanty, partia kadetw oficjalnie zostaa postawiona poza prawem i zaczy si aresztowania. Mniej wicej w tym samym czasie zaczto zamyka czonkw Zwizku Zwolennikw Konstytuanty i sieci uniwersytetw onierskich.Znajc sens i ducha rewolucji, atwo si domyle, e w cigu tych miesicy piotrogrodzkie Kresty, moskiewskie Butyrki i liczne inne, podobne im wizienia prowincjonalne zapeniy si wielkimi bogaczami, znanymi dziaaczami, generaami i oficerami, a take pracownikami ministerstw i caego aparatu pastwowego, nie chccymi wykonywa rozkazw nowej wadzy. Jedn z pierwszych operacji Czeki byo aresztowanie komitetu strajkowego Wszechrosyjskiego Zwizku Urzdnikw. Oto jeden z pierwszych oklnikw NKWD, z grudnia 1917 roku: W zwizku z sabotaem ze strony urzdnikw okaza trzeba w terenie maksimum inicjatywy, NIE WYCZAJC konfiskat, rodkw przymusu i aresztowa.I chocia W. I. Lenin w kocu 1917 roku w celu umocnienia rewolucyjnego

24

porzdku da bezlitosnego dawienia prb szerzenia anarchii przez pijakw; chuliganw, kontrrewolucjonistw itp. a to znaczy, e gwnym niebezpieczestwem dla Rewolucji Padziernikowej byli wedug niego pijacy, za kontrrewolucjonistw umieszcza gdzie w trzecim dopiero rzdzie jednak stawia on spraw take znacznie szerzej. W artykule Jak organizowa wspzawodnictwo (7 i 10 stycze 1918 roku) W. I. Lenin proklamowa jako wsplny cel oczyszczenie rosyjskiej ziemi z wszelkich szkodliwych insektw. Za insekty uwaa on nie tylko wszystkie obce klasowo elementy, lecz take robotnikw, uchylajcych si od pracy, na przykad zecerw; piotrogrodzkich drukarni partyjnych. (Oto, co znaczy upyw czasu: trudno nam teraz zrozumie, e robotnicy ledwie stali si dyktatorami, zaraz zaczli uchyla si od pracy dla siebie samych). A dalej: ...w jakiej dzielnicy wielkich miast, w jakiej fabryce, w jakiej, wsi... nie ma... sabotaystw, zwcych si inteligentami? Co prawda, Lenin; w tym artykule przewidywa rozmaite formy uwalniania si od insektw: jednych si wsadzi, innych pole do czyszczenia wychodkw, jeszcze innym po odsiadce w karcerze wyda si te paszporty; tu i wdzie trzeba rozstrzela trutnia. Do wyboru ma si wizienie albo karne roboty przymusowe najciszego rodzaju Wskazujc i sugerujc zasadnicze linie polityki karnej, Wodzimierz Iljicz proponowa, aby o najlepsze metody tej czystki wspzawodniczyy ze sob komuny i gminy.Kto zaliczany by do tej pojemnej kategorii insektw, tego dzi; nie sposb zbada do koca: zbyt niejednolity by skad ludnoci Rosji i naleay do niej take izolowane, zgoa nikomu niepotrzebne, a teraz cakiem ju zapomniane mae grupy. Insektami byli, oczywicie, ziemcy, dziaacze samorzdu terytorialnego. Insektami byli spdzielcy. Wszyscy waciciele domw. Niemaa ilo insektw bya wrd nauczycieli gimnazjalnych. Insekty oblazy gsto komitety parafialne, insekty, pieway w chrach cerkiewnych. Insektami byli wszyscy duchowni, ja tym bardziej zakonnicy i zakonnice. Take ci zwolennicy Tostoja, ktrzy przystpujc do pracy w sowieckiej instytucji albo, powiedzmy, na kolei, nie podpisywali obowizkowego orzeczenia, e broni bd sowieckiej wadzy z broni w rku rwnie demaskowali si jako insekty (i jeszcze spotkamy si z wypadkami oddawania si pod sd), i Bya mowa o kolejach ot bardzo wiele insektw ujawniono wrd kolejarzy i trzeba byo je wyskubywa, a tego czy owego nawet pacn. Telegrafici za, nie wiedzie czemu, z reguy okazywali siei zajadymi insektami, bez adnego zrozumienia dla sprawy Sowietw, Nic dobrego nie da si powiedzie o zwizku kolejarzy WIKEL i o innych zwizkach zawodowych, ojcych si od insektw, wrogo nastawionych do klasy robotniczej.Ju tylko te grupy, ktremy tu wyliczyli, daj w sumie ogromn liczb robota zapowiadaa si na kilka lat.A ilu to jeszcze plugawych inteligentw, rozwydrzonych studentw, rozmaitych dziwakw, poszukiwaczy prawdy i boych optacw, z ktrych

25

jeszcze Piotr Pierwszy daremnie chcia oczyci Rosj i ktrzy zawsze s przeszkod dla uadzonego, surowego reymu? I nie sposb byoby przeprowadz tej dezynfekcji, tym bardziej podczas wojny, gdyby stosowane byy stare metody procedury sdowej i normy prawne. Ale przyjto zupenie now metod: represj pozasdow i tej niewdzicznej pracy podja si z caym powiceniem WCZK Stranik Rewolucji, jedyny w historii ludzkoci organ cigania czcy w jednym rku funkcje: inwigilacji, aresztu, ledztwa, prokuratury, sdu i wykonania decyzji.W 1918 roku w celu przypieszenia zwycistwa rewolucji rwnie na froncie kultury, zabrano si do patroszenia i wytrzsania z relikwiarzy szcztkw witych i patronw oraz do rekwizycji sprztu liturgicznego. W obronie pustoszonych cerkwi i klasztorw wybuchy ludowe powstania. Tu i wdzie bito w dzwony i wierni zbiegali si, ten i w z kijaszkiem. Jasne, e trzeba byo jednego z drugim na miejscu rozmieni na drobne, a niejednego wzi pod klucz.Rozmylajc teraz nad histori lat 19181920 trudno powiedzie czy wolno zaliczy do potoku wiziennego tych wszystkich, ktrzy zostali rozwaleni nie dojedajc do celi? I w jakiej rubryce odnotowa tych, ktrych kombiedy zaatwiay za wgem rady gromadzkiej albo w opotkach? Czy zdyli choby postawi stop na ziemi Archipelagu uczestnicy spiskw, wykrywanych caymi bukietami w kadej guberni (dwa w Riazaniu, po jednym w Kostromie, w Wysznim Woocku i Wieliu, kilka na Kijowszczynie, i pod Moskw, spisek saratowski, czernihowski, astrachaski, seligierski, smoleski, bobrujski, tambowski, czembarski, wielkohicki, mcisawski, spisek kawalerzystw i inne) czy nie zdyli i dlatego nie mog by przedmiotem niniejszego opisu? Pominwszy dzieje tumienia znaczniejszych buntw (jarosawski, rybiriski, muromski, arzamaski), niektre wypadki znamy tylko z nazwy wiemy na przykad o egzekucjach w Kopinie w czerwcu 1918 roku ale o co poszo?... Kogo rozstrzelano?... I gdzie to od notowa?A jak rozstrzygn inn niema trudno: czy wliczy do fali wiziennej, czy te wpisa na konto wojny domowej dziesitki tysicy zakadnikw, tych o nic osobicie nie oskaronych i nawet nie spisanych najndzniejszym owkiem, nie wymienionych z nazwiska spokojnych obywateli, pojmanych i zabitych na postrach, albo gwoli zemsty na zbrojnym nieprzyjacielu czy na zbuntowanych masach?Po wydarzeniach 30 sierpnia 1918 roku NKWD wysa w cay teren zlecenie, aby natychmiast aresztowa wszystkich, prawych eserw, a spord buruazji i warstwy oficerskiej wzi znaczn liczb zakadnikw. (No, a gdyby tak na przykad po za machu grupy Aleksandra Ulianowa wyaresztowano nie tylko t grup, lecz rwnie wszystkich studentw w Rosji oraz znaczn liczb ziemcw?).Tak to te deklarowano zupenie otwarcie (acis, gazeta Krasnyj terror, l listopad 1980 rok): Nie wojujemy z poszczeglnymi osobnikami.

26

Likwidujemy buruazj jako klas. W czasie ledztwa nie szukajcie materiaw i dowodw majcych wykaza, e oskarony czynem albo sowem walczy przeciw wadzy Rad. Pierwsze pytanie, jakie powinicie mu zada, to do jakiej klasy si zalicza, jakiego jest pochodzenia, jakie ma wyksztacenie, jaki zawd. Te kwestie powinny wanie decydowa o losie oskaronego. Na tym polega sens i tre czerwonego terroru.Decyzj Rady Obrony z 15 lutego 1919 roku zapewne pod przewodnictwem Lenina? zalecao si Czerezwyczajce i NKWD bra jako zakadnikw chopw z tych miejscowoci gdzie zanieone tory kolejowe oczyszczane s niezupenie zadawalajco z tym, e jeli nieg z torw nie zostanie usunity zakadnicy bd rozstrzelalani. Decyzj Sownarkomu z koca 1920 roku zezwolono bra rwnie socjaldemokratw jako zakadnikw.Ale ograniczajc si tylko do zwykych aresztowa, musimy zauway, e ju od wiosny 1918 roku zaczta, pyn nieprzerwana, wieloletnia fala zdrajcwsocjalistw. Wszystkie te partie: socjal-rewolucjonistw, mienszewikw, anarchistw, ludowych socjalistw, przez dziesitki lat tylko udaway, e walcz o rewolucj, nosiy mask i nawet idc za to na katorg, uprawiay obudn symulacj. I dopiero gwatowny rozwj wypadkw rewolucyjnych od razu ukaza wiatu buruazyjne oblicze tych socjalzdrajcw, Trzeba wic byo zacz ich zamyka, to naturalne! Wkrtce po kadetach, po rozpdzeniu Konstytuanty, po rozbrojeniu puku Preobraeskiego i innych, zaczto wyapywa po trochu z pocztku bez rozgosu rwnie eserw i mienszewikw. Poczwszy od 14 czerwca 1918 roku, kiedy to usunito ich ze wszystkich rad delegatw, te areszty stay si coraz czstsze i coraz bardziej masowe. Od 6 lipca dodano do kompletu take lewicowych eserw, ktrzy duej ni inni i z wiksz jeszcze przewrotnoci udawali sojusznikw jednej konsekwentnej partii proletariatu. Od tej chwili wystarczao, e w jakiej fabryce albo miasteczku wybuchy rozruchy robotnicze, zaburzenia, strajki (wiele ich byo latem 1918, w marcu za 1921 roku wstrzsny one Piotrogrodem, Moskw, pniej Kronsztadtem i zmusiy rzd do wprowadzenia NEPu) by podczas gdy nawoywano do spokoju, robiono ustpstwa, i zaspokajano suszne dania robotnicze Czeka ju zabieraa si po cichu do nocnych aresztw mienszewikw i eserw, jako waciwych winowajcw takiej ruchawki. Latem 1918 roku, w kwietniu i w padzierniku 1919 zamykano gromadnie anarchistw. W 1919 roku aresztowano t cz eserowskiego KC, ktra bya w zasigu rki: siedziaa ona w Butyrkach a do procesu, ktry odby si w 1922 roku. W tym samym roku 1919 wybitny czekista acis takimi sowy pisa o mienszewikach: e tacy ludzie nam przeszkadzaj, to za mao powiedziane. Dlatego usuwamy ich z naszej drogi, eby nie ptali si nam pod nogami... Lokujemy ich w dobrze strzeonym miejscu, w Butyrkach, gdzie kaemy im siedzie dopty, dopki nie skoczy si walka pracy z kapitaem W tyme roku 1919 zostali uwizieni take delegaci bezpartyjnego zjazdu robotniczego (przez co nie mg on si odby).

27

Ju w 1919 roku zrozumiano, jak bardzo podejrzani s nasi rodacy, wracajcy zza granicy (a po co? z jakimi zleceniami?) w ten sposb pakowani byli za kraty powracajcy z Francji oficerowie rosyjskiego korpusu ekspedycyjnego.W 1919 roku, przy nader zamaszystej likwidacji prawdziwych i rzekomych spiskw (Centrum Narodowe, Spisek Wojskowy) w Moskwie, Piotrogrodzie i innych miastach, rozstrzeliwano wedug listy (to znaczy, e stawiano ludzi pod ciank od razu, bez ledztwa) i pakowano do wizie bez wyboru tzw. inteligencj kadetopodobn. A co to znaczy? Nie monarchistyczn i nie socjalistyczn, a wic wszystkie krgi naukowe, artystyczne, literackie, a take cae rodowisko inynierskie. Prcz pisarzyradykaw, prcz teologw i teoretykw socjalizmu, caa pozostaa masa inteligencji, okoo 80% istotnie bya kadetopodobna. Zalicza si do niej zdaniem Lenina take taki Korolenko ndzny mieszczuch, nie umiejcy uwolni si z pt przesdw buruazyjnych, a talenty tego rodzaju spokojnie mog posiedzie jaki tydzie w areszcie. O niektrych grupach aresztowanych wiemy z protestw Gorkiego. 15 wrzenia 1919. Wodzimierz Iljicz odpowiada mu tak: ... zdajemy sobie spraw.) e tu te zdarzay si omyki, ale te mi nieszczcie, pomylaby kto! Te mi niesprawiedliwo! i radzi Gorkiemu nie trwoni swego czasu na lamenty zgniych inteligentw.W styczniu 1919 roku wprowadzono obowizkowe kontyngenty w produkcji rolnej i dla ich cigania formuje si oddziay ywnociowe. Napotykaj one wszdzie na opr to bierny, to burzliwy. Tumienie tego oporu take spowodowao (nie liczc rozstrzelanych na miejscu) znaczny przybr fali aresztowanych w cigu dwch lat.wiadomie pomijamy tu ca t wielk cz przerobu Czeki, Wydziaw Specjalnych i Rewwojentrybunaw, ktra zwizana bya z przesuwaniem si linii frontu i zdobywaniem miast oraz okrgw. Wspomniana ju dyrektywa NKWD z 30 lipca 1918 roku zalecaa ogniskowa si na zadaniu bezwzgldnego rozstrzeliwania wszystkich zamieszanych w biaogwardyjsk robot. Ale czasem czowiek si gubi: jak przeprowadzi lini podziau? Latem 1920 roku, kiedy wojna domowa jeszcze nie cakiem i nie wszdzie wygasa, ale nad Donem ju byo po wszystkim, stamtd, z Rostowa i z Nowoczerkaska duymi partiami wysyano oficerw do Archangielska i dalej, krypami na wyspy Soowieckie (podobno kilka kryp zatopiono na morzu Biaym, identyczne wypadki zdarzay si take na morzu Kaspijskim) ot czy skada to na karb wojny domowej, czy zalicza ju do okresu pokojowej odbudowy? Jeeli w tym samym roku w Nowoczerkasku zostaje rozstrzelana kobieta w ciy, ona oficera, za to, e ukrywaa ma to do jakiej kategorii j wliczy?W maju 1930 roku ogoszono rezolucj KC O dziaalnoci dywersyjnej na zapleczu. Z dowiadczenia wiemy, e kada taka rezolucja jest bodcem do nowego, generalnego dopywu aresztowanych, jest kierunkowskazem dla nowego potoku.

28

Szczegln przeszkod (ale i szczegln pomoc!) w dziele organizacji tych wszystkich potokw by a do 1922 roku brak Kodeksu Karnego, jakiegokolwiek systemu prawa karnego. Sama tylko rewolucyjna wiadomo (zawsze zreszt nieomylna!) dostarczaa wskazwek i apaczom, i kanalizatorom kogo maj bra i co z nim robi.W tym przegldzie nie bd rozpatrywane fale kryminalistw i przestpcw pospolitych; dlatego przypomnimy jedynie, e oglne kopoty i braki zwizane z przebudow urzdw, instytucji i wszystkich praw mogy tylko sprzyja znacznemu zwikszeniu iloci kradziey, napadw, gwatw, apwek i spekulacji. Chocia nie tak grone dla istnienia Republiki, te przestpstwa kryminalne te byy czciowo cigane i przez dopyw aresztowanych z tego tytuu wzbiera potok uwizionych kontrrewolucjonistw. Istniaa te spekulacja o zdecydowanie politycznym charakterze, jak stwierdza? dekret Sownarkomu, firmowany przez Lenina z 22 lipca 1918 roku: winni sprzeday, skupu, albo przekazywania dla sprzeday zarobkowej tych produktw ywnociowych, ktre s przedmiotem monopolu pastwowego (chop produkuje ziarno na sprzeda, na handel, a jak inaczej moe zarobkowa?? A.S.)... podlegaj uwizieniu na okres nie mniejszy ni 10 lat w poczeniu z najciszymi robotami przymusowymi i konfiskat caegomajtku.Poczynajc od tego lata wie, z przekraczajcym jej siy napiciem, rok po roku oddawaa swoje zbiory za darmo. Wywoao to powstanie chopskie, a zatem ich tumienie i nowe aresztowania. Wiemy (niewiele wiemy...) o procesie Syberyjskiego Zwizku Chopskiego w 1920 roku. W kocu tego roku ma miejsce zapobiegawcze zdawienie tambowskiej chopskiej rebelii. (Bez adnego procesu sdowego).Ale najwiksz mas ludzi z tambowskich wsi zabrano w czerwcu 1921 toku. Caa ta gubernia pokryta bya sieci obozw koncentracyjnych dla rodzin chopw, ktrzy brali udzia w powstaniu. Szmat pustego pola otoczony by drutem kolczastym, od supa do supa, i przez trzy tygodnie trzymano tam kad, rodzin podejrzan o to, e ma jakiego mskiego przedstawiciela wrd powstacw. Jeeli w cigli trzech tygodni chop nie pojawia si, by wykupi rodzin za cen swojej gowy krewniakw deportowano.Jeszcze wczeniej, w marcu 1921 roku na wyspy Archipelagu, po przejciu przez Trubecki Bastion Twierdzy Piotra wysani zostali marynarze ze zbuntowanego Kronsztadtu, wyjwszy tych, ktrych ju rozstrzelano.Rok 1921 rozpocz si od rozkazu WCZK nr 10 (z 8 stycznia 1921 roku): Wzmc represje w stosunku do buruazji! Teraz, kiedy wojna domowa miaa si ku kocowi, postanowiono represji nie osabia, lecz wanie j wzmc! Jak to wygldao na Krymie moemy si domyle, z niektrych wierszy Maksymiliana Wooszyna.Latem 1921 roku wyaresztowany zosta spoeczny Komitet Pomocy Godujcym (Kuskowa, Prokopowicz, Kiszkin i in.), prbujcy powstrzyma

29

szerzenie si w Rosji niebywaego godu. Chodzio o to, e te dobroczynne rce byy nie tymi rkoma, ktrym mona byo pozwoli na karmienie godujcych. Pozostawiony na wolnoci przewodniczcy tego Komitetu, umierajcy Korolenko, nazwa pogrom Komitetu najgorszym aktem politykierstwa, politykierstwem pastwowym (list do Gorkiego z 14 wrzenia 1921 roku). (Korolenko przypomina nam te wan cech wizie 1921 roku: s cae przesiknite tyfusem. Potwierdza to Skrypnikowa i inni wczeni winiowie).W tym samym 1921 roku ju praktykowane byy aresztowania studentw (na przykad Akademia im. Timiriazjewa, grupa E. Dojarenko) za krytyk panujcych porzdkw (nie publiczn, ale ograniczon do prywatnych rozmw). Wypadkw takich byo chyba jeszcze niewiele, bo wymienion grup przesuchiwa sam Mienyski z Jagod. Ale te wcale nie mao. Czym jeeli nie aresztowaniami, mg zakoczy si nieoczekiwany, miay strajk studentw Moskiewskiej Wyszej Szkoy Technicznej (MWTU) wiosn 1921 roku? Od czasw tak surowej stoypiskiej reakcji w uczelni tej przestrzegano tradycji, aby rektor wybierany by spord jej ciaa akademickiego. Tak si stao z profesorem Kalinnikowem (spotkamy go jeszcze na awie oskaronych), ale wadza rewolucyjna przysaa na jego miejsce jakiego przecitnego inynierka. Zdarzya si to w trakcie sesji egzaminacyjnej. Studenci przerwali zdawanie egzaminw, zwoali na dziedzicu burzliwe zebranie, nie zgodzili si na przywiezionego w teczce rektora, dajc zachowania samorzdnego statutu uczelni. Pniej wszyscy zebrani ruszyli piechot na ulic Mochow, aby tam spotka si ze studentami uniwersytetu.Oto zagadka: jak ma si zachowa w takim wypadku wadza? adna to zagadka dla komunistw. Za czasw cara nobliwa prasa, cae inteligenckie rodowisko zawrzaoby oburzeniem: precz z rzdem! precz z caratem! Ale teraz inne czasy odnotowano nazwiska mwcw, pozwolono zebranym rozej si, przerwano sesj egzaminacyjn, ale za to w czasie letnich wakacji powybierano po jednemu w rozmaitych miejscowociach wszystkich, kogo naleao. Reszta za manifestantw nigdy nie zobaczya inynierskiego dyplomu.Rwnie w tym samym 1921 roku wzmogy si i nabray zdecydowanego kierunku aresztowania czonkw innych partii. Waciwie ju wszystkie partie dawnej Rosji zakoczyy swj ywot, wyjwszy parti zwycizcw. (O, kto pod kim doki kopie!...)Ale po to, by rozpad uczyni nieodwracalnym, trzeba byo widocznie, aby rozpadowi ulegli czonkowie tych partii, ich ksztaty cielesne.Ani jeden obywatel pastwa rosyjskiego, ktry kiedykolwiek wstpi do jakiej innej partii poza bolszewick, nie zdoa unikn swego losu, by z gry skazany (chyba, e zdy jak Majski i Wyszyski uciec z toncego okrtu do komunistw). Mg unikn pierwszych aresztowa, mg doy (zalenie od stopnia swojej potencjalnej szkodliwoci) do 1922, do 1932, nawet do 1937 roku, ale spisy byy wci aktualne, kolejka posuwaa si

30

naprzd, dochodzia w kocu do niego, zamykano go, albo po prostu grzecznie zapraszano gdzie naley i zadawano tylko jedno pytanie: czy nalea...od...do? (Pytano te o jego wrog dziaalno, ale o wszystkim decydowao pierwsze pytanie, jak to widzimy jasno teraz, po upywie caych dziesicioleci). Dalszy jego los mg ukada si rozmaicie. Niektrzy trafiali od razu do jednego ze synnych carskich wizie centralnych (szczciem wszystkie te wizienia niele si zachoway i niektrzy socjalici trafiali do tych samych cel i pod nadzr tych samych stranikw, z ktrymi zawarli ju kiedy znajomo). Innym znw proponowano wyjazd na zesanie, o, nie na dugo, na dwa, na trzy latka. Albo jeszcze lepiej: tzw. minus (zakaz zamieszkania w tylu, a tylu miastach): moesz nawet wybra sobie samemu miejsce pobytu, tylko tam ju, bardzo przepraszamy, ani kroku dalej i czekaj, czowieku, dalszych rozporzdze GPU.Operacja ta rozcigna si na dugie lata, bo gwnym warunkiem jej powodzenia byo skrupulatne oczyszczenie Moskwy, Piotrogrodu, miast portowych, orodkw przemysowych, a nastpnie rwnie miast powiatowych, z socjalistw wszelkiego obrzdku. By to kolosalny, cichy pasjans, zasady ktrego byy zupenie niezrozumiae dla wspczesnych: zarys tego przedsiwzicia dzi dopiero moemy oceni. Czyj dalekowzroczny umys wszystko zaplanowa, czyje lubice precyzj rce bray bez chwili zwoki kart, ktra trzy lata przeleaa na jednej kupce, i mikkim ruchem przekaday j do drugiej. Ten, kto posiedzia ju sobie w centralniaku przerzucany by na zesanie (i to jak najdalej), kto mia za sob minus rwnie na zesanie (ale ju poza zasigiem minusa), z zesania na dalsze zesanie, pniej znw do centralniaka (ale ju innego): ile cierpliwoci mieli ludzie, co rozkadali ten pasjans! I bez haasu, bez lamentw, stopniowo zapodziewali si ci z innych partii, tracili wszelkie kontakty z ludmi i miejscowociami, gdzie znano dawniej ich rewolucyjn dziaalno i tak oto, niepostrzeenie i niewzruszenie, przygotowywano pene unicestwienie tych, ktrzy niegdy perorowali na studenckich wiecach i dumnie dzwonili carskimi kajdanami.W trakcie operacji Wielki Pasjans zlikwidowano fizycznie wikszo dawnych katornikw politycznych bowiem wanie eserzy i anarchici, nie za socjaldemokraci, obrywali najcisze wyroki od carskich sdziw, wanie ich byo najwicej na dawnej katordze.Kolejno procesu likwidacji miaa jednak w sobie co sprawiedliwego: w latach 20. tym ludziom proponowano podpisywanie deklaracji, wyrzeczenie si swoich partii i swojej ideologii. Niektrzy odmawiali i w naturalny sposb szli na pierwszy ogie, inni podpisywali i zyskiwali przez to kilka lat ycia. Ale ich kolej nieubaganie nadchodzia i nieubaganie spaday take ich gowy.Wiosn 1922 roku Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucj i spekulacj, dopiero co przemianowana na GPU zdecydowaa si na ingerencj w ycie cerkwi. Trzeba byo przeprowadzi take cerkiewn

31

rewolucj zmieni skad hierarchii, mie tam ludzi, ktrzy jednym uchem nasuchiwaliby gosu niebios, drugim za gosu ubianki. Takie nadzieje mona byo czy z czonkami tzw. ruchu ywej Cerkwi, ale bez pomocy z zewntrz nie mieli oni szans owadnicia aparatem kocioa. W tym celu aresztowany zosta patriarcha Tichon i przeprowadzono dwa haaliwe procesy, zakoczone egzekucjami: w Moskwie spraw kolporterw ordzia patriarszego, w Piotrogrodzie spraw metropolity Beniamina, ktry sta na przeszkodzie prbom przekazania wadzy w rce dziaaczy ywej Cerkwi. W guberniach i powiatach, to tu, to tam, aresztowano metropolitw i archijerejw, a ju za grubymi, rybami, jak to zwykle, szy awice drobnicy: protojereje, zakonnicy i diakoni, o ktrych gazety nie pisay. Wsadzano tych, ktrzy przeciwstawiali si nowinkarskim zapdom ruchu ywej Cerkwi.Duchowni stanowili sta cz codziennego poowu, srebro ich siwizny migao w kadym transporcie soowieckim.Wpaday poczynajc od wczesnych lat 20. grupy teozofw, mistykw, spirytystw (grupa profesora Pahlena zawinia tym, e prowadzia protokoy rozmw z duchami), stowarzyszenia religijne, filozofowie z kka Mikoaja Bierdiajewa. Mimochodem zostali te rozgromieni i wyaresztowani wschodni katolicy (zwolennicy Wodzimierza Soowiowa), grupa A. J. Abrikosowej. Rozumie si samo przez si, e pakowano za kraty take tych, co byli katolikami par excellence polskich ksiy.Jednak pene wykorzenienie religii w kraju, ktre w latach 20. i 30. stanowio jeden z waniejszych celw dziaalnoci GPUNKWD, mogo by osignite tylko drog masowych aresztowa samych wierzcych prawosawnych. Intensywnie chwytano zatem, wsadzano i zsyano zakonnikw i zakonnice, ktrzy tak bardzo zaczerniali obraz dawnego rosyjskiego ycia. Wyapywano i sdzono aktyw parafialny. Krgi rozchodziy si coraz szerzej i oto ju garciami chwytano po prostu wiernych starych ludzi, zwaszcza kobiety, ktre z wikszym uporem trzymay si wiary i ktre teraz, W etapowych wizieniach i w obozach dugie lata nosiy przezwisko mniszek.To prawda, mwio si, e aresztuj i sdz ludzi nie za sam wiar, tylko za goszenie swoich przekona i wychowywanie dzieci w tym duchu. Jak to pisaa Tania Chodkiewicz:

Modli si nikt ci nie zabrania,Lecz tak... by sysza tylko Bg.

(Za ten wiersz dostaa dziesi lat). Czowiek, wierzcy e dane mu byo pozna prawd, zmuszony jest ukrywa j... przed wasnymi dziemi!! Wychowanie dzieci w duchu religijnym zaczto w latach 20. kwalifikowa wedug artykuu 5810, to znaczy jako agitacj kontrrewolucyjn! Co prawda, jeszcze w trakcie rozprawy podsdny mg zaprze si wiary. Niezbyt czsto, ale zdarzao si czasem, e ojciec deklarowa odstpstwo i zostawa na wolnoci, aby mc dzieci wychowywa: matka za sza na Solwki (przez

32

wszystkie te dziesiciolecia kobiety przejawiay o wiele wiksz stao i arliwo).Wszystkim skazanym za religi dawano dych, najciszy w tych czasach wyrok.(Czyszczc z brudw wiksze miasta, by przygotowa teren dla przyszego, czystego spoeczestwa w tych wanie latach, zwaszcza w 1927 roku, razem z mniszkami przysyano na wyspy Soowieckie rwnie prostytutki. Mioniczki lekkiego ycia i ziemskich uciech dostaway z lekkiego paragrafu po trzy lata. Warunki istniejce w wizieniach i punktach etapowych oraz w samym obozie Soowieckim nie przeszkadzay im w cigniciu zyskw ze swego rzemiosa od nadzorcw i konwojentw, tote po trzech latach z wypchanymi walizkami wracay do punktu wyjcia. Skazanym za za wiar odcito wszelk mono powrotu do dzieci i ojczystych stron).Ju we wczesnych latach 20. pojawiy si potoki o jednolitym skadzie narodowym chwilowo niedue nawet jak na peryferie, skd pyny, a c dopiero mierzc rosyjskim okciem: mussawatystw z Azerbejdanu, dasznakw z Armenii, gruziskich mienszewikw i Turkmenw basmaczy, sprzeciwiajcych si ustanowieniu owieckiej wadzy w Azji rodkowej (pierwsze rodkowoazjatyckie sowiety deputatw skaday si w znacznej wikszoci z Rosjan i widziano w nich instytucje rosyjskie). W 1928 roku wyaresztowano peny skad organizacji syjonistycznej Hechaluc, jako e nie potrafia wykaza si nalenym pdem do internacjonalizmu.Wrd nastpnych pokole ustalio si przekonanie, e lata 20. byy okresem niczym nie skrpowanej, rozpasanej wrcz wolnoci. W tej ksice natkniemy si jeszcze na ludzi, ktrzy inaczej lata 20. widzieli. Bezpartyjni studenci w tych czasach walczyli o autonomi wyszych uczelni, o prawo do zebra, o zmniejszenie w programie studiw nadmiernego balastu wychowania politycznego. Odpowiedzi byy aresztowania. Mnoyy si w okresach przedwitecznych (np. przed l maja 1924 roku). W 1925 roku studenci lenigradzcy (byo ich okoo setki) dostali po trzy lata wizienia w politizolatorze za czytanie emigranckiego pisma Socjalisticzeskij Wiestnik i studiowanie dzie Plechanowa (za swoich modych lat sam Plechanow za demonstracj antyrzdow pod soborem Kazaskim wykpi si znacznie lejsz kar). W 1925 roku zaczto ju aresztowa pierwszych (bardzo modych) trockistw. (Dwch naiwnych onierzy Czerwonej Armii, pomnych na rosyjsk tradycj, zaczo zbiera pienidze na rzecz aresztowanych trockistw i te trafio do politizolatora).Rozumie si, e ciosy wcale nie omijay klasy byych wyzyskiwaczy. Przez cae lata 20. trwao nkajce polowanie na (byych oficerw, ktrzy si jako uchowali, i biaych, co nie zasuyli sobie na rozstrzelanie podczas wojny domowej, i biaoczerwonych ktrzy mieli za sob sub w obu armiach po kolei, i carskoczerwonych, ktrzy jednak nie cay czas spdzili w Armii Czerwonej, albo mieli w przebiegu kariery subowej jakie luki, nie

33

wyjanione czarno na biaym. Byo to nkanie, wyrok bowiem nie zapada od razu, tylko cigny si bez koca to te by pasjans! wci nowe kontrole, kopoty z prac, z meldunkiem: zamykano ich, potem puszczano na wolno, znw ich zamykano ale stopniowo prawie wszyscy znaleli si w obozach, skd nigdy ju nie mieli wrci.Jednake wysanie oficerw na Archipelag bynajmniej sprawy nie zaatwio, problem tu si dopiero zaczyna: byy przecie jeszcze matki, ony i dzieci oficerw. Poddajc rzecz spoecznej analizie, jak zwykle nieomylnej, atwo byo sobie wyobrazi jakie nastroje panuj w tych rodzinach po aresztowaniu ojca. Tym samym ci ludzie zmuszali wrcz wadze, by ich take aresztowa! Wic ten potok take popyn.W latach 20. ogoszono amnesti dla kozakw, ktrzy uczestniczyli w wojnie domowej. Z wyspy Lemnos wrcili do Rosji, na Kubap, dostali ziemi. Pniej wszystkich wsadzono za kraty.Przycupnli w ukryciu i stopniowo byli wyapywani take wszyscy byli urzdnicy pastwowi. Maskowali si chytrze, korzystajc z tego, e nie wprowadzono jeszcze w Republice ani systemu paszportowego, ani jednolitych ksieczek pracy i wkrcali si do sowieckich instytucji. Ratoway spraw w takich razach jakie przejzyczenia, przypadkowe spotkania, ssiedzkie donosy... to znaczy raporty bojowe. (A czasem zupeny przypadek. Niejaki Mowa przechowywa u siebie spis wszystkich byych pracownikw aparatu sprawiedliwoci pewnej guberni. W 1925 roku znaleziono ten spis przypadkowo i wszystkich wymienionych w nim rozstrzelano).W ten sam sposb pyny rzeki aresztowanych za ukrywanie, pochodzenia spoecznego, za pochodzenie spoeczne. Byy to szerokie pojcia. Zamykano potomkw rodw szlacheckich jako szlachetnie urodzonych. Zamykano ich rodziny. I wreszcie nie bardzo wiedzc o co chodzi zamykano te tych, ktrym przyznano niegdy tzw: szlachectwo osobiste tzn. po prostu kadego, kto otrzyma swego czasu dyplom uniwersytecki. A skoro ju zamknito, to nie ma drogi powrotnej, sprawa nie do odrobienia. Stranik Rewolucji nie moe si myli.Nie, jednak istnieje droga powrotna! s to wte, chuderlawe prdy przeciwbiene ale czasem wyrywaj si one na powierzchni. Tu przypomnimy pierwszy z nich. Wrd szlacheckich i oficerskich on czy crek trafiay si nierzadko kobiety wyjtkowych zalet osobistych i duej urody. Niektre z nich potrafiy wrci do dawnego ycia przebojem, wskim korytem wiodcym wstecz pod prd. Byy to te, ktre dobrze zapamitay, e yje si tylko raz i e nie ma nic droszego nad wasne ycie. Zaofiaroway wic swoje usugi GPUNKWD w charakterze informatorek czy wsppracowniczek, jak tam ktra: te, ktre komu wpady w oko zostaway przyjte i byy to najwydajniejsze z informatorek! Okazyway GPU ogromn pomoc i cieszyy si penym zaufaniem byych ludzi. Wymienia si wrd nich ostatni ksin Wiazjemsk, wybitn porewolucyjn donosicielk

34

(donosicielem by take jej syn na Sowkach) i Konkordi Nikoajewn Josse, niewiast wyjtkowych zapewne zalet; ma jej, oficera, rozstrzelano w jej obecnoci, j sam zesano na Sowki, ale zdoaa wybaga sobie powrt i w pobliu Wielkiej ubianki prowadzia pniej salon, ktry odwiedzany by chtnie przez dygnitarzy tej Instytucji. Po raz wtry wsadzono j dopiero w 1937 roku razem z jej klientami z paczki Jagody.mieszne to, ale moc niedorzecznej jakiej tradycji zosta nam w spadku po dawnej Rosji Polityczny Czerwony Krzy. Mia trzy oddziay: moskiewski (Pieszkowa, Winawer), charkowski (Sandomirska) i piotrogrodzki. Moskiewski oddzia by grzeczny i a do 1937 roku nie rozpdzono go. Piotrogrodzki za (stary ludowiec Szewcow, kulawy Hartman, Koczerowski) zachowywa si nieznonie, bezczelnie wtrca si do politycznych Spraw, szuka poparcia u starych winiw Szlisselburga (jak Noworusski, wsposkarony w procesie Aleksandra Ulianowa) i pomaga nie tylko socjalistom, lecz rwnie kaerom (kontrrewolucjonistom). W 1926 roku oddzia zosta rozwizany, za jego dziaacze poszli na zesanie.Mijaj lata i zaciera si w pamici to, czego si nie odwiea wspomnieniem. W dalekiej perspektywie lat wspominamy 1927 rok jako bezpieczny i syty rok jeszcze nie skrconego o gow NEPu. Tymczasem by to rok peen napicia, dygota od gazetowych eksplozji i uwaany by u nas bo tak sugerowano za przedwit rewolucji wiatowej. Zamordowaniu posa sowieckiego w Warszawie, ktrego opisy zaleway cae kolumny czerwcowych dziennikw, Majakowski powici cztery wiersze pene piorunw.Ale, masz ci kopot: Polska skada wyrazy alu, samotnego zabjc posa Wojkowa pakuj tam do wizienia jak tu wic i wobec kogo zastosowa dyrektyw poety:

Spjni, prac i hartem w pomcieNaszczutej sforze ukrci karki!

Na kim tu mci si? Komu ukrca karki? Ot tu wanie zacza si tzw. wojskowa branka. Jak zawsze, jak przy kadej ruchawce i w kadej chwili napicia, id pod klucz byli ludzie, id anarchici, eserzy, mienszewicy. albo po prostu inteligencja. Bo faktycznie kogo tu aresztowa w orodkach miejskich? Przecie nie klas robotnicz! Ale inteligencja kadetopodobna ju bya niele przetrzebiona po 1919 roku. Czy nie czas zatem zabra si do inteligencji, ktra wmawia sobie, e jest postpowa? Wzi pod lup studentw. Tu te Majakowski zgasza si w sam por:

Myl o komsomole przez dni i tygodnieWasnych szeregw nie spuszczaj z okaCzy wszyscy komsomolcy tej nazwy s godni.Czy moe to tylko komsomolcy na pokaz?

35

Wygodny wiatopogld rodzi wygodny termin prawny: profilaktyka spoeczna. Wchodzi on w uycie, zostaje zaakceptowany jest zrozumiay dla wszystkich. (Jeden z szefw budowy Kanau Biaomorskiego, azarz Kogan, ju wkrtce tak powie: Wierz, e osobicie jest pan zupenie niewinny. Ale jako wyksztacony czowiek powinien pan przecie rozumie, e prowadzona bya szeroka, zapobiegawcza akcja spoeczna!). I rzeczywicie, kiedy wzi pod klucz tych wszystkich niepewnych populczykw, ca t chwiejn i przegni inteligencj jeeli nie w przededniu wojny o rewolucj wiatow? Kiedy wielka ta wojna si zacznie bdzie ju za pno.I zaczyna si w Moskwie planowe przeczesywanie dzielnicy za dzielnic. Wszdzie kto musi by aresztowany. Haso brzmi: Tak hukn pici w st eby wiat wzdrygn si ze zgrozy! Do ubianki i Butyrek cign nawet we dnie suki, samochody osobowe, ciarwki kryte plandek, otwarte doroki. Korek w bramie, zator na dziedzicu, nie mona nady z wyadunkiem i rejestracj zatrzymanych. (To samo w innych miastach. W Rostowie nad Donem, w piwnicach Domu Numer Trzydzieci Trzy, podoga tak ju bya zatoczona, e aresztowana Bojko ledwie znalaza miejsce siedzce).Typowy przykad tej samej fali: kilkudziesiciu modych ludzi urzdza sobie jakie wieczorki muzyczne nie uzgodnione z GPU. Suchaj muzyki, pniej pij herbat: pienidze na t herbat, jakie kopiejki, zbieraj sami skadkowym sposobem, te tego z nikim nie uzgadniajc jasne e muzyka to tylko parawan, za ktrym kryj si kontrrewolucyjne nastroje, skadki za zbierane s nie na adn herbat, tylko na pomoc dla zdychajcej buruazji midzynarodowej. Bd wic wszyscy aresztowani, obrywaj od trzech do dziesiciu lat (Anna Skaypnikowa pi), za podegacze, uporczywie nie przyznajcy si: do winy (Iwan Nikoajewicz Wariencow i inni) zostaj ROZSTRZELANI!Albo znowu w tym samym roku gdzie w Paryu zwoany zostaje emigrancki zjazd koleeski byych wychowankw puszkinowskiego Liceum w Carskim Siole. Pisze si o tym w gazetach. Jasne, e to intryga miertelnie rannego imperializmu. I oto zostaj aresztowani WSZYSCY byli licealici pozostali jeszcze w ZSSR, a dla kompletu take wychowankowie innej, podobnie uprzywilejowanej uczelni o profilu prawniczym.Jedynie umiarkowana pojemno SONa (Soowieckij agier Osobowo Naznaczenija Soowiecki Obz Specjalny) ogranicza chwilowo rozmiary wojkowskiej branki. Ale ju rozpocz si rakowaty rozrost Archipelagu GUag i wkrtce przerzuty pokryj cay kraj.Nowy przysmak spodoba si i wzbudzi nowe apetyty. Pora ju zada mocny cios inteligencji technicznej, zbyt dufnej, przekonanej e jest niezastpiona, i nienawykej do chwytania w lot rozkazw.Waciwie to nigdymy nie mieli zaufania do inynierw na tych fabrykanckich lokajw i pucybutw od pierwszych chwil Rewolucji dawalimy

36

zdrowe, robotnicze baczenie i trzymalimy ich pod kontrol. Jednak w okresie odbudowy pozwalalimy im pracowa w naszych zakadach, ca si klasowego natarcia kierujc przeciw reszcie inteligencji. Ale w miar jak dojrzewao nasze kierownictwo gospodarcze, WSNCh i GOSPLAN, w miar jak zwikszaa si ilo planw, w miar jak te plany cieray si wzajemnie i spychay janiejsza stawaa si szkodnicza istota starej warstwy inynierskiej, jej obuda, przebiego i sprzedajno. Stranik Rewolucji zerkn na nich czujniejszym okiem i gdziekolwiek je obrci, tam zaraz znajdowa gniazdo szkodnikw.Uzdrawiajca ta dziaalno przesza na pene obroty poczynajc od 1927 roku i dziki niej proletariat z ca wyrazistoci ujrza przyczyny naszych gospodarczych niepowodze i brakw. W resorcie transportu (koleje!) szkodnictwo (dlatego tak trudno dosta si do pocigu, std wanie nieregularno dostaw). W elektrowni moskiewskiej szkodnictwo (kopoty ze wiatem). W przemyle naftowym szkodnictwo (nie uwiadczysz nafty). W przemyle wkienniczym szkodnictwo (czowiek pracy nie ma co na grzbiet woy). W kopalnictwie wglowym kolosalne szkodnictwo (dlatego czowiek marznie!). W metalurgii, w przemyle zbrojeniowym, w zakadach budowy maszyn, w stoczniach, w przemyle chemicznym, w kopalniach rudy, zota i platyny, w gospodarce wodnej wszdzie ropiejce wrzody szkodnictwa! Ze wszystkich stron watahy wrogw z suwakami logarytmicznymi! GPU urobio sobie rce po okcie, wyapujc tych. szkodnikw. W stolicach i na prowincji pracowicie zasiaday kolegia OGPU i sdy proletariackie, babrzc si w tym lepkim gnoju i masy pracujce, supiejc ze zgrozy, co dzie z gazet dowiadyway si (albo i nie) o wci nowych podych sprawkach. Dowiedziay si tak o Palczyskim, von Mecku, Wieliczce a ilu byo bezimiennych. Kada ga produkcji, kada fabryka i spdzielnia pracy miaa obowizek szukania u siebie dowodw szkodnictwa a ledwo zaczynano ich szuka, zaraz si znajdoway (z pomoc GPU). Jeli jaki inynier przedrewolucyjnego chowu nie zosta nawet zdemaskowany jako zdrajca, to z pewnoci wolno go byo zaliczy do podejrzanych.I jacy to perfidni zoczycy byli z tych starych inynierw, jak szatasko rnorodne sposoby stosowali, byle tylko szkodzi! Mikoaj Karowicz von Meck w Ludowym Komisariacie Transportu udawa fachowca oddanego bez reszty sprawie nowej gospodarki, potrafi dugo i z zapaem mwi o ekonomicznych aspektach budowy socjalizmu i lubi udziela rad. Jedna z tych rad, najbardziej szkodliwa, bya taka: wyduy skady pocigw towarowych, nie ba si pewnego przecienia. Z pomoc GPU von Meck zosta zdemaskowany (i rozstrzelany): celem jego byo przedwczesne zuycie szyn, wagonw i parowozw po to, aby pozbawi republik kolei elaznych w momencie napadu interwentw. Kiedy za niedugo potem nowy narkom transportu, tow. Kaganowicz, zleci, by uruchomi wanie skady dusze, superprzecione, nawet w dwj i trjnasb (za to odkrycie i on i inni

37

naczelnicy dostali ordery Lenina) to przewrotni inynierowie wystpili teraz w roli bawochwalcw norm robili krzyk, e to przekracza dopuszczalne normy, e zgubnie dziaa na trwao taboru; zostali wic sprawiedliwie rozstrzelani za brak wiary w moliwoci socjalistycznego transportu.Tych bawochwalcw bilimy przez szereg lat, peno ich we wszystkich dziedzinach; wymachuj swoimi wykalkulowanymi formukami i nie chc zrozumie, jak bardzo entuzjazm personelu pomaga mostom i maszynom. (S to lata wywracania na nice caej ludowej psychologii: obrcono w miech rozwan sentencj ludow e co nagle, to po diable i podwaono sens starego przysowia mwicego, e kto pomau jedzie, ten dalej zajedzie). Jedyna rzecz, ktra niekiedy odwleka aresztowanie starego inyniera, to brak kompetentnego nastpcy. Mikoaj Iwanowicz adyenski, naczelny inynier zakadw przemysu wojskowego w Iewsku, z pocztku aresztowany zosta za teori o nieprzekraczalnoci norm technicznych, za lep wiar w granice wytrzymaoci (w zwizku z czym uwaa za niewystarczajce sumy, przydzielone przez narkoma Ordonikidze na rozbudow zakadw.) Ale pniej zamieniaj mu kar na areszt domowy i ka obj dawne stanowisko (bo bez niego produkcja ulega dezorganizacji). adyenski robi porzdek. Ale kredyty byy i s dalej niewystarczajce wic adyenski znw idzie za kraty za nieprawidow gospodark kredytami: dlatego wanie ich nie starczao, e naczelny inynier le nimi gospodarowa! W przecigu roku adyenski umiera przy wyrbie lasu.Tak oto w cigu kilku lat zamano krgosup starej rosyjskiej kacie inynierskiej, chlubie naszego kraju, ulubionym bohaterom utworw Garina, Michajowskiego i Zamiatina.Rozumie si samo przez si, e ten potok, jak to zawsze, porywa take innych ludzi, bliskich, czy zwizanych ze skazanymi, wic rwnie... nie ma czowiek chci plami spiowego, jasnego wizerunku Stranika, ale c, kiedy trzeba... wic rwnie tych, ktrzy nie chcieli zosta donosicielami. Ten najgbiej ukryty, nigdzie nie wystpujcy jawnie potok winiw prosimy zawsze mie na uwadze przy lekturze tej ksiki zwaszcza, gdy mowa o pierwszym dziesicioleciu po rewolucji: ludzie byli wtedy jeszcze nie pozbawieni dumy, wielu jes