AMERKA BRLEK DEVLETLERNDE YAYIMLANAN ARNAVUT BEKTALK DERGS (1954-1955):

BEKTALN YOLU

Nathalie CLAYER

ZET

Yirminci yzyln balarnda Arnavutlar, Amerika Birleik Devletlerinde gl bir grup tekil

etmekteydi. Bunlarn arasnda her trl dine mensup olan insanlar vard.

Bu makalede, Bektalie mensup olan ve Amerika Birleik Devletlerinde yaayan Arnavutlar tarafndan, 1954-1955 yllar arasnda yaymlanan Arnavut Bektalik Dergisi Bektaliin Yolundan ve Arnavut Bektaliinin Amerika Birleik Devletlerindeki yaamn borlu olduu Recep Babadan bahsedilmektedir.

ABSTRACT

At the beginning of the twentieth century, Albanians were a powerful group in the U.S. In this

group, there were people who were the part of various religions and beliefs. In this article, what is

mentioned is about Albanian Bektashian Magazine The Path of Bektashian published in the U.S.

and the great figure Recep Baba to whom Albanian Bektashian people became indebted their lives.

Anahtar Kelimeler: Bekta, Arnavut, Amerika Birleik Devletleri, Recep Baba, Bektaliin

Yolu dergisi.

Key Words: Bektashian, Albanian, The U.S.A (The United States of America), Father Recep,

The Path of Bektashian magazine

Amerikada her eyin olabilecei sylenir. Bu durum sadece bir sylentiden ibaret deil;

zellikle de Arnavutlukta, komnist bir rejim altnda olumu, Trk kkenli Mslman bir mistik

grubun orada, yalnzca bir at bulunmadklarn, ayn zamanda dayanmalarn da devam

ettirdiklerini, dnecek olursak. Bunu yadrgamamak gerekir. Bu topluluk, mistik ve gizemli eylerin

peinden koan gen Amerikallarn katlmn bekleyen ve buna izin veren egzotik tarikatlardan biri

deildir. Amerikada yaayan Arnavut Bektalii, yalnzca Arnavutluktaki Bektaliin bir yaatlma

abasdr.

Amerikadaki Arnavut topluluu, daha yirminci yzyln balarnda, gl bir grup

oluturmaktayd. Dnemin dier Avrupallar gibi onlar da fakir topraklarn brakp, zenginlik

arayna kmaktan vazgemiyorlard. Bunlarn arasnda, her trl dine mensup kiiler vard: Katolik

Hristiyanlar, Ortodoks Hristiyanlar, Mslmanlar ve tabi, Osmanldan ayrldktan sonra, lkenin

drdnc dini hline gelen Bektalie inananlar. Bektaler, lkelerini terk ederlerken, kylerine en

yakn tekkede bir araya gelip, tekkenin ba olan babaya danmak veya bir babann mezar banda

dua ederek, kulplerini terk etmek zere olan bir yaknn saln dileme alkanlklarn da arkalarna

brakyorlard. Alkanlklarn yeniden canlandrmak iin, 1954 ylnda, Recep isimli bir derviin

yanlarna g edip, lk Arnavut Amerikallar Bekta Tekkesini kurmasn beklemek durumunda

kaldlar.

Recep Baba, 1901 ylnda Arnavutlukun gneyinde, Cirokasler isimli bir kyde domutu.

Amcas Selim Ruhi Babann tekkesinde dervi olmu, kinci Dnya Sava baladnda tekkenin bana

gemiti. lkeyi ele geirecek olan komnist glere kar cephe alan Recep Baba, lm cezas

alacan ve Bektaliin de artk bu lkede zgrce yaylamayacan anlad. Arnavutluku geerek,

topraklarn 1944 ylnn sonunda terk etti. talyadaki deiik mlteci kamplarnda geen drt yldan

sonra, Kahireye gitti ve burada hl ilemekte olan Arnavut tekkesinde drt yl geirdi. Recep Baba

1952 ylnda, New Yorka, buraya yerlemi olan kz kardeinin yanna, tand. Birok aratrmadan

sonra, Amerikadaki ikinci ylnn sonlarna doru, Michigan Eyaletinin Detroit kenti yaknlarnda

Taylor isimli, Arnavut younluklu bir yerleim blgesi buldu. Buras bir tekke kurmak iin son derece

uygun bir yerdi. Hemen bir komisyon kurulup, gerekli para topland. Bir iftlik satn alnd ve

dzenlendi. Bu tekke yasal olarak kaplarn 15 Mays 1954 gn at. , Kahire Tekkesinin babas

olan Ahmet Srr Dedenin hazrlam olduu kurallara gre, Recep Babay tekke babalna semeye

kalmt. Bu seim dayanaksz deildi, Arnavut Bektalii, Amerikadaki devamn ona borluydu.

Recep Baba hakkndaki bu abartma ok yzeysel saylmaz. Ne de olsa, Arnavut Bektalii

ABDndeki mevcudiyetini ona borludur. Bu durum, yalnzca onun karizmasndan deil, ayn zamanda

kltrnden, yadsnamaz niteliklerinden ve arpc kiiliinden kaynaklanmaktadr. Tekke Komisyonu

tarafndan karlan ve ynetilen Bekta yayn organ alt balyla amacn bildiren Zeri I

Bektashizmes (Bektailiin Yolu) isimli alt ayda bir yaynlanan dergiyi kartmak tekke komisyonu ile

birlikte onun kararyd.

Mslmanlarn kendi yaymladklar periyodik dergiler ok azd. Bu dergiler, aratrmaclar iin

birinci el kaynaklar oluturmaktadr. Bu nedenle, burada Bektaliin Yolunun birka saysna

deinip, bunlar ierdikleri temel prensipleri bakmndan analiz etmek istiyoruz.

Recep Baba ve arkadalarnn byle bir yayndan ne amaladklarn, kendi szlerinden aka

anlamaktayz. lk saydaki editr, yayn amacn okuyuculara anlatmaya almaktadr.

Arnavutadan evirisi yledir:

Okurlar iin birka kelime,

Bektalik tm dnyada ve zellikle de derin izler brakm olduu memleketimiz

Arnavutlukta, ok yaygndr. Bu nedenlerdendir ki, Bektalik, burada, Amerika Birleik Devletlerinde

ilk Bekta Tekkesinin almas sayesinde, herkesin merak konusu hline gelmitir. Herkes Bektaliin

ne demek olduunu, hangi felsef temele oturduunu, dnyadaki ve zellikle de Arnavutluktaki

gemiini renmek istemektedir.

Tam da bu istei karlamak zere olduka kk bir bteyle bu bilgileri isteyen herkese,

daha ok Bektaliin ne olduunu, din prensiplerini ve tarihini merak edenlere ulatracak olan yayn

organmz Zeri I Bektasizmes (Bektailiin Yolu)i kartmaya karar verdik. Bektalik slm bir

mistisizm olduundan, mistisizme (tasavvuf), tarihine ve slmn genel kurallarna da deineceiz.

Dergimizde kullandmz dilin halk dili olmasna, herkes tarafndan anlalabilmesine gayret edeceiz.

Dergimizin daha da mkemmellemesi iin, Arnavut aydnlarnn katlm ve desteklerini

heyecanla bekliyoruz.

Derginin sayfalar, ahlak, sosyal ya da ekonomik ierikli olan, insanlarn yararn gzeten tm

makalelere aktr.

Dergimizin tamamen dinsel bir kiilik sergilemesini, bugnlerde ortalkta dolaan dier

ynelimleri darda brakmasn arzulamaktayz.

Hl ve her zaman Arnavut birliinin ve yoldalnn birer yesi olduumuzdan, bu dergide de

ykc polemiklere izin vermemeye zen gstereceiz.

Dergimiz olaan artlarda, ylda iki kez kacaktr. Gzel karlanr ve tutulursak, daha sk

aralklarla yaynlamaya alacaz.

Tm Arnavutlarn yardm ve ibirliini bekliyoruz.

Her eyden gl Tanrdan baar dilemekteyiz

Yaz Kurulu

Grld gibi, ama potansiyel olarak bu yeni tekkeye bal Arnavut toplulua unutulmu

geleneklerin anmsatlmas ve bu yeni ktada domu olan kuaklara atalarnn dininin ve bu dinin

tarihinin aktarlmasdr. Dergi herkes tarafndan hemen fark edilmi, buna karlk olarak tekke yeleri

ise Arnavutlarn Dayanmasna bavurmutur. Baz saylar tamamyla ngilizceye evrilmitir,

bunun nedeni ise byk bir olaslkla dillerini bilmeyen yeni kuaklara ulaabilmektir.

Bu yazda dikkat ekmesi gereken dier bir nokta da, btn Arnavutlara yaplan yardm ve

ibirlii arsdr. Yaz kurulu bu isteini bir yl sonra yineleyecektir:

Bu frsatla, okurlarmzn bize vermi olduklar manev ve madd destei, grevimizi yerine

getirmemizde ok yardmc olduunu da belirtmek isteriz. Yine burada, Amerikada lk Bekta

Tekkesinin yayn organn daha da gelitirebilmemiz iin bu destein artarak devam etmesini

diliyoruz.

Bu olaylarn ardndan grld kadaryla, arlar hibir ie yaramam; ncelikle de manev

ve entelektel yardm asndan: Yalnzca tek bir makale, dardan bir kiinin, Kosoval bir Arnavut

olan Hsn Hoksann imzasn tamaktadr. Madd destek asndan ise, yine iki saydan fazlas

yaymlanamam; stelik, yazda da bahsedildii gibi baar ve destek gerekleememitir ki, yalnzca

ilk drt say karlabilmitir. Yani Zer I Bektasizm (Bektaliin Yolu), ikinci ylnn sonunda yayn

yaamna veda etmitir. Recep Baba, bunun nedenini kitab Bektaliin Mistisizmi (Misticisma dhe

Bektashizma)de yle aklamaktadr: Tekkenin kk btesi, yayn srdrmemize olanak

vermemitir.

Bektaliin Yolu (Zer I Bektashizmes)nun ilk drt says, 14,5 x 22cm. ebatlarnda, 32

sayfalk kk fasikller hlindeydi. Kapanda on iki dilimli Bekta Tac (tekke), yani Bekta tarikatn

simgeleyen bir Hseyn Tac, derginin siminin ve alt yazsnn stndeydi. lk ylda (no.I/1 ve I/2), ikinci

ylda (II/1 ve II/2) ikier say yaynland.

Makaleler, ounlukla Recep Babann kendi yazlarndan oluuyordu ve her biri, iki ile

sayfay gemiyordu. Bunun dnda kalanlar, gelecek saylarda devam eden dizi yazlard. Sonuta on

kadar makale ngilizceye evrildi. Yaz kurulunun da umduu gibi, derginin ieriinde dinsel konularn

dna klmad. Yaymlanan makaleleri kategoride incelemek mmkndr: Genel olarak

slmdan bahsedenler, mistisizmden bahsedenler ve ezici ounluu oluturan Bektalik zerine

yazlm olanlar. Daha ayrntl bir incelemeye gemeden nce, kategorilere gre, yaymlanan yazlarn

bir listesini karalm: Genel olarak slm zerine makaleler: Kuran (Kuran); Hsn Hoksann,

dergiye yazd mektupla birlikte yaymlanan makalesi Cilesit e mamir (mamlarn Nitelikleri); Ali

Jakubinin makalesi Si e shpjegon islami - men e te Madhit Ali Shkrimtari arab bni Ehtiri ne librin e tij

Esedul-Gabe (Arap yazar bn Ethir, Byk Alinin slmn kitab, Esedul-Gabede nasl anlatyor?);

Pse respectohet Kuran (Kurana neden sayg duyulmakta?); Pelearinazhi slm (Mslman

Haclar); Qabea: Vendi I Shenjte slm (slmn Kutsal Yeri: Kbe); thone oukroret e mbadhenj

Per te Madhin Ali (En byk yazarlar Byk Ali hakknda neler diyor?)

Mistisizm zerine her sayda iki yaz dizisi grlmektedir: Misticizma (Mistisizim) ve

Historia e Misticizmes (Mistiin Tarihi).

Bektalie gelince, o da genel olarak iki yaz dizisi ile aktarlmakta, bu serilere baka yazlar

eklenmektedir. Bu iki dizinin isimleri: Bektashizma (Bektalik); ve Si u organizma Bektashizma

(Bektalik Nasl Dzenlenmitir?). Dier yazlar ise unlardr: Matemi (Matem), Askureja (Aure),

Nevruz (Nevruz), Konferenca e fesse se Nevruzit (Nevruz Bayram Konferans), Merthijeja

(Mertij), Lindja e te Madhit Ali (Byk Alinin Doumu).

Bunlara nce pek nadir rastlanan ve tekke topluluuna daha yakn konulardan bahseden

yazlarla, ikinci yln ilk saysnda, yaz kurulu imzasyla km Festimi ne Liri (Bar iinde kutlama)

isimli, Hz. Alinin doumunun (Nevruz) Amerika Birleik Devletlerinde kutlanmasn ve yaz kurulunun

topluluktan Nevruz Bayram ve Aure konusunda isteklerini ileyen bir yaz da eklemek gerekir.

Derginin ilk saysnda ayrca iki de fotoraf vardr: Bunlar, Hac Bekta Tekkesinin bir resmi ile Detroit

Tekkesinin resimleridir.

Arnavut Bektalii zerine bir almada bu kaynaklar zellikle ilgimizi ekti, nk dorudan

Arnavut Bektalii zerine makalelerle doluydu. Ayrca dier metinlerin byk ounluu, genellikle

okura, Mslman kltr hakknda biraz bilgi veren, yzeysel almalardr. Yani genel slm ve

mistisizm zerine yazlm olan makaleler, fazla basit ve genel kalmakta, stelik, Recep Baba

kltrnn bir paras olarak bir ok alnt iermektedir. Ayrca, ngilizceye evrilmemi olan bu

metinler hakknda da, hereye ramen birka deerlendirme yapmamz gerekmektedir.

Zeri I Bektashizmes (Bektaliin Yolu) dergisinde slm okurlarna iki adan aktarmakta. lk

ve belki de aslnda en nemli olan, Peygamberin halifesi ve Bekta doktrininin merkez ismi olan Hz.

Alinin kiisel bakdr:

Byk Hz. Ali, Muhammet peygamberden (ki Allahn selmeti zerine olsun) sonra,

Mslman aleminin en byk kiisidir. Mslman dnyasnn en nitelikli ahs olup, insanclln,

cesaretin, karakter ve yrein, safln semboldr. (...)

Byk Hz. Ali, Mslman mistisizminin temellerini atan ve ncelikle Bektalii kuran kiidir.

Bu nedenle Bektaler ve dier tm mistik inananlar bu adama sayg gstermelidir.

Hz.Alinin doum gn olan Nevruz, her yl 22 Martta kutlanyor ve dergi asndan da bu Hz.

Alinin niteliklerini vmek ve bu konuda yazm byk yazarlardan alntlar yapmak iin bir frsat

oluyordu.

slma kar ikinci bak alar ise, daha ok slm aan yaps ve tm gruplarn birlemesi

gerektii anlayyla daha Ortodoks bir adr: Kurann, Haccn ve Kbenin bak as sz konusudur.

Okura, Kurann ne olduu, tarihi, neden ona sayg duyulmas gerektii ve bu son sorunun yant

olarak da, Kurann, Muhammede kadar yaam olan tm peygamberlerin yaam yklerini

anlatt, btn dinlere hogryle yaklat zerinde durulmaktadr. Kbe tarif edilmekte, Haccn

nasl gerekletii aklanmaktadr: Hac slmn bir buluu deildir, daha nce de vard ve dier

dinlerde uygulanmaktayd. Dier dinlere bakmak, onlar anlamaya almak derginin Bektalik

anlayn niteliyordu, srekli Ortodoksluk ve birleme dengesi aranyordu.

nk buradaki Bektaler tamamyla Ortodoks bir dnce benimsemilerdi:

Mslmanln mistik bir retisi olarak Bektalik, kutsal Kuran ve peygamberimiz

Muhammedin szlerini temel alr (...)

Bektalik, Mslmanln genel kurallarn benimser ve uygular.

Recep Baba, tm bunlara karn, Bektaliin Snnlikten ok uzaklamad grne

inanldn sylemektedir. Her ne kadar Bektaler, slmn gnde be kez klnmas gereken namaz

gibi, baz ibadet kurallarna uymasalar da, gnde; biri sabah gn doarken, biri akam gne batarken

olmak zere iki namaz da kabul etmekteydiler. Ayrca Bektalere sklkla kar klma nedenlerinden

biri de alkol almalardr. zellikle muhabbet (retinin tartld ve akland yuvarlak oturma

toplantlar) srasnda iilen alkoll iecekler Bektalerin birok Mslman grup tarafndan

sulanmasna neden olmutur. Oysa Recep Baba, Detroitteki tekkesinde alkol kullanmn

yasaklamt. Buradaki gerek amac ise, Arnavutlukun gneyinde bulunan Gjirokaterdeki Asm Baba

Tekkesinin geleneini srdrmekti. Orada da Hac Ali Hak Baba, daha ondokuzuncu yzyln

balarndayken alkol iilmesini yasaklamtr. Bu son derece Ortodoks saylabilecek yaklamn,

Bektaler arasnda bir istisna olduu da gerektir. nk Recep Babann dnda, dier tm Arnavut

Bekta Tekkelerinde hayat suyu iilmesi srmekteydi.

Mistisizm, okura son derece geni bir ereve iersinde sunulmakta, byk lde slm

snrlarn amaktayd:

Anlattmz mistisizm slmn bir rn deildir.

Mistisizmin Tarihi ana bal altnda Brahmanizm, Budizm, Msr ve Antik Yunanda mistisizm

gibi konulara da yer verilmekte; buna karlk mistik ana bal altndaki yaz dizilerinde ise

tasavvuftan bahsedilmekteydi. Bu anlatm mantkl bir pln izlemekteydi: Szck kkeni, anlamlar,

slm mistisizmin z hakkndaki iki farkl grn sunumu (Birincisi, mistisizmin slmn ilk

yllarnda varolmadn ve daha sonralar d etkiler sonucu ortaya ktn savunan Massignon gibi

mistiklerin tezi ve ikincisi ise bu tarihi Hz. Aliye kadar karanlarn tezidir.), bir bilgi olarak mistisizmin

tanm, tarikatn sunuluu, mistiin temelindeki deiik zikir biimlerinin gsterilmesi (dil zikri, duygu

zikri, yrek zikri, akl zikri, gizemli zikir) ve bunlarn iki uygulama ekli: yksek sesle (zikri djeli) ve alak

sesle (zikri hafi).

Bu aklamalarn ardndan imdi de, zellikle Bektalik zerinde durulan blme gelelim:

Bu blmde, Bekta geleneklerinin Arnavutluktaki uygulan ile Detroitteki tekke

denemesinde Arnavut topluluun uygulamaya alt hlini aka grmekteyiz. Makalelere

baktmzda, bugne fazla da nem verilmediini grmekteyiz. Bunun nedeni, asl amacn gemii,

bu unutulmu gelenekleri akllarda ve gnllerde yaatmak olmasdr. Bektaliin ne olduunu,

dnyadaki ve ncelikle de Arnavutluktaki tarihini anlatmak, anmsatmak gerekiyordu.

Okuyucu nce, Bektaliin Mslman bir mistik temeldeki prensiplerini bilmeliydi: Bektailik,

Mslman bir mistik retidir. Amac, insann madd ve manev mkemmellie ulamasn

salamaktr. Ayn zamanda Bektalik bir din kurumdur ve 1256 ylnda Hac Bekta tarafndan

kurulmutur. Daha nce de grm olduumuz gibi, bu mistik reti Kurana ve hadislere dayanr.

Mistik hiyeraride, Muhammed peygamberden sonra Hz. Aliyi, Oniki imam ve Ondrt mahsum-u-

pak tanr. Bektaler slmn genel kurallarna sayg gsterirler, uyarlar. Ritelde iki tip merasim

gzlenir: Halka ak toplantlar ve yalnzca yelerin (muhiplerin) katlabildii gizli toplantlar.

Bektalik yalnzca bir reti deildir, o ayn zamanda bir kurumdur da. Dergideki bilgiler,

doal olarak, yirminci yzylda Arnavutluktaki kurumsallamay yanstmaktadr. O dnemde yaps en

salam ve hatta Osmanl mparatorluundakinden bile daha gl olan buradaki topluluktur.

nananlar bir hiyerariye gre sralanmakta, buradaki yerlerini, sorumluluklarna ve deneyim

derecelerine gre almaktadr. Drt tanesinin katld ve kabul ad verilen bir zel toplantya

rastlanmaktadr.

Sralamann en altnda, Bekta retisini kabul eden ve kurallarn uygulayan, ancak kuruma

katlarak aama geirmemi olan Bekta halk yer alr. Bektalik inanc, atalardan yeni kuaklara

geer. Bektalerin byk ounluu hiyeraride, muhiblerin kabul trenine katlm ve aama

gstermeye balam olan ruhan ye ya da muhiblerden oluur.

Bu yeler, Bekta hiyerarisinde ilerlemeye devam etselerdi, din liderler snfna dahil

olacakt; bu ise bir ok Arnavut iin, tarikatn yesi olduklar koluna ait zel bir kural olan mcerret

olmak (evlenmemek) anlamna gelmektedir. Dervi aday da, din grevini yerine getirmeye

arldnda din liderler snfnn en alt katndadr. Dervi aday hline gelmek iin, muhibin

babalardan birine, tekkesine hizmet edip edemeyeceini sormas gerekirdi. Babann onayn ald

takdirde, belirli bir sre hizmet gerekletirecek, bunun sonunda da, ikinci bir toplantya, dervilerin

kabul trenine katlacaktr. te ancak bu trende, gerek anlamda bir din kii hline gelir. Bu

trende, yeni dervi tac (her biri bir nimetten vazgeildiini belirten, on iki dilimden oluan tarikata

zg balk), hrka (manev safl simgeleyen beyaz uzun bir tunik) ve kemer (Hz. Aliden beri

mistikler arasndaki ba simgeleyen yn kemer) giyer. Dergide bu giysi konusuna bir makale

ayrlmtr. Trende derviin sa kula delinir. Bunun nedeni, kendini tantacak olan kpeyi

takabilmesidir. Bundan sonra artk bir dervi, sorumluluk alarak baba olabilir, yani bir tekkenin

yneticisi konumuna gelebilir. Tekke yeleri tarafndan seilip, bir byk tarafndan atanan babalar,

artk yalnzca topluluun manev yaamna ve tekkenin doru ilemesine ynelik deil, ayn zamanda

yol gstericiliini yapacak olan yelerin manev yaamlarna kar da sorumluluk alm olur. Baba

unvan, manev hiyeraride bir ykselme anlam tamaz. Aksine baba, (Trke dede) mertebesine

ykselmek iin nce dervi olarak babann, sonra baba olarak halife babann kabul toplantsna

katlmak gerekir. 1929 ylnda toplanan Arnavut Bektaler Konseyinden sonra alnan bir kararla,

babalara Baba ad verilen coraf bir blgenin gzetim sorumluluu verilmitir. Dier babalar, bu

makamn getirdii tamamen manev yaama dair bir sorumlulua sahiptirler; yani yalnzca takipi ve

retici rolleri vardr. Son olarak, sralamann en stnde, topluluun ba olarak Dede Baba bulunur.

Bunlar, Trkiyede tarikatlarn kapatld 1925 ylndan nce, Orta Anadoluda, Hac Bektata

yaamaktayken, 1930 ylndan sonra Arnavutlukun bakentine yerletiler.

Bu kurum, J. K. Birgenin The Bektashi Order of Dervishes adl kitabnda anlatt dzene ok

benzemektedir; nk 1930 ylndaki kongrede birok Arnavut Baba birbiriyle tanma frsat

bulmutu. Yine de birka kk farllktan sz etmek mmkndr. Zeri I Bektasimes (Bektaliin Yolu)

dergisinde, aday-derviin derecesi, derviinkinden farkl anlatlmaktadr. Yine de, sonu olarak halife

baba olmak iin herhangi bir kabul treni gerekmemektedir; nk bu trenler yalnzca muhib,

dervi, mcerret dervi (evlenmemi dervi) ve baba derecelerini kapsar.

Bektaliin tarihi zerine, dergide anlatlan, zellikle Bektaliin yaylmas konusuna

deineceiz. Aslnda Recep Baba ve yandalar iki nokta zerinde durmaktadr. lki yenierilerle olan

ba, ikincisi ise, halk dilini kullandklarndan, kitlelere ulamaktaki kolaylklardr. Buna ayrca, 1826

ylna kadar Balkanlar etkisinde tutan Dimetoka (bugn Yunanistan topraklarna dahildir.) Tekkesinin

de roln ve Bektaliin Hac Bektatan sonra ikinci piri olan, Arnavutlarn ve Balkanlarda

yaayanlarn byk ksmnn yesi bulunduu Bektai kolunda Mcerretlik Kurumunu kabul eden

Balm Sultan da eklemek gerekir.

Zeri I Bektasimes (Bektaliin Yolu) dergisindeki, Bektalii konu alan dier yazlar da ayrca

ilgintir, Bektaliin iki treninden bahseder. Bunlardan ilki, on gn sren ve Kerbela Savanda

yaamlarn kaybeden Hz. Hseyin ve dier kahramanlarn anld yas zaman matemi (Muharrem

aynn banda) ve bugnleri takip eden Aure Gn (Muharrem aynn onuncu gn)dr. kincisi ise,

Hz. Alinin doumunun kutland Nevruzdur. Bu gnler Amerika Birleik Devletlerinde kutlanrken,

dergi de bu gnlerin Arnavutlukta nasl gerekletiini anlatyordu.

Matem, bir oru ve yokluk zamandr. zellikle iecekler (yalnzca alkoll olanlar deil, hepsi)

yasaktr, bunun nedeni ise mam Hseyin ve yoldalarnn lde ektikleri susuzluu anmaktr.

Kerbela yldnmleri, genellikle tekkede yaplan olaan toplantlarla geer:

Halk bu unutulmaz olaylar anmak iin tekkeye gelir ve azlarndan hep Ya mam, Ya mam

szleri kar.

Akamlar ve hatta geceleri gerekleen bu toplantlara; inananlar, yeler ve ye olmayanlar,

yani herkes katlabilir; her gece peygamberlerin, Hz. Alinin, Hz. Hasann ve zellikle de Hz. Hseyinin

yaamnda bir olayn anlmasna adanr; olaylar anlatlr; dualar (glbang) okunur ve ilhiler sylenir.

Okuyanlar zellikle Azer asll Trk yazar Fuzulnin Hadikat us Suada isimli kitabndan seilmektedir.

Matem bitmitir. Bu oru zamannn balamas iin tekkede son bir toplant yaplr. Bu

toplant, onuncu gecenin sonunda balar ve ertesi gn yani Aure Gn boyunca srer. Aure, anma

treninde birlikte hazrlanan ve yenen yemein addr. Tahl, meyve ve kuru yemi karmlarndan

yaplan, bir tr tatldr.

Matemin sonunda, Aure atee konur, ve ertesi gn, din bir tren srasnda, yksek sesle bir

methiye okunur. Ardndan byk bir yas sessizliinde dualar edilir. (O zaman) halk, mam (Hz.

Hseyini) anarak ve Yezidi ve takipilerini lanetleyerek Aure yer.

Nevruz ise, her yl kesinlikle 22 Mart gn, yani baharn balad gn kutlanan gerek

anlamda bir bayramdr. Zaten bugn Pers gne ylnn ilk gndr. Nevruzda, her ne kadar

Mslmanlar, zellikle de Bektaler iin Mslman mistisizminin babas olarak kabul edilen Hz.

Alinin doum gn de olsa, yeni balayan baharn kutlandn da bayram elerinden anlayabiliriz.

Bektalere gre Ali, 600 ylnn 13 recebinde domutur ve bu tarih gne takvimine geilince 22

Marta dnr.

Arnavutlukta Nevruz, ulusal bayram kabul edilmekteydi. yeler ocuklaryla birlikte tekkeye

gelir, din trene katlrlard. Yanlarnda da, kurbanlk koyunlarn getirirlerdi. Onlara birer bardak st

verilirdi, nk onlarda st bu yeni gnn meyvesi kabul ediliyordu. Gn boyunca piknikler yaplr,

arklar sylenir, ate edilirdi. Ali onuruna yazlm bir iir olan Nevruziye okunurdu. Akam

olduunda, koyunlar yenir ve muhabbete oturulurdu.

Bu anlatlanlar tam olarak J. K.Birgenin matem ve nevruz konusunda, zellikle de okunan

dualarn (glbang) evirisi ile zenginletirilmi blmlerinde yazlanlar tamamlamaktadr. Dergi,

gmen Arnavutlarn anlarn tazelemek iin bugnlerde tren dzenliyordu. Ancak, sonu olarak

verdikleri yemine uygun bir ekilde, kabul trenleri konusunda hibir bilgi verilmemektedir.

Dolaysyla, balama trenini (krar ayini ya da Ayin-i cem) ayrntl bir ekilde anlatan Birgenin kitab

bu konudaki tek kaynak olarak kalmaktadr.

Zer I Bektashizmes (Bektaliin Yolu) dergisi, ikinci ylndan sonra bir daha kmad. Yalnz

drt say kabildi. Ancak, Detroit Tekkesinin alnn onuncu yl dolaysyla baslan Xhevat

Kallajxhinin yazd Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare nAmerike isimli kitapta, devamn bulduu

sylenebilir. Bu kitapta, dergide yaymlanm olan birka makale bulunduysa da, kitap bu konular

geniletmi, zellikle de derginin ilemeye zaman bulamad bir konu olan Bektaliin

Arnavutluktaki tarihi hakknda bilgiler vermitir. Daha sonra Recep Baba, kendisi Misticizma dhe

Bektashizma (Bektaliin Mistisizmi) isimli bir kitap yaynlamtr. Bu kitap Trk ve Arnavut Bekta

iirleri antolojisidir ve banda Mslman mistisizminin, deiik tarikatlarn ve Bektaliin anlatld

bir giri yazs vardr.

Bizce, Zer I Bektashizmes (Bektaliin Yolu) dergisi, gelecekten ok gemie dnk yapsyla,

Osmanl sonras Arnavut Bektalii konusunda ciddi bir kaynak oluturmaktadr. Tpk biraz nce

bahsettiimiz iki kitap gibi. Ancak, kat ieriinin dnda dikkatimizi eken dier bir nokta da, derginin

Arnavut Bektalerinin ulusalclk karakterini gstermesidir. Dergi yalnzca Arnavut topluluunun

yelerine seslenmektedir, ikinci editr bize bunu tekrar anmsatr:

kinci ylmzda, bugn gururla syleyebilmekteyiz ki, Amerikada camilerin dnda, artk bir

de Arnavut Bektai Tekkemiz var. Bu tekkenin yapmn Amerikada yaayan Arnavutlara ve bu lkede

yaayanlarn istedikleri zaman kullanabildikleri zgrle borluyuz. Bu tekke bildiiniz gibi bir de

dergi karmaktadr: Zer I Bektashizmes (Bektaliin Yolu). Dergi bu saysyla, ikinci yayn ylna

girmekte. Derginin misyonu Bekta mistisizmini aklamak ve bu tarikatla Arnavutlukun gsterdii

baary hem din alanda, hem de ulusal alanda yaatmaktr.

Gerek bir zgrlk ve insan sevgisi duygularndan esinlenen Bektalik, tm insanlarn

birlemesini ve aralarndaki kardelii gzler. Arnavut ulusalclnn nde gelen isimlerinden Frasheri

(ki kendisi de bir Bektaydi), Fletore e Bektashinjer Le petit livre des Bektachis isimli kitapnda yle

der:

Bektailer yalnz kendi aralarnda deil, tm insanlarla kardetir. Yalnzca Mslmanlar ve

kendi lkelerinde yaayan Hristiyanlar deil, dnyada yaayan tm insanlar severler. Bektaler

zellikle kendi topraklarn ve yoldalarn severler. Bu sevgi onlarn en byk erdemidir.

Bektailiin gerek yolu da ite budur. zgrln, adaletin, sevginin ve iyinin yolu. Biz bu

yolu izledik, ve burada, insanlarn hak ve zgrlklerinin inanla korunduu ve saland Amerikada

da bu yolu izlemeye devam edeceiz.

Bektaliin Ortodoksluk ve birleme arasnda olduunu grmtk, ancak Bektailik ayn

zamanda evrensel kardelik ve ulusalclk arasnda da bir denge kurmaktadr. Tekke, Amerikallar

mistisizme ekmek iin hibir propaganda yapmamaktadr. Zaten yapamaz, nk Arnavut ulusalcl,

retinin en gl dayanaklarndan biridir. Trk otoritelerin tarikat kapatmaya alt 1826 ylndan

beri, Arnavutlukta ulusalclk simidine sarlmlardr. Bektalik ise gney Arnavutlukta Osmanlya

kar bakaldrda balayclk rol oynamtr. Bu blgelerde, mcadeleye katlmak isteyen halk,

kitleler halinde Bektalie gemitir. Bu dnemde birok tekke kurulmutur. Ulusalc hareketin airi

olarak adlandrlan Naim Frasheri de iirlerinde ulusalcla ve Bektalie yer vermektedir.

Bu ulusalc gelenek, lkeleri bamszlna kavutuu zaman, ulusal bir din topluluk olarak

kabul edilen Arnavut Bektalerinin iine ilemitir. 1954-1955 yllar arasnda yaymlanan ve

tamamyla anayurda ve ulusa dnk bir politika izleyen Zer I Bektashizmes (Bektaliin Yolu) dergisi

de bu durumun bir rneidir:

Amerikada dier tm uluslar gibi Arnavutlar da, yalnzca iyi ve mutlu yaanacak bir lke

deil, ayn zamanda gerek lkelerinin ulusal mcadelesini srdrme olana veren bir lke buldular.

Biz Arnavut Bektaler, Alinin doumunu zgrce kutlama hakkn bulduumuz ve bizi bu kadar

cmerte karlayan ve gnn gzel klarn bize ilk kez gsteren, bu lkeye tm itenliimizle

mutluluk ve iyilik diliyoruz.

Bugn ilk Arnavut Bektaleri Tekkesi, Arnavut Bektalere, Bekta olarak, ama ondan da

nemlisi, Arnavut olarak kaldklarn anmsatmaya devam ediyor.

evirenler: Ali AKTA - Didem ANKAYA, Sakarya

Bektaler, 1912-1967de(Arnavutlukta dinin yasakland tarih) Mslmanlarn % 25ini, toplam

nfusun ise yaklak % 15ini oluturmaktayd.

Bu tip bir ilk deneme 1920li yllarda yaplm, ancak bilinmeyen bir nedenle baarl olamamt.

Xhevat Kallajxhi, Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare nAmerike, 1964, New York, Waldon Press, s.1.

Burada, Gjirokastr yaknlarndaki tekkeden biri olan, kurucusunun ismiyle anlan Asm Baba

Tekkesinden sz edilmektedir. Bu merkez, Arnavutluk topraklarndaki en nemli tekkelerden biriydi.

Bu konuda ncelikli kaynakolarak bkz. Recep Baba, Misticizma dhe Bektashizma, New York, Waldon

Press, 1970, s. 289-309.

Bu konuda kaynak: F. de Jong, The takiya of Abd Allah al-Maghaviri (Kaygusuz Sultan) in Cairo,

Turcica, XIII, 1981, Louvain-Paris-Strasbourg, s. 242-260.

Tekkelerin krsal alanlara kurulmasn isteyen Bekta geleneine de bylelikle uyulmu olunuyordu.

Daha bu tarihlerde, Arnavutlukta komnistler tarafndan ortaya konan Byk Dede otoritesi, snrlar

dnda tannmamaya balamt bile. Komnist olmayan dnya iin, en yksek otorite, Ahmet Srr

Dedenin elindeydi. F. de Jong, op. cit., s. 249.

1989 ylnn Temmuz aynda, Detroitteki tekkesinde Recep Baba ile ahsen tanma olanana sahip

oldum.

Yaz kurulunun yazs evrilmedi. ngilizce evirisi olan yazlar ncelikle dorudan Bektalik hakkndaki

metinlerdir.

Zri I Bektashizms, II/1, s. 1.

Recep Baba, op. cit., s. 3.

Cemal Bayraktar, The First American Bekta Tekke, The Turkish Studies Association Bulletin, 9/1, March 1985, (ngilizce evirisi: Grace Smith), s. 21-24.

Zri I Bektashizms, I/1, s. 14-16.

Ibid., I/2, s. 12-17.

Ibid., I/2, s. 27-32.

Ibid., II/1, s. 14-15.

Ibid., II/1, s. 16-17.

Ibid., II/1, s. 19-20.

Ibid., II/2, s. 5-7.

Ibid., I/1, s. 9-11; I/2, s. 21-23; II/1, s. 8-9: Yol-Tarikat-; II/2, s. 15-17: Tanrnn anlmas - Zikr.

Ibid., I/1, s. 11-13: giri; I/2, s. 24-26: Budizm; II/1, s. 11-13: Msr mistisizmi; II/2, s. 18-20: Antik Yunanda mistisizm.

Ibid., I/1, s. 2-4; I/2, s. 18-20, II/1, s. 2-4: Din kyafet; II/2, s. 9-11: Ruhsal gelime ve balang. Btn bu makaleler ngilizceye evrilmitir (Ibid., I/1, s. 23-25; II/1, s.24-29; II/2, s. 27-29).

Ibid., I/1, s. 5-7: Hac Bekta Veli - Tarihinin Bir zeti; II/1, s. 5-7; II/2, s. 12-14: Balm Sultan. Btn bu makaleler ngilizceye evrilmitir. (Ibid., I/1, s. 26-28; II/1, s. 30-32; II/2, s. 30-32).

Ibid., I/1, s.17-19.

Ibid., I/1, s.20-21 (ngilizce evirisi s.29-21).

Ibid., I/2, s.1-2 (ngilizce evirisi s.10-11).

Ibid., I/2, s.3-10.

Ibid., II/1, s.21-23.

Ibid., II/2, s.3-4.

Zri I Bektashizms, I/2, s.5 ve s.9.

II/1, s.14-15.

I/1, s.3.

Recep Babann Haziran 1989 tarihli fetvas.

Recep Baba, op. cit. s.296-297.

Ayn ekilde Prishta Tekkesi (J. Swire, King Zogs Albania, London, R. Hale, 1937, s.257-259) ve Byk Dede merkezi (Ylmaz etiner, Bilinmeyen Arnavutluk, stanbul, stanbul Matbaas, 1966, s.70).

Zri I Bektashizms, I/1, s.11.

Btn bu bilgileri, Osmanl sonras Arnavut tarikatleri konusunda yaymlanmak zere hazrladm bir almada kullandm (Nathalie Clayer, Albanie, pays des derviches. Les ordres mystiques musulmans en Albanie lpoque post-ottoman (1912-1967)(Dervilerin lkesi Arnavutluk. Osmanl sonras dnemde Arnavutluktaki Mslman mistik akmlar (1912-1967)), u anda baskda.

Zri i Bektashizms, I/1, s.2-4.

Yalnzca bir ya da iki Arnavut tekkesi bu dala balyd ve babalar ve dervileri evlenebilmekteydi. Bu tekkeler kesinlikle lkenin gneyindeki Qesaraka Tekkesiyle, byke bir olaslkla da Kruja kentindeki tekkelerden biridir (ehrin zerindeki dada bulunan Sar Saltuk Tekkesi): F.W. Hasluck; Christianity and Islaam under the Sultans, (Sultanlar

ynetiminde Hristiyanlk ve slm) Oxford, Clarendon Press, 1929, city II, s.547-550.

Zri i Bektashizms, II/1, s.2-4.

Bu trenler, Osmanl dneminde Hac Bekta Tekkesinde, Balm Sultan Trbesi eiinde, Dimetoka Tekkesinde ve Kerbela Tekkesinde gerekletirilmekteydi; daha sonda stanbul yaknlarndaki Merdivenky Tekkesinde gerekletirilmeye baland. Bu konuda kaynak olarak, G. Jacob, Die Bektaschijje in ihrem Verhaltnis zur verwandten Erscheinungen,

Mnchen, K.B. Akademie der Wiss. I.K. XXIV, Bd. III ABT, 1909, s. 25 ve zellikle Merdivenky zerine, J-L. Grammont, N. Vatin, T. Zarcone (editrler), Le tekke bektachi de Merdivenky, supra.

Kongreler dzenlemesi ve statler koymas ile Osmanl sonras Arnavut Bektaleri topluluu, dier Mslman tarikatlarndan ayrlmaktadr. lk iki kongre (1921 ve 1924) ciddi etkiler gsterememitir. Kral Zog tarafndan yrtlen 1929 kongresi ise gerek bir organizasyon oluturulmasn salad. Son iki kongre ise (1945 ve zellikle de 1950) yeni komnist rejimin prensiplerine uygunluk ierisinde gerekletirildi. 1921 ve 1924 statleri zerine, Actes de la Table Ronde sur les Bektachis et autres groupes se rclamant de Hadji Bektach ile yaynlanacak olan, F. de Jong, Aspects of the organization of the bektashi sect in lbania: The statute of 1921 and the Bylaws of 1930. 1924 statleri zerine; Nathalie Clayer, op. cit.; 1945 statleri zerine, O. Daniel ve A. Popovi, Les statuts de la communaut musulmane albanaise (Sunnites et Bektachies) de 1945 (1945 Mslman Arnavut topluluunda statler zerine (Snn ve Bekta), Journal Asiatique, CCLXV/3-4, Paris, s.273-303; ve son olarak, 1950 statleri zerine, A. Popoviin, Actes de la Table Ronde sur les Bektachis et autres groupes se rclamant de Hadji Bektach ile yaynlanacak olan A propos des Statuts des Bektachis dAlbanie (Arnavutluk Bektalerinin statleri zerine).

Bylelikle Arnavutluk alt ayr blgeye ayrlmt: Kruja, Elbasan, Frashri, Kora, Prishta, Gjirokastr.

J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, London, Luzac, 1937, 1965, s.162-166.

Zeri i Bektashizms, II/1, s.5.

Bu tekkeden, Balkanlarn deiik yerlerine gitmek zere birok misyoner ayrlmtr. Buras ayn zamanda Bekta kltrnn ok nemli bir merkeziydi. On beinci yzyln sonlarnda Balm Sultann dzeni organize ettii ve zellikle de daha nce var olmayan bekarlk messesesini yaratt yer de ite bu tekkedir.

Zeri i Bektashizms, I/1, s.17.

Ibid, I/1, s.17-19.

Detroit Tekkesinde (ABD), matem srasnda, mridlerden biri ya da Recep Babann kendisi Hadikadan blmler okur, dier katlmclar da dinlerlerdi.

Recep Baba bu iiri Arnavut diline evirmiti. eviriyi, Zeri i Bektashizmste (II/1, s.21-23) bulmak mmkndr.

Zeri i Bektashizms, I/1, s.22.

Recep Baba bunun Trkeden Arnavutaya evirisini de vermiti (Zeri i Bektashizms, II/2, s.3-4).

Ibid., I/2, s.1-2.

Birge, op. cit., s.169-171 ve Nevruz dualar zerine, s.219-231.

Ibid., s.175-201.

Naim Frashri 1846-1900 tarafndan yazlm olan, 32 sayfalk bu kk manifesto zerine, H.

Bougeois, Le petit livre des Bektachis de Naim Bey Frashri (Naim Bey Frashri Bektalerinin kk

kitab), Revue du Monde Musulman, 49, 1922, s.105-120; Norbert Jokl, Die Bektaschis von Naim Bey

Frashri, Balkan Archiv, II; Leipzig, 1926, s.226-256; ve F.W. Hasluck, op. cit., s.552-563. Manifesto

birok kez basld, bu basklarn byk ounluu Arnavut gmenlerin bulunduu blgelerde

gerekleti (Bkre, 1896; Sofya, 1908; Selanik, 1910). Manifesto bamszlktan sonra Arnavutlukta

da yaymland (Kora, 1921).