alfred rappaport

7/28/2019 Alfred Rappaport

1/44

,

'MBAl'l:~

Va/um i treti! MARSD1928. Numur 5.('

"- .

Q , -E !PERKbHESHME,.sHQIPETARE~ .-'0 '0,,,,;. .,,' - "," ""'f'"

'- ',",~ . . ,,~/ - 'J':'f' ;~ 11:'-1.""

.~ .

De!' njf' here ne < m:'u , G];..,,/'f;',"t'.,- . T'.~.,~'r.,

DREJTONJES: ~UMO ~KE~D~ ,../'; ',.." .;,"

. ; ~'


2/44

. .. \. ,\'.1"/ . ;'., ' ,"" , II

.''"1''J."'.,,I

'\"" .

,~:

l ..

,'.

(' ;


3/44

DITURIJAE PERKOHESHME SHQIPETARE

Del nji! here ne muajVolum i trete MARS 1928 Numur 5

Udhetaret e huaj ne Shqiperigjer'ne funt te shekellit te XIXt;!t V ijon nga nummi 4)

La Turquie d' Europe, prej Am i Boue, 4 volume; ,Paris 1840.Autori qe do te aoalizojm e s o t e s h te nje shkrim tar qe, ka stu":

diuare me durim dhe odergjegje Tyrqin' e vjetre europeane, dhe veprate tij kane ruajturegjer me sot nje vleW~ te madhe, me nje ; autoritetreal. Prej nie fem ije francese, ka !indure me' 1794 ne Hamburg, b~rimesimet ne Geneve dhe Edinburgh: ne kele qytet te .fundit morri gra..:den e doktorit ne m jekesi; po priede tij e shtynte ne shkenca gjeo-logjike. se cUes i ka konsakruare vite Ie shume, duke mbledhure ob-servatat e tij ne forme, harte, libre, broshure.Veprene per Tyrqine Europeane, ne Ie cUet rrefehete nje obser-vator i thelle nga gjithe pikepamjete, e ka shkruare mbinje udhetimqe beri ne vitet 1836, 1837, 1838. Me vontS.prape ne kete rubrike, :do

te kemi rasjene te flasim per vepren tjatre te tij, Itineraire. dans la1 urquie d' Europe. 1854. ' ,Boue-j vdiq ne V jene, ku ishte martuare dhe vendosure me 1826,dhe pjesen e madhe te pasurise e la per nje theme lore qe te m irreteme studim e dhe botim e te gjeologjise.*. ." ".;Ne paretheneje te editeseqe kemi p rpara synt, autori ,na lajrne-ron se, ne udhetim te tij te motit 1836dhe te .motH 1838, ,e shokl!~ronte edhe zoti V iquesnel (qe botoj edh.e ay me 1868 nje vepre mbiTyrqine europeane, me tepre per pjesen lindor~ te san dhe, ky dij~ta(do ta shokeronte ne te igjithe shetitjet e motit, tLdyte, isikur ethet' te, * Keta shetiim eb10grafike po 'j nxjer.ngai' 'pariH hertefa e editese gjerm aaete.librese cqe do te recen$ojm e:. Die eUfopiijsf:h e T iir~ ei, Yiene 1889, 2 volum e.,"


4/44

Faqe 1ti2 DITURIJA Nr. 5.

ruos e kishio mbajture katre muaj ne janine. Prape nga ajo porethenejekupetojme se autori kishte mesuare gjuhet e popujvet Ie ndryshme,dhe ishte i zoti per te "kuvenduare drejt per drejt me OsmanJline e'rende dhe Ie m ire, si edhe me Shqipetarin spiritual, me Grekun e ho-lte, me Vilahun dinak, me Bullgarin puni tor, me Serbin luftar, me Bosh;.,nakun katundar dhe me Hersekovianin gazmor-.

P j e ~ a e pare, do me thene vf'lum i i pare i kesaj vepre, eshte de-odikuare gleografis/:l, gjeologjis/:l dhe historise naturalt', Shqiperija figu-r D r 1 ne paragraf te katret (f, 50 83); filIon rne pershkrim in e jugese, t~janinese, duke u ndere pastaj ne veri, ne !indje, ne Shkodre, ne Ko-sove dhe ne Manastir. Kujdesi i autorit ne kel6 faqe eshte Ie na japenje vizatim te lumeojvet dhe te malevet te Shqiperise, me ate besnikeriqe, disa viet me vone, do ta im itonte gjeografi Elise Reclus, sadoqe kyi fundi! s: kishle kurre pare vendet qe u jipte me aqe sinqeritet dhearnor fOlografine deskriptife. Do shenuare edhe se Ami Boue-j pershkri-m in e disa viseve Ie Shqiperise !indore si M itrovice, G jilan... i heth nl!kaptine te Moe!'i-e Fuperior', sikundre qe Krrc;oven eti. i numr6n nepjeset qe i konsakr6n M i:lkedonisfi: keto ndarje padyshim jane fjeshte-risht gjeograf ke, pa l10nje marredhaneje me hislorine ose elnogrdlre.Kaptinat 2 dhe 3 te volumtt te pare M jne f j a l e per gjeolbgjine,floren dhe faunen e sinisise balkane te sunuare alehHe prej Tyrqise,ne nje menyre krrjt shkcllcore, f,0 pa ndare ne cop~ gjeografike, k e ~ h 1 uqi! Shqiperi]a - nE! kuflte etnografike dhe hislOrike Ie saj - z'heteshume here ngoje. per naturell t: tokese si edhe ph b met dhe perkafshet e saj.

Volumi i dyle rnba.} nje lel1de te b~gacme per etllografme, r a c a te Tyrqise europeane, karakteri, c'lesit e mira dhe te metat e tyre,m veshJa dhe ushqimi, mnY1eo e rrojtjese dhe banest'o, m onum tntet,arkeologjija, zakoneH~ dh~ vetijale, nje sere informatash qe edhe sotmU { l . t te vl'jne si nje dokum enlirn aq'i pasure sa edhe i verh:te.

~ShqipH arel (faqe 13..) shikoheoe prej statistikanevet s i n je po--pulloi 1,600,000 frym~sh, cmuarje fort e aresyshme, dhe m~ tepre m~poshte realitetit se sa me teprt'. kur mejtojme se ndehent' qe nga Epirig i e r ne pjesa perendore e Moesise superiore, ku perziehene me Sel-b~t, ne fushlit rrii


5/44

Nr.5 DITURIJA'si De Kolashin, mbi Tara, ne Ousine, ne PllavlI, mbi bregun e si~l.Irmte Ibarit, a f r e Rrozhajlt, ne krahinet Suhodol, dhe zgjatene gjer nebieshket ne Perendim dhe J lJge Perllndim te Jenipazarit. Ne krahine te:Zetes, a'je ku rrjeth Mora~d, dh~ ne Klement, mbi Zemin, perzieheneme Malazestll. Ne fun!, mbi kufine makedone, Shqipetaret pl.lrziehenpake me Bulgaret ne lindje Hi lugines'sl! Dibravet, po me tepre me- ZinZaier. ne juge Ie liqenit te Ohrise. Me poshte, ne Epir perziehen edhem~ tepr' akoma me k t a pasaniket e VlIehvet dhe sidomcs me Greke-'fit. Keta te pilrzjere eshte kaqe m~ i math duke u-aviture nga mbrete-, ri e Cireqise, ne nje menyre qe, De funt, eshte fcHt e veshtire te ~quaj-tne Oreket prej ShqipetareVd, edhe aqe me tepre k u r jane qe te dy te. ktishtere dbe te oashkuare me marlese....

"Maillsoret jane kryesisht katOlike, okupojne vendin malesi ner-m!et Metohul osefushts' se Pejes dhe Jakoves, Bosnes, Drinit dhe Ma-; lit te Zi. Kela formojne popullsine kryesore te Jakovese dhe njl' pjesete asaj se Pejese; a la jane banoret e Shoshit, Shalt~s, Boges, Shkrelit,tD rlvas tit, Holit, Kelm entit, Grudese, Podgoricesll, Shpuzhe....

.K lem~nt~t katol,ke rrojne r'eth Iumit Zem. Nishi eshte qendrame e madhe e tyre... Me 1740 kan'ikure bashke me Serbet c he janeven~osure ni' -Syrmir, ku, ne Save, midis Shabatz dh. M itrovilza, the-melua;le katundete Nmkinlze dhe Herkv!ze. Akoma edhe sot i quajnt!: Klem entiner cine kane ruajture giuh~n t' ly re...

(Autori shen6n ndarjet dhe ~arjet ne mest I~ Shqip~tarevet, na-,kari dhe zllija q~ siellio uJOsDashk,min, dhe shlon:)"Sj do qi! lej!':~ k e t a popuj te bukure (fiset e Shqipelarevet)

'~sht~ ne sncsh se nuk' gelOjne no nje qyteterim ashtu si


6/44

};'aqe 164 Dl'l'uRIJA Nr.5.~Lahorit u jipete sternipevet Ie kolonivet greke nga koha e Aleksandr)tt e Math. A munt te kuxoje njeri,u d n e Ie afroje kele fjale me fjalen.e'Gege, se sa me ate Grek? Si do qe te jele ushtarel europeane t~A-leksandrit duket te kene folure pjeserlsht nje gjuhe te ndryshme pr'ej,g reqish te se, d isa f j a l e le c lese gjenden' edhe sot ne shqipet. ,. ' ', '

"Ne qatte se Shqipetari ka c lesite fizike te Svicrezit, dhe te Ti-rolianit, ne qotte se si ala, eshti:! nje . d r u m t G l f trim , dhe ngjitete "Qemalet si nje dhi, me pushken ne sup, ka dhe me leper se nga at4,gazmenderine e njerezvet te jugese" te bashkuare me nje perspik~~j~et,m endje m prehtesi te jashtezakoneshm e. Shqipetari eshte si Greku,~epergjigje te Shpejte dhe spirituale. M adheshtija kombiare


7/44

'Nr:5. DITURIJA Faqe 165:ilfBe'lgrad, mblodhi ni~ qlnt e njezet diploma (fermane) dhe letra t e~ je ir a ', n ~ 'rm ie t te ciiavet edhe nje e Skenderbeut: ky kolekslon i eshtedh~'ne prej te zott qeverise ruse. *Volumi i trete, I tere mbushure me njohtime mbi bujqesine, in-'dustrlne, artetl!. dhe m jeshterite, tregetine, adm inistraten dhe qeverim ln,kler'iTI,arsim in, artin m jekesor, m ban ne


8/44

Faqe 166 DITUl{IJA Nr. 5,

drali: sher:)ejne per te nginjur deshiren e lyre, dhe jane gati t~ trathe-tojne te zoterit e tyre kur te gjejne fitim dhe ne e befshin me sjg\!r~;'Jan' nene urdhre Ie of ice revet Tyrq, dhe prej tyre s'ka veC;.se oficerl!'far~ te vegiel. Ndryshe Tyrqija nuk'u ze bese, ve(: se kur i ve p-erpara.arm iqvet naturale te tyre, Boshnaket ose Serbet..

"Shqipetari e perbuz Tyrkun se velehen e lij e shikon m~ Je.larte, me !e rnen


9/44

Sr. 5(

OITURIJA Faqe 1.67

no nje kryetar te zotin qe 1'i mbledhe ne nje trup kombi; tendare dhe te pen;are, Tyrku esh1'i zoti te kenaqnje nje pjese kundr~H! tjerevet, dhe t'i denoje e t'i mundoje njerin pas tjatrit.

_Mulit te jem! te sigur se, sa po te kercase nje zjar ne impera-torine tyrke, Shqipetaret do te revoltohene dhe munt te paravesht~o-.hene ndryshime te medhenj.. Shqipetaret e veriut, myslimane dhe k;'..,tollke, shpresojne te formojne nie princ'ri sl te Skenderbeut, nene mp,roj-tjen e AU5trise, duke kujtuare bised'met e tyre ne Prishtine, me 1689,me gjeneral P iccolom ini-n kur ushterija im periale kaperxeu kufit ,~Serbis'sf sotme... Mbreti O lhon i Greqi~e, qe eshtll katolik, mm tte afronte Geget katolike me Greqine, dhe kjo aqe me teprtJ sa ! eGreqi ka koloni arbereshesh. Me te vertet, kar te copetohet Tyrqija, J eqofte se Snqipetaret, nga shkaku i


10/44

Faqe 168 DlTURJJA Nr.5mare fen' e alij qe e sun6n, dhe, sidomos ne Epir, shume vela munt Iebehene te krishtere; po, si pas idese fikse te Malcorevet dhe Ie M ir-ditevet, esh!e pothua sigur qe ketit s'do t'i shtrohene kishes' orthodokse".

Ne mbarjm Ie volumit te katret, edhe ketu po e mbyllim analizenten~, libra, nga faqeja 411 gjer ne faqe 426 mban nje shkurtore tehistoris'se Shqipetarevet, te kopiuare, me tepre, asbtu si e thote vetautori, pas 'Ie pres' se Thunmann-it.

-~...

"Rondinella"(DalIendyshja)

Kjo poez! ash! botue me 1906 prej Prof. M . Marchiano-it edhenxjerre prej tij nga nji doreshkrim qe kisbte daten e vitit 1790 Z. Mar.chiano, j CHi, ve


11/44

Nr.5. DITURIJA Faqe'169Vjersha i kushtohet njij zonje anonyme, te shenuerne me germat:N . N. Ne krye ka nji epigrafe, te marrun nga kanga darsmore e per-mendun e K ~ t u I H t , dhe nji tieH~lte title te marre prej pralogut te li-

'brit 'te III-e te Fedrit mbe Eutikun.' .Gjuha e vjershes nuk asht e kthjellet si ajo e "K enkes se spras-me tif BaLes" qe botuem te Nr. 8 dhe 9, val. II te kesaj Rlviste; ka edhe di.sa fjale te pakuptueshme sot, sikurse do te shofim ; edhe alfabeti ashtndryshe, por na po e shkruejrne n' alfabet, e po e perkthejrne, sa mun-demi ne gjuhe te sotsheme.

-1 -T agantishe hirindone,U harrosa s' erdhi heraTe H~ro5he keta deraE te ve


12/44

I< 'aq e 1 70 DlTUHIJA ~r. 5.perkthimet e kthjellta, fjala mbetet prape e panjoftun ne gjuhett' one.Konstruktim: fe Ie sogi (= solli) editori nuk me duket se e perk-then m ire italisht m e fjalet: che Ii aiuti. Velbi me s/el/e asht i njoftunedhe ncter lialo-Shqlptar~t, te cHet p~rdorin edhe synonymin e tij me.qelle. Per te verejte ash! ne k e t e vjershe se gam a dh nuk haset aspak.KeshtQ kem i ne strofen e pale erdi pl!r erdM, dhe ne kete te dyll!n eMade per e M adhe; gjithash tG edhe ne s t T o f a t e tjera, sikurse do teshofjm.

-3-M as te mbanje trembasiaSe jo me delin be rimmaM e suvalla e gjegesim aLalrasone pa haidi.

Mos te zere Jrika, se era e veriut nuk e trazon me rrebte det/n,mt vala e me zalldhi. .Trembas;a. Duket kendue trembasia. K e te f ja J e nuk e kam hasederi sot ne gjuhlH I' one. GjiIir e kesaj f j a J e hasen, si tlem bem , trim .besar, trembilak, trlmberak, etj.

Fjala borima perkthehel m e f ja J e n borea, qe do me thane erevtri!1, dhe f j a l a giegesima m ~ f j a l e n {ragore (= brazhem , potere, ~1-lIahi). Dukel qe keto dy f ja le ja n e b a m e anallogjisht pas fjalevet shkep-tim e, bubullim e, kujtim e, elj. qe p !rdo'en keshtU, ne gjini femenore,.n' ate dlalekt e qe dalin nga v~rbet perkates. Nuk dihet nga del fjelagjegesime-u m~ ate kuptim . GjithashfQ nuk e dijme edhe fjalen latra~soj me ate kuptim . Asht mire qe Ie vezhgohen te tilla f j a l e , pale g lin -den e d h e sot nder ne.

Fjala hajdi, per hajdhi, dukft se a s h t greqisht, o;bassi perdordne greqishten e re e do me thane te perkedhe lun. Keiu pra, pa hajdhi.nuk me duket te jete s e n z a posa (= pa pushim), sikurse e perkthen.ed ito ri, por pa perkedhelje, me te keq, me rreptesi.-4 -Kjapet diegi, r~iltel dUta

Natta parshine rl'gjoi;Bora u-Ios, dim ri shkoi,LuJlet b ie v e r a nde gji.Hapet d i e / I i , rntet dUa, nata qe parthine u-zvognua; b o r a u-tnt,.dimrz shkoi, vera i bie me vehte (ne gji) lalet.


13/44

Nr.5. DITU~IJA Fli.qe 171

Forma kjapet a s h t m e te v ~ r te H ! arbitrare, sikurse thoU ! editor!,se ne kete dialekt hasen format hapet e gape!Per te vume re ne k e t e strofe te bukur, ku pershkruhet intuitishtprendvera asht orthografija e fjalevet rrittet, ditta. natta q~ shkruhenme dy t e ku duket influenca e orthografis se italishtes, se Sj:1qipja,nuk e njef nji te tiUe fonetikeVargu i dyte perkthehet prej edi1orit: la nottt: v e lo c e c a r r e = na-ta shkon shpejt; po kel~ kuptim ka edhe perkthim i italisht i auktorit.M~ duket se perkthim i i drejte ash! si qe bana une: fjala parshine, qe'nuk haset ngaj ne, asht po ajo e jona parthine = pirpara, qe me per--para, e verbi regioj asht prap i njoftun nder ne me kuptim in e zvoge-limit, veC;5esot (ndoshta ma fort ne Gegenishtet) flitet me dy r. Pas-taj, e perkunderta e v!'rbit me u-rrite a~ht me u rregju e, sikurse duketne kete strofe e sikurse e deften edhe shembella e Fjalorit te Kris-toforidhit (f. 355): sa tt! rrifet, rre- gionet.Verbi u-Ios asht, si dihet, greqisht.Per te verejte asht ketu shkrim i me II j rrokjes se dyte te fj2les.lulie, kurse ndaj De nuk fiitet kesh u. Nji te tille g r a f e po te kesaj fja-Ie kem i ne greqishten e TO::""oVA ovih).V a U e cila gjuhe ka influence-m bi tjetren ketu? -5-

She se dittazen menattE!Passari ze m eladine?Pia hare, me ciu CineFallen diegin haidiarSheh se diten ne mengjes ze melodin passeri (zogu)? Plot me-gezim , m e ciu-cin pifrshendet diellm e shndritshifm .Ne dialekt te Shqiptarevet t'ltalise fjala menati! perdoret p er fjalenmeng;es. Fjala passari per: zogu ashi ita lisht. Fallen = pershendet; ashtper t' u c;udit qe kjo folje shkruhet ketu me dy l. Ne kete dialekt ve-ta e dyte dhe e trete e kohes ::.e tashme mbaron me n, si foljet me.ike, me ee, etj. ndaj ne = ti ike.'!, a i ikifn, ti eeen, ai ecen,etj. Mb iem-

ni haidiar (ose ma mire. hajdhiar), nga fjala greqishte hajdhi-ja per--doret shpeshe n e kete dialekt per Ie dEHtyenji gJa ie hleshme, tif bu.-kur, tif m adhnueshm e. -6-E de vafra manushaqeHappi lullezlt e murra.Shih se kienjen gra e burraTuffezit ven odE! kufar?


14/44

]\aqe172 DlTURIJA Nr.5.Edhe manushaqja e var/i!ri! i hap; lulel e mure/a; shih se e siellin.gra e burra dhe i veni! lufezal e sa} nil gji.'Per t' u-ver'ejte a s h t se teksti k a g r a f e n e vatra n e vend te var-ja, sikurse thohet' ndaj ne. Valle ci~la forme do te jete ma e pare? E-dhe grafeja e fjales i murrem ashl ketu i murre. Happi; ketu kern'itrajten e drejte m 'e h ne vend te asaj me ch qe pame ne strofen e ka~tert. Kienjen, ne vend te qel/en = siell. Folja me qel/e ka edhe kuPtiim in me fue, f!le dergue n' ate dialekt, por perdoret n ' ate edhe foljame s}elle, po me kete ndryshim , se m e qel/if do te thote me dergue

r i l e Qne ii! ndonjij tietri, k u r s ~ me sielle = me dergue V e t e . Ky ashtko'nstatim iim p~rsonal, tek qi! ne kete strofe ngian e perkunderta. .Nuk dlhet ne qofte se fjala kufar-i per giiasht shqipe apo ka~1abreze.' :-- 7-

Kieshen era, harrasen maIliE de punele, t;e grissiParmenta e t;e staUssiI pa lodti punnetor.

iQesh era, gezohel mali, sf edhe arat e punuara, qe I r;ajti par.-menda e qe i stollSl puniftori i iJalodhur.Edhe ketu k e r n i trajten e foljes qeshen, si ate ne stmfen e ka-tert fallen.Harrosen = gezohen; nga tjala greqishte hare-fa asht barne verbiharros, sikurse e pame edhe ne strofen e pale. .Fjala puni!U! ka kuptim in e aravel te punuara n' ate dialekt, si

'm e qene te punuem it e ares puna 1':


15/44

Nr.5 DITURIJ A lfaqe 173

Emrailllc; k e te f ja J e t e d y p e r k t h im e t e p e r k t h e jn e m e f ja le n v e r -d e , i g je lb e r . K jo f ja 1 e e p a n jo f t u n n d a j n e m b a s e d o t e je t e n j i f o r -m e t je t e r e m b ie m n i t i m blerem ; me gjith' a te f ja la d u h e t v e z h g u em ir e s i e t y m o J o g j is h t a s h tC l edhe semasio logjish t.

Delmetor; k jo f ja l ' e b u k u r d h e e m ir e p e f t 'u p e r d o r e edhe ndajn e k a kuptim in e barillt te dhenvet; ne kete dialekt p e r d o r e t edhef o r m a delmer-i, p o m e a te k u p t im . Sieg = siell., He.~mi; k y m b ie m e n , i lesenz, me duket se do te jete n j i n d r y -s'hiriJ n g a fo rm a i f ja le s italishte: lieto. .

'~9~

Nissu p o t i , TagantisheSe' m barad frine voreiaM e u r a t t e shep it ereia,Folen pleke e benna nder.

Nisll pra ti, a dallel(dyshe, se po fryn mbare era e 'verillt, te'shtepit e reja, thllr-e r;erdhen dhe' na ndero. 'S ik u r s e e p a m e , m e s t r a f e n e pare dhe te dyte te kesaj vjershe

bahet nji grishje dhe nji lutje mbe dal1endyshen, d. m . tho mbe nusen,qe te laje shtepin e prindevet e te veje t e shtepija e te shoqit, qe jaka bame gati Zonja Madhe dhe i Shen Nikolli: M e s t r a fe n e trete nxi-tet e i ji pet zemel' dallendyshes qe ta I!l.a,rri lldhen pa frike, se kas,hkue. koha e J,ige. M e. strofat 4, 5, 6, 7, e 8 tregohet. l' ardhunit ewendveres me te zgjatllnit e dites e me zvogeJim in e nat~s, me kan-get e zogjvet, ~e punet bujqesore e bJegtor,e ne kete stine te bukllrdhe me 1tiJezim in e me gj~lberim in e pe~~nj~vet e te fushavet. M e ke-;te, strafen e g-te nxitet prape nusja p~r ne shtepi te burrit, mbassi ko-hen e ka te m ire perpara.';

Mbarad; druese do te. jete mbarath ,(me th) tue u lane .mete kjoshkranje, sikurse ngjan te fjala gjid (= gjithe) ne strafen 14, e atehe-re kem i: mbarath = mbareth = mbare; dihet se th-ja si suffix zvoge-lim tar perdoret shum e shpeshe neketedialekt; D e Rada e perdor edhene foljet. Tfi11imi qe i jep editori kesajfjale ne f. XVIII te tekstit tuee nxjerre nga mba arad (

, mba radhe,me radhe) nuk me duket i.drejte. ';" "

Folja.'me pleke e me plehse aht greqisht e do me thane me,

~ll~.,0 . 0 "

." B.ellna, nder = ben nder neve, tl,a .ndero neve, e jo fati onore, si-kJ1Tse perk thehet. "... . '," .: ...


16/44

P'aqe 1'74 DJTL'J:UJA N . . . 5 .

- - - 1 0 - - -P a . . . . io c a e jv lb a ie fJuturine,Fakie kuqeza si shega;Pusho kempasit te dega,Sa te thomm ' ede sa her.

Pa. . .. jo edhe !W ba)e jLatrimin, jaqe-kaqeza si shega; pu-shoi kembet te dega, qe te jLas edlze ca here.Kjo strofe asht si hyrje e strofavet te tjera deri ke e 19-ta, me tecilat i jipen prape keshiJla nuses per ne shtepi te burrit.Per t' u-vume re ne kete strofe asht fjaJa jLuturine ne vend tefjales jLuturimin qe thom i ne. Forma asht jLuturi-)a nga jtuturo), si-kurse thuhet edhe lavdi-Ja nga lavdo). G jithashtiJ. per te verejte asht.edhe form a kempasit = kembezet. .

-11-Nani, zogzo vasiJeo,~e ze detinc it shekoshaRuaj ui mos tc punoshe,Se k lagen plumezit.

Tani, 0 zogeze mbreferorc, qe ze Ie shkojsh defin, veslztro mos.le prekislz n' aje, se fe Lagen pendet.Fjala 'vasileo asht greqisht, si dihet.Te slzeko sha; sikurse ne strofen e trete pame forrnen e shtrimeshiftruan (m e e) ne vend tc = sldruan, keshhi edhe ketu kerni formen.shekosha; (me e) ne vend te = slzkosha; per t' u-verejte asht ketu fun-Qorja a e vetes sc dytC te prezentit te menyres lidhore.Folja pUlloj u-marrka nc kete diaJekt me kuptirn te fjales prek,pjek. Fjala plluizezit ne vNid te = pendift, fle te t asht, si dihet, e huej.

-12-As erene para lartiMos te pre


17/44

Nr.5 DITUI{,JA faqe 175

Para larti; perkthim i i kCtyne fjakve prej auktarit I1sht iroppoalto, e ky me duket ma i drejte se ai i editorit, mbassi fjala para ke-tu asbt ajo greqishtja !IlL!,)Q,qc do me thane ma sllllln e.

Sizelldazit; kjo asht nji forme e prishun e fjalCs pendezit, pen-.det e vogla.Sizitie = shtie; ka forme te shtrime, sikurse ato ma siper.-1;)--

Po per mE'ssi erene preje;E, dreqi, prap mos u prire,Mos kie vrap e mos u vir (e),Fluturo me urt sin.

Po per mesi preje erell, slzko drejt e mos Il-ktlze prape, mos vra-po e mos u-var, po fluturo me Ilrtesi.Preje; sikurse ne strofen 11 te f j a l a ruaj, keshtu edhe te kjo fja-'Ie kemi nji grafe te fjalevet me j, kurse ne fjale te tjera e ne rasaanaloge perdoret i-ja I1C vend te j-se.

kIos kie 'vrap = mos ki vr


18/44

r~qe 176 DITURIJA Nr.5.-16-

Mas fall logaz e sarraSturdulaqe, ia malfHda;As mungenjate c;i


19/44

Nr.5 !HTURIJA Faqe 177

Pranne ase prana = pastaj.Orerat e grepore; per t' u-verejte ahst ketu se ky fare mbiemni(me prapash timin uer -ori, ore -ja) merr perpara edhe nyen, tek qe nderne mbiemnat e tille thuhen pa nye: dardhe dimnore (e jo e dimnore),lope qumeshtore, etj. Shkron ja e asht nye e mbiemnit (grerat e gre-pore = grerat me grep, thumbonjese) e nuk me duket qe te jete lidhe-za edhe, se edhe perkthimet e qisin mbiemen fjalen grepore.

-19-Zonja loge, kievarissu,Se keshigin u e shekrita,

. E sa munda ede te ngrita,Pse te dash a shume mir.Zonja zoge, gezohu, se i mbarova keshillat e sa munda edhe tengrita (me lavdime), pse te desha fort shume.Folja qevarisu, qe asht greqisht, paska kuptim in e foljes me u-gezue, me qene i lumnueshem , pas perkth imevet.Shekrita; form ' e zgjanueme ne vend te shkrita, qe asht aoristi

i foljes me shkrim e. Aoristi me prapashtim in ta , qe e kane ne dia-lekt t' Italo-Shqiptarevet thuejse te gjijha foljet, perdoret edhe ndaj ne neshume folje. -20-Ro e shito per jeHe e gel aHaFlett e pemmezo si dria;Befshe hie te sinodiaMe skrivendet e shume hir.Rro e shto per gjate flete e penze si hardhija; M fsh hie te kengae te shkrimet (e mija). .

Jette e gelatta = jet' e gjate. N ' ate dialekt: i g ela tte = i gjate, dhedria = hardhija.Befshe hie te sinodia = leshofsh hie, bukuri, te kenka.Me skrivendet= me te shkruemet, me shkrimet. Dy vargjevette fundit te kesaj strofe si auktori si edhe editori u japin nji kuptimte ndryshem, i cili nuk me duket aqe i drejte; shqisa e ketyne dyvargjeve pas mendjes s' eme kishte me qene kjo: befshe hie e shumehir te sinodia me skrivendet = leshofsh hieshi e bukuri te kanga imee te shkrinzet e mija, d. m . .th. hieshija, bukurija e jote zbukurofte,nderofte edhe kete vjershen t' erne.Keto dy strofat e fundit jane nji pershendetje, nji lamtumire mbevajzen qe Ie shtepin e prindevet A. Xhuvani


20/44

Faqe 178 DITURIJA Nr.5.

Fundi 1 dominates' otomanene Shqiperl *Festa e 28 oent:)rit deflen se Shqipetaret d a t e n e indepencences 'se tyre e fillojne nga prokllamata e Vlores, edhe kjo ne pshtetje te .par!m it te siperanise kombiare. Ne ke:e kane Dje Ie dnjte ne shumepikepam ]e, kundr' atyreve qe duane ta shikojne independencen shqipe-

tare si nje rezultat te ngjarjevet t~ luftE=se,ose si nje vepre te dalevetem prej lu ftarev et.Nga pikepamja e drejtit eshte sheshit se, indenpendeca shqipe-tare cuhet te filloje me ~astin kur mbaron ShteH qe ishte me paresaj, dominata otomane. Edhe keshtu vjen pyetja: kur dhe si morri funtkjo dominate. Munt t'i japim pergiigjen do nga pikepamja kombiareshqipetare, do nga pikepam ja e drejtit nel korr,biar, do edhe nga ajo eTyrqise.Per Shqipetaret s' ka dyshim se fillesa nis me zhestiit e Ismailbe Vlores, 28 nentor 1912, kur :wmbi shqipetar me ani'n' e kongresitte mbledhure ne Vlore e lir6n vetehen e tij nga sunimi katre hereshekullor i Tyrqise. K jo pune arriti bash ne kohe se u jipte n je b a z ekombiare per veprimm e tyre pushtetavet te triJidhjese qe donin tenxirnia nje Shtet shqipetar prej haosit Ie krizse baJkanike. K jo m inu-te qe zgjedure mire, se po gjendeshin ne vegjiJle Ie konferences se

Londres~. Edhe vendi ishte zgjedhure m ire, se Vlora gjendesh jashtemEsyjtjese te us~terivet baJkanike. Pa' dashure te benj apologJin e Is-mail Qemai beut, i cH i ne te tjera pika munt te kete do te meta,padyshim qe ay pati m eritin e inisiatlV es dhe te taJentit dipJom atik, dhek~t6 cilesi do t' i sigurojne per kurdohere nje vent ne kujtimet m irenjo-hes te kompatriotevet te tij si dhe te aJballofiJevet.

* Autori pati miresine te dergoje ket' artikull posa


21/44

-Mr.5. DITURIJA Faqe 179, Nga tjatr' aa1!, gjih~ ky talent diplomatik - merili i te cilit fsht'ipadiskutush;T1E', sidomos kUT te mejtojt.J njeriu veshtresit e situatese,kritike Ie vjeshtese 1912 - e ndaloj Ismail Qemalin qe Ie shprehete,kthielltazi mbi


22/44

I< 'aqe 180 DI'l'uRIJA Nr.5.Kjo situate e dyshimshme vazhdoj gjer ne vere 1913. Po, ne tra-ktativet ntlrm iet Vjene dhe Romese, - traktative qe kishine per qellimte caktuarit e proponim evet austro-italiane mbi organizim in e autono-

mise shq ipeta re , - prej te dy palevet ishte kupetuar nevoja e kthitl1i-mit, dhe, sa te ishte e mundure, e kufizimit te suveranitetit otoman mbi'Shqiperine. Projekti i Statutit te Shtetit shqipetar, qe u-transmetua ne"prill 1913 ambasadorevet te Austro-Ungarise dhe te Iialise ne Londre,konservoj akoma nje kujtim nga vendimi i 17 dhjetor 1912: "Shqipe-rija do te jet' autonom e neae suzeranitetin e M adheris se Tij Sulltanit",po me nuk behesh fjate prej suveranitet, dhe n' artikull 2 eshte thene"me nje menyre te caktuare Qe ky suveranitet do te jete krejt nom inal"dhe r;do lidhje tjatre midis Tyrqi dhe Shqiperise prapsete ne nje me;'nyre defin itife .

D isa jave me vone, dhe para se konferenca e Londrese te hyjene diskutim te Statutit Ie Shqiperise, qeverit e Vjenese dhe te Romesekishin vendosure qe te mos zene ngoje suzeranitetip.. otoman, po edhe.ta prapsin drejt per drejt N je telegraf nga kom t Berchtold- i ne kom t M en-Sdorff-i, me 7 maj 1913, e shpiegon k e t e vendim Ie perbashkete pre}.shkakut: te distancese nermiet Shqiperise dhe vijese Enos-M idia, 'e ci-la vije shikohesh atehere si kufija nermiet Tyrqise dhe Bulgarise: 2.ta.te konsekvencese qe munt te kete mbajtja e suzeranitetit otoman mbiShqiperine per situaten juridi ke te m anastir~vet te Ajnorosit, 3.ta ngaopozita e vete Shqipetarevet, dhe sidomos e te krishterevet, kundra,mbajtjese te keti suzeraniteti, si dhe per veshtiresit~ qe munt te \faqe-shin - ne rasje te nje lufte - dhe te pengojn~ neutralitetin e Shqipe-rise. K jo pikepamje u-pranua ne mbledhjen t' Ambasadorevet ne Lon-dre, me 29 korrik, mbledhie qe aprovoj nje tekst, artikull 2. i te cilitthote se, "r;do lidhje suzeraniteti m idis Tyrqi doe Shqiperise eshteprapsure". Ne vent te suzeranitetit otoman pushtetat e medha ven-dosne qe Shqiperija te jete nene njt:! kontrol nerkom biar.

K e s h t u pra, fundi i dominatese tyrke ne Shqiperi, funt qe nene-kupetohete ne deklaraten e independences bere prej Ismail Qemalit,pati, ne kete m enyre pelqim in dhe pranim in internasional.Na mbetet te keqyrim ne, dhe me ane te cilit akt, Tyrqija e njo-hu ke!e vendim te pushtetavet, dhe r;e kane qene shkaket e saj.E verteta eshte se Tyrqija kishte dhene konsentimentin e saj, nj~.konsentiment para se Ie m irrete vendimi. Se, me 31 Mars 1913, nj~note kolektife e fuqivet te medha i ishte paraqitur~ Portes'se Naltl!."relatife me nderhyrjen e tyre ne mes Ie Tyrqise dhe te Aliatevet bal-kanike. K jo note e perjashtonte Shqlperine prej territ?revet te gjendurt:!.


23/44

Nr.5 DITURIJA Faqe 181

m~ perendim te vijese Enos-Mfdia, vende qe do te jip~shin aliat~vet\balkanike: fuqit e medha rezervonin te drejtene per te caktuare kufit~.dhe regjim in e Shqiperise. Pranim i i kesaj note, qe ugjau te nesremet,nenekupetonte pelq \min dhe . b!ndjen e imperatorise otomane ne ven-.dim et e konferences' se L ondr~se.

Perpjekjet e Shtetevet balkanike p~r te komplikuare situaten, duketrazuare para kohese


24/44

Faqe 182 DITUHIJA Nr.5.perboteshme dhe ne haos ne te cilin rrezoj Oksidentin dhe Orientin, u-~dukne k e t 6 mbelurina smirit ne mes Ie dy kombeve qe kane ne his,;,.torit kaqe faqe It! perbashketa te fameshme dhe t~ bukura.

A lfred Rappapo rt,--...

Vreshtate ne ShqiperiQe nja dhjete vjet vreshtavet kane filluare Shqipetaret t' u' japil2'nji importence te madhe. Ne vende ku rrushle ishin fort Ie ralle sotshohim hardhi ne forme venesbte dhe ne forme piergulle, dhe c;do.dUe po i jipete nje zgjerim keti punim i.Si gjithe' perparimet e bujqesise edhe kjo pik e aktivitetit e s h t ~sheoja e dy m .enlaliteteve qe m eritoj!1e lavdirne, rrefejne se Shqipetarit

ka zene t'i pelqeje Ie mbielJe drure, dhe, nga ana tjatre, t'i hyje' de-shire H~u5hqehete dhe te rroje me mire.G jer me sot rrushte perdorene me tepre per dy qellime: si ush-qim tryeze, si peme e gjelbre; 5i m jet per te bere raki. S' ka dyshimse, De parim , jemi kundre, te paken fort te pa favorshm e, te perdorim it t~dyte: populli yne j m jeruare nga moskamja dhe i goditure me .mizerefisiologjike, s' ka nevoje te shtoje dhe alkoIin, nje vegle kaqe te tmerr-shme te degjenerim it.Fabrikim i i pekmezit, nje mjet ushqim i aq i shijshim sa dhe ush-qenjes, na dukete rpe i adaptuare per nevojat lona: do te pasurontezahiren e dim rit dhe te shtonte pak' emblesi ne nje menyre jete kaqc:!te zvordhure gezimesh. Na pelqen te shpresojme se pekmezit do t'ijipete nje rendeSt me e madhe: ay te shkoje ne radhe te pare te pro-

dhimevet, dhe rakija te lihete ne harim , per te miren ITlOraJedbe fizikete Shq ipeta rit.Pjesa e dyte mbi te cilen nuke do Ie m undim te pushojme sehequri vere jtjen e Shq ipeta reve t, e s h t e fabrikimi j verese: kujdesi dhezotesija qe do te rrefejme ne Ie b e r e t e verese, do Ie jene nje sigu-

rim per te hequre fitim in e duhure prej rrushit. Sa kohl' qe enologjise.dituris'se verese, te m os i japim im portencen' inteJjgjent~ qe merHoD.te shtuaret e veneshtese do te mbetete pa dob! ekonomike pe!\neve.


25/44

Nr. 5 DITURJJA Faqe 183Padyshim se kend6njesi yne ka fituare konviksionin qe, pa mun-dim te gjate dhe pa punlm me inleligjence, asgje nuke fitohete nebote: vereshta eshte nje prej ketyre sendevt, dhe lengu i saj, vena,

kerkon edhe m~ tepre akoma kujdes.Nga vreshtat dhe nga hardhite qe do te perngulim as fare no nH~fitirn paraje ne mos pac;irn, as nje oke rrush ne mos shitshim , eshlem jaft qe te kem l nje ushqim per vetehene dhe per fem ijen t' ene, teemblesojrne goien dhe jetene me peme dhe me pekmez, Ie mos mbe-terni fare skllefe te kollom boqit dhe te sh~lIirese.

B:ardhija dhe kujdesjet qe duhen marre parasysheDe pernguljen 1 e vnesh tavetPer Shqipnine, perngulj' e hardhive ka nji randesi te madhe; ngaky shkak duhet kujdesur te perkrahet dhe te ndihmohet me sa qe te

jet' e m unciur.Syperfaqj' e lokes shqiptare, qe ash! caktuare per mbajtjen ehardhivet, po te krahesohet me ato te bim ravet te tjera, del shurn' evogel; por me gjithe HIe: prodhim i qe merret asht' i teperle, i shij-shem dhe ne ca vise edhe i lIojnavet shume Ie m ire (sl ne Permet,ne Leskovik ...).Konditat klimatike, tokesore, dhe ekonomike te Shqlpnlse na ja-pin Ie kuptojme se perna qe ma tepe.r prem ton per kohnat e arthmete saja, asht hardhlja; per kel aresye duhet kujdesuare te perhapet mec;do vend qe te jet' I pershtalun per te, tue u perngulur si mbas pari-meve ma te reja te shker.ces se Vitikultures.Per me u-ba perngulj' e voeshtavet ashtu sl e do nevoja, e meqene sigur nga rrenjosja, m ireshvillim i dhe adaptim ' i hardhivet, duhetinteresuar Ie merren parasysh me kujdesje te medha, njoHimet e rnjaf:"tueshm e qe perm enden ketu m a poshle :1. - Toka.

Tok' e hardhivet, duhet te jet e shendeteshme, e djellfzueshme,permeabel, me rane e .zall, dhe, ne asht' e mundur, pak' e priere. Tokate flohta, argjiloze dhe Ie lageta, nuk jane as pak te m ira per 16.Nga kjo kuptohet se tokat e kodrinavet, jane ma t~ pershtatunat,dhe at6 Ie visevet te theile, n uk bajn as pak per ~6.

1 Fjala te mbjellur (semer, seminare) ka kuptimin e shumezim it me fare;dhe fjala te perngulur (planter, piantare) ka kuptim in e shumezimit me dege,bisk dhe filiz.


26/44

P'aqe 184 DITURIJA Nr.5.2. - K 1 i m a.

Klima, duhet te jet e nxehet-mesatare; ernat e ftohta. shirat e zgjatueshem dhe odryshim i j shpeshet i temperatures, nuk jane kurre t~favor~sh!TJeper hardhine.3. - N x e h t e s i j a.

Nxehtesija, qe duhet per pjekjen e fruktit te tyne, ndryshon simbas Ilojnavet te rrushit, dhe shkon nga 2500 grade Celsius, deri me4000 grade C elsius.Ne mbledhjen e sumave, ternperatur' e perditeshm !>, nuk duhet tejete m a pak se 19 grade. Pergjjth~.sisht,kjo sum e filIon Ie j e t e qe me10 Ie Qershorit dhe vazhdon deri me 30 Ie. Shtatorit.4. - N j 0 m e s h tin a.

Njomeshtina, nuk ash!' e nevojsheme pEr hardhite; por me gjithekete, per me mujte IT!e shkaktue vegjetim in, ka nevoje per pakez' uje.

N jomeshtin' e madhe shkakton kalbjen e rrenjevet te hardhivet;aga ky shkak perngulj' e ty n e keshillahet t e behetne takat e prierta.Ne fillim in e prendveres dhe ne mbarim in e veres, asht m ire tepunohet tok' e vneshtavet; mbassi ne ket menyre shkaktohet fleskim ' idheut, madhim 'i kokrave te rr~shit dbe pjekja e shpejte e fruktit.

5. -- D r ita.Drita ka nje rendesi aqe Ie madhe, se, pa ate nuk asht e. mun-dur nojtja e hardhivet; per ket arsye, perngulj' e vneshtavet duhet te

bahet ne menyre qe te kene te siguruar driten e d i e l l i t per gjithe di-ten, dhe te mos mbesin ne hie.6. - Shumezim ' i hardhivet.

Shumezim 'i hardhivet bahet ne menyra te ndryshme; por ajoma e mire, ma e sigurte, ma natyrale dhe ma e pershtatun, quhet medege ose bisk (kalem). .Ky shumezirn bahet ne theme! te vetise qe kane dt gat nji vje-~are te leshojne lehtesisht rranje, kur te jene vene ne nje toke te pre-gatitur por per ket qellim .Degat qe perdoren per ket sbumezim , duhet te zgjidhen nga har~dhi te m ira e te shendosha.

Nt! zgjedhjen e hardhivet duhet ie merren parasysh keta sende:a - Kur merren nga vise te ftahte, duhet te jene Ie Ilojnavet ql!pjekilJ rrushte vone.


27/44

Nr.5 DITURIJA Faqe 185

b. - Kur merren nga vise t~ nxehte, duhet te jene uga ate qe',p jek in rru sh te shpejt.c. - Kurdohere te preferohen hardhite qe merren nga tokat qekane perberjen, komponim in @tyre, pak-a-shume te njeshme me ate tevendit qe do te perngulet vneshta.

f. - Para pernguljes te vneshH!s, do te ishte m ire sikur te pro-voheshin ca hardhi, ne token e caktuare per pernguljen e tyre, dhe teshihete a rcusHin a po jo.. 7. - Pregatitj' e tokes.

Pergjithesisht pregatitj' e tokes bahet ne kodrinat, e ne menyreqe te lehtesohet rrjedhja e ujravet, dhe Ihellim i e zgjerim i i rranjevette hardhive.Thellesija e tokes te pregatitun per pernguljen e hardhivet, ashte ndrysbme; fmon nga 50 senti metra dhe shkol1 deri me 1 m . thelle.Ndryshim ' i thellesise, mvaret nga gjlndj' e tokes dhe e klimes.

Ne klimat e ngroheta, ku nxehtesija nuk mungan, punim i duhett~ bahet i thelli.', me qellim qe te lehtesohet shviliim 'i hardhivet, dhete mundet te prodhohen rrush 1'i.'mbi.'1dhe te sasise se madhe.Ne tokat freske, punim i nuk duhet te thellohp.t; mbasi ne keterase rranjet e hardhivet thellohen vet-vetiu, dhe nuk ndjehet nevoja tendihmohen.Ne klimat e mesme, e kurse desherohet te merren rrush l' embel,punim i nuk duhet te. bahet i thell!; mbasi hardhite qe vihw ne tokate pregaHtuna me kef qellim , tue patur shvillim te paket, kane dherrushte t1' paket, e nga kjo arrijne l' a pj~kin ma mire e l' a bejn~m a t' em bel.Koha m' e mire per berjen e punimevet, asht ajo e verEs; pormundet te bahen dhe nE ate Ie mbarim it t~ vjeshtavet.8. - Perngulj' e hardhivet.

Perngulj' e hardhivet, bahet ne menyra te ndryshme, d. m . th.:a. - Ne menyren e perzjere, e tue vene hardhite pa as oje re-gul1 .Ky sistem puk duhet te perdoret as pak, m bassi detyrohen bar-dhite te bejne nje rrojtje naturale, H! mos aerr)hen nje lIoj, te mos dje-Bezohen nje lIoj dhe te duanspenzime, per punimet e ndryshme qeduhet t' u bahen. Nga kjo menyre mbiellje e paregullte nuke m irret. fitim i qe shpresohete.b. - Me vija, e tue vene hardhlte larg nga njera tjetra.c. - M e vija, e tue'vi:ine hardhlte afer njera tjatres. Ky sistem,. qe ve hardhite ne regull dhe paralel, asht m 'i m iri per p~rnguljen e


28/44

Faqe ]86 D ITURIJ A Nr. .'),hardhivet; mbassi leht~son b~rjen e punimevet t~ ndryshme, dhe sigu-ron mos demtim in e rranjvet dhe te trupavet te tyre.

Ky sistem lehH!soo rrezet e dieIIit te hyjne nje lIoj ne te gjithapjesat e vneshtes, dhe Ie shkaketojoe pjekjen e plote te rrushit.Ky sistem i trete mundet te bahet me vija katerkendeshe osetrikendeshe.

Ne ket dispozision, hardhite gjinden ne kendin e ~do trikendiose katerkendi, e kjo shkaketon lehtesim io e punimevet, shvillimin erranjevet dhe Ie trupavet, dhe Ie ne doren e t y o e mjaft toke.9. - Largesite ndermjet hardhivet.

Large5ite qe duhet te kene hardhite nderm jet tvne dhe vijavetp-mvaren nga fuqija pjeIlore e tokes, nga format qe do t' u jepen, dhenga deshira e atij qe perogul vneshten.Si do qe te jete hardhite dtihet'te jene lark njera jalres qe m!1 metro dhe gjer me 2 metro.

10. - Rimbjellj' e hardhivet.Si pleherohet, punohet, dermohet dhe pregatitet tok' e vnesht5p5i caktohet drejtim i dhe largesija qe duhet ne mes te vijavet, 5i behen

gati degat dhe punetoret, dhe si arrin dhe koh' e duhun, fillohet ngaperngulja.

Koh' e p~rnguljes me dege, a s h t kurdohere ajo e prendveres.Ne pernguljen e degavet nuk asht nevoje te behen gropa te ve-9anta. mbassi m jafton te behen vija ne drejtim in e dhanun ng-a span-goja, dhe si te vihen degat e zgjedhura ne viset e caktuare, Ie mbu-lohen me toke te shkrifur, te pasur e qe te kete ndopake ran~ (kum).Ne pernguljen e degavet, duhet kujdesuar e t' u pritet pjesa qegjindet nen~ syzen e fundi!; me qelIim qe Ie mos shkaktohet kalbjae hardhive t.Para pernguljes te hardhivet, taka e vneshtes duhet te pleherohetme 50-60 kuintale plehe quari per hektar, dhe me anen e punimevet

duhet kujdesuare te c;ohet ne nje thellesi te mjaftushme, aqe sa temos jet e rr.undur te veje ne marredhenje te drejt per drejte me rre~njet e hardhivet.11. - Vitrat e pare te hardhivet.

Mbas pernguljes fillojne kujdesjet e duhun, per mbarevajtjen. ehardhivet te vena.


29/44

Nr.5 DlTURIJA Faqe 187

Ne fillim , duhet interesuare te formojne hardhite trupa te m ire ete zhvilluare; kjo gje 11sigurohet tue u vene afer nga nji hu, dhe tue.i lidhur me te, qe te mos mundin te ulen mbi toke.Per me shkaktue shvillim in' e hardhivet, duhet kujdesuare te pri-ten ne nji naltesi prej 10-15 santimetro dhe te punohen me kujdesje,dhe ashtu si e do nevoja.Punimet qe i behen vneshtes kane nje randesi te m2dhe. mbassiprej ketyne m varc, rrenjosja, shvillim i, fruktifikim i dhe thelhitj' e sen:-

devet u shqyes.Pas punirnevet te peroguljes fil!ojne punimet v2zhdues, numuri

i te cilevet mvaret nga gjindj' e siperfaqjes se tok~s, dhe nga mbirj' ebarishtavet te keqija.Pergjithesisht bahen tre punim e syperfaqes: njl! r,e piendvere, njene gusht dne nje ne vjeshtat, me qellim qe te shkaketohet aerim ' itokes, shviJlim 'i hardhivet, pjekj' e rrushit, dhe pasurim ' i tO k e s me

sende I1shqyes,12. - Pleherim i.

5i gjithe bimrat e :jera aShtu dhe bardhija theth\t prej toke sen-det ushqyes ne sasi te ndrY5hme.

Per ket arsye I~djehet nevoja t'i bahet dhe kesaja pleherim ' i za-koneshme. Zgjedhj' e plehit qe do te perdoret, mvaret rga natyr' e to-kes, d, m , tho per ato argjHozet, te fortat dhe te flohtat, keshillohet ple-ha e gjedheve (quarit) e po. fermEntuar: dhe per 0.10 te tjerat ajo e fer-mentuara, do me th~ne pleha e vjetre, e kalbureo

5asija e plehes qe mundet te perdoret, ndry~hon si n,bas naty-res te tokes dhe Ie klimes; par ajo qe zakonerisht hidhet Ehkon nga3,000 deri m~ 20,000 kilogram per hektar. Koh' e pleherirnit mvaretnga natyr' e e plebes d. m . tho k u r s e iJsht e re hidhet ne mbarim ine Vjeshtavet. dhe kurse asht e fermentuar iJidhet ne ditet e para te Mar-sit. Menyrat e pleherim it j a n e te r.dryshme, d. m . Ih, ja tue u pJehe-ruar gjithe toka e vneshtes para se 1'i bahet punim 'i pare, jase tue ba,gropa Ie vogla 3 0 s 3 r, t im e o e r afer trupave te hardhive, dhe te thelIa.deri so. te m os demtohen rrenjet.

Qe ne te dy rast~t, duhet k u j d e s u a r te mas shkoje p\eha ne ma-rredhenje te drejt pe drejte me rral1jet e bardhive, dhe te mas lihetafpr siperfaqes qe te shkaktoje zhvillim in e barishtave 1e keqija,


30/44

Fqe 188 DITURIJA Nr.5.

;13. - K ijim ' i th&te i hardhivet.Nga te gjilha pem~t e fruktit, hardhija asht ajo q~ duhet te kijo-

'het vit per vit, mbassi,. po te mos qerohet, shkakelon vet vetiu


31/44

Nr. 5. DITURIJA Faqe 189'

15. - Prerja rrutulluese.Kio prerje asht krijuar~ ne k~to kohoat e fundit, dhe asht tue-'marre nje rend~si te ve


32/44

Faqe ! YO ]JiTl;JU.JA ;'I Ir . 5

Dhenej ' e squfurit duhet te b~het me veglen squfuruese, dhepuntori duhet te vl:re syze mbrojtese, qe te mos demtohet nga plu-'huri i squfu rit'18. - Peronospora.. Srnundia e peronospores ash1e shum f perhapur; por nga ajo qei ashte gjetun rnjekesim i m e anen e lenRut te gurit te kalit, nuk ashtee rre zik shm.

Peronospora e c;faqun nga faqj' e pGsht.ne e fle te s, e ka ngjyren.te bardhe 5' te argjentit, dhe nga ao' e naltme e ka te verdhe.Keto te dy ngjyra shifen kurse peronospora asht' eshvilluare dheDe shumezirn e siper.Fletet qe kane ne pjesen e mbrendeshrne ket semundje, kanepam jen e ngjyrts t~ gjelbEr-te-verdhe; dhe kjo kuptohet nga kqyrj' e

fIetevet qe jane m jaft transparente.Njomeshtina dhe nxehtesija shkaketojne perhapjen e teperte te pe-

ronospori's.Kjo se,l1uodje perhapet shume kurse vesa asht e teperte, shiratjane te shurnte, mjergullat Ie shpeshta dhe ernat te nXthta dhe te'lageta.

Kjo semundje


33/44

Nr.5 D1TURIJA faq~ 19i

'19. - Filoksf'ra.Filoksera asht nje semundje parasitare shtazvre, nje miz' e vogle,

,qi! asht importuare ne Europ~ nga Amerika.Filoksera ndahet: ne Filoksere Ie rrenjevet dhe oe fjlohsere me,krahe.Filoksera me krahe, asht si nje gjinkalle m ikroskopike, qe ka-kembet, anlenel dhe krahel shume te shvillueme; jelon lue mane ush-.qim nga fletet dhe degat e reja, dhe ka per delyre gjenerim iu, piell-jen e filokseravet Ie tjera.Filokser' e rranjeve, qendron mbi rrenjet dhe tue u thethitur ush-

qim in, shkaketon te formohen mbi'to buhavitje te ndryshme.Per


34/44

Faqe 192 DITUI{IJ A Nr.5pavet, duhet kujdesuar tli lidhen degal e lena per ket qeJlim , afer ndo-nji huri, ase shtylle a teli, qe do te jet vene pasa< ;e risht.

M beshletjet e trupavet, keshillahet te j~n te drunjta, edhe shtra-toret e degavet, t~ jene te teha.S i i avitet naJttsis1' S1' caktuare, duhbl m enduar per mirl-formi-min e degavet kry~sare, qe do Ie uleo paralelisbt mbi shlrataren edrunjr(l ose te teIte, dhe da te duheo per m bajljen e degavet 1(1rrushit.Degat kryesare, duhen shtruare m bi shlratarrn ne nje m enyre.qe te kete sicilada prej tyre, nje dege rrushi dhe nje dege rezerve.

Kujdesiet e pervjeteshme qe duhen Ireguare per pjerguIlat, jane.pikerisht ata qe tregahen ne paragrafin II.20. - Pjergul1at ne Tirane.

Ne T irane pjergullat nuk m ungajne; par shum ica e tyne nuk ja-De n(l gjendje qe te japin rrush Ie teperte dhe Ie piekur.Nga kqyrjet qe kam bere vete, si arsye kryesare te ketyne te m e-tave, gjej keto:a) M as pernguljen e m ire.K jo gje shkakelan te mas djellezahen tt~re d i t e n , dh e te mas m a-rin sasine e nevajeshm e te nxehtesise, qe duhet per praduktim in e.

rrushit.b) Mas berjen e qerim it (kijim il) Ie thate e te pt!rvjetesbem . .Kja gje shkaketan te shvillahen dhe te m arrin ushqim in degat evjetr~ qe nuk m undet te pradhojne m a, dhe t/.! m beten pa dhene rrushato qe jane d y vje


35/44

Nr. 5. DITURIJA Faqe 193~) M os mjekesim in me lenk 1e gur-kali1 dhe me pluhur te squ furitKeto gjera shkaketojne semurjen e tyre, dhe mos dhenjen eprodhimeve. Agronom Mustafa Villa

~ -iii!" Ii8I

LETER NGA K t:NDONjESIT"Diturija" ne f. 160 te vol. te clyte, zuri ngoje nje abetare shqi-pe me germa turqishte, prej Daut efendi Bori


36/44

Faqe 194 DITUR:JA Nr.5

BIBLIOGRAFIPaludizma nil Shqipni, raport i parashtruem Shoqeris'se Kom-ubevei pre; Dr. W . E. Haigh. Tiran~ 1927.N a ketu nje botirn i D rejtoris' se Pergjitheshme 11:Shendetesise, qe.duhet te jete ne Gdo dore, te jete kenduare dhe studiuare prej te gjithe--vet, dhe aqe m e tepre prej nepunesvet dhe funkclonarevet Ie Shqiperise.Shendeti i Shqipetarevet eshte pritm i i racese. Do te na deshtezemra qe shendeti dhe bujqesija te ~hkonjn ne radhe te pare te kuj-desjevet tona, ne krye te


37/44

Nr.5. DITURIJA Faqe 195

tel eve n~ penxhere ose te konupi~rese (xhibinllek) ne shtrat, na ekspo-~zon ne mushkonjate.Mbi kete shton edhe ignarencen qe e ndalon robin tene Ie va-"zhdoje regul!at e higjienes, te beje m jekimet e duhure, dhe, me keqse gjithash, te ndJeje vleften e ]etese, te gjeroje shijen e rrojtjese. (Dr'tHaijgh-u na thole se ne G iinokastre tifoja, dhe lie K or


38/44

Faqe 196 DIT UlUJ A 5. Nr.te Shqip~rise: rreziku me i math vjen prej arm ikut te vo gei qe e ke-m i prane.

Nuke munt qe te mos rekomandojme akoma nje here kendimin eketi raporti gjilh atyreve qe duhet t'intaesohene ptr rrojtjene dhe pa-ravajtjen e Shqiperise: Kryetar~ bashkije, drejlor shkolle, kom aodantzhandarm erije dhe ushterije, prefekte, nenprefekte dhe krahinaie, dheme tepei akoma mioistre, senatore dhe deputete. Te jene sigur qe dote gjejne atje Dje kenaqesi ne te madhe s~ De kafenet, ne kumaret eselam llekevet, ose ne odat e vogla Ie hotdit International. Puna do tejete me e dobishme dhe me e Ddershme per la.

*She Luigj Gonzaga, prej D. Ndre M jedja; Shkoder 1927.Nje Iibre fetare katolike, me nje shembell te larte per D jerez:ne.Salutojme veprat e botuara ne gjuhet t' ene per te dhene nje idealte shkelqyere per m oralitet, per karakterin. C;do jeteshkrim i nje njeriute math - te math me sherbimet qe i ka bere njerezise, dhe me for-cen e karakterit - i eshte nje meshtetje njeriut per te lartesuare neshkallet e m iresise, per t' arriture, ose per t' u-aferuare, nje formes se

plote bukurije dhe vlrtuti.Me qene se bejme fjale prej nje libre qe e shkron nje famulli-tar dhe e boton shtypshkronja e ?aperlyem es, do te deftejme edhe shpre-sen te shohim nje dite nje sed biografi shenjtoresh: do te ishte perpopullin t' eoe nje shkolle moralizim i dhe nje ushtrim karakteri, dukeC;elure nje rruge te re per ambicionin l' ene, nje udhe lark asaj kote-sije se verbre qe e shtyo popullin ignorent te admiroje vetem fuqinebrutale, te shohe madhed dhe nderim vetem nek' ay qe tremb bOlen,prej te cHit ka frike bota, dhe Ie shikoje si virtut me te Iarle pasu-nine, ergjent dhe arin qe sigurojoe pushtete brutale.

Duke zgjuare dhe duke u dhene shpirt ndjenjavet te njerezise, tem iresise, duke shvilluare virtutet njer~zore dhe karakterin e forte, kem ish~ndoshure ke Shqipetari edhe patriotismen, qe s'eshte tjatre V f


39/44

Nr. 5 DITUf~IJA

B ib l io g r a f i S h q ip e t a r e *Shtlm ne radhoj I Emile Legrand-it

(Vazhdon nga Nr. 2)A. L. Castellan' s Briefe tiber Morea und die Inseln Cerigo, Hy-.dra und Zanle. Aus dt m franzosi~chen iibersetzt von Ch. W eyland Her-

".zagl. Sachsen - W eim arschen Legationsrath. M it zweikupfern. Berlin,1n der Vossisehen Bucbhandlung. 1809.20 X 12,5 santimetro, 222 faqe.~shte perkthim i i libres' se :Jershkruare nen numurin 128 te Bi-b liogra fis' se Leg iand-it.Aoyoe; :rrpoc.; " rove; 'IIm tpome; h~w\'nOcie; 't~i l'ttttpa "nie; tvap~rwe; 'tou

tv K ed'topa'tiC() ZWYfJa~eio'lJ ~ 'V ddt'tio'V 'K a'ta tt1'tV a ~c6po'V aptov 'toil 1873 'Y :rro"AOav. Data. ta.'tyov. 'Em 't~ 'ta'K 'tm eArYXoe; Aa'tW tK6\'\' A~~CWV tv xpnoct :napaIw avvo'V 'tO te; 'A A6a.votc.;. 'Ev Kwvo'to'V 'ttV O'V :nOACt 1873. T u:rrote; I. A .D pE 'tO 'LJ'Ka i ~ -ta ,e ;.

11,5 X 17 san ametro .Pas titullit vijne tri flete, oe rekto t~ se parese dhe te se dytese me.d~dikat~ Hristaqi Zografit. Fleta e trete - qe eshte e katerta ne e nu-mu~ofshim me gjithe titull, - filion me shifre 9 : faqe e fundit ka nu.murimin 74. Faqele 43-74 mbajne listen e fjal~vet te ndryshme latj.'ne te perdorura ne shqipet.

II tn . 'II:n ctyC()A l;Ld'tc ia . 'Ev NC1WUG

'torica. Catanzaro, 01f.clOa tipografica di GuisEppe Calia. 45 V ia XXSettem ber, 45 1 8 9 9 .1 5 , 7 X 2 3 ,5 s a n t i m e t r o . 1 3 fa q e t 3 Ie bardha pa numur, ne funt.Mbi faqeo e pare qe vazhdon tekstin, ne funt, ne ate q~ duhesh

't~ ishte e 14-ta. Keodojme: Letto dal prof. Grolamo de R e c t a nel XI!'congresso internazional degli orientalisti in Roma seduta del 9 0 ttobTt~sezione X I - Grecia e Oriente.* Nt! Htt! Bibliografi po sht!nojm t! veprat t! haruara n1' libret tt! EmileLegrand. Sht!nimet tane s' ndiekin urdherin kronologjik ve


40/44

L>ITURIJA Nr.5.

Nga Shkrim taret dhe prej Libravet.L'iducatiofl de La voLanti, e Jules Payot, eshte nje libre qe du-het te jete kenduare prej


41/44

NT. 5 DI'l 'UltlJA Faqe 199

profesore, me vullnetin qe te mos lene t' u shkase no nje rasje per tefolure, per te vepruare ne favor te se mirese, me vullnet qe te rre-fejne


42/44

Faqe 200 DITUWJA Nr.5----Askush nuke munt te doje, te kete vulInet per neve, askush nu-ke munt te punoje per neve, askush nuke munt te mejtohete per ne-ve. Sici!i duhete qe te beje vete shpetim in e tij, dhe te fitoje vete me

djersen e bal!it buken e shpirtit dhe buken e inte!igjencese. Sa pazbu!uare dhe kupetuare kete te vertete, njeriu pret nga ndihma e tjatrit,.ndihme qe nuke vjen, dhe ay nuke nis punene me vul!net.Pandehete se koha do te jete baras dhe identike per te gjithe,me qene se matete me sahate. Dita i duket fort e gjate, pa funt, per-tacit, dhe fort e shkurtre per ate qe punon; dhe perkundrazi, kur eshikojme te tere per nje here, i dukete e zbrazure, sikur s' ka qenefare, pertacit, e mbushure dhe e endure, punetorit: kofw eshte nje


43/44

. jJ'


44/44

, ,.-

\Fly Tax G jendet n~ Llbrarit LUM O SKENDO dne. -"

shitete m eshish~, cse teneqe, bashke m e'p u!v eriz at0 r t~ v og ll~ 'O !i~ . m t" .tu ~lu m be d ore . '.FLY-FLOX-i h y r i m e !June per te vrare m iza, m ushkonja, ,\m "pleshta,~im ka, grera. . .Do perdorure qe tani per te vrare'm ~lezat (tei~t) dhe krim bate tyre qe hanetlhe ,copetojne robate. - .Arrin, tirhedhim ne ere - m e pulverizatorin ose m e tullum -.; ben - nj~ m iegull te vogle. Nuke bie ere keq dhe s' ben njollagjf:lkund. "

'r-+---~--'-

. Zoterinjvet qe d~sheroJne te form ojI1e nje bibliotf ke t'e vogle,u keshillojme te kendojne me kujdes listat e libravet qe kem ibotuare ne kapaket e num uravet 12, 1, 2, 3, 4 te ,,~iturise"., "

Po shenojme akoma SOl:, Lek~ Leke .AkrabalH!ket, KO)11edi,Kr. Floqi 3 j Gabim i t'meruar, roman 5Rrogat e Net1unsve ", 31 Hristomathi, G jesgj Qirj~r 10E mbesa e kralrin arit" . 3 Luloja, Dhori Kotti . ? 3 .

Zi e ma' 2:i,. " " 31/2 H istori ePergj, BOleniI, II, Logoreci 21Pesimet Mesime ,"~'. c'

alfred rappaport

Documents