alfonso xiii: a crise da restauracin (1902 …...a crise da restauración e a dictadura de m. primo...

61
A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN (1902-1931) A proclamación de Alfonso XIII como rei, maio de 1902, á idade de 17 anos trouxo un elo de esperanza na cidadanía, esperanza que frustaron tanto o propio monarca como os dirixente políticos, porque anque mudaron as persoas que dirixían os partidos, non o fixeron os comportamentos de que facían gala. É máis, o período estará marcado pola consagración da crise da Restauración, comenzando polas que xera o propio monarca, as chamadas “crises orientáis”, por producirse na residencia do Monarca, no Palacio de Oriente, e que teñen, na xestión directa do rei nos continuados cambios de goberno, un efecto perverso para o sistema; porque hai unha permanente inestabilidade gubernamental se temos en conta que entre 1902 e 1907, e entre 1917 e 1923 a duración media dos gobernos alcanza só os 5 meses; e a duración dos gobernos entre 1907 e 1917 alcanzan de media os 17 meses, menos de ano e medio: porque en todo o período o sistema de alternancia pactada mostrouse incapaz de incorporar ás novas forzas emergentes tanto o republicanismo como o socialismo e os movementos nacionalistas, que estaban a mobilizar as masas sociais urbanas moi alonxadas dos partidos turnantes, que nunca chegaron a seren expresión da opinión pública. É pois unha etapa de continuismo, só sacudida pola modificación da lei electoral de 1907, a guerra mundial e o incremento das tensións sociais, que obrigan o goberno a adoptar medidas excepcionais e estados de excepción. Doc. 5/1.- Lei electoral de 1907 (8 de agosto de 1907) Art. 1.- Idem Art. 2.- Todo elector tiene el derecho y deber de votar en cuantas elecciones fueren covocados en su distrito. Art. 4.- (Idem que o 3º de 1890) Art. 29.- En los distritos donde no resultaren proclamados candidatos en mayor número de los llamados a ser elegidos, la proclamación de candidatos equivale a su elección, y los releva de la necesidad de someterse a ella. A situación política parece acougar diante da guerra declarada en 1914 e queda marcada por unha estricta neutralidade, o que non impediu actitudes particulares afíns a cada bando, dividindo ós españois entre anglófilos e xermanófilos. Doc. 5/2 O político Eduardo Dato comenta a situación internacional en 1914 El Gobierno de S.M. respondiendo a la cortés invitación de la minoría de conjunción republicano-socialista, tiene una verdadera satisfacción al manifestar ante el Congreso que persevera en la actitud de neutralidad. Mantendremos, pues, esa actitud de neutralidad de la que jamás voluntariamente hemos de apartarnos y si contra los que fundamentalmente creemos, si contra lo que constituye nuestra honrada convicción llegase en el curso de las circunstancias, un momento en el cual debiéramos considerar si esa neutralidad era o no compatible, nuestra actitud no cambiaría en lo más mínimo antes de ver si eran compatibles con los intereses del Estado español, acudiríamos al Parlamento. Y si las Cortes tuvieran suspendidas las sesiones, las convocaríamos al efecto de que deliberasen sobre este punto esencial para la vida de España, porque nosotros, señores, tenemos una fé ciega, una confianza absoluta en el patriotismo y sabiduría de las Cortes. No esperamos que llegue el caso (en hipótesis todo ha de admitirse) de que España pueda ser objeto de alguna agresión. Os problemas, agora vinculados á incidencia da guerra europea na economía, aumentan as dificultades políticas, reiterando de novo as constantes alternativas no executivo entre 1917 e 1923, etapa na que se relevan ata trece gobernos diferentes.

Upload: others

Post on 08-Mar-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

194

ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN (1902-1931)

A proclamación de Alfonso XIII como rei, maio de 1902, á idade de 17 anos trouxo un elo

de esperanza na cidadanía, esperanza que frustaron tanto o propio monarca como os dirixente

políticos, porque anque mudaron as persoas que dirixían os partidos, non o fixeron os

comportamentos de que facían gala. É máis, o período estará marcado pola consagración da

crise da Restauración, comenzando polas que xera o propio monarca, as chamadas “crises

orientáis”, por producirse na residencia do Monarca, no Palacio de Oriente, e que teñen, na

xestión directa do rei nos continuados cambios de goberno, un efecto perverso para o sistema;

porque hai unha permanente inestabilidade gubernamental se temos en conta que entre 1902 e

1907, e entre 1917 e 1923 a duración media dos gobernos alcanza só os 5 meses; e a duración dos

gobernos entre 1907 e 1917 alcanzan de media os 17 meses, menos de ano e medio: porque en

todo o período o sistema de alternancia pactada mostrouse incapaz de incorporar ás novas

forzas emergentes tanto o republicanismo como o socialismo e os movementos nacionalistas,

que estaban a mobilizar as masas sociais urbanas moi alonxadas dos partidos turnantes, que

nunca chegaron a seren expresión da opinión pública. É pois unha etapa de continuismo, só

sacudida pola modificación da lei electoral de 1907, a guerra mundial e o incremento das

tensións sociais, que obrigan o goberno a adoptar medidas excepcionais e estados de excepción.

Doc. 5/1.- Lei electoral de 1907 (8 de agosto de 1907) Art. 1.- Idem Art. 2.- Todo elector tiene el derecho y deber de votar en cuantas elecciones fueren covocados en su distrito. Art. 4.- (Idem que o 3º de 1890) Art. 29.- En los distritos donde no resultaren proclamados candidatos en mayor número de los llamados a ser elegidos, la proclamación de candidatos equivale a su elección, y los releva de la necesidad de someterse a ella. A situación política parece acougar diante da guerra declarada en 1914 e queda marcada

por unha estricta neutralidade, o que non impediu actitudes particulares afíns a cada bando,

dividindo ós españois entre anglófilos e xermanófilos.

Doc. 5/2 O político Eduardo Dato comenta a situación internacional en 1914 El Gobierno de S.M. respondiendo a la cortés invitación de la minoría de conjunción republicano-socialista, tiene una verdadera satisfacción al manifestar ante el Congreso que persevera en la actitud de neutralidad. Mantendremos, pues, esa actitud de neutralidad de la que jamás voluntariamente hemos de apartarnos y si contra los que fundamentalmente creemos, si contra lo que constituye nuestra honrada convicción llegase en el curso de las circunstancias, un momento en el cual debiéramos considerar si esa neutralidad era o no compatible, nuestra actitud no cambiaría en lo más mínimo antes de ver si eran compatibles con los intereses del Estado español, acudiríamos al Parlamento. Y si las Cortes tuvieran suspendidas las sesiones, las convocaríamos al efecto de que deliberasen sobre este punto esencial para la vida de España, porque nosotros, señores, tenemos una fé ciega, una confianza absoluta en el patriotismo y sabiduría de las Cortes. No esperamos que llegue el caso (en hipótesis todo ha de admitirse) de que España pueda ser objeto de alguna agresión. Os problemas, agora vinculados á incidencia da guerra europea na economía, aumentan

as dificultades políticas, reiterando de novo as constantes alternativas no executivo entre 1917 e

1923, etapa na que se relevan ata trece gobernos diferentes.

Page 2: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

195

A marcha da política africanista incrementará estas dificultades a partir de 1920. A

derrota de Annual en 1921 provocará unha convulsión política trala que se esixiron

responsabilidades, incluso a Alfonso XIII. O papel deste resulta considerable no sistema

político, ó permitirlle influir continuadamente nas diferentes tendencias que se vaian

adoptando. As súas actitudes, en ocasións incoherentes, non tranquilizan o panorama e van

contribuindo á progresiva merma do prestixio da Monarquía. A difícil situación remata co

recoñecemento da Dictadura de Miguel Primo de Rivera.

Page 3: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

196

Cuestionamento do modelo de monarquía liberal O fracaso da ‘revolución desde arriba’

As esperanzas depositadas no novo monarca aparecen lastradas polas consecuencias da

crise do 98. A reorganización dos partidos turnantes, que encabezan líderes dunha nova

xeración, non derrubou a mecánica política da Restauración. Séguese mantendo o turno de

partidos entre conservadores, agora dirixidos por Maura, Silvela ou Villaverde, e liberais nas

figuras de Canalejas, Montero Ríos ou Moret, anque con maior número de tendencias internas

que dificultan a formación de gobernos estables:

Doc. 5/3 Discurso de José Canalejas ó ser elixido presidente do Congreso, en 1906 Sí; este continuo ascender de los partidos políticos a deshora para caer a destiempo; esta prórroga bienal de los preceptos que nos exigen la deliberación anual de los gastos y de los ingresos; estas crisis de situaciones concretas o parciales, de Ministros que desfilan ante nosotros como en una proyección cinematográfica; este agotar la vida de las Cortes, aun antes de haber alcanzado la plenitud de su existencia y aun casi definido su programa es, en sentir mío, contrario al espíritu de la Constitución. La Constitución ha fijado sus plazos, ha establecido sus trámites, ha dispuesto sabiamente en qué discordias de la voluntad nacional con la representación parlamentaria podrá el poder moderador del Estado producir las grandes crisis de las elecciones; pero no ha podido sino prever por la estabilidad de esos poderes, por la consistencia en los plazos electorales, que el cuerpo electoral esté conturbado y desmoralizado por tantas y tan constantes consultas, hasta el punto de que las Cortes españolas, como los frutos prematuros apenas nacen cuando llega su madurez.

Dende unha perspectiva conservadora A. Maura aparece como o representante máis

relevante do rexeneracionismo político a través do que se deu en chamar “revolución dende

arriba” que pretende a confluencia da España oficial á España real, con intentos moralizantes da

vida política e admistrativa, ante a persistencia do caciquismo e o alonxamento das masas da

participación política

Doc. 5/4 mitín de Antonio Maura en Valladolid (1902) “Ahora más que nunca es menester que la Nación sienta que el poder público asiste a sus necesidades y emprende siquiera el camino de aquella regeneración, tan vanamente cantada en todas las lenguas. Ya no hay tiempo para el orden y para el método, no se puede ir con parsimonia a la realización de la obra, hay que hacer la revolución desde el gobierno, porque si no se hará desde abajo y será asoladora, ineficaz y vergonzosa, y probablemente la disolución de la nación española” A lei electoral de 1907 pretendía poñer coto ó caciquismo ó atribuir a confección e

supervisión das listas electorais a un instituto independente para garantir o exercicio do sufraxio

universal; ou a Lei de reforma da Administración Local, na mesma liña de impedir a obstrucción

dos poderes locais ó exercio da liberdade política, serviron de pouco, como se pode apreciar no

cadro de representación política.

Doc. 5/5 Informe confidencial do conde de Romanones sobre as eleccións municipais de 1909 en Madrid El estudio del censo hace ver la fuerza grande que el elemento oficial tiene, lo que ocurre es que a este elemento no se le mueve en la forma debida. Hace ocho días que he pedido como Presidente del Comité Provincial a los ministros una relación de todo el personal a sus órdenes, con sus domicilios, para ver en el censo en qué secciones y en qué distrito tienen que votar y enviar con anticipación a los Ministerios las candidaturas, dentro ya de los respectivos sobres, á fin de que fueran entregados en la forma más eficaz posible. Estas candidaturas irán contraseñadas y en cada sección se llevará nota de los empleados que voten y de la candidatura que emitan, cosa importante no solamente para esta elección sino para las próximas de Cortes. Yo considero que la influencia oficial debe extenderse no sólo a los empleados de todos y cada uno de los Ministerios, sino también a todos los organismos y servicios que de ellos dependen y de todos ellos le acompaña una breve relación por si estima conveniente dar las órdenes necesarias para que esa influencia se haga sentir. Hay que tener en cuenta que en los Ministerios no se puede tratar lo mismo a los empleados que a los porteros y ordenanzas; a estos se les debía obligar a ir a votar bajo las inmediatas órdenes de los porteros mayores y haciendo responsables a estos de los votos que emitieran.

Page 4: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

197

Doc. 5/6: Exemplificación dos permanentes cambeos no executivo (1902-1923)

A lei electoral, que

permitía o nomeamento

directo de quen acudira só

nunha demarcación, fixo que 1

de cada catro diputados

obtivese o escano sen loita

política, e que a abstención

medrara de xeito preocupante,

a pesares da obligatoriadade

do sufraxio. Ponse de

manifesto o desinterese da

poboación por o que

consideraban unha farsa

política. As propostas feitas

dende arriba, á marxe da

maioría da cidadanía, sen

unha transformación das

estructuras de poder vixentes,

fixo inviable unhas elección sinceiras e unha política limpa acorde ás regras da democracia

parlamentaria. A falla de apoio doutras forzas conservadoras e as posturas persoais de membros

destacados dos partidos turnantes varreron os intentos reformistas.

Presidente Tendencia política Duración

anos meses días

Fco. Silvela R. Fdez. Villaverde A. Maura M. Azcárraga Fdez. Villaverde E. Montero Ríos S. Moret J. Lópes Domínguez S. Moret A Aguilar Correa A. Maura S. Moret J. Canalejas M. García Prieto Conde Romanones E. Dato Conde Romanones M. García Prieto E. Dato M. García Prieto A. Maura M. García Prieto Conde Romanones A. Maura J. Sanches de Toca M. Allendesalazar E. Dato G. Bugallal Araújo M. Allendesalazar A. Maura J. Sánchez Guerra M. García Prieto

Conservador ConservadorModerado Conservador Conservador Conservador Moderado Liberal Liberal Liberal radical Liberal Liberal Moderado Liberal Canalejista Goberno Interino Liberal Conservador Concentración Liberal Concentración Liberal Conservador Concentración ConcentraciónNacional Concentración Liberal Romanonista Maurista Conservador Concentración Conservador Interino Copnservador Concentración Conservador Liberal

- - 1 - - - - - - - 2 - 2 - - 2 1 - - - - - - - - - - - - - - -

7 4 0 1 4 5 8 4 - 1 9 3 9 - 11 1 4 1 4 4 7 - 4 3 4 4 10 - 5 6 8 9

14 16 11 11 27 8 6 24 4 21 27 18 10 2 13 22 15 22 22 19 17 26 10 5 22 23 3 5 1 24 29 8

A caída do maurismo, coincidente cos acontecementos da Semana Tráxica barcelonesa,

que hai que interpretar coma resultado da confluencia do ideario catalanista, as críticas ó

africanismo e o movemento social, implicou, tamén o fin do tradicional turnismo político

aceptado dende o Pacto de El Pardo de 1885, alomenos tal e como se entendía ata entón. Na

dura represión gubernativa executáronse ós responsables da sublevación, entre eles ó pedagogo

anarquista Ferrer i Guardia, o que non deixeu de ser un erro político maís, habida conta da

repercusión negativa deste feito no ámbito internacional. Esto permitirá o paso ós liberais, que

teñen como representante a José Canalejas, quen ofrecerá unha opción política complexa, na

que se misturan trazos de esquerdismo —reforma do reclutamento e posición non confesional—

cunha decidida actuación fronte ós repetidos problemas de orde pública, como a folga de

ferroviarios de 1912. A obra política de Canalejas, coa que pretendía facer unha segunda

renovación interna do país, remata inesperadamente co seu asasiñato en novembro de 1912, sen

que se produza ninguna variación nen no carácter fraudulento das eleccións, nen no carácter

oligárquico do sistema, máis cunha marcada división nos partidos dinásticos.

Page 5: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

198

Doc. 5/7.- M. MAURA descrebe a composición sociolóxica dos partidos do turnismo político ¿Que foron, que significaron, na realidade, esos dous partidos, destinados a pervivir como históricos? Somentes o elemetno integrador dunha oligarquía, partida en dous, non por ganas, senón por necesidades do turno ministerial nas tarefas desgastadoras do goberno [...]. A plana maior liberal, ó igual que a conservadora, estaban formadas indistintamente por xenerais dos exércitos de Terra e Mar, grandes de España, títulos do reino, terratenentes, capitalistas, homes de profesións liberais, moi en especial da avogacía [...]. Dispuña tamén cada partido de oficialidade e clases, esto é: gobernadores civiles, alcaldes, concelleiros, diputados provinciais, aspirantes a todos eses postos e muñidores electorias que lles eran lealmente adictos; mais carecían en puridade de soldados, é dicir, de masas. Doc. 5/8 Actas electorais de 1920 En el pueblo de Gallegos del Río no se celebró la elección, y se simularon los resultados, ya que el hecho de aparecer votando la mayoría de los electores por orden alfabético así lo demuestra, puesto que es inverosímil que esos electores se pusieran de acuerdo previamente para presentarse a votar en grupos numerosos y ordenados, formados por personas con apellidos que comenzasen por la misma letra del alfabeto. (Acta electoral del distrito de Alcañices, Zamora) En Cangas (Oviedo), se produjo una protesta generalizada por la multitud de coacciones ejercidas por las autoridades administrativas; también por la compra de votos y porque los Ayuntamientos retrasaron la formación de los repartos de consumos y las operaciones de quintas, como amenaza a los electores. (Actas del distrito de Cangas (Oviedo).

A guerra mundial detén o descrédito da política da Restauración; a crise de 1917 a 1923

na que se combinan diversos ámetos, militar, social, dos diputados, colonial e do matonismo

non fixo máis que acentuar a perda de cofianza o que rematou por desembocar nun golpe de

man militar que instaura, baixo a monarquía, a dictadura de Primo de Rivera.

Page 6: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

199

COMPOSICIÓN DE TEXTO (Xuño 2005) OPCION 1

Baseándote nos seguintes documentos debes compoñer un texto sobre a crise da Restauración. Aberta coa perda das colonias ultramariñas en 1898, ao longo das primeiras décadas do século XX a crise vaise acentuando e manifestando en diferentes ámbitos: a disposición do Exército a tutelar a vida política (Doc.1), a crecente confl itividade social (Doc.2), os problemas bélicos en Marrocos (Doc. 3) e a exasperación da inestabilidade gubernamental (Doc.4) son algúns dos seus máis importantes síntomas. O pronunciamento de Primo de Rivera (Doc.5) supón o fi nal do réxime constitucional.

Doc. 1.-Artigo publicado na revista El Ejército Español en 1905: “Aos separatistas cataláns dilles que xa rematou a época das contemplacións; que de hoxe en adiante non

se poderá berrar ‘¡Morra España!’ sen que quen o berre saiba que é perigosísimo o berralo. Aos gobernos dilles que tamén pasou a época en que poidan amosarse débiles; que é preciso arrincar de raíz a semente separatista custe o que custe. E ás Cortes dilles así mesmo que se por imprevisión dos lexisladores non hai leis contra o separatismo, as fagan axiña, porque entrementres o Exército aplicará a lei suprema, a que dita o seu inquebrantable amor a España unha e intanxible”.

Doc. 2.-A UGT e a CNT convocan unitariamente a folga xeral en agosto de 1917:

“Pedimos a constitución dun Goberno Provisional que asuma os poderes executivo e moderador, e prepare, previas as modifi cacións imprescindibles nunha lexislación viciada, a celebración de eleccións sinceras, dunhas Cortes Constituíntes que aborden en plena liberdade os problemas fundamentais da constitución política do país. Mentres non se acade ese obxectivo, a organización obreira está absolutamente decidida a manter a súa actitude de folga. Cidadáns: non somos instrumentos de desorde, como na súa impudicia nos chaman con frecuencia os gobernantes que padecemos. Aceptamos unha misión de sacrifi cio polo ben de todos, pola salvación do pobo español, e solicitamos o voso concurso. ¡Viva España!”.

Doc. 3.-Viñeta alusiva ao desastre de Annual (1921):

Doc. 4.-A inestabilidade dos gobernos entre 1917 e 1922: Ano Toma

posesión Carácter político

191719171917191819181918191919191919192019211921192119221922

19 abril 11 xuño 3 novembro 22 marzo 9 novembro 5 decembro 15 abril 20 xullo 12 decembro 5 maio 8 marzo 13 marzo 14 agosto 8 marzo 7 decembro

Concentración liberal Conservador Concentración liberal Concentración nacional Concentración liberal Liberal Conservador Conservador Concentración Conservador Interino Conservador Concentración Concentr. Conservador Concentración liberal

Doc. 5,-En setembro de 1923, o xeneral Primo de Rivera xustifi ca así o seu golpe de Estado, aprobado pola Coroa:

“Españois: Chegou para nós o momento máis temido que esperado (...) de atender o clamoroso requirimento de cantos amando á Patria non ven para ela outra salvación que liberala dos profesionais da política, dos homes que por unha ou outra razón nos ofrecen o cadro de desventuras e inmoralidades que comezaron o ano 98 e ameazan a España cun próximo fi n tráxico e deshonroso. A mesta rede da política de concupiscencias colleu nas súas mallas, secuestrándoa, ata a vontade real (...).

Pois ben, agora irnos recabar tódalas responsabilidades e gobernar nós ou homes civís da nosa moral e doutrina. Non temos que xustifi car o noso acto, que o pobo san demanda e impón. Asasinatos (...), atracos, depreciación da moeda (...), rastreiras intrigas políticas tomando por pretexto a traxedia de Marrocos (...), precaria e ruinosa a producción agrícola e industrial, impune propaganda comunista, impiedade e incultura, xustiza influída pola política, descarada propaganda separatista (...). Non vimos chorar mágoas e vergoñas, senón poñerlles pronto radical remedio, para o que requirimos o concurso de tódolos bos cidadáns”.

Page 7: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

200

Page 8: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

201

Ρ Os grupos de oposición e a consolidación das ideoloxías nacionalistas (1902-1923) O resto dos partidos, apenas teñen relevancia debido ó interese de Cánovas de que no

xogo político non entrasen grupos enfrontados ó conservadurismo. Deste xeito, os demócratas, a

Unión Republicana, debido á imposibilidade de chegar ó poder, amósanse desunidas e incruso

verá como membros destacados do partido se afilian ós partidos turnantes. Os outros grupos

políticos apenas acadan actas de representación, e anque se teñan algún deputado, non son

alternativa.

Co novo reinado, ás dificultades dos programas do bipartidismo non son alleas as

tendencias políticas en auxe no primeiro tercio do XX: o republicanismo e o socialismo,

fundamentalmente, anque non só, porque os nacionalismos preséntanse nos seus territorios con

forza, sobre todo en Cataluña.

Doc. 5/9 Escanos obtidos polos republicanos

Escanos dos partidarios da República (1903-1923)

1936

30 3337

17

1115

1815

118

106

74111

6 60

10

20

30

40

Republicanos 36 30 17 37 33 19 15 18 15 11

R. Reformistas 11 8 6 10

Psoe 1 1 1 6 6 4 7

1903 1905 1907 1910 1914 1916 1918 1919 1920 1923

O republicanismo xurdía como un intento de profundizar na idea de reforma e cambio

que ven propoñéndose dende os anos 40 en España. Cando esta corrente vai madurando

aparecen diferentes idearios republicanos, en ocasións, como vimos na 1ª República,

encontrados en aspectos territoriais, sociais e políticos, facendo inviable o proxecto republicano,

anque existían puntos de coincidencia no modelo democrático, na forma de Estado, no carácter

laico do Estado e na necesidade de reformas estructurais que fixeran das clases baixas

propietarios e interesados en defender o modelo.

Desde comezos do século, os republicanos son capaces de presentarse como unha

alternativa de goberno e van definíndose os seus líderes. Nun primeiro momento a organización

máis importante desta tendencia é a do partido Republicano Radical, que funda Alejandro

Lerroux en 1908. Outro partido republicano será o Reformista de Melquíades Álvarez, fundado

en 1912, que será particularmente atractivo para intelectuais como Ortega y Gasset e Manuel

Azaña. Desde esa data a actividade dos republicanos, ainda con alternativas, será constante ó

longo da segunda e terceira década do século, adquirindo desde 1930 un protagonismo político

absoluto, que se veu favorecido polo apoio do Monarca á opción antidemocrática da Dictadura.

Page 9: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

202

A xuntanza en San Sebastián, agosto de 1930, das tendencias republicanas progresistas e

conservadoras, estas procedentes de politicos do turnismo que non compartían co monarca o

apoio tan prolongado á Dictadura, dos nacionalistas, catalanes e galegos, e a presencia a título

individual, dalgún membro da dirección do PSOE, permitiu acercar posturas que tiñan en

común a necesidade non só de recuperar o marco democrático, senon de “destruir a

monarquía”. O camiño non importaba, un vieiro revolucionario inténtase en Nadal de 1930, ca

fracasada sublevación de Jaca; ou cando esta opción é inviable, aproveitarán as eleccións

municipais convocados o día 12 de abril de 1931 polo xefe de Goberno, Almirante Juan Bautista

Aznar, para plantexar a alternativa ó Rei.

Doc. 5/10.- O programa republicano ,1918 “A República [...] recoñecerá o dereito e a personalidade das Asociacións e Sindicatos; creará a pensión de retiro

para os obreiros vellos [...]. O descoñecemento de realidades vivas, históricas e xeográficas manteñen en estado de problema perpetuo a

organización definitiva de España. A República ha resolvelo, recoñecendo a personalidade das rexións por medio dunha autonomía tan ampla canto sexa compatible coa unidade de España”.

O movemento político que encabeza o PSOE, con moi escasa presencia no XIX, cando so

acada algúns cargos nos poderes locais, medra entre 1900 e 1915, e ten o

seu rexistro coa consecución do primeiro escano parlamentario que

ocupará en 1910 o seu líder, Pablo Iglesias. Anque se resistiron a

compatibilizar a súa doctrina política ca burguesía republicana, segundo

a ideoloxía reformista da socialdemocracia europea, a súa organización

interna robustécese a partir da súa coalición cos republicanos, atopando

os seus principais apoios nos grupos obreiros das grandes cidades.

Pola súa parte, o movemento comunista defínese a partir do proceso revolucionario

soviético, concretándose coa constitución do Partido Comunista de España en 1921.

Doc. 5/11 Documento fundacional do Partido Comunista de España, 1921 Los abajo firmantes, en representación y con plenos poderes del Comité ejecutivo de la Internacional comunista y de los partidos Partidos Comunistas Español y Comunista Obrero respectivamente, para realizar según las decisiones del Comité ejecutivo de la Tercera Internacional la fusión de los dos partidos, han acordado constituir un solo partido: Declaración de principios Los representantes de los dos partidos declaran ante todo, que los principios teóricos y la acción práctica del nuevo Partido unificado no podrán ser otros que los que la Tercera Internacional ha adoptado en congresos y que la separan netamente tanto del reformismo como del anarquismo. Esto en lo referente a todas cuestiones, y más especialmente en aquellas que, dada la "tradición" española, más pueden interesar, como por ejemplo, las que se refieren a la acción individual, a la participación en las luchas electorales, a la acción sindical y a los movimientos obreros, a las formas de organización, etc. Disposiciones El partido unificado tendrá la denominación de Partido Comunista de España (sección española de la Internacional comunista). Toda la prensa del partido estará sometida a la dirección política del comité nacional. El órgano central del partido estará bajo la dirección inmediata del comité nacional. El periódico central se denominará "Claridad".

Page 10: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

203

No outro extremo do arco ideolóxico, os lexitimistas manteñen una posición marxinal,

sobre todo debido á súa derrota, en 1876, na terceira Guerra carlista, ó comezo mesmo do

reinado.

Doc. 5/12.- Integrismo político español no Partido Católico Nacional (1909) O PCN, máis coñecido polo nome de integrista pola intransixencia con que sempre sostivo a verdade, e loitou contra toda clase de liberalismos, naceu á vída no 1888. ¿Qué somos? Somos católicos, somos españois e non queremos ser nada mais. Proclamamos a soberanía social de Xesucristo; queremos que a súa doutrina informe tódalas cousas; e que leis, costumes, actos e institucións, teñan por fundamento a lei eterna que na terra custodia e ensina a Igrexa de Deus e o seu vicario infalible. Abominamos da liberdade de conciencia, de pensamento, de cultos e de tódalas liberdades de perdición con que os imitadores de Lucifer perturban, corrompen e destrúen ás nacións. Aceptamos como base do edificio social calquera forma de goberno, preferindo sempre aquela monarquía coa que España foi brazo dereito da Igrexa, azoute de herexías e civilizadora das xentes bárbaras, por crela máis conforme co carácter e tradicións españolas. Como tanto na monarquía como na república cabe o absolutismo, abominamos deste, e se se trata dunha monarquía, querémola “temperada”, isto é gobernando o Rei coa axuda das Cortes. Queremos a reintegración absoluta do réxime histórico e tradicional para tódolos antigos Reinos, Principados, Señoríos e Provincias.

O anarquismo mantén o seu apoliticismo e a súa herdada ascendencia entre as clases

agrarias andaluzas e populares catalanas, e ca mesma postura antisistema e de acción directa

contra o Estado e as súas institucións.

Doc. 5/13 Crónica de Federación de Trabajadores de la Región Española (FTRE), 1883 A Federación de Traballadores anárquico- colectivistas (...) non espera nin quere nada do estado e si da organización da clase traballadora, organización distinta e oposta á de tódolos partidos políticos; porque estes aspiran á conquista do goberno e os anarquistas desexámo-la abolición de tódolos poderes autoritarios; e porque nos ofrecéde-la mellora e nós querémo-la completa emancipación do pobo. (...) Se aceptaséde-lo pacto e a federación como os aceptan os anarquistas, sería fácil entendernos para traballar sen tregua nin descanso a prol da única revolución posible, (...) a LIBRE FEDERACIÓN UNIVERSAL DE TÓDOLOS MUNICIPIOS LIBRES

Page 11: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

204

A consolidación dos nacionalismos (1900-1930): O Catalanismo

A concreción do ideario rexionalista catalán desde 1901, coa creación da Lliga, que acada

en 1901 4 actas de diputados no distrito de Barcelona, desenvolve o seu pensamento a través da

publicación do xornal “La Veu de Catalunya”, dirixido por Prat de la Riba, de tendencia

conservadora e tradicionalista que defende a orde social, oponse ó anarquismo e ó

republicanismo populista do radical Lerroux e atopa o seu sentido pleno a partir da fundación

de Solidaritat Catalana en 1906.

Esta agrupación, producto da solidaridade ante o antentado militar contra as revistas

catalanistas, consigue integrar un abano político amplo que vai dos republicanos ós carlistas, e

ten o seu fundamento social nunha clase burguesa conservadora e que alcanza 41 actas de

diputados das 44 posibles en Cataluña, nas eleccións de 1907. Anque en elección posteriores

descendeu o número de actas, conseguiuse que os dous partidos turnistas perderan moita

presencia en Cataluña O éxito político máis importante de Solidaritat será a concesión da

Mancomunitat en 1913, institución que unía ás catro diputacións, e que adicaba unha particular

atención á modernización de Cataluña, propiciando unha política proteccionista por parte do

Estado. O peso político desta comunidade será especialmente visible a través da participación

activa no marco nacional de políticos como Francesc Cambó. Doc. 5/14.- Conclusións da Conferencia Nacional Catalana, xuño de 1922 Ponencia 3ª: Actuación del Nacionalismo sobre y dentro del Estado Español. I.- La Conferencia proclama el derecho del pueblo catalán a definir a través de la libre manifestación de su voluntad el régimen político de Cataluña y declara que la forma republicana sería la más conforme con las actuales características de nuestra tierra. II.- Dentro de los posibles agrupamientos de naciones ibéricas, latinas, occidentales, o de cualquiera otra unión de estados, donde Cataluña, única patria, pudiera entrar en el futuro, la soberanía catalana no debe tener otras limitaciones que aquellas que, dentro de la convivencia internacional, partan del espontáneo consentimiento de los catalanes.

A consolidación dos nacionalismos (1900-1930): O País Basco

No país Vasco, o movemento nacionalista presenta un sesgo fondamente católico e

tradicional, dirixido polo PNV que, partindo de planeamentos separatistas, irá suavizando as

súas posturas deica aceptar o xogo parlamentario, cando menos na corrente posibilista do

partido.

O desenvolvemento acelerado da economía vasca, nesta etapa moi diversificada, vai crear

problemas ó nacionalismo. Por unha parte, porque a grande burguesía siderúrxica, naval,

eléctrica, das empresas mecánicas, da banca, etc. vaise vincular ós intereses proteccionistas do

estado central e dos partidos turnantes; pola outra, porque a corrente inmigratoria de poboación

do resto de España dificulta a súa integración nun nacionalismo esencialmente rural, católico,

tradicionalista e moi conservador. As posturas de menosprecio, xenófobas e incluso racistas,

acentúan esta dificultade de asimilación; o emprego cara eles de palabras descalificadoras, como

maketos, vinculará ós recén chegados máis ó pensamento socialista e ó seu sindicato, a UXT, e

Page 12: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

205

alonxaraos do confesionalismo peneuvista. O PNV creara o seu propio sindicato nacionalista,

Solidaridade de Traballadores Vascos (ELA-STV) no 1911 , e defenderá, na corrente aberriana

maximalista, a independencia política baseada na unidade das familias de Raza Vasca. Doc. 5/15 Manifesto do PNV (aberri) aprobado na Asemblea de Amorabieta (1922) El PNV, recogiendo la doctrina nacionalista de Arana-Goiri’tar Sabin en toda su integridad y pureza, proclama ante el pueblo vasco su confesión de fe y aspiraciones en los siguientes extremos: 1º.- Euzkadi, la nación vasca consciente de si misma, es la única patria de los vascos. 2º.- Euzkadi, por derecho natural, por derecho histórico, por derecho de conveniencia suprema y por derecho de propia voluntad, debe ser dueña absoluta de sus propios destinos para regirse por si misma en la forma que considere conveniente. 3º.- El PNV proclama ante Dios y los hombres el derecho de nuestra Patria a regirse libremente y pide el reconocimiento de todas las naciones. 4º.- Mientras el reconocimiento de este derecho no sea una realidad, el PNV atenderá por cuantos medios legales estén a su alcance: a) A la necesidad primordial de conservar y robustecer la raza vasca, base esencial de nuestra nacionalidad. g) a la conservación, difusión y depuración del idioma vasco Euzkera, signo preeminente de nuestra identidad. k) Al restablecimiento de los buenos usos y costumbres tradicionales, combatiendo los exóticos que desvirtúan dañosamente nuestro carácter y personalidad. 5º.- Asimismo, el PNV atenderá cuidadosamente a la educación integramente nacionalista del pueblo vasco, necesaria para que en el día de su reconocimiento de su libertad pueda asentarla firmísimamente sobre los principios sabinianos siguientes: a) Los Estados vascos históricos se reconstruirán libremente; restablecerán en toda su integridad lo esencial de sus leyes tradicionales, restaurarán los buenos usos y costumbres de nuestros mayores. Se constituirán, si no exclusivamente, principalmente con familias de raza vasca. Señalarán el Euskera como lengua oficial. k) Euzkadi, y cada uno de sus estados libremente confederados, serán católicos, apostólicos, romanos, en todas sus manifestaciones de su vida interna y en las relaciones con los demás pueblos, estableciéndose: sobre una perfecta armonía entre el orden religioso y el político, entre lo divino y lo humano; sobre lo eclesiástico y lo civil; sobre una incondicional subordinación de lo político a lo religioso, del Estado a la Iglesia. A consolidación dos nacionalismos (1900-1930): O Galeguismo En Galicia o movemento nacionalista ten máis un carácter intelectual que social. Non

contou xamais cas forzas económicas, e moi escasamente ca maioría campesiña, que está nestas

datas rematando o proceso de acceso á propiedade da terra, polo que as súas reivindicación se

asocian ós movementos agraristas, e só esporádicamente e cando se defenden os intereses da

propiedade labrega, á outros movementos. Un exemplo desta teoría sen apoio social témola no

documento que segue:

Doc. 5/16 Antón Vilar Ponte na súa obra “Doctrina nazonalista”, O Ferrol, 1922 “O nazonalismo é un berro que o pobo que se sinte capacitado para gobernárese a si mesmo, sen tutorías alleas, ceiba, có fin de que o Estado que lle ven servindo de tutor e de guía o recoñeza maior de idade e, pol-o tanto, en disposición de rexerse por si mesmo. A nacionalidade é unha sociedade de xentes que, por viviren e teren nascido dentro dun territorio que ofrece homoxeneidade, isto é, unidade de caracteres xeográficos e morfolóxicos (unidade de clima, de producción de ambiente, etc.) háchanse tamén unificados pola lingua que empregan, o que determiña un esprito unificado que fai que a nazonalidade sexa a xeito dun alma colectiva, e que como tal alma disfroite das facultades propias de querere, sentire e pensare. En termos mais sinxelos, poidera decírense que a nazonalidade é un anaco territorial, mais ou menos grande, dentro do que existe undidade case perfecta, o mesmo no que fai referencia á terra, accidentes xeográficos, producción, etc, que no que é producto indirecto d’ela e por ela é conformado e modelado, isto é, o home con todalas súas características e con todalas súas creacións. Toda lingoa, polo mero feito da estructura particularísima e diferenzada das demais, dónalle ao pensamento de qu’ela é esteriorización, modalidade e características especiaes que van laborando unha cultura inconfundible, orixinal.. Como a tarea da nazonalidade de un pobo, para que sexa froitífera, ten que escomezare ineludibelmente pola creación de un pensare, de un sentire e un querere propios, dunha alma propia e isto soio se consigue có cultivo do idioma natural, froito inmediato da terra de qu’e espresión.

Page 13: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

206

A nazón, considerada en abstrato, é algo permanente, fixo, i-estático, que non responde na súa estructura e conformación a creacións humanas sinón que ven a sere o refrexo de unha vontade super-humana e, polo mesmo, que se hacha en col dos desexos e determiñacións dos homes. En 1929 unha unión de nacionalistas coruñeses e lucenses, republicanos e membros do

antigo aparato do partido liberal forman unha nova organización política de corte republicano e

autonomista, a Organización Repúblicana Gallega Autónoma (ORGA). O seu obxectivo céntrase

en conseguir unha ampla autonomía para Galicia dentro do que xa se alviscaba como II

República española. O seu primeiro paso destacable foi a participación cas forzas

antimonárquicas no pacto de San Sebastián, agosto de 1930, que ha mostrar a súa forza nas

elección do 31.

Page 14: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

207

A solución política da Dictadura (1923-1931)

O presidente do Goberno M. García Prieto pide ó Rei a destitución do xeneral Miguel

Primo de Rivera polo seu pronunciamento; máis este conta con outros apoios militares, como o

de Sanjurjo, e sobre todo dunha Monarquía crecentemente desacreditada, que se amosa

disposta a gobernar ‘con la Constitución o sin ella’. A negativa rexia á destitución do militar

golpista conduce ó xefe do ejecutivo, perdida a confianza do rei, a presentar a dimisión, que

aproveita o monarca para designar a Primo de Rivera presidente dun Directorio Militar.

Nun contexto europeo de crise na postguerra, tanto económica, como política, social e

cultural que está dando os seus últimos coletazos, antes da recuperación, España sofre a

chegada destes factores que facilitarán o apoio social ó golpe de Estado.

Page 15: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

208

Doc. 5/17 A proclama de Primo de Rivera (setembro de 1923) AL PAÍS Y AL EJÉRCITO Españoles: Ha llegado para nosotros el momento más temido que esperado de recoger las ansias, de atender el clamoroso requerimiento de cuantos amando la Patria no ven para ella otra salvación que libertarla de los profesionales de la política, de los hombres que por una u otra razón nos ofrecen el cuadro de desdichas e inmoralidades que empezaron el año 98 y amenazan a España con un próximo fin trágico y deshonroso. La tupida red de la política de concupiscencias ha cogido en sus mallas, secuestrándola, hasta la voluntad real. Pues bien, ahora vamos a recabar todas las responsabilidades y a gobernar nosotros u hombres civiles que representen nuestra moral y doctrina. Basta ya de rebeldías mansas, que sin poner remedio a nada, dañan tanto y más a la disciplina que está recia y viril a que nos lancemos por España y por el Rey. Este movimiento es de hombre: el que no sienta la masculinidad completamente caracterizada, que espere en un

rincón, sin perturbar los días buenos que para la Patria preparamos. ESPAÑOLES: ¡VIVA ESPAÑA Y VIVA EL REY!. No tenemos que justificar nuestro acto, que el pueblo sano demanda e impone. Asesinatos de prelados, ex gobernadores, agentes de la autoridad, patronos, capataces y obreros; audaces e impunes atracos; depreciación de moneda; francachela de millones de gastos reservados; sospechosa política arancelaria por la tendencia, y más porque quien la maneja hace alarde de descocada inmoralidad; rastreras intrigas políticas tomando por pretexto la tragedia de Marruecos; incertidumbre ante este gravísimo problema nacional; indisciplina social, que hace el trabajo ineficaz y nulo, precaria y ruinosa la producción agrícola e industrial; impune propaganda comunista; impiedad e incultura; justicia influida por la política; descarada propaganda separatista; pasiones tendenciosas alrededor del problema de las responsabilidades y..., por último, seamos justos, un solo tanto a favor del Gobierno, de cuya savia vive hace nueve meses merced a la inagotable bondad del pueblo español, una débil e incompleta persecución al vicio del juego.

Hai que interpretar ó novo réxime como un intento decidido de salvar ó Rei, ainda a costa

de suprimir o Estado de dereito de base constitucional. Por eso, as súas primeiras medidas serán

a disolución dos órganos electivos e lexislativos (Congreso e Senado), nos que se integraban os

representantes dos electores, dos Concellos democráticos, suspensión da Constitución, das

garantías e dereitos constitucionais, sustitución das autoridades civís por militares, cunha

militarización da sociedade civil, da orde pública e o paso á jurisdicción militar; a prohibición de

todo partido e actividade política, ilegalización do sindicato anarquista da CNT, anque permite á

UXT de tendencia socialista; pasa a gobernarse por Decreto ó asumir o Dictador o poder

Ejecutivo; incruso a orde pública pasará a ser controlada polo Somatén, especie de Milicia Civil.

Doc. 5/18 Circular suspendiendo las garantías constitucionales y destituyendo a los gobernadores civiles Excmo. Sr.: en uso de las facultades que me confiere el Real Decreto de esta fecha, Vengo en disponer lo siguiente: Art. 1º Se suspende temporalmente en todas las provincias del Reino las garantías expresadas en los artículos 4º, 5º, 6º y 9º, y párrafo primero, segundo, y tercero del artículo 13 de la Constitución. Art. 2º Se confirma el estado de guerra declarado por los capitanes generales de las regiones de Baleares y Canarias, cesando desde luego en sus funciones los gobernadores civiles de todas las provincias, cuyo cargo quedará encomendado a los respectivos gobernadores militares de las mismas y en el caso de que éstos no residan en la capital, se hará cargo del gobierno el jefe militar más caracterizado, con residencia permanente en ellas. Dios guarde a Vuecencia muchos años. Madrid, 15 de septiembre de 1923. El presidente del Directorio Militar, Miguel Primo de Rivera y Orbaneja. Señor.

Page 16: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

209

En todo caso, a súa atención prioritaria, alomenos nos primeiros anos, centrouse na

solución do impopular conflicto marroquí, solventado tralo desembarco de Alhucemas de 1925 e

ca axuda francesa.

O dictador entendía a solución coma provisional, pero o seu proxecto político será

incapaz de organizar un modelo de Estado coma o da Italia fascista, limitándose a implantar un

réxime autoritario no que se quixeron ver intencións rexeneracionistas.

As circunstancias permiten, en 1925, a transformación do Directorio Militar en civil, o

que supuña unha apertura política da Dictadura, que contempla a convocatoria dunha Asamblea

Nacional, Cámara Corporativa de carácter exclusivamente consultivo. A ela concorrirán as

forzas máis conservadoras que pretendían aglutinarse nun modelo de partido único chamado

Unión Patriótica. Tamén se prohibe o emprego de idiomas diferentes ó castelán e símbolos,

como a bandeira ou o himno, distintos ó español nas escolas

Estas intencións contaron coa oposición dos intelectuais e coa presión social dos grupos

políticos de esquerda, o que propiciou a crise definitiva da Dictadura en 1929. As súas propostas

xa non eran tampouco aceptadas polos grupos oligárquicos, alarmados polas propostas de

reforma fiscal dos ministros do Gabinete. Doc. 5/19 Primo de Rivera, no xornal ‘La Nación’, de abril de 1929, aclara os obxectivos da Unión Patriótica La Unión Patriótica, que de lo que más puede seguir presumiendo, aparte su gestión administrativa y ciudadana, es de haber mantenido su carácter apolítico, pues en ella, como ocurre por semejanza con el Somatén, aunque sea muy otra su misión, caben todas las personas de orden, por muy dispares que sean sus idearios técnicos y políticos, pues nada tienen que ver unos y otros con el apoyo que es obligado prestar, cuanto más organizado mejor, a todo Gobierno, ya que el único verdadero gran partido político que en España existió siempre hasta el advenimiento de la Dictadura, salvo los que alguien de alta y sincera mentalidad llamó mesnadas reunidas para el reparto del botín, fue el de los ingobernables y anarquizantes, en el cual los había también de todos los idearios y formaron su unión o, por lo menos, su frente único, que no hace mucho se ha tratado de reorganizar; pero tal unión no era precisamente esta patriótica que el Régimen, desde su advenimiento viene propulsando, sino, por el contrario, la que puso a la Patria en trance de muerte e ignominia. Si se hubiera de considerar a la Unión Patriótica como un partido político, y nada más lejos del deseo que eso, ya sería más fuerte que todos los conocidos y, como tal, no tendría inconveniente en contender con otros; pero es que la Dictadura ha considerado esencial para la curación del país que tiene a su cargo, la dieta política mientras ella actúe, y por eso ni ha creado partido sino que ha requerido y organizado aportaciones ciudadanas, ni autoriza la actuación de otros, ni de sus propagandas perturbadoras. A derradeira oportunidade da Monarquía representouna a opción Berenguer —a

‘Dictablanda’—, que pretendeu trazar o camiño cara a recuperación da democracia política, con

recuperación de certas libertades, retorno de exiliados, devolución dos escanos municipais os

que estaban en 1923, antes do golpe de Estado, incruso ca convocatoria o sete de febreiro de

1931 de cortes legislativas, anque dará marcha atrás unha semana despois, ó tempo que presenta

a renuncia á presidencia do goberno.

A designación doutro militar para continuar o camiño de volta á democracia non parece

consolidarse pola perda de prestixio do Rei, patente no Pacto de San Sebastián, onde se

plantexou unha alternativa democrática e non monárquica. En agosto de 1930 reúnense alí

vellas e novas xeneracións de republicanos, iniciando unha dirección coordinada, que se

concretou na formación dun Goberno provisional republicano, presidido por Niceto Alcalá

Page 17: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

210

Zamora. A práctica totalidade dos intelectuais apoiarán o ideario republicano desde a

Agrupación al Servivio de la República, inspirada por José Ortega y Gasset.

Doc. 5/20 José Ortega y Gasset, no seu artículo Delenda est Monarchia denuncia o ‘Error Berenguer’ Y no vale oponer a lo dicho que el advenimiento de la Dictadura fue inevitable y, en consecuencia, irresponsable. No discutamos ahora las causas de la Dictadura. Ya hablaremos de ellas otro día porque, en verdad, está aún hoy el asunto aproximadamente intacto. Para el razonamiento presentado antes la cuestión es indiferente. supongamos un instante que el advenimiento de la Dictadura fue inevitable. Pero esto, ni que decir tiene, no vela lo más mínimo el hecho de que sus actos después de advenir fueron una creciente y monumental injuria, un crimen de lesa patria, de lesa historia, de lesa dignidad pública y privada. Por tanto, si el Régimen la aceptó obligado, razón de más para que al terminar se hubiese con leal entereza, con nacional efusión, abrazado al pueblo y le hubiese dicho: Hemos padecido una incalculable desdicha. La normalidad que constituía la unión de los españoles se ha roto. La continuidad de la historia legal se ha quebrado. No existe el Estado español. ¡Españoles: reconstruid vuestro Estado!

O último goberno da época constituirase en febreiro de 1931, presidido polo almirante

Aznar, quen se responsabiliza da convocatoria dunhas eleccións municipais que conducirán a

proclamación da Republica.

Puntos de análise da dictadura de Miguel PRIMO DE RIVERA e sucesores (1923-1931) 1.- Contexto internacional.: Tra-la 1ª Guerra Mundial aumenta a presión social que tende cara a democratización

dos reximes liberais (sufraxio feminino, ampliación das libertades, pagos polos sacrificios en

defensa da Nación);

Despois da depresión da postguerra (1919-23) que afecta a producción, ós intercambios

comerciais, ás finanzas públicas e privadas, ó sistema monetario internacional, etc. Logo

prodúcese un importante desenvolvemento económico (prosperidade económica dos

anos 20) de tipo capitalista, recuperación das destruccións e problemas da postguerra.

O medo á revolución comunista ( Revolución e réxime comunista en Rusia= a URSS

desde 1917), e as revoltas sociais e políticas de todo tipo, fomenta os gobernos autoritarios e

fascistas en Europa (Italia..) , e a crise do sistema liberal.

A crise cultural ca perda da fe no progreso e a razón que viña sostendo as estructuras

intelectuais e a cosmovisión do pensamento crítico, librepensador, racionalista, que acude a

correntes baseadas na intuición, nos sentimentos (irracionalismo), na muda do “cogito, ergo

sum” ó “obedece e non penses”.

2.- Factores que facilitan o xurdimento da dictadura de Miguel PRIMO de RIVERA (1923-1930): Descontento e temor da burguesía ante: -Diminución dos beneficios económicos (especulativos) dos anos anteriores: España

beneficiouse da súa neutralidade no conflicto mundial, cando remata a guerra descenden as

exportacións (políticas proteccionistas), os beneficios industriais (cesa o suministro de

productos agrarios e industriais aos paises belixerantes), peche empresarial = paro.

Page 18: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

211

-Descontento e crise social: forte conflictividade social (trienio bolxevique 1918-1921),

violencia, represión, medo ó incremento e radicalización da violencia social que podería

desembocar nunha revolución marxista, anarquista (terrorismo do anarquismo, pistolerismo da

patronal, como o gansterismo americano e os sindicatos amarelos: E. MENDOZA, La verdad del

caso Savolta; o film Saco e Vanzzetti, etc.

-Crenza, por parte da patronal, a Igrexa, a aristocracia, incluso intelectuais e unha parte

moi abundante das clases medias, de que un réxime político autoritario solucionaría os

problemas e controlaría os riscos de radicalización social, tal como acontecera un ano antes na

Italia de Victor Manuel III e o Duce, B. Mussolini.

Descontento do exército- crise militar: -Oposición e descontento de moitos oficiais que criticaban o sistema parlamentario como

un sistema débil que levara á crise do 98, ao desastre del Barranco del Lobo (1909) e de Annual

(1921). Ver Doc. 3 das PPAU.

-Manifestan tamén , os militares, fortes críticas contra o recoñecemento de ideoloxías

nacionalistas, xa que eles considéranse os defensores do centralismo e da unidade da patria (ver

1905-1906 e Doc. 1 das PPAU de xuño, 2005).

-As revoltas sociais (Doc. 2 das PPAU de xuño, 2005), e o risco dunha anarquía social

serán outro dos motivos de descontento militar.

Crise do sistema político da Restauración: Constante inestabilidade da situación política: sucesión de gobernos diferentes, división

dos partidos, folgas, radicalización social, pistolerismo; derrotas militares....

Descrédito do sistema electoral: manipulación dos resultados electorais, caciquismo.

Crise de Marrocos: o Desastre de Annual (Doc. 3 das PPAU de xuño, 2005) O interese da propia coroa: Alfonso XIII apoia un réxime autoritario que limitara ante a opinión pública a súa

responsabilidade polos feitos que se sucedían, evitando as críticas, na liña do acordado dende a

etapa de Cánovas.

A conxunción de todos eses elementos, leva a pensar na necesidade dun remedio

indispensable para esa situación, fóra do marco constitucional.

3.- Inicio da dictadura de Primo de Rivera: O Golpe de Estado (13 -IX-1923): Xustificación do golpe de Estado: Primo de Rivera inicia un pronunciamento (golpe de Estado) en Barcelona; ten o apoio de

outros militares: Sanjurjo.... O rei non atende a petición de destitución do golpista que fai o xefe

do goberno, polo que, desautorizado polo monarca, aquel presenta a renuncia e Alfonso XIII

Page 19: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

212

encarga a Primo de Rivera que ocupe “el cargo de Presidente del Directorio Militar

encargado de la gobernación del Estado”.

De seguido Primo de Rivera fai público o seu Manifiesto al País y al Ejército onde

expón as razóns da sublevación (ver Doc. 5 das PPAU, o doc. 1/17):

-a corrupción dos políticos, que non son verdadeiros patriotas

-o fracaso da política exterior: desastre de Annual

-o risco que para a unidade da patria supoñen os nacionalismos periféricos

-desorde social: violencia, folgas (asesinatos de prelados, axentes da autoridade ) (ver

docs. 3/65, 66, 67 e 68).

-só o exército, dirixido por el, pode mellora-la situación facendo un goberno forte (eliminando

aos caciques, a indisciplina social, as amenazas para a unidade nacional), xa que reúnen as

cualidades necesarias : virilidade e patriotismo.

4.- Evolución da Dictadura de Primo de Rivera: subetapas: O DIRECTORIO MILITAR (1923-1925): 4.1.-Nomeamento: O rei acepta o nomeamento de Primo de Rivera

Primo de Rivera conta con numerosos apoios para empezar o seu goberno: o exército,

igrexa, burguesía, aristocracia: considérano un restaurador da paz social. Só o Partido

Comunista e a CNT se opoñen; xa que o Partido Socialista Obreiro Español (PSOE) e a UGT,

non se enfrontan, nos comenzos co novo réxime que permitirá a súa existencia pública; só

cambia a situación a partir de 1929 cando é evidente a crise da dictadura.

Intelectuais universitarios (Unamuno, Blasco Ibáñez) tamén critican o golpe militar.

4.2.-Características ideolóxicas e políticas da dictadura:

O Directorio Militar pretendeu solucionar aqueles problemas cos que xustificaran o Golpe

de Estado: a subversión social, crise de Marrocos, bancarrota económica. Nesa dirección empeza

por difundir unha ideoloxía rexeneracionista: falan dun programa de goberno que poña

solución ás anteriores cuestións: defensa do nacionalismo de Estado, control do caciquismo,

defensa da orde pública....

Os pasos concretos encamiñáronse a:

-suprimir o marco constitucional, incluidos os dereitos civís, políticos, sociais e con elo as

garantías constitucionais; disolución das Cortes, cese das autoridades civiles, prohibición das

actividades políticas de partidos, sindicatos, militarización da orde pública... e dereito do

dictador a gobernar por medio de decretos.

-establecer un marco político dictatorial:

a) Primo de Rivera proclamouse Presidente do Directorio, poder executivo, e con relación

directa co rei.

Page 20: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

213

b) Suspensión das garantías constitucionais (estado de guerra): non se recoñece o marco

de dereitos e liberdades

c) Supresión dos representantes elexidos por sufraxio para formar as Cortes

d) Supresión dos concellos: aparecen as Juntas Municipais formadas polos maiores

contribuintes (os máis ricos), desaparecen todos os sistemas electivos.

e) Cese dos gobernadores civiles sustituídos por personal militar

f) Disolución, ilegalización e persecución da CNT

g) Organización dunha milicia civil (somatén) adicta á dictadura para controlar a orde

pública.

h) Creación da UNIÓN PATRIÓTICA: (U.P.= upistas) (ver artigos de prensa).

Defínese como un partido apolítico= queren diferencialo dos “corruptos partidos políticos” do

sistema liberal. Será impulsado desde o poder e non conta con apoio popular. A Unión

Patriótica, defende como principios: -a orde, obediencia, disciplina

-os valores relixiosos

-a monarquía e o nacionalismo español

O único logro induscutible nesta etapa da dictadura foi a solución do conflicto marroquí:

-diminución progresiva das tropas, e retirada das tropas a partir de 1924

-protesta dos militares africanistas (Francisco Franco), que reclaman unha ofensiva

militar contra os líderes africanos rebeldes (Abd el Krim)

-desembarco de Alhucemas: contra as tropas de Abd el Krim que atacaran a zona de

protectorado francés. Derrota dos rebeldes, poucas baixas (16 mortos), rendición de Abd el

Krim

O DIRECTORIO CIVIL (1925-1930): Prodúcese a sustitución do Directorio Militar polo chamado Gabinete Civil, formado

por militantes da Unión Patriótica e militares. Os rasgos fundamentais desta etapa foron:

.- No aspecto político: - A ASAMBLEA NACIONAL CONSULTIVA, 1927:

Trátase dunha cámara corporativa e autoritaria formada por representantes das

institucións locais, da administración central ou de actividades considerados como

representantes sociais escollidos desde o poder (desaparece o sufraxio universal)

Só era consultiva, dependía do goberno que consultaba as súas decisións.

No aspecto social - CORPORACIÓNS: A Organización Corporativa do Traballo É unha norma política que obriga a creación de comités (representacións) de obreiros e

patróns, co mesmo número= paritarias.

Page 21: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

214

A súa finalidade era: regulamenta-las relacións entre capital e traballo, para voltar “a

orde” no traballo, incrementando a producción.

.- No aspecto económico: A potenciación do desenvolvemento económico Etapa do capitalismo de Estado:

Na dictadura de Primo de Rivera intensifícase a acción do Estado na economía:

�. Regulamentación polo Estado do funcionamento do mercado interior: O

goberno regula os precios, os sectores productivos.

�. Fomenta a producción interior: Querían evitar que algúns sectores productivos

que consideraban básicos para a economìa (enerxia, comunicacións..) estivesen controlados por

empresas estranxeiras.

O Estado axuda con subvencións, e favorecendo o consumo de productos nacionais.

�. Aplica unha política de obras públicas: O Estado encárgase da construcción de:

vías férreas, carreteras, obras hidraúlicas

�. Crea monopolios: Crea empresas relacionadas con determinados servicios ou

productos, en réxime de exclusiva: Compañía Telefónica, (1924), Compañía Arrendataria del

Monopolio de Petróleos (CAMPSA) (1926) Iberia (1927).

A CAÍDA DA DICTADURA: A crise económica internacional de 1929 fomentou o nacionalismo económico,

desbaratou as iniciativas do goberno, detivo o crecemento e tivo como consecuencia problemas

económicos e sociais: sobreproducción, paro....problemas de desavenencias militares forzaron a

dimisión.

En xaneiro de 1930 Primo de Rivera presenta a dimisión ao rei. Pero xa a partires de 1928

os diferentes grupos vanse xuntando nunha oposición total á dictadura.: republicanos,

socialistas, nacionalistas, intelectuais, estudantes...

Dimite Primo de Rivera, Alfonso XIII encarga ao xeneral Dámaso Berenguer que

forme un novo Goberno, desexando voltar a un marco constitucional (1876) e a recuperación

dos dereitos e liberdades.

A oposición increméntase, incluíndo no cambio á propia monarquía. Pacto de San

Sebastián (agosto de 1930).

Dámaso Berenguer fai un censo electoral para, concluido, convocar Cortes. Esto acontece

o 7 de febreiro de 1931; ante o auxe da oposición recúa e promete elección municipais. O seu

sucesor, o almirante Juan Bautista Aznar convoca as Eleccións municipais para o domingo,

12 de abril de 1931.

Page 22: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

215

Page 23: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

216

Page 24: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

217

Page 25: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

218

Os cambios na actuación militar

O Exército na etapa de Alfonso XIII

Os distintos gobernos da época procurarán atender as reivindicacións militares e definir ó

Exército como depositario dos ‘tradicionales valores de lo español’ , ´encarnación das esencias

patrias`, etc. O Monarca adopta moi a miúdo unha actitude e estética filo-militar,

considerándose a encarnación dos sentimentos patrióticos defendidos dende o canovismo como

parte da esencia misma de España. Desde esta perspectiva non é estrano que o Exército se

manteña coma un importante grupo de presión, que intervén crecentemente no xogo político,

actúa na vida civil, e que adquire un protagonismo decisivo na Dictadura.

O debate da “Lei de Represión de

delitos contra a Patria e o exército”, coñecida

como “lei de Xurisdiccións” (20 de marzal de

1906), e a súa aprobación despois do asalto

por parte de militares de graduación

(capitáns) contra instalacións de prensa

nacionalista catalana, como “La Veu de

Catalunya” e a revista satírica “Cut-Cut”, por

considerar algunha das súas manifestacións

como atentatorias o “honor militar”, primeiro

deixaba impune un atentado contra o

principio constitucional da “Liberdade de

expresión”, segundo, reforzaba as atribucións

e competencias dos militares ó someter á súa xurisdicción os considerados delictos contra a

unidade da patria, o honor castrense ou os atentados ós símbolos da Nación, como a bandeira e

o himno, que poideran ser emitidos e publicados pola prensa e propaganda de calquera índole, e

terceiro deixaba nas mans dos militares, que se convertían en xuíz e parte, a determinación da

existencia ou non de delicto. Todo elo significou unha extralimitación rexia e unha decisión

anticonstitucional, porque implicaba a ruptura da unidade de fuero do sistema canovista ó

traspasar ó exército unha jurisdicción que non lle correspondía, e porque supoña unha

bancarrota do poder civil e dos tribunais de xustiza ordinaria ante outros poderes, neste caso o

militar.

Desde a Semana Trágica, os gobernos progresistas tratarán de extender as obrigas

militares a tódolos cidadáns —Ley Canalejas de 1910—. Sen embargo, as quintas continuaron

sendo clasistas, pois os grupos máis acomodadas seguiron dispoñendo de fórmulas de redención

mediante o diñeiro, ca creación do "soldado de cuota" quen previo pago de 2.000 ou 1.000

pesetas reducían a estancia no servicio militar dos tres anos normais a 5 ou 10 meses

Page 26: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

219

respectivamente. A resistencia ás quintas, recurrente na historia militar do país, ou as protestas

e manifestacións sociais serán a resposta das clases traballadoras ó longo de todo o período. Isto

explícase polo elevado coste humán do servicio militar que, en ocasións sometía ó recluta a

sucesivos reenganches.

P or c e nt a x e sobr e o ga st o t ot a l do Est a do ( 18 9 9 - 19 3 5 )

19

23 23

28

26

17

34

34

56

0

5

10

15

20

25

30

Def ensa 19 23 23 28 26 17

Educación 3 4 3 4 5 6

1899-1906 1907-1914 1915-1919 1920-1923 1924-1929 1930-1935

Doc. 5/22 O rexeite social ós reclutamentos nun poema publicado na prensa de 1909

La madre del soldado número 73 Fue a la guerra el hijo mío, fue a la guerra a pelear; si una bala me le mata ya no le veré jamás. No olvidaré a aquellos hombres que, diciendo ser honrados, Al hijo de mis entrañas de mis brazos me arrancaron. Y eso que les suplicaba, temblorosa y de rodillas y torciéndome las manos, les imploraba clemencia en nombre de mi quebranto. Yo no sé de qué deberes y de patria ellos me hablaron, pretendiendo convencerme con argumentos extraños, de que a luchar en el África se halla mi hijo obligado. ¡Obligado!... Mas ¿por quién? ¿No soy yo quien en él mando?

¿No le crié con mis pechos? ¿No le tuve en mi regazo? ¿No lloré cuando él lloraba? ¿No me llenaba de espanto sólo al notar que algún día despertaba un poco pálido? Si trabajé para darle abrigo, paz y descanso, si reí con sus sonrisas, si gocé con sus halagos, si velé cuando él dormía, si le amaba y le amo tanto, ¿quién es osado hasta el punto de venir a disputármelo? —¿Que va a defender a la patria, que es su madre? —¡No, insensatos! ¡Su madre soy yo, yo sola! ¡Yo que mi sangre le he dado! ¡Yo que a besos le comía, durmiéndole con mis cantos!

¡La otra madre!... ¿Qué derechos alega para quitármelo? ¿Qué es lo que le debe a ella? ¡Opresión, impuestos bárbaros, cargas de caballería... Y otras cosas que me callo! ¡Devuélvame al hijo mío! ¡Devuélvanmelo por tanto, que no es ella la llamada a arrancarle de mis brazos! Mas ¡ay! que impíos los hombres que horrores tales mandaron ni oyen mi voz condolida ni me devuelven mi encanto. ¡Fue a la guerra el hijo mío, fue a la guerra a pelear; si una bala me le mata ya no le veré jamás!

A creación das academias militares, como a de Zaragoza no 1929, e que encargará a

Francisco Franco Bahamonde a súa dirección, permitiu á oficialidade do Exército alcanzar unha

maior profesionalización, e tamén unha máis importante consideración social. Pola súa banda, a

política africanista ofreceríalles a posibilidade de rápidas carreiras, o que non deixa de escindir a

profesión militar: aqueles que defenden unha estratexia de ascensos rápidos mediante méritos

Page 27: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

220

na campaña colonial, fronte ós que pretendeu un riguroso respecto ó escalafón, controlado polas

directrices das Juntas de Defensa, que foron entendidas polos seus detractores como unha

especie de sindicato de militares. Serán definitivamente abolidas polo goberno no 1922.

Con Primo de Rivera os militares sentiranse cómodos e sintonizan coas súas ideas de

garantía da orde pública e a política africanista. O dictador compensaraos cunha mellora da súa

situación económica e cunha participación activa nos gobernos. É evidente que, na medida en

que se desgasta o réxime parlamentario, refórzase o papel do Exército, que consume ó longo de

toda a etapa unha parte notable do orzamento do Estado.

Marrocos: un espacio colonial conflictivo

No marco do proceso imperialista no que participan tódalas potencias europeas, España

buscará no norte de África un espacio xeográfico de expansión que servira, ó mesmo tempo,

para restaurar un prestixio militar moi cuestionado desde 1898. A Conferencia de Algeciras, de

1906, cerra a competencia colonial sobre a zona, que se abrira na Conferencia de Berlín, de

1885. Esta opción significaba o traslado do eixe político desde o Atlántico ó Mediterráneo, e a

toma de postura por un planeamento africanista. Nela participarán con entusiasmo os militares

españois, que alí atopan a oportunidade dunha carreira profesional acelerada.

O sentimento dos grupos políticos cara a esta política é diverxente. Verase apoiada polo

conservadores e rexeitada polas correntes máis progresistas, que na política africana ven un

coste inxustificado de homes e diñeiro.

A cuestión africana será un referente, cando non detonante, para os grandes conflictos

sociais da época, como en 1909, 1917 e 1923.

Doc. 5/23 Un intelectual denuncia, en 1921, a situación africana La obra de España en Marruecos es contra ley. No podemos tener en África el ejército que hemos mandado allí, ni entrar a tambor batiente disparando contra las cabilas. El artículo 1º del convenio franco-español de noviembre de 1912, es terminante: "el Gobierno de la República francesa —dice— reconoce que en la zona de influencia española toca a España velar por la tranquilidad de dicha zona y prestar su asistencia al gobierno marroquí para la introducción de todas las reformas administrativas, económicas, financieras, judiciarias y militares de que se necesite". ¿En qué ha sido cumplida? En nada. España ha producido el más escandaloso desorden en la zona africana. No ha respetado la propiedad, ni la autoridad, ni las costumbres de los moros. Violentamente se ha alzado contra todo. Allí donde debía asistir al poder marroquí, ha establecido el poder militar; allí donde debía ser custodia ha sido fuerza arrolladora; allí donde podía colaborar dignamente y públicamente con las fuerzas indígenas representativas, ha parlamentado sórdidamente, humillando, con él, con el estipendio y la misión, la propia autoridad y la autoridad delegada. Ha sido contra ley y contra razón. Porque la razón nos enseñaba: Primero: que una obra dedicada a la elevación del moro, elevando la categoría de sus instituciones fundamentales, era una obra de colonización que, si no obtenía otras ventajas, para España tendría la ventaja suprema de ser una obra que inmortaliza la Historia. Segunda: que una guerra de conquista enseña a guerrear al conquistado, y que si en el conquistador el caudillo de la conquista no existe, este caudillo surge inopinadamente entre las filas de los conquistadores que se defienden. España, el pueblo de Sagunto, Covadonga, del Dos de Mayo, no debía olvidar estos rasgos sicológicos que aparecen en todas las nacionalidades oprimidas A evolución política africanista incrementará as dificultades a partir de 1920. A derrota de

Annual no 1921 provocará unha convulsión política trala que se esixiron responsabilidades,

incluso a Alfonso XIII. A difícil situación remata ca proclamación da Dictadura de Piguel Primo

Page 28: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

221

de Rivera, que pretende dar unha solución satisfactoria á guerra, exculpando ó Rey das

responsabilidades descubertas no Espediente Picasso.

. O acordo con Francia permitiu o desembarco na bahía de Alhucemas, e o ataque por

sorpresa das posicións marroquíes. A zona quedaría definitivamente pacificada a mediados de

1926.

Doc. 5/24 Información gubernativa sobre o abandono de posicións africanas La desmesurada extensión de las diversas líneas militares tendidas en el territorio, la existencia de las cavilas armadas dejadas a retaguardia; pretender en tales condiciones adelantar temerariamente en el territorio insumiso y foco de rebeldía sin medios adecuados ni preparación política, fiando en el azar y contando con la estrella, en demanda de la bahía de Alhucemas; fiar la seguridad del territorio de retaguardia al cúmulo de posiciones dispersas, deficientemente organizadas, mal abastecidas y guarnecidas, con disgregación de las fuerzas y constituyendo en sí mismas grave cuidado y compromiso; la falta de líneas escalonadas de apoyo para el caso de un obligado repliegue, eventualidad descartada de los cálculos del mando; y una vez provocados los sucesos, la acumulación apremiada en el frente, amenazado de todas las fuerzas disponibles de toda la región con desguarnecimiento de la plaza [Melilla], haciendo irreparable por el fatal concierto de todas dichas circunstancias las consecuencias del descalabro y de la desastrosa retirada, sobrevenida impensadamente para el Mando.

Page 29: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

222

COMPOSICIÓN DE TEXTO (Xuño-2005) OPCION 2

Un rasgo destacado na España contemporánea é a reiterada intromisión do Exército na vida política. O pulo do líberalismo durante a crise do Antigo Réxime (Doc.l), o apoto ás súas diferentes faccións no período isabelino (Doc.2) e mesmo a promoción da democracia en 1868 marcan as súas actuacións iniciais; pero a partir da Restauración (Doc.3) irán gañando terreo posturas cada vez máis conservadoras e reaccionarias, que cristalizarán no século XX en fórmulas autoritarias (DocsA e 5), coa longa ditadura franquista como máxima expresión. Lembra que na túa exposición debes referirte aos documentos propostos, pois non se trata de elaborar un tema á marxe dos mesmos.

Doc.l.-Manifesto que dirixe á Nación Española Juan Díaz Porlier o 21 de setembro de 1815:

“O noso obxecto é o de España enteira: unha monarquía sometida a leis xustas e sabias, e constituida dunha maneira que sexa garantía, o mesmo das prerrogativas do trono que dos dereitos da nación. Pedimos a convocatoria de Cortes nomeadas polo pobo, e que estas teñan liberdade de facer na Constitución proclamada polas Cortes extraordinarias, os cambios que esixe a nosa situación (...). Firmes na nosa resolución, non deixaremos as armas (se nos vemos na obliga de recorrer a elas) antes de obter o que pedimos”. Doc.2.-Así interpreta un comentarista da época a presenza militar na política (Elpensamiento de la nación, 1846):

“As queixas contra a preponderancia militar datan xa de moito tempo; hai longos anos que as fraccións liberáis se acusan unhas as outras polos estados de sitio; e unha provincia en estado de sitio é unha provincia entregada ao poder militar. O que en 1834 e 1835 dicían os progresistas contra os moderados, dixeron os moderados contra os progresistas en 1836 e 1837; ata 1840 tocoulles a quenda aos progresistas repetir os mesmos cargos, que logo reproduciron os moderados ata 1843; desde o pronunciamento de xuño do mesmo ano, quéixanse outra vez os progresistas. Se algún día os moderados sucumben, é probable que os progresistas lles ofrecerán abundantes motivos para a terceira edición de idénticas reclamacións. O nome das persoas e dos homes non signifi ca nada: o feito é o mesmo. Desde a morte de Fernando VII a preponderancia estivo no poder militar (...); as cortes e os ministerios non pudieron facer nada contra a forza das armas”.

Doc.3.-O historiador Raymond Carr analiza a influencia militar na política da Restauración: “Ata a Restauración da monarquía en 1874, o instrumento efectivo de protesta e cambio políticos foi o

Exército, que parecerá perder este papel como consecuencia da “desmilitarización” da política realizada por Cánovas. Ata 1923, agás o levantamento republicano de Villacampa, ningún xeneral iniciou un pronunciamento.

Esta apariencia civil da vida política da Restauración é engañosa: os xenerais deixaban a política aos civís só a condición de que estes non tocaran o Exército e de que eles mesmos seguiran a ser fi guras infl uíntes na vida política. O tenente xeneral Martínez Campos (...) era consultado en tódalas crises políticas importantes, e a España conservadora dirixírase ao xeneral Polavieja para que a salvara en 1898-99 (...). O ministro da Guerra foi sempre un xeneral, e o orzamento militar unha “reserva sacrosanta” ante a cal os políticos civís experimentaban inhibición total”.

Doc.4.-Declaración ante a

prensa de Primo de Rivera, 16 de setembro de 1923:

“Eu non son un ditador. Ninguén pode, con xustiza, aplicarme esta denominación. Son un home a quen os seus camaradas de armas, acaso erróneamente, honraron coa difícil misión de dirixir a reconstrucción da Patria”.

Doc.5.-O xeneral Franco,

caudillo de España, na compaña de Adolf Hitler en 1940:

Page 30: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A IGREXA: Resistencia ó cambio Desde a Restauración a Igrexa preocupouse pola súa reorganización xeral. A principios

do século existen numerosas comunidades masculinas e femininas, moitas delas orientadas á

asistencia social. Esto permite á institución controlar, dun ou doutro xeito, ós membros de

tódolos grupos sociais. O político que tivo unha actuación máis directa fronte ó poder

eclesiástico foi José Canalejas quen, ante a oleada de manfestacións anticlericais aprobou a

Ley del candado (1910) que limitaba a entrada de novas órdes relixiosas no país e pretendeu

unha separación estricta entre Igrexa e Estado, o que non se acadou.

Doc. 5/26 Opinión de Unamuno sobre a relixiosidade do pobo: Para el pueblo español, ser católico se reduce a ser bautizado, a casarse por la Iglesia y ser enterrado religiosamente . Este pueblo no profesa ya la fe católica . La aristocracia, la burguesía católica practican no en virtud de sentimientos religiosos, sino de

resentimientos políticos . Para ellos, la religión no es algo para consolar al pueblo sino aquello que dicen ser un freno para contener a las masas, un método para conservar el orden de sus negocios.

Doc. 5/25 Situación do clero español en 1900-1930 1910 1930 Total incluido no censo de poboación Porcentaxe sobre o total da poboación españolaVaróns Femias Crero secular Crero regular

98.1021,48% 54.73443.36835.01154.738

136.1811,61%

71.10365.078

29.969 (1920)67.812(1920)

Sen embargo, a Igrexa é unha institución tradicional que se identifica coa ideoloxía dos

grupos máis conservadores do país, precisamente aqueles que lle van permitir recuperar boa

parte do patrimonio perdido coas desamortizacións. O seu enfrontamento cos grupos obreiros

aparece claro en movementos como a Semana Trágica de 1909 ou a folga xeral de 1917, que

teñen claros planeamentos anticlericais. Fronte a estes grupos, a institución eclesiástica non

dubidará en conformar sindicatos católicos, cunha ampla ascendencia no medio rural,

xogando co baixo desenvolvemento intelectual da poboación campesiña.

A Igrexa non dubidou en dotarse de eficaces voceiro como o diario El Debate, fundado

en 1911 por Ángel Herrera.

Doc. 5/27.- Episcopado á Nación, 1 de marzal de 1922, “sobre os perigos da sociedade e os seus remedios: unha grande campaña social” En los tiempos que alcanzamos, los peligros se denuncian a sí mismos con siniestras llamaradas y con satánicos rugidos; el orden y la paz sociales están socavados por ideas y por hechos aterradores; las familias se desmoronan; el obrero sufre y hace sufrir; la autoridad es impotente para contener el desbordamiento de vicios, ambiciones y venganzas; la ignorancia y el descreimiento son frecuentes en todas las clases sociales. 9.- Oportunamente nombrará el Episcopado las juntas y comisiones que han de llevar a cabo el magno proyecto en que tanta esperanza ciframos, y cuyas principales líneas queremos esbozaros, enumerando los fines de la “gran campaña social” 10.- La creación de una universidad social para formar prácticamente a los jóvenes en ciencias políticas, administrativas y sociales y habilitarlos para el desempeño de cargos públicos, el periodismo y la propaganda, cultivando además, en secciones distintas, los estudios contemporáneos y los tradicionales; la multiplicación de escuelas católicas

Page 31: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

224

primarias y profesionales, a fin de preparar a los hombres de mañana y perfeccionar a los de hoy, contrarrestando de este modo la intensa e insidiosa campaña protestante; la sistematización armónica y bien encauzada de la propaganda social, hablada y escrita, para oponer un dique a la difusión de ideas sindicalistas revolucionarias; la implantación, de acuerdo con el Estado, de pensiones de vejez para el abnegado clero parroquial; la formación de un fondo para sostener y fomentar los sindicatos obreros y agrarios y la protección de las obras existentes en las diócesis OBREIROS NO 1909 SACANDO A PASEAR AS MOMIAS DAS MONXAS DUN CONVENTO (Barcelona)

Doc. 5/28 Pablo Iglesias, desde posicións socialistas, denuncia a influencia do clero na España de 1910 A pesar del concepto en que se tiene a España en toda Europa, empezaré asegurando que no es un país clerical, y al hacer esta afirmación diré que me refiero a la parte de la sociedad que más interesa a los socialistas: la clase trabajadora. Ciertamente, tampoco puede asegurarse que la clase burguesa española sea clerical en su totalidad. A excepción de unos cuantos grandes capitalistas mineros, metalúrgicos o navieros, y de un núcleo relativamente pequeño de burgueses, los industriales y los comerciantes son más bien enemigos del clericalismo, que mantiene en España la miseria en la clase trabajadora al dificultar el desarrollo industrial y comercial. Precisamente en estos días, el Círculo Industrial y Mercantil de Madrid se ha dirigido al Gobierno recordándole que en varias ocasiones ha pedido medidas protectoras contra las Órdenes religiosas que se dedican a explotar industrias en sus establecimientos. ¡Ah! El clericalismo en España, como en Austria, es dinástico. Es la Casa real y la aristocracia palaciega el verdadero núcleo del clericalismo español. Rodean a este núcleo varias filas de capitalistas que se sirven del clericalismo para apoderarse de los monopolios y de los altos cargos que disfrutan de retribución

generosa. Fueron los liberales quienes permitieron la entrada en España de enorme número de Órdenes religiosas. Semejante condición de los políticos monárquicos, es la causa de que el grupo clerical palatino imponga su voluntad a todos los Gobiernos, y detenga toda legislación y toda vigilancia contrarias al clericalismo. En seis meses que lleva gobernando Canalejas, nada importante ha hecho que justifique su calificativo de radical; esta conducta confirma nuestras aseveraciones de que llegaba al poder a condición de no hacer nada. Su anticlericalismo queda reducido a dos o tres disposiciones sin trascendencia que él mismo procurará no sean cumplidas y que serán revocadas si la política en España no cambia de rumbo en pocos meses. Puede, pues, asegurarse que la preponderancia del clericalismo en España se basa en la ambición y en la cobardía de los políticos burgueses; pero esta situación cambiará rápidamente, porque al fin interviene con eficacia en la vida pública el proletariado, con el cual nunca se había contado para nada y al cual hoy se respeta, no solamente por su fuerza numérica, que ya es considerable, sino por la energía que demuestra en sus actitudes.

Page 32: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

225

COMPOSICIÓN DE TEXTO (Xuño 2001) OPCION 1

Os seguintes documentos permiten a realización dunha redacción que teña por tema central as relacións entre a Igrexa e o Estado dende a implantación do liberalismo na década de 1830 ata a guerra civil. Dende a inicial confrontación que a liquidación do Antigo Réxime supón, e que exemplifica a desamortización (Doc.1), as relacións Igrexa-Estado serán cambiantes, en función do carácter conservador ou progresista dos distintos gobernos e réximes políticos; en liñas xerais, nos períodos de predominio conservador o poder político favoreceu á Igrexa, facéndolle importantes concesións e buscando o seu apoio (Doc.2), ocorrendo o fenómeno contrario en momentos como a Segunda República (Doc.3). A Igrexa, pola súa parte, non agachou as súas simpatías en momentos especialmente críticos, como a guerra civil (Doc.4), apoiando sen matices ó bando sublevado. Lembra que debes contextualizar os documentos e referirte ós seus contidos ó longo da túa exposición, pois non se trata de elaborar o tema de referencia á marxe das fontes propostas.

Doc.1.-Desamortización (1836): “Art. 1º. Quedan declarados en estado de venda dende agora tódolos bens raíces de calquera clase que pertencesen ás comunidades e corporacións relixiosas extinguidas (...)”. Doc.2.-Constitución de 1845: “Art. 11. A Relixión da Nación Española é a Católica, Apostólica, Romana. O Estado obrígase a manter o culto e os seus ministros”. Doc.3.-Constitución de 1931: “Art. 3. O Estado español non ten relixión oficial (...). Art.26. (...) O Estado, as rexións, as provincias e os municipios non manterán, favorecerán, nin auxiliarán economicamente ás Igrexas, Asociacións, e Institucións relixiosas. Unha lei especial regulará a total extinción, nun prazo máximo de dous anos, do orzamento do clero”. Doc 4.-Carta colectiva dos bispos españois en xullo de 1937: “Afirmamos, ante todo, que esta guerra foi provocada pola temeridade, os erros, se cadra a malicia ou a covardía de quen puideron evitala gobernando a nación conforme á xustiza (...). Foron os legisladores de 1931, e logo o poder executivo do Estado coas súas prácticas de goberno, os que se empeñaron en torcer bruscamente a rota da nosa historia nun sentido totalmente contrario á natureza e esixencias do espírito nacional, e especialmente opostos ó sentido relixioso predominante no país (...).

A guerra é pois un plebiscito armado (...), loita cruenta dun pobo partido en dúas tendencias: a espiritual, do lado dos sublevados, que saiu en defensa da orde, a paz social, a civilización tradicional e a patria, e moi evidentemente nun grande sector para defensa da relixión; e doutra parte a materialista, chámese marxista, comunista ou anarquista, que quixo substituir a vella civilización de España (...) pola novísima “civilización” dos soviets rusos”

Page 33: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

226

ECONOMÍA: Evolución demográfica (1900-1931) Doc. 5/29.-Esperanza de vida ó nacer (1860-1930)

O primeiro tercio do século XX caracterízase pola práctica

desaparición das mortalidades catastróficas, e o retroceso da taxa de

mortalidade, que se equipara á europea tras recoller as recomendacións rexeneracionistas de

hixiene e despensa. O mantemento de altas taxas de natalidade, e o descenso da mortalidade,

especialmente a infantil, vai permitir un acusado incremento da poboación española,

particularmente nos centros urbáns.

Doc. 5/30 Evolución dalgunhas variables da demografía

O crecemento demo-

gráfico non impedirá a apa-

rición dunha última grande

mortalidade catastrófica, con-

secuencia directa da Gran

Guerra. Con todo as cidades,

acompañando a certo despegue

e diversificación industrial,

comezan a ter unha poboación

representativa e con influínte

peso demográfico.

1860 1900 1910 1930 29,1 34,8 41,7 50

Rexións %Super-ficie 1900 1930 1900 1930

Aragón C. la Mancha Cas. y León Extremadura Madrid La Rioja

9,5 15,7 18,7

8,2 1,6 1,0

912'71.386'22.302'4

882'4775'0189'4

1.031'61.827'22.477'31.152'21.384'0

203'8

4,97,5

12,44,74,21,0

4,47,8

10,54,95,90,9

España Interior 55 5.648,10 8.076,1 34,7 34,4 Asturias Cantabria Galicia Navarra País Vasco

2,1 1,1 5,8 2,1 1,4

627'1276'0

1.980'5307'7603'6

791'9364'1

2.230'3345'9891'7

3,41,5

10,71,73,2

3,41,59,51,53,8

España Atlántica 12,5 3.789,90 4.623,9 20,5 19,7 Andalucía Baleares Cataluña Murcia C. Valenciana

17,3 1,0 6,1 2,2 4,6

3.549'3311'6

1.966'4578'0

1.587'5

4.609'9365'5

2.791'3645'4

1.896'7

19,11,7

10,63,18,5

19,61,5

11,82,78,0

España Mediterránea 31,2 7,992,80 10.328,8 43,0 43,6 Canaria 1,4 358'6 555'1 1,9 2,3Total de España 100 18.595 23.327 100

Doc. 5/31Testemuño oral, referido á gripe de 1918, recollido en Lugo o día 5 de marzo de 1995. —Estaba así [Ourense]: por donde quiera que pasaras, había en todas las casas cadáveres. —¿En qué año fue? —Eso sí que no me acuerdo; pero se culpaba mucho de que había venido esa epidemia de la guerra. Fue una epidemia atroz. La gente... Mira cómo sería, que ibas por las calles, y en todos los portales había la mesa para firmar, que lo presencié yo. Así que —juzgad por lo que os cuento— así fue la gripe. ¿Ves ahora cómo estamos? ¡Muy bien! No nos falta de nada. Estamos muy bien. Pero llegas a casa, sin saber nada, y te empieza a doler la cabeza y una fiebre altísima... ¡y chaca! Eso era la gripe.

Page 34: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

227

—¿En dónde fue? —En toda España. —Y ¿dónde estabas tú? —Yo vivía en Orense, con mis padres. Y la gripe fue en toda España... En todo el mundo. Se le atribuía la gripe a las guerras que hubo. Eso fue la gripe... me parece que del 14.

2.- procesos migratorios e redistribución espacial A incapacidade interna

para resolver o crecemento do

primeiro tercio do XX segue a expulsar poboación, que se orienta cara ós estados

iberoamericanos e acada proporcións descoñecidas. As principais zoas emisoras localízanse

na área noratlántica e as illas Canarias, calculándose unha perda poboacional neta para todo o

período superior ós dous millóns e medio de persoas.

Page 35: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

228

Doc. 5/32 Intervención recollida no Congreso de emigración celebrado en Santiago en 1909

No empecé esto a la superior ventaja de que las condiciones políticas, económicas y sociales de la Península española, haciendo medianamente cómoda la vida de los ciudadanos, y singularmente de las clases humildes, eviten la necesidad de la emigración, o por lo menos la reduzca considerablemente, aumentando la población peninsular, que no pasa de 18 millones de hombres, en un territorio de 504.517 Km2 que, conforme al tipo modesto de Francia, debería contener más de 36 millones de habitantes. Pero el Congreso parte del hecho presente y se da cuenta de las enormes dificultades que por ejemplo, en Galicia, oponen a la vida de las clases trabajadoras el caciquismo, la usura y el régimen de los Foros, por lo cual el Congreso recomienda a los Poderes Públicos la adopción de medidas que destruyan estos inconvenientes. 3.- As mudas na distribución da actividade económica (1900-1931) Con todo no primeiro tercio do XX a poboación urbana comenza a medrar ó socaire do

desenvolvemento industrial e dos sectores económicos das cidades que se diversifican,

terciarizan e acollen a unha poboación que por primeira vez na nosa historia vai ter un maior

peso na suma do secundario e terciario.

Doc. 5/33.-Distribución sectorial da poboación activa en cifras absolutas masculinas e % Poboación masculina % da poboación activa Anos Poboación

activa (M) Primario Secundario Terciario Primario Secundario Terciario 1900 1910 1920 1930

5.983.800 6.533.321 6.824.232 7.567.375

4.392.300 4.302.500 4.325.600 3.827.510

883.996943777

1.372.1341.915.343

708.532910.569

1.150.7581.825.522

66,3 66,0 57,2 45,5

16,0 15,8 21,9 26,5

17,7 18,2 20,8 27,3

Despegue coxuntural do medio agrario no primeiro tercio do XX Doc. 5/34 J. Costa no 1901(Agricultores a ¡europeizarse!, Agricultura armónica) La agricultura española es todavía agricultura del siglo XV: Agricultura del sistema de año y vez, por falta de abonos minerales; de la rogativa, por falta de riego artificial; del transporte a lomo, por falta de caminos vecinales; agricultura del arado romano, del gañán analfabeto, del dinero al 12%, de la bárbara contribución de consumos, de la mezquina cosecha de cinco o seis simientes por cada una enterrada, del cosechero hambriento, inmueble, rutinario, siervo de la hipoteca y del cacique.

Pesia subsistencia dos problemas tradicionais do sector —dependencia climática,

escasa tecnificación, desfase xurídico sobre a propiedade da terra— a partir do primeiro lustro

iníciase unha fase agraria expansiva, que consolidará unha segunda transformación ó verse

impulsada pola crise finisecular, esencialmente na caída dos prezos e da renda agraria,

derivada da internacionalización do mercado.

A tecnificación, observable a través dun emprego progresivo de abonos e maquinaria

agrícola, que permiten unha elevación da producción e da productividade, e a especialización

Page 36: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

229

permiten o asentamento de empresas de transformación agraria, como é o caso da

multinacional Nestlé (1904) en La Pinilla, Santander, ou Frigolouro, en Porriño, e LARSA,

1927 en Pontecesures. En ocasións vese favorecida ademáis por fases coxunturais alcistas, moi

en particular a provocada pola I Guerra Mundial, que convirte a España nun país exportador

de productos agrícolas. Sen embargo a tecnoloxía, tanto as máquinas coma os abonos, son de

importación e propician a dependencia, que explicarán o asentamento no noso solo de

empresas químicas, de maquinaria agrícola, etc, o que significa o emprego destacado destos

insumos, que han permitir, nas áreas onde se produce esta renovación, unha mellora na

productividade, nos rendementos e na caída da poboación activa agraria que vimos en páxinas

anteriores.

Sen embargo non

todalas áreas españolas

manteñen un desenvolve-

mento semellante. Así, as

máis septentrionais

conservan unha producción agrícola escasamente comercial, volcándose cara á orientación

gandeira. Outras áreas, como a mediterránea e a da Andalucía atlántica, contemplan

crecementos nos sectores cerealista, vitícola e oliveireiro, sen esquecer a importancia dos

cítricos coma especies para a exportación. A perda dos restos colonias americanos do 98

impulsará o cultivo dalgúns productos novos como a remolacha azucareira, o tomate e o

algodón.

Productividade agraria e nº índices 1900=100 1900 1910 1920 1930 Superficie (miles de has.) 45.189 44.928 45.558 45.565Poboación (miles 5.114 5.100 4.639 4.039Valor da producción (millóns de 1910) 4.454 4.983 6.415 6.895Valor/superficie 100 112 142 153Valor/poboación 100 112 159 196

Doc. 5/35 Un economista galego comenta, a principios de século, a estructura económica de Galicia Galicia —podemos decirlo con orgullo, aunque esta afirmación asombre— es la tierra agrícolamente más adelantada de España. Dos cifras bastarán para acreditarlo: Galicia ocupa el 5 por 100 de la total producción agrícola española. Es evidente el progreso de la agricultura gallega; se están transformando los cultivos, dedicando cada día más terrenos a pradería y producción forrajera; desde hace diez años se multiplicaron los modernos aperos de labranza, se intensifica el consumo de abonos químicos y no podemos silenciar la labor cultural de las Sociedades Agrarias y de los Consejos Provinciales de Fomento, con las numerosas conferencias y prácticas lecciones de divulgación agrícola. Por todas estas razones nuestra producción agrícola aumenta progresiva y constantemente de año en año. La ganadería aún progresó más que la agricultura. Los numerosos concursos de ganados, los mejores y más prácticos de España, convencieron a los campesinos de las ventajas de la selección, y hoy todas las Federaciones agrarias están adquiriendo mejores sementales. Pese a este desarrollo de la ganadería, es esta una riqueza tan importante, que puede elevar sus beneficios a cantidades cuyo simple enunciado asombraría. Los mataderos industriales, aprovechando todos los subproductos, aumentando la producción de carne al evitar las pérdidas de transporte en vivo, regularizando los precios en los mercados y eliminando los intermediarios, pueden aumentar en más de un tercio los beneficios del labrador. Pero para que estos

Page 37: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

230

beneficios lleguen directamente al labrador es indispensable que los mataderos sean cooperativos, fundados y atendidos por las organizaciones agrarias.

Doc. 5/36 Distribución da terra segundo o tamaño das fincas en Has. (1930)

Tamaño das fincas en hectáreas <10 10-100 100-250 >250

Número de fincas 10.016.094 169.472 16.305 12.488

Porcentaxe do número de fincas 98,06 1,66 0,16 0,12

Superficie en hectáreas 8.014.715 4.611.789 2.339.957 7.468.629

Porcentaxe da superficie total 35,72 20,56 10,43 33,29

Porcentaje do líquido imponible 60,2 21,5 18,3

O incremento xeral que experimenta a producción agraria non se corresponde cun

abaratamento dos recursos, pois os beneficios repártense entre poucas mans debido á

deficiente distribución da propiedade territorial.

As zonas septentrionais da península manteñen trazos de propiedade arcaicos e

precisan de fondas reformas agrarias; as meridionais, tamén escasamente tecnificadas, sofren,

Page 38: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

231

ademáis, os efectos do latifundismo, xerando un fondo descontento social que demanda unha

nova distribución da propiedade.

O desenvolvemento dos sectores industriais alimenticios traerá consigo o crecemento

productivo dalgunhas especies como os referidos ó leite, o aceite ou ó viño. Esta situación

permitirá o despegue económico de certas zonas, como a cantábrica ou a onubense, en

constraste co retraso da maioría do país, que se esforza por saír dunha situación de

subdesenvolvemento.

A minería Doc. 5/37 Producción mineira en miles de Tm. Mercurio en Tm Anos Piritas Cobre Chumbo Mercurio

(Tm) Ferro

1902 2764 33'8 177'6 1425 7.905

1904 2808 32'3 185'8 1130 7.965

1905 2800 29'8 185'6 853 9.077

1910 3526 34'5 190'5 1119 8.667

1914 2461 25 143'5 952 6.820

1915 2195 32'5 171'5 1222 5.618

1916 2702 29'6 147'4 795 5.857

1917 2795 35'5 172'9 854 5.551

1918 1584 42 169'7 567 4.693

1919 1901 21'6 125'7 1221 4.640

1920 1574 20 175'2 862 4.768

1921 2763 34'6 135'9 635 2.602

1922 2523 23'5 119'2 1318 2.772

1923 2908 42'2 127'5 1145 3.456

1924 2496 33 145'8 899 4.613

1925 3687 35'3 153'6 1227 4.443

1926 3941 42'5 149'5 1594 3.182

1927 3992 48'2 144 2493 4.960

1928 3978 42'3 135 2195 5.771

1929 4276 41'9 142'8 2477 6.547

1930 3929 37'9 123'3 663 5.517

O sector mineiro, que segue a ter no carbón

e no ferro as materias primas esenciais adquire

entidade propia neste primeiro tercio do XX,

gracias á reactivación dalgúns ámbitos industriais

e ás medidas proteccionistas que se lles aplican.

Tamén é así polo crecemento de sectores

coma o ferroviario, o navieiro e o mecánico,

centrados na área viscaína, que van demandar

parte destas materias primas. As medidas

proteccionistas promulgadas entre 1891 e 1906,

amáis do papel regulador do Estado, favorecen o

desenvolvemento capitalista desta zona, e

propician a súa tecnificación. En certa forma

pódese dicir que a metalurxia é un monopolio dos

industriais bilbaínos.

No caso do ferro, o mineral producido

expórtase ós países máis industrializados de

Europa sen buscar a súa transformación, anque

aínda así contribúa a dinamizar a área vasca. Este

último sector manterá as súas exportación ata o fin

da coxuntura bélica, entrando desde entón nunha

crise que se explica polo agotamento dos mellores

Page 39: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

232

filóns españois e pola recuperación das economías europeas.

A INDUSTRIA A área catalana mantén unha fase expansiva prácticamente perante toda a época

de Alfonso XIII. O sector algodoneiro significaba o 60% da producción e nel concéntrase a

tecnoloxía punta. De todas formas non pode dicirse que actuase como motor do desenvolve-

mento xeral, anque si da economía catalana, contri-buindo coa siderometa-lúrxica a favorecer

os desequilibrios territoriais.

Doc. 5/38 A entrada de algodón en España Períodos 1901-1905 1906-1910 1911-1913 1920 1930

Tm. De importación 78.055 83.339 90.505 81.316 99.619

% que entra en Cataluña 95,56 96,29 96,46 +95 +95

Outros escenarios da industrialización española No sector naval, esta etapa contempla a

consolidación daa grandes compañías navieiras,

orientadas ó tráfico atlántico e centradas en Bilbao e

Sevilla, que permitirán superar a crise pola perda dos

restos do imperio colonial. Esta industria de construcción

naval localizouse na rexión viscaína, favorecida pola

política proteccionista e polas empresas

siderometalúrxicas asentadas na zoa. Unha segunda área

de expansión é a galega, na que destacan as factorías instaladas en Vigo, con preferencia para

a construcción de buques de pesca, e O Ferrol, centrado, como xa se viña facendo dende o

XVIII, na construcción de barcos para a mariña.

Asteleiro do Ferrol, contra 1930

Outro é o eléctrico, que comenzado o seu asentamento inicial nos Pirineos cataláns

para cubrir a demanda da área econòmica mais desenvolta, extendense por outras cuncas

hidrográficas ante a demanda urbana para alumbrado público e o transporte urbano, a

electrificación dos ferrocarrís, a demanda industrial para maquinaria e tecnoloxía que

emprega esta enerxía, impulsa o sector.

A exposición barcelonesa de 1888 supuxera un incentivo para o desenvolvemento da

industria eléctrica. O sector aproveitou as ideas sobre política hidráulica de Joaquín Costa.

Page 40: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

233

Así, en 1901 fundouse a Hidroeléctrica Ibérica —futura

Iberduero—, continuada en 1907 por Hidroeléctrica

Española, e en 1911 pola Barcelona Traction, coñecida

popularmente como La Canadiense. Esto suporá a

construcción de numerosas centrais e saltos de auga na

zoa pirenaica e na cunca do Douro. A expansión da

electricidade continuou todo o resto do período, cunha

conformación netamente capitalista, que se plasma na

creación das confederacións hidrogáficas. Esta iniciativa

respondía ás demandas dun crecente mercado

consumidor de enerxía eléctrica e necesitado de regadíos,

supoñendo un primeiro intento de enfocarlos proxectos

hidrográficos desde unha perspectiba múltiple —

xeografía, relacións financieiras Estado-particulares,

etc.—

Outra industria dependente tamén do capital estranxeiro, e que comeza o seu

desenvolvemento, é a química, sobre todo polo seu papel de abastecedora de recursos e

materias para outros sectores, coma o agrario (adobos químicos: fosfatos, nitratos, etc.), o

téxtil (colorantes), o mineiro (explosivos), o da hixiene (xabróns e perfumes), ou o

farmacéutico (farmacopea). En troques, en España, a diferencia doutros países europeos, este

sector químico non se pon ó servicio da agricultura a causa do retraso tecnolóxico que se vive

no medio agrario.

Índices de producción industrial nalgúns sectores (1913=100) Anos Enerxía Química Alimentación Textil

1900 1905 1910 1913 1915 1920 1925 1930

50'8 57'8 86'0 100

112'6 134'6 287'7 260'8

6'1 28'8 88'9 100

108'3 173'3 332'1 424'7

119'3 108'7 91'2 100 86'9

102'1 110'2 144'0

85'788'188'8100

117'699'8

108'3122'5

Doc. 5/39 ILUSTRACIÓN FOTOGRAFÍA de LA CROS de LA CORUÑA

Page 41: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político

234

O sector, de particular importancia na segunda fase da revolución industrial, inicia o

seu proceso productivo coa creación de Unión española de Explosivos, continuada en 1904

pola sociedade anónima Cros, adicada á fabricación de superfosfatos, en xeral moi

dependentes do capital foráneo pero imprescindibles para a producción de adubos químicos.

En calquera caso,

o proceso de indus-

trialización realizado no

país ó longo destes 30 anos do primeiro tercio do XX non vai situar a España entre os países

densenvolvidos de Europa, tal e como puidemos comprobar no cadro de distribución sectorial

da poboación: mais amosa un crecemento continuado do sector que se acelera na etapa final,

a etapa intervencionista e corporativa da Dictadura de Primo de Rivera.

Doc. 5/40 Índices de beneficios das principais empresas dalgúns sectores económicos, 1913-21 (as 84 empresas máis importantes)

1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921

100 81,5 119,3 116 185,8 213,4 227,1 223,7 160,6

A industria automobilística, a do caucho e outras relacionadas coas comunicacións

comenzan a desenvolverse no pais.

Índice de producción industrial (1930 = 100)

21 2333

4455

64 65

100

0

20

40

60

80

100

120

1861 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930

Doc. 5/41.- Producción industria comparada ca agraria (Agrícola = 100)

100

29

100

29

100

26,3

100

34

100

46,1

100

69,3

100

64,1

100

62,2

100 106,5

020406080

100120

1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930

Page 42: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

Os transportes: o ferrocarril eo automóbil

Doc. 5/42 Estradas construidas entre 1901 e 1930 Para promoción dos novos

medios de transporte desenvol-

verase un amplo sector ocupacional e unha serie de industrias subsidiarias,

como as do cemento, os neumáticos ou o petróleo. En todo caso as cidades e

pobos do país vense unidos por servicios de autobuses e camións, que

favorecen os intercambeos comerciais e humanos.

1901-05 1906-10 1911-15 1916-20 1921-23 1924-30

2.968 4.941 5.673 6.057 2.671 9.455

Rede de estradas (1865-1930) en Kms.

1900 1906 1911 1916 1919 1925 1931

36.300 48.270 57.866 58.075 67.963 77.418 89.592

Doc. 5/43 O xornal El Norte de Galicia, de 3 de xuño de 1907, recolle así o nacemento da liña Lugo-Viveiro

FOTO FERROCARRILANA DE MATERIAIS Documento 3/58 Página del día EL AUTO....... Ya circula regularmente , para el servicio del público en general, entre Lugo y la costa de esta provincia. Hace dos años y aún meses, parecía eso una ilusión, reservada solo á los potentados. Hoy es una realidad al alcance de cuantos tienen que viajar por esa zona. Por ahora no están resueltas las necesidades de comunicación entre la capital y esos pueblos, que parecían destinados á no comunicarse facilmente más que utilizando la gran vía de la civilización, el mar, que á ellos ha hecho ricos, y por eso viven con más ansias de buscar relaciones en el interior. La provincia de Lugo con su línea de ochenta quilómetros de costa pobladísima y refulgente de un lado, y sus valles amenísimos, calurosos, tropicales casi de Quiroga y Monforte por el otro, apenas se conoce á sí misma, y ni aún aquí, desde la altura central, á donde llegan las palpitaciones principales de la periferia, pero no los detalles ni las intimidades que apasionan, ¿se puede apreciar bien todo el valor de esta joya lucense, tercera parte del perímetro gallego? ¿y por qué? Principalmente por falta de medios rápidos y económicos de comunicación. No está resuelto, ni muchísimo menos, ese problema, que es capitalísimo, de una trascendencia suma, pero estamos en la orientación adecuada del mismo, y una ráfaga más con esta de los automóviles, es de apreciar por lo que alienta, y porque afirma de esperanza de mejores días, poniendo de manifiesto que en el país hay gérmenes de vida, como cualquier otra comarca, aún las más privilegiadas; que en esto de privilegios naturales no tenemos grandes cosas que envidiar. Solo necesitamos voluntad auto... que se mueva sola.

Doc. 5/44 Regulamento da conservación y policía das estradas en 1900 Capítulo primero. De la conservación de las carreteras ARTÍCULO Iº. Los cultivadores de heredades próximas al camino, que ocasionen con sus labores cualquier daño á los muros de sostenimiento, alcantarillas, estribos de puentes y cualesquiera otras obras de aquel ó laboreen en sus escarpes, incurrirán en la multa de cinco á veinte escudos, además de subsanar el perjuicio causado. Incurrirán en la misma pena cuando se adelanten á cultivar fuera de la zona de su pertenencia. Art. 2º. Los cultivadores y pastores cuyos ganados dejen caer tierra, ó cualesquiera otro objeto, en el camino ó en sus paseos y cunetas, estarán obligados á la limpia ó reparación correspondiente.

Page 43: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 236 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Art.3º. Los dueños de heredades lindantes con el camino no podrán impedir el libre curso de las aguas que provengan de él, haciendo zanjas ó calzadas, ó elevando el terreno de su propiedad. Art. 4º. Sin licencia de la autoridad local, y previo conocimiento del Ingeniero encargado de la carretera, no se podrán cortar los árboles situados á menos de veinticinco metros de ella; y en manera alguna será permitido arrancar las raíces que impidan la caída de tierra. Los contraventores costearán las obras necesarias para evitar daños ulteriores. Art. 6º. Los carruajes deberán marchar al paso de las caballerías en todos los puentes, sean de la clase que fueren, y no se les permitirá tampoco dar vuelta entre las dos barandillas ó antepechos. Se prohíbe que por los puentes colgados corran en tropel personas ó caballerías, que se transite con hachas ú otros objetos encendidos, que se detengan los pasajeros apoyándose en los antepechos y que las tropas pasen no siendo en filas abiertas, con sólo dos hombres de frente y sin llevar el paso. Los que contravinieren estas disposiciones incurrirán en la multa de cinco á diez escudos, además de pagar el daño que ocasionen.

As novas necesidades creadas por estas infraestructuras ás que se unían as urbanas e

hidroeléctricas, obrigan ó emprego de novos materiais coma o cemento e o aceiro, que

facilitan a construcción de estructuras cada vez máis complexas: encoros, pontes, estacións

ferroviarias e asteleiros.

O crecemento das redes de

ferrocarís e estradas permitirá unha

transformación das estructuras de

transporte e unha modernización dos

equipos, particularmente significativa no

período da Dictadura. As intencións da

administración seguen impoñendo un

sistema radiocéntrico, que se manifestará

como perxudicial para os intereses

comerciais da periferia, onde se

localizaban as produccións basca e

catalana. Esto provocaría unha constante

demanda de redes de comunicación

exteriores que permitisen eliminar as

dependencias e os desequilibrios

económicos.

As rede telegráfica e telefónica

refórzanse no primeiro tercio do século

XX, como reflicte a fundación da

Page 44: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 237 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Compañía Telefónica Nacional de España, en 1922, que dous anos despois se constituirá en

monopolio do Estado.

O transporte aereo é aínda un sector de desenvolvemento moi tímido, anque pode

destacarse a constitución da empresa Cons-trucciones Aeronáuticas S.A. (CASA) en 1923, e da

Compañía Aérea de Transportes. Como consecuencia do nacemento deste tipo de transporte,

construirase o primeiro aeroporto: o de Cuatro Vientos, en Madrid.

O comercio na etapa (1900-1930)

Doc. 5/45 Evolución do comercio exterior español (1901-1930) (Medias decenais)

Doc. 5/46 Evolución do comercio exterior

As relacións comerciais co exterior,

desestabilizadas pola perda das colonias,

fundaméntanse na exportación de

minerais de ferro, cobre e chumbo, cos

que se pretende equilibrar a balanza de

pagos, aínda a costa do agotamento dos

filóns. A estas exportacións acompañan

as de algúns productos agrarios básicos

coma o viño, os cereais, os agrios e o

aceite.

Anos Exporta-cións

(millóns de pts.)

Importa- cións

(millóns de pts.)

Saldo (millóns de pts.)

1901-1910 1911-1913 1914-1919 1920 1930

1.002 1.371

1.942,2 1.200 1.500

887,7 1.276,1 1.579,6 1.600 2.000

+114,3+94,9

+362,6-400-500

Pesia todo, o saldo comercial

español é negativo casi todo o período,

coa excepción do quinquenio 1915-20,

lustro no que a incidencia da crise bélica

obrigou ós belixerantes a mercar

productos dos que anteriormente se

autoabastecían.

Page 45: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 238 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Doc. 5/47 O movemento na balanza comercial española Exportacións (en millóns de pesetas ouro) 1913 1917 1928Piritas e mineral de ferro 135 82 91 Conservas pescado 39 38 64 Laranxas 68 29 257 Viños comúns 106 151 291 Viños finos 6 6 4 Tecidos de algodón 33 104 21 Aceite oliva 6 12 36 Blenda 4 1 10 Cortiza manufacturado. 47 28 25 e en prancha Mercurio 8 3 13 Amándoas 22 10 70 Coñac - - 8 Patacas 10 4 8 Uvas 19 5 19 Arroz 8 14 39

Importacións (en millóns de pesetas ouro) 1913 1917 1928Petróleos 8 6 144 Productos químicos 14 14 151,6 Algodón 132 145 209 Pasta de madeira 6 3 22 Tabacos 29 20 200 Fosfatos 8 4 12 Maquinaria textil 5 2 17 Maquinaria agrícola - - 2 Automóbiles 1 1 88 Camións - - 57 Motores eléctricos 18 5 27 Bacallao 41 18 77 Café 29 35 56 Hulla 70 28 43 Caucho 4 8 10 Ovos 9 2 91 Millo 27 8 77 Copra 31 15 37 Maquinaria - - 2

Page 46: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 239 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Desenvolvemento financiero da etapa O desenvolvemento destas mesmas actividades propiciará a creación de novos

bancos como o Hispanoamericano ou Vizcaya en 1901 e o Banco Español de Crédito en

1902.

Esta acumulación de capitais explícase por tres fontes de ingresos, como foron a

exportación de ferro, as remesas dos emigrantes e o retorno dos capitais pola perda

colonial do remate de século. Sen embargo, a expansión financieira non pode xeralizarse,

pois a banca catalana sofre unha relativa decadencia pola perda dos negocios ultramarinos.

Doc. 5/48 Un industrial catalán critica la organización bancaria existente, en 1918 Aquí hay una región tan industriosa como Cataluña, cuyas costumbres comerciales llegan en este terreno a exageraciones que rayan en lo ridículo. No girar letras, no admitir giros y pagar al contado rabioso, con 2 por 100, son los cánones de toda firma que se repute sólida en la plaza de Barcelona. Esto sí, ese mismo industrial no se avergonzará de tener que pedir al Estado, es decir, a la comunidad, una protección del 50 por 100, que es tanto como hacer pagar a los demás su incompetencia o su atraso industrial; no se avergonzará de tener una maquinaria anticuada, de no saber producir barato y de no poder competir con industria análoga del extranjero, pero se consideraría deshonrado si para renovar su utillaje industrial o abrir un nuevo mercado tuviese que hipotecar inmuebles, que es lo más elemental de las operaciones para todo industrial que sepa y pueda explotar la diferencia de interés entre el precio que toma el dinero en hipoteca y el que debe producirle en la industria. Doc. 5/49 Os bancos e os seus beneficios

Polo contrario, a I

Guerra Mundial será

unha coxuntura propicia

para o incremento do ga-

ño, o que explica a

fundación doutras enti-

dades importantes: o

Banco Urquijo, 1918, o

Banco Central, 1919, o

Banco de Crédito Indus-

trial, 1920. A multipli-

cación dos establecementos impulsan a promulgación dunha lei de ordeación do sistema

bancario en 1921, propician a fundación doutras entidades, como o Banco Popular, no

1926, Banco Exterior de España, 1929. Ó sumar a estas entidades bancarias as Caxias de

Aforros, de vella tradición, temos completado o panorama das institucións e do sistema

financiero básico español

Nos últimos anos do período reflíctense algúns dos efectos da crise de 1929, como o

proceso de devaluación que experimenta a peseta, ata ese momento unha moeda forte no

mercado internacional.

Page 47: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 240 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Recursos financieros públicos A perda das derradeiras colonias en 1898 obrigan á economía española a un esforzo

de recuperación, tanto no sector primario coma no industrial. A coxuntura bélica de 1914 a

1918 beneficiará ó país pola súa condición de neutral, pero en contrapartida agudiza un

proceso inflacionista do que será difícil recuperarse. De feito a débeda pública medra sen

cesar agravando os déficits presupostarios.

Os sucesivos gobernos alfonsinos non son capaces de controlar a situación

económica, fracasando asemade nos proxectos de reforma fiscal, ó manterse un sistema

impositivo moi pouco flexible. Iniciativas como a do ministro Calvo Sotelo en 1926, que

pretendían crear un imposto global sobre toda a renta, serán rápidamente contestadas

polas clases máis acomodadas, que logran manter os seus privilexios fiscais e a

acumulación da riqueza.

Doc. 5/50 Evolución da débeda pública en circulación Débeda pública en circulación Gasto do Estado Anos Pts. Correntes Pts. de 1913 Pts. correntes Pts. de 1913 (D)/ (G)

1899-1906 1907-1914 1915-1919 1920-1923 1923-1925 1926-1929 1930-1931

12.664 11.183 11.343 14.706 17.200 19.377 21.186

13.00111.3657.1558.1239.044

11.58012.529

1.2062.2103.3743.4943.7073.8244.511

1.04011.2221.4031.8892.0092.2272.278

13,0 9,3 5,1 4,3 4,9 5,2 5,5

A política económica do Estado: proteccionismo nacionalista Doc. 5/51 Principais leis proteccionistas da etapa

Data Contido

1906 1922

Intensifícase o proteccionismo con intervencionismo e corporativismo. Lai de bases arancelarias Arancel Cambó, ultraproteccionista.

O crecemento económico do primeiro tercio do século XX estivo sempre

acompañado dunha política intervencionista do Estado. A imperiosa necesidade dunha

sólida política arancelaria, xa acusada na etapa anterior, non fixo mais que acrecentarse,

derivada da perda colonial e o correspondente mercado.

Doc. 5/52 Visión literaria, en El viudo Rius, de Ignacio Agustí, do interés dos cataláns na política proteccionista El almuerzo dejó en el ánimo de los comisionados una impresión favorable. Era evidente que el Presidente no era un técnico, sino un político. Se echaba de ver, sin embargo, al instante, que tenía en la cabeza una visión general de los problemas que estaban planteando, y que, sea por lo que sea, el asunto le preocupaba. Fué justamente a Rius a quien el Presidente prestó mayor atención, ya por la forma sintética, descarnada, con que había expuesto la cuestión, ya porque en Rius descubriera una mayor energía, un nervio mayor. El fabricante había trazado durante diez minutos el índice de razones del descontento, derivadas de la pérdida de los mercados americanos, y la grave crisis que sufrían. Habían expuesto, con extrema claridad, el riesgo que se derivaba de tal situación desde los dos puntos de vista, económico y social; la imposibilidad de derivar hacia otros caminos la crisis; la industria textil de Cataluña, de tan rápido y reciente crecimiento, daba trabajo a millares de obreros del resto de la nación, y por lo mismo que su crecimiento, como había dicho, fué tan reciente y tan rápido, no podía ser convertida de la noche a la mañana en otro género de actividad industrial, como parecía haber sugerido alguien en el Parlamento meses atrás. Y aun a eso se podía llegar, pero siempre que fuera la última de las soluciones. Los fabricantes catalanes entendían que una pérdida

Page 48: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 241 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

de mercados sólo se compensa con la ganancia de mercados nuevos; pero que si eso no era posible debía ampararse a esa industria para que no le arrebataran las extranjeras el mercado nacional. La protección del Estado debía ser absoluta. Ela constitúe o eixe sobre o que se articulan os intereses do capitalismo español,

tanto entre a oligarquía agraria tradicional, como os representantes da nova economía

capitalista, e non excluimos os intereses dos nacionalistas, tanto cataláns, exemplificados

en Cambó, como vascos.

O período comeza co arancel de 1906, ó que se engade no 1907 a defensa do sector

de Azúcares e alcoholes, a creación da Sociedade Española de Construcción Naval, a

conformación, xa no 1908 dunha Comisión Permanente de la Producción e o Comercio

Nacional, para que represente a tódolos elementos e rexións da producción e do traballo en

España, e un sin fin de cárteles como os da Central Siderúrxica de vendas, as do papel, o

cemento o vidro, etc. Durante a contenda europea acentúase o intervencionismo e o

nacionalismo económico, que se ve arropado polo apoio doutrinal que lle presta a Revista

Nacional de Economía, voceiro dos industriais.

Doc. 5/53 O presidente da Comisión Protectora da Producción Nacional, J. Sánches de Toca argumenta en 1916: No puede haber economía nacional, ni soberanía efectiva, cuando todo esto resulta acaparado y gobernado desde fuera, y convertido en negocio de empresas particulares, ajenas al sentir patrio. La más primordial necesidad de España consiste en nacionalizar los órganos más vitales de la economía patria. Le urge recobrar las claves del señorío, para su defensa nacional, sobre sus vías de comunicación, sus tarifas ferroviarias, sus minas, sobre el fomento y régimen de sus industrias, de sus instituciones de crédito y servicios públicos en todos los órdenes, tanto en el caso de tenerlos confiados a la gestión de organizaciones particulares como en el de llevarlos por la administración directa de los organismos oficiales. La finalidad cardinal del programa de reconstitución nacional debe cifrarse en reconquistar, día tras día, los órganos más esenciales a la independencia de nuestra vida económica, que nos resultan secuestrados, en condiciones que el Gobierno de España aparece reducido a un negocio de economía privada, manejado y beneficiado por Comités o Sindicatos de empresarios extranjeros. A serie de consorcios, de entidades semioficiais ou de Juntas Reguladoras creadas

aseguraron a protección a, practicamente de tódolos sectores productivos, dos que

recollemos algúns dos citados na dita lei: naval, maquinaria para buques, hulla,

siderometalurxia do ferro e do aceiro, do cobre, do zinc, do latón, do chumbo, do estaño,

do aluminio, da folla de lata, das industrias químicas, en especial as adicadas a producción

de drogas, medicamentos e materias colorantes, das industrias téxtiles, da fabricación de

material eléctrico, da preparación de material científico, das industrias do libro, das

sementes e productos ainda non producidos en España, os productos que actualmente se

transforman no estranxeiro, a exportación de gando, viños, aceites, froitos e productos

agrarios. Como se pode deducir, e non é unha exposición exhaustiva, toda a economía

quedaba baixo o manto protector das leis do Estado ó que se lle esixe o control dos

recursos.

Page 49: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 242 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Os problemas da industrialización do país provocan unha dependencia tecnolóxica

con respecto ó exterior, non só no que se refire ós productos enerxéticos senón tamén

respecto da maquinaria. Esto mostra o paradoxo dun país que quere nacionalizar e

protexer o tecido industrial, máis non é quen de adicar recursos á investigación e

innovación tecnolóxica. Esta situación procuróu disimularse con algunhas espectaculares

exposicións que pretendían promocionar a industria nacional, e entre as que destacou a

barcelonesa de 1929.

Doc. 5/54 Guillermo Granel, Revista Nacional de Economía, abril-maio de 1916:

La hisoria de la Economía española ha sido poco más o menos la siguiente: de los 900 a 1.000 millones de nuestras exportaciones, y a poca diferencia de la importación, la mayor parte es exportado e importado en bandera extranjera y por extranjeros. Los cobres van a Swansea, y del Reino Unido tenemos que traer desde los lingotes y las planchas a la tubería, incluso de alumbrado, el sulfato para nuestros viñedos, así como el alambre para nuestras comunicaciones (eléctricas) aéreas; los plomos van a Londres o Marsella, y para las fuentes públicas y de nuestras casas, tenemos que pedir la tubería a Francia; la mena de hierro va a las las fábricas de Escocia o Alemania, también a Francia, y de allí recibimos, no solo el acero fino, sino las herramientas, las baterías de cocina, casi todo el material de nuestros ferrocarriles y tranvías, incontables artículos metalúrgicos de todas clases; en vista de lo cual, dígase ¿de quién es la riqueza de nuestro subsuelo, y si las grandes, y apenas las pequeñas fábricas metalúrgicas, son aquí posibles?. De la propia suerte, si los servicios públicos están en poder de extranjeros; de ellos es el alumbrado, la fuerza motriz, el coche y el automóvil del rico, el ferrocarril, el tranvía, incluso el agua que bebemos; si del extranjero procede hasta el timbre con que llamamos al servicio, el manubrio y la cerradura de las puertas; de Suecia la madera y de Alemania incluso los clavos niquelados y dorados de las sillas en que nos sentamos, ¿que economía nacional tenemos?. Si los más saneados beneficios van al extranjero y nuestra moneda y nuetro billete son rehusados; si nuestra banca no puede competir ni vivir por

si, sino que depende, como nuestras Bolsas, de la Banca y Bolsas extranjeras; si incluso nuestro crédito territorial está al arbitrio de un Comité de París; si el ahorro, el escasísimo ahorro nacional, es recogido por una red de Bancos, Agencias y Compañías de Seguros que lo trasladan a otras tierras; y también los giros de nuestros emigrantes son patrimonio de extraños ¿donde está nuestra economía crediticia? Este mesmo proteccionismo a empresas españolas esixía que o capital español

controlase os dous tercios, cando menos, sendo o presidente e dous tercios do Consello de

Administración tamén españois; os empregados deberían ser españois nun 80%, así como

o combustible empregado, os materiais demandados, artigos utilizados, etc.

Doc. 5/55 A Gaceta de Madrid, lei do 3 de marzo de 1917: Las nuevas industrias, entendiéndose por tales las que han sido implantadas y se encuentran en actividad desde el 1 de enero de 1914, para obtener productos que antes no se obtenían y las que en lo sucesivo se implanten en España dedicadas a la obtención de productos nuevos en la industria nacional . La industrias existentes en España cuya producción no puede satisfacer la demanda normal del consumo nacional [...[. Las industrias que por alcanzar una superproducción necesitan exportar la parte de sus productos que no admite la capacidad consumidora del mercado nacional. Las industrias productoras de elementos utilizados directamente en la defensa nacional, aun cuando pertenezcan a algunos de los anteriores grupos.

Page 50: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 243 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Ó remate da conflagración, ante a crise de postguerra, múltiplícanse os mecanismos

proteccionistas. A dictadura de Primo de Rivera alcanza o paroxismo e os mecanismos

intervencionistas acentúan a tendencia á cartelización, oligopolio ou, incruso monopolio e

nacionalización como CAMPSA (1926), Telefónica (1924), aviación con Iberia (1927), etc.

Doc. 5/56 Autocomplacencia das medidas nacionalizadoras ante o éxito do vo do Plus Ultra, nunha nota oficiosa do Goberno, de abril de 1929 La nacionalización industrial de aviones y motores contemplaba con satisfacción que, al cabo de cinco años tan solo, son ya españoles la totalidad de los aviones, motores, magnetos, hélices, aparatos de navegación y, en resumen, que, en su casi totalidad, el dinero que el Estado y los particulares dedican a la Aviación, en España queda dando trabajo a miles de obreros. Este ejemplo abre el camino a la esperanza de otras nacionalizaciones a que el actual gobierno dedica su atención constante, tales como la de la industria del automóvil, que hace salir de España, anualmente, más de cuatrocientos millones de pesetas que espera el Gobierno actual dejar reducidos a menos de la mitad, mediante las iniciativas de la Comisión del Motor y del Automóvil y la ayuda del ciudadano español que cesará, por patriotismo, en la preferencia que ahora otorga inconscientemente, en algunos casos, a la fabricación extranjera, que no hay razón para que no sea igualada por la nacional Doc. 5/57 A propaganda do nacionalismo económico recóllese nestas consignas de 1928 Usted tiene la culpa de buena parte de la crisis de nuestra nación. Si en lugar de comprar géneros exttranjeros fomentando la riqueza de otras naciones, comprara los artículos de España, la industria podría dar trabajo a brazos españoles que están parados. ¡Que las propagandas extranjeras no te engañen; son espejismos que encierran no pocas sofisticaciones! Nuestros artículos son de superior calidad; no hay, pues, motivo que se les desprecie comprando extranjeros

Page 51: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 244 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

Page 52: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución da economía da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 245 As dificultais da construcción dun modelo capitalista

PIBcf ou valor engadido bruto por sectores de producción (millóns de pesetas), global e PIBpm Sector primario Sector secundario Construcción e obras públicas Sector terciario Anos Millóns de pts. % Millóns de pts. % Millóns de pts. % Millóns de pts. %

Valor totaldo PIBcf

Valor total do PIBpm

1900 2.930,0 29,89 2.669,2 27,33 299,1 3,05 3.905,2 39,83 9.803,8 10.257,7 1910 3.109,2 27,85 3.046,6 27,29 384,2 3,44 4.624,0 41,42 11.164,3 11.687,2 1920 9.104,5 31,39 7.900,2 27,71 710,4 2,49 10.799,4 37,87 22.514,4 29.390,0 1930 7.698,1 22,78 9.428,2 27,29 1.469,7 4,35 15.199,4 44,97 33.795,3 35.229,2

Page 53: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 246 Proceso político

A SOCIEDADE Nos o século temos conformada a oligarquía económica, política e social.

No medio agrario os propietarios de grandes explotación caracterízanse polo seu absentismo, que

lles fai descuidar unhas produccións orientados cara á gandeiría selectiva, os viños de calidade ou

as aceitu

A alta burguesía dos negocios dirixe a súa actividade ós sectores da banca, ó ferrocarril, ós

servicios blicos, ó comercio colonial ou ó sector naval, desde os que non dubidarán en exercer

presións para obter avantaxes políticas e económicas, como as estudadas nas leis proteccionistas e

intervensionistas de 1891, 1906, etc.

A eiro tercio do XX, aparece dirixida polos grupos sociais vinculados á

organización capitalista que se trocan na clase dominante en combinación e mistura cos

tradicionais grupos agrarios.

Doc. 5/58 d s grupos sociais, vistos por Perez Galdós, na obra Vida de sociedad

comenzos do nov

nas

soc

A a

.

iedade, no prim

scen encia dos novo , obra póstuma de 1923: H no hay más aristocracia que la del dinero. Los mejores pergaminos son las acciones del Banco de E o mos viendo que tal o cual joven, cuyo apellido es de los que retumban en nuestra historia con ecos glorio o cual señorita rica, cuyos millones tienen por cuna una honrada carnicería o comercio de vinos. Co tan fácil decorarse con un título nobiliario, que siempre suena bien, vemos constantemente marqueses y condes cuy producto de los adoquines de Madrid, del monopolio del petróleo o de las acémilas del ejército del norte en la prime a guerra . Los individuos de la antigua nobleza se que para nada le valen sus pergaminos sin dinero y solo piensan en este, ya por medio de los negocios, ya por medio de las alianzas.

Estratificación social (1900) Clase alta tas e grandes propietarios

-Burguesías comerciais, industriais e financieras ionariais e políticas

Sobre 120.000 (1,05%), con familiares sobre o 8%

Clase med liberais; tes medios;

anos -clero medio, oficiais do exército e administración

Clase med -artesáns, donos de pequenas tendas e negocios, clero rural

-320.000 (de 25 a 30 %)

Clase baix dustriais e de servicios ulares agricultores, foreiros e xornaleiros agabundos

65% da poboación

-Latifundis

-Éli-Pro-com-propietarios medios rurais e urb

tesfeser

funciónscian

ia a

ia b

a

lta

aixa

-ob-cap-pe

reiras

que

os in popnos

-pobres e v

A situación social no campo do primeiro tercio do século XX

O incremento xeral da producción agraria non significou un reparto dos beneficios, pois o

proceso de acumulación de capital beneficiou sobre todo ás grandes propiedades. A desigual

distribución da propiedade, da riqueza e da renda que aquela xera propiciará nas áreas latifundistas

movementos de protesta, que derivan en peticións que promoven fórmulas de colectivismo agrario.

ablaspasos,

mo hoa riquera y

pro

ndo coña. T tom

y

segcurarse

n pdos

r es

uridlos d

p

ad,ías

osa

hoy esta a tala po

es za esund

Page 54: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 247 Proceso político

lar que o proletariado agrario resulta ser moito máis revolucionario

s, ferrocarriles, buques, etc., toda clase de capitales), pero deja los productos bajo el régimen de la propiedad individual, para que el respectivo productor disponga de ellos, como objetos de consumo, a su libre discreción y beneplácito,

cluso

ón de aquél; presume realizar todos esos bienes, conseguir todos esos beneficios, mismos términos de ahora la privada no tan sólo de los productos del trabajo, o

a de l. La propiedad individual no puede legítimamente sino recaer sino sobre bienes que sean producto del trabajo individual; la

igual, del sistema de nacionalización de la tierra.

oc. 5/60 Informe do Instituto de Reformas Sociales sobre o campo andaluz

za: hacendados de posición independiente, los simples braceros y los pequeños propietarios, arrendatarios y colonos, mpren

ilias es tan desesperada, que de no apresurarse a darles el alimento de que carecen perecerá un gran número de dividu

As áreas da mitade septentrional do país presentan unhas condicións de reparto da

propiedade máis aceptables, p mación dun gran número de pequenos

propietarios, multi sou ra neste

en G la propiedade da terra a a fin do sistema foral articúlanse,

inicialmente, a tra acións co s e a graves

enfrontamentos soc

Doc. 5/61 Un xuíz de pri cia de Ribadavia recolle o auto que segue, xuño de 1920 nos de l e niegan sistemáticamente al pago de toda clase de rentas forales,

oponiéndose incluso por ueños del dominio directo demandan a l s del útil ante los tribunales de justicia para obtener el pago, unas ve que decl uellos y otras con éxito pero inútilmente, porque ciden a pedir la ejecución de la instancia dictada a su favor debido a que los rocuradores y funcionarios judiciales no se atreven a practicar las diligencias correspondientes por el temor que les inspira la ctitud h as rentas forales que

legítima ue quieran cumplir luntarcón p

mecanización e especialización agrarias, visibles na mercantilización da carne de vacún, da

De todas formas é preciso sina

que o urbano nas súas manifestacións, actuando movido por situacións de carácter coxuntural.

Doc. 5/59 Concepto de colectivismo agrario según Joaquín Costa El colectivismo es, o parece ser, una transacción y componenda entre los dos sistemas extremos comunista e individualista, en cuanto declara propiedad común o social los instrumentos todos de trabajo, o sea de producción (tierras, minas, máquinas, fábrica

in transmitiéndolos por herdanza; y pretende sustituir el laissez faire y la competencia industrial del régimen capitalista imperante, por una organización social del trabajo, mediante la cual desaparezca toda acumulación y monopolio de tierras y de capitales en manos de determinados sujetos o clases, y el parasitismo y la ociosidad, que son consiguientes, de hacendados y de rentistas, la explotación del trabajo ajeno, la jornada embrutecedora y anti-humana de la mitad o aun de la tercera parte del día, la desigualdad excesiva de las fortunas y el pauperismo. El colectivismo agrario es una atenuacisin socializar el capital. Respeta y mantiene los se os objetos de consumo, sino también de los instrumentos de producción, con la sola excepción de uno: el suelo, o sea la tierratierra es obra exclusiva de la Naturaleza: por consiguiente, no es susceptible de apropiación. Tal es el razonamiento capital del colectivismo agrario, o lo que viene a ser D Para llenar mejor su cometido, la Comisión ha estudiado separadamente los tres elementos de la población agrícola andaluco diendo en este grupo todos los que no pertenecen a aquellas dos clases. Empezando por la situación de los braceros y partiendo de la base de su estado general y de la escasez de sus jornales, demostrada en la información hecha por la Comisión de Reformas Sociales en 1902, entiende la Comisión que la situación y la de sus famin os. Para prevenir tan grave daño hay dos medios: las obras públicas y los suministros directos de raciones, ya directamente, ya por medio de las cocinas económicas.

ois permiten a confor

plicados a raíz do propicia que se amo a lexislación da Dictadu

sentido. Máis alicia a loita po

vés do agrarismo, que leva en situ ncretas á resistencia

iais:

meira instan Los veci a parroquia de Sampaio de Ventosela s

medios ilícitos. los d oces sin éxito por la facilidad de encontrar testigos aren en contra de aq los acreedores no se de

pa ostil de los vecinos de dicha parroquia . Para impedir a los dueños del dominio directo el cobro de l

mente les pertenencen, se les amenaza por intentar cobrar lo mismo que a los pagadores qvo iamente su obligación llegándose al extremo de haber talado casi todas las cepas de una propiedad de Emilio Álvarez Fal or demandar a unos renteros morosos exigiéndoles el pago de la pensión. O balance final da transformación agraria en Galicia permite observar a penetración do

capitalismo individualista que remata co aproveitamento colectivo das terras, os procesos de

Page 55: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 248 Proceso político

cas,

sfatos, nitratos, potasio, etc. que permiten

s ou menos estables, pero a

po resulta particularmente penosa, e

. 5/63

producción leiteira, na semente de prantas forraxeiras para o gando estabulado, o emprego de

debulladoras mecánicas do gran, a presencia de sementadotas, malladoras mecáni

incorporación de adobos químicos como superfo

comenzar a falar da incorporación de insumos que elevan os rendementos do factor terra e a

productividade do factor traballo

Doc. 5/62.- L. CRESPI, no 1929 puña de relevo esta cuestión: El desarrollo industrial de las casas construtoras de utensilios de labranza y la competencia entre las mismas, además del afán de lucro de sus corredores y representantes modernizó el material agrícola hasta tales extremos, que es urgentísimo recoger lo poco que queda si se quiere conservar recuerdo veraz de los intrumentos que se usaban en las distintas faenas […] en esta revolución y sustitución por la maquinaria moderna es el momento propicio y único para hacer un gran museo.

A sociedade urbana no primeiro tercio do século XX (1900-1930)

Os empregados do sector público traballan con contratos mái

actividade dos obreiros da industria e dos xornaleiros do cam

polo tanto inestable. Así, as súas remuneracións só cubren os gastos elementais de alimentación e

vivenda, e o traballador vive sometido a condicións de grande inseguridade, nas que o paro, os

accidentes laborais, o traballo feminino e infantil, e as enfermedades son frecuentes.

Doc

Industria 1900

Distribución da poboación industrial (1900)

Minería7%

Metalurxia5%

Construcción22%

Servicio doméstico

21%

Téxtiles10%

Transportes e comunicacións

11%

Comercio24%

Metalurxia onstru

57.000 C cción Téxtiles Transportes e comunicacións Comercio Servicio doméstico

271.000 126.000 138.000 295.000 264.000

Total 1.152.800

Total de poboación 18.594.405

O desenvolvemento e diversificación dos sectores económicos, o aumento do esforzo

cultural, a crecente complexidade administratriva do Estado multiplica o número de traballadores

especializados e ofrecerá novas expectativas ós grupos que se sitúan nas capas intermedias da

sociedade, entre os que se observan considerables diferencias laborais e salariais, e distribúe a

Page 56: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 249 Proceso político

uller increméntase neste período, acadando o 20% da poboación

0%. Esta incidencia no mundo do traballo abre a

O aumento crecente dunha poboación urbana, resultado dun acusado exodo rural que

do país e provocou considerables desequilibrios, posibilitou a constitución

expresadas a través das organizac

ndo a estas

se lles engade o pistolerismo, por parte de ambas clases sociais.

ión obreira que se manifesta neste momento favorecerá unha crise xeralizada, e

a revisión das ns laborais, tal como vimos no plantexamento político cas

ipo s e se aproban dende o poder a imitación e semellanza de países

vangardistas íticas sociolaborais. Nesta ocasión, os sindicatos, esquecendo

dades ideolóxicas, non dubidan en coaligarse fronte ós patróns para a defensa dos seus

Entre estas organizacións sindicais destacan a UGT, que cara a 1913 acadaba os 147.000

afiliados, e a Confederación Nacional del Trabajo (CNT), de tendencia anarquista e constituida en

1911, que oito anos máis tarde acadaba os 700.000 afiliados. A persecución sofrida pola CNT

durante a Dictadura, que a declara ilegal en 1924, conduciraa a unha radicalización de posicións

que se concretan na constitución da Federación Anarquista Ibérica (FAI) en 1927.

poboación activa de xeito que comeza a parecerse máis as estructuras sociais europeas e que se

reflicten na súa capacidade adquisitiva e no seu nivel de vida. No sector público, o colectivo máis

diferenciado é o de funcionarios; no privado, o das profesións liberais, nas que destacan médicos,

profesores e técnicos de distinta índole.

A participación laboral da m

activa, e nalgunhas zonas, como Cataluña, o 4

participación das mulleres na vida pública, que se incrementa ó longo dos anos vinte, anque terá

que esperar á II República para evidenciarse.

despoboou o interior

dunha sociedade de masas, grupo moi receptivo ás reivindicacións sociopolíticas, que serán

ións sindicais. Neste caso, os protagonistas son principalmente os

grupos obreiros. O seu activismo contrasta coa ambigüidade das clases medias.

As manifestacións sociais daqueles grupos resultan especialmente preocupantes para as

clases dominantes en tres momentos chaves da etapa, 1909, o ano 1917, cando se unen

reivindicacións económicas, laborais e políticas, e comenzos da década dos vinte, ca

reivindicación sociais e políticas

A axitac

promoverá relació

primeiras medidas de t ocial qu

europeos máis en pol

rivali

intereses.

Page 57: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 250 Proceso político

los capitalistas, que son los que escriben las leyes. Eliminado el reptil, se acaba con el veneno. Y esta rebelión ha de ser constante, diaria, intensa,

soldado en el ejército sindicalista. Cada nueva asociación es una nueva

rad la lucha; en ella habrá caídos, pero no os pareis a recogerlos, id adelante. Tened en cuenta que hemos de prepararnos, no para

Anos 1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930

Doc. 5/64

Doc. 5/65 No Congreso fundacional da CNT, no 1911, un dos seus dirixentes explica as reivindicacións anarquistas: La rebelión ha de existir, si; pero contra los burgueses, contra

y el mejor armamento es la asociación. Cada nuevo socio es un nuevo

trinchera defensora de nuestros derechos. Cada nueva federación, un nuevo baluarte en donde se forman luchadores . Haced, pues, Sociedades, federaciones y confederaciones y espeseguuna lucha de intereses. El siglo XX es el predestinado a abolir la esclavitud moderna.

Doc. 5/66 Evolución dos precios e os salarios (1913 = 100)

Prezos ó por maior 96’7 - 98’2 - 227’6 - 167’7Salarios reais 89’2 92’0 96’8 103’0 138’0 129’6 144’6

Capitais - - 98’4 113’8 202’6 179’9 165’4Coste da vida Pobos - - 101’9 117’1 220’3 198’2 189’7

Índice xeral de prezos ó consumo entre 1874 e 1930 (1913 = 100)

0

50

100

150

200

250

1874

1879

1884

1889

1894

1899

1904

1909

1914

1919

1924

1929

A estructura social productiva segundo o censo de poboación de 1930 (miles) Sectores homes mulle

res totais

Primario

P

Minas

130'6

114

1'6

0,5

132'2

114,5

esca Agricultura 3.586 250 3.836

Secundario

Alimentos Tabacos

127 3'4

13 5'9

1409'3

Artes Gráficas TTecidos de algodón Bordados e pasamanerías Enerxía eléctrica

25 145 22'3 12'6 22'3

0'66 113 26

45'9 0'65

25'6625848'358'5

22'95

extil

Terciario

Servicio doméstico Comercios

45 445

341'5 37'8

386'5482'8

Cl gular Ensinantes Médicos Admi. Pública

16'4 32'3 45'6 81'5

59'9 26'7

4'4 2'7

76'35950

84'2

ero re

Page 58: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 251 Proceso político

A conflictividade social

Na segunda destas

nfo da ol a propicia o radicalismo de esquerdas, contestado

contundentemente pola dereita, e orixinan o un particular clima de violencia.

oclama da asam br e sa Considerando que la guerra es una con-secuencia fatal del régimen de producción capitalista; considerando además que dado el sistema español de reclutamiento del ejército, sólo los obreros hacen la guerra que los burgueses declaran. La asamblea protesta enérgicamente: 1. Contra la acción del gobierno español en Marruecos

Contra los procedimientos de ciertas damas de la istocracia que exultaron el dolor de los reservistas, de mujeres y de sus hijos, dándoles medallas y apularios, en vez de proporcionarles los medios de

cia que les arrebatan con la marcha del jefe de .

3. Contra el envío a la guerra de ciudadanos útiles a la producción y, en general, indiferentes al triunfo de la

cruz sobre la media luna, cuando se podrían formar regimientos de curas y de frailes que, además de estar directamente interesados en el éxito de la religión católica, no tienen familia, ni hogar, ni son de utilidad ninguna al país, y 4. Contra la actitud de los diputados republicanos, que ostentando un mandato del pueblo, no han aprovechado su inmunidad parlamentaria para ponerse al frente de las masas en su protesta contra la guerra. Y compromete a la clase obrera a concretar todas sus fuerzas, por si se hubiera de declarar la huelga general para obligar al gobierno a respetar los derechos que tienen los marroquíes a conservar intacta la independencia de su patria. Doc. 5/68Chamamento á folga xeral, Madrid, 27 de marzo de 1917

Manifesto UGT-CNT A los trabajadores españoles y al país en general. Tras la labor de protesta, constantemente ejercitada por las organizaciones obreras, cada día que pasa representa para el proletariado una agravación creciente de la miseria ocasionada por

carestía de las subsis-tencias y por la falta de rabajo.

As reivindicacións sociais

increméntanse a partir dos

primeiros anos do século,

manifestándose con máis in-

tensidade en momentos

particularmente críticos, coma

os que marcan os anos 1909,

1917 e 1923.

datas, o triu Rev ución rus

d

Doc. 5/67 Pr blea o eira d Tarra de 1909

2. arsusescsubsistenfamilia

lat

Page 59: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 252 Proceso político

Y respondiendo a este convenciNacional del Trabajo han acordado por un

miento, los representantes de la Unión General de Trabajadores y los de la Confederación animidad:

Primero. Que en vista del examen detenido y desapasionado que los firmantes de este documento han hecho de la situación actual y de la actuación de los go-bernantes y del Par-lamento; no enconsatisfechas las demandas formuladas por el último Congreso de la Unión General de Tracon el fin de obligar a las clases dominantes a aquellos cambios fundamentales de sistemlas condiciones decorosas de vida y de desarrollo de sus actividades emancipadoras,emplee la huelga general, sin plazo definido de terminación, como el arma más poderosa Tercero. Que los abajo firmantes, debidamente autorizados por los organismoslos poderes que les han sido conferidos por las clases trabajadoras, se consideran en el deber de realizar, en relación con las diversas secciones, todos los trabajos conducentes a organizar y encauzar debidamdeterminar la fecha en que debe ponerse en práctica, teniendo en cuenta las condicinuestros propósitos.

trando, a pesar de sus buenos deseos, bajadores y la Asam-blea de Valencia, y a que garan-ticen al pueblo el mínimo de se impone que el proletariado español que posee para reivindicar sus derechos. obreros que representan, y en virtud de

ente el movimiento, así como también ones más favorables para el triunfo de

Page 60: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 253 Proceso político

Nos momentos máis críticos, o Estado mesmo suspende as garantías cons-titucionais, e

declara o estado de excepción, coa vontade de conter as reivindicacións sociais que amenazaban a

repre-sivas que dirixen as

autoridades como, no caso

barcelonés, o gobernador,

Martínez Anido. A situación

deriva en repetidas

actividades do pistolerismo

profesional, tanto dos grupos de esquerda coma dos de dereitas. Neste labor colaboran a Garda

civil, a Policía e, ás veces, o Exército, protagonizando medidas represivas que se dirixen

fundamentalmente contra os sindicalistas. Durante a Dictadura, a represión acadará

exclusivamente ós anarquistas, mentras se mantiña certa consideración cos representantes

sindicais do socialismo e dos católicos.

Doc. 5/70 A situación de violencia, vista por un líder socialista desde a tribuna do Congreso El señor Besteiro: Señores diputados, el asunto que voy a tratar aquí tiene extraordinaria gravedad, es tal vez el más grave de los problemas que en momentos actuales están planteados en nuestro país. Además, creo que tengo algún título para que me hagáis esa justicia porque no es de ahora mi tendencia a conseguir que el Parlamento español se ocupe serena y reflexivamente del estudio del terrorismo, de sus causas y de sus remedios. Pero, señores diputados, yo no culpo al señor Martínez Anido por tener ideas tan incompatibles con el momento social en que se vive en el mundo [denegaciones], al finalizar el año. Me vais a permitir que os dé lectura a este breve discurso del señor gobernador de Barcelona. Dice así: "Yo soy poco discursero, pero hablo más con el corazón que con la boca. Celebro que estemos reunidos aquí las autoridades y ustedes, que representan el sentir del pueblo. Desde luego les deseo feliz final de año, que no ha sido tan malo como esperábamos. Todo el mundo trabaja y podemos decir que la cuestión social está resuelta. Y en cuanto al terrorismo, ustedes mismos se habrán dado cuenta de que la desaparición ha sido completa. Claro que hay pequeños actos de terrorismo. (En esto pasa como en la guerra, que aún después de acabada hay gentes que, por no estar enteradas o por odios ancestrales, no se resignan a una paz segura). De todos modos, si no está acabado el terrorismo de manera absoluta, espero que en el año nuevo acabemos con él..." Pues bien, no pasó mucho tiempo, el 22 de enero de 1921 los periódicos de Madrid traían epígrafes como éste: "El trágico balance barcelonés: veintiuna muertes violentas en treinta y seis horas." Y el parte a que se refería este epígrafe dice así:

orde burguesa. Na Cataluña do lustro 1920-25 prodúcense máis de 800 atentados.

Doc. 5/69 Numero de folgas e folguistas de 1905 a 1923

Ante situacións deste

Número de folgas (1905-1929)

1225tipo, o Goberno non dubida

en participar con medidas

153

145

152 182

147 246 311

279

284

212

169 237 306

43

373 48

8417

79 90 46 52 49 5425

225

425

1905

1907

1909

1911

1913

1915

1917

1919

1921

1923

1925

1927

1929

8591060

625

825

1025

Page 61: ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIN (1902 …...A crise da Restauración e a Dictadura de M. Primo de Rivera (1902-1931) Proceso político 194 ALFONSO XIII: A CRISE DA RESTAURACIÓN

A evolución do proceso político da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931) 254 Proceso político

"Hoy a mediodía había realizado la autoridad judicial veintiuna autopsias de muerte violenta por sucesos ocurridos durante las últimas treinta y seis horas. Los médicos forenses dicen que no recuerdan haber registrado nunca tal número de víctimas en tan breve tiempo en su larga actuación." ¡Esta era la manera de acabar con el terrorismo del año actual!

Doc. 3/71 Contrato das Maestras, no 1923: Esto es un acuerdo entre la Señorita.....(nome da mesma)......, maestra, y el Consejo de Educación de la Escuela ....(nome da escola) por el cual la señorita .....(nome da mesma)......,acuerda impartir clases durante un período de ocho meses a patir del ..(data)...de septiembre de 1923. El Consejo de Educación acuerda pagar a la señorita...(nome) la cantidad de 75 pesetas mensuales. La señorita ....acuerda: 1.- No casarse. Este contrato queda automáticamente anulado y sin efecto si la maestra se casa. 2.- No andar en compañía de hombres 3.- Estar en casa desde las 8.00 de la trade y las 6.00 de la mañana, a menos que sea para atender función escolar. 4.,- No pasearse por heladerías del centro de la ciudad 5.- No abandonar la ciudad bajo ningún concepto sin permiso del presidente del Consejo de Delagados. 6.- No fumar cigarrillos. Este contrato quedará automáticamente anulado y sin efecto si se encontrara a la maestra fumando

7.- No beber cerveza, vino ni whisky. Este contrato quedará automáticamente anulado y sin efecto si se encuentra a la maestra bebienco cerveza, vino ni whisky.

8.- No viajar en coche o automóvil con ningún hombre excepto su padre o su hermano. 9.- No vestir ropas de colores brillantes 10 No teñirse el pelo 11.- Usar al menos dos enaguas. 12.- No usar vestidos que queden a más de cinco (5) centímetros por encima de los tobillos. 13.- Mantener limpia el aula: a) Barrer el suelo al menos una vez al día b) Fregar el suelo del aula al menos una vez por semana con agua caliente. c) Limpiar la pizarra al menos una vez al día d) Encender el fuego a las 7.00 de modo que la habitación esté caliente a las 8.00 cuando lleguen os niños. 14.- No usar polvos faciales, no maquillarse ni pintarse los labios.