erken Çocukluk dÖnemĠnde gelĠġĠmĠn yaġam boyu...

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMĠNDE

GELĠġĠMĠN

YAġAM BOYU ETKĠLERĠ

Prof.Dr. Ġlgi Ertem

Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi

Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD

GeliĢimsel Pediatri Ünitesi

SUNUM PLANI

• Erken çocuklukta geliĢim neden önemli?

• YaĢam boyu etkisi nedir?

• Erken çocukluk geliĢiminde ülkemizin

durumu nedir?

• Nasıl bir yol haritası izlemeliyiz?

GeliĢimsel Pediatri

• Pediatri, gelişimsel psikoloji, nörogelişim, klinik epidemiyoloji bilimlerinin öğretilerinden aydınlanan

• Çocukların geliĢimini: – Biyolojik yapılarını

– Düşünme yetilerini

– Duygularını

– Hareketlerini

– Destekleyen aileleri ve toplum ile ilişkilerini

– Bütününü oluşturan bağlantıları kuramsal olarak anlamayı

• Bu bilginin çocuk hekimliği ve sağlık hizmeti bilimi ve uygulamalarına doğrudan yansımasını amaçlayan pediatri yan dalıdır.

Erken çocuklukta geliĢim

neden önemli?

GELĠġĠMSEL ZORLUKLARI OLAN

ÇOCUKLARIMIZ

• GeliĢimsel zorluklar, çocukluk döneminde EN SIK rastlanan süregen sorun grubunu oluĢturur.

• Batı ülkelerinde sıklık: %12-17

• Sıklıkları azalmamakta, artmaktadır.

• 200 milyon çocuk potansiyelinin altında geliĢmektedir.

Grantham McGregor ve ark. Lancet 2007

Boyle, Pediatrics 1994

Beyin hacimi, ağırlığı, kortikal kalınlık prenatal 7.aydan ergenliğe artar. Beyin ağırlığı eriĢkinin:

doğumda %10

2 yaĢ %80

6 yaĢ %95

Beyin metabolizması : bazal metabolizma oranı

Yenidoğanda %44

4 yaĢ %40

16-18 yaĢ %20

Chugani ve ark. Prev Med 1998

ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ

5 gün 2 ay 1 yaş Genç erişkin

Rethinking The Brain,1997

ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ

SĠNAPS YOĞUNLUĞU

DOĞUM 6 YAġ 14 YAġ

Rethinking The Brain,1997

ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ

ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN

GELĠġĠMĠ ĠÇĠN GEREKENLER

• Besin

• Uyaranlar

• Bireysel Ģefkatli iliĢki

“toksik stres” ten korunma

BESĠN VE UYARAN

85

90

95

100

105

110

baĢlangıç 6 ay 12 ay 18 ay 24 ay

Gelişim puanı

Grantham-McGregor ve ark. Lancet 1991

Uyaran+besin

Uyaran

Kontrol

Besin

İzlenen

Nelson CA, Zeanah CH ve ark. Science 2007

BĠREYSEL ġEFKATLĠ ĠLĠġKĠ

Erken çocukluk döneminde

geliĢimin

yaĢam boyu etkisi nedir?

ERKEN DENEYĠMLER GENLERĠ NASIL DEĞĠġTĠRĠR?

DıĢ etki (stres, uyaran, besin,

toksin) nöronlar arasında

ateĢleme yaratır

Nöronal ileti genleri

düzenleyen proteinlerin

sentezini baĢlatır

Gen düzenleyen proteinler epigenetik

belirteçleri ekleyen/eksilten enzimleri

iter/çeker

Epigenetik belirteçler genin

neresinde, nasıl, ne kadar protein

yapılacağını kontrol eder; geni

“açrar-kapar” beynin ve bedenin

nasıl geliĢeceğini yapılandırır

KROMOZOM: genleri sonraki nesillere taĢır

NÖRON

(Beyin hücresi)

ERKEN ÇOCUKLUKTA GELĠġĠMĠN

YAġAM BOYU ETKĠSĠ

• BiliĢsel-duygusal sistem ve baĢarı

• Strese yanıt sistemi

• Kalp damar sistemi

• BağıĢıklık sistemi

• Sağlık davranıĢları

Shonkoff, Boyce, Mc Ewan. JAMA 2009

RĠSKLERĠN ETKĠSĠ

Gelişi

mse

l so

runu

ola

n ç

ocu

kla

rın

ora

nı

Risk etmeni sayısı

BEBEKLĠKTEN ERGENLĠĞE

Bebeklikte annesinde

depresyon olmayan

Bebeklikte annesinde

depresyon olanErg

en

lik

te y

ük

sek k

ort

iso

l d

üzeyle

ri

Halligan ve ark.2004 www.developingchild.harvard.edu

ERKEN ÇOCUKLUKTAN

ERĠġKĠNEEşi

tsiz

lik

ora

nı

EÇG olumsuz durum

EÇG ERĠġKĠN YAġAM KALĠTESĠ

Sağlık sorunları

Bilişsel ruhsal sorunlar

Süregen hastalık

Okuryazarlık düzeyi

Yüzde

Erken çocukluk programları

Okul

Ġş eğitimi

Geri

dönen/

Yatırılan

$

R

2

4

6

8

0 6 18 YaĢ

Okul

öncesi Okul

Okul sonrası

Carneiro P, Heckman J. Human Capital Policy, 2003

EÇG’nin EKONOMĠK DEĞERĠ

Erken çocukluk geliĢiminde

ülkemizin durumu nedir?

ÇOCUK GELĠġĠM ĠNDEKSĠ

36 Romanya

37 Paraguay

38 Tayland

39 Beliz

40 Meksika

41 Peru

42 Arnavutluk

43 Ekuador

44 Suriye

45 Cezayir

46 Venezuela

47 Ürdün

48 Türkiye

49 Kazakistan

50 Mısır

• YaĢam Ģansı: BeĢ yaĢ

altı mortalite

• Beslenme: beĢ yaĢ altı

orta ve Ģiddetli

malnutrisyon

• Eğitim: ilk öğrenim

yaĢında olup okula

yazılmamıĢ olan çocuk

oranı

www.savethechildren.org

T.C.

Tüm YGÜ ve çoğu DOGÜ erken destek hizmetleri mevcut +

Çoğu DOGÜ hizmet alımı yasal haklar ile garantilenmemiĢ +

Çoğu ülkede çoğu hizmetler ücretsiz, devlet tarafından karĢılanmakta

Çoğu ülkede biliĢsel, duygusal-sosyal, iliĢki sorunları karĢılanmıyor+

Tüm ülkelerde hizmet verenlerin sayısı, DOGÜ eğitimi yetersiz -

Çoğu ülkede hizmetler evde“aile merkezli” verilmesi gerekmesine karĢılık

merkezlerde ve “uzman-çocuk merkezli” verilmekte-

GeliĢimsel gecikmeleri olan çocukların çoğu, çoğu hizmetlere ulaĢmamakta -

YGÜ ücretsiz iken, DOGÜ’lerde erken eğitim, kreĢ, okul öncesi eğitim ücretli -

Hizmete ulaĢmayı etkileyen ve ülkeler içinde farklılıklar yaratan etmenler mevcut -

32 ÜLKENĠN DURUMU

Ertem IO. Gelişimsel zorlukları olan çocukların dünyadaki durumu. WHO 2010 (basımda)

ANNELERĠN GELĠġĠM BĠLGĠSĠ Bilmeyen

(%)

Çocuklar ne zaman görmeye başlarlar? 49

Çocuklar ne zaman kendilerine gülen ya da konuşan kişiye

bakarak gülümsemeye başlarlar? 57

Çocuklar ne zaman kendileriyle konuşulduğunda cevap verir gibi

sesler çıkarmaya başlarlar? 77

Çocukların beyni ne zaman gelişmeye ve öğrenmeye başlar? 68

Çocuklarla konuşmaya en erken ne zaman başlanır? 46

Çocuklara çizip boyamaları için kalem, kağıt vermeye en erken ne zaman başlanır?

42

Çocuklarla kitap bakmaya en erken ne zaman başlanır? 95

BĠLGĠ AÇIĞI: ANNELER

Ertem ve ark. Child Health Care and Development, 2007

BĠLGĠ AÇIĞI: HEKĠMLEREĞĠTĠM ÖNCESĠ VE SONRASI KENDĠNĠ YETERLĠ

DEĞERLENDĠRME

Öncesi

(%)

Sonrası

(%)

0-3 yaştaki çocukların gelişim alanlarını bilerek

değerlendirebilirim.37 91

Gelişimsel sorunu olan çocukların gelişimsel

izlemlerini ve desteklenmelerini yapabilirim.21 80

Ev ortamında çocukların gelişimini destekleyecek

yaklaşımlar konusunda ailelere danışmanlık

yapabilirim.

41 95

Özel eğitim gereksinimi olan çocukları bu hizmete

yönlendirebilirim.45 93

Engelleri olan çocuklarla ilgili devlet uygulamalarını

bilerek ailelere danışmanlık yapabilirim.24 87

Ertem ve ark. J Dev Behav Pediatrics 2009

Nasıl bir yol haritası izlemeliyiz?

Ertem IO. Gelişimsel zorlukları olan çocukların dünyadaki durumu. WHO 2010 (basımda)

Yetersiz anne-çocuk-aile

iliĢkisi

Anne sütü almama

Uyaran eksikliği

Yetersiz çocuk bakımı

Enfeksiyonlar

Demir eksikliği

Ġyot eksikliği

Malnütrisyon

Kronik hastalıklar

ġiddetle karĢılaĢma

Çocuk örselenmesi

Yetersiz anne-

çocuk-aile iliĢkisi

Anne sütü almama

Yüksek riskli

yenidoğan (DDA,

asfiksi)

Sepsis/SSS

enfeksiyonları

Görme kusuru

ĠĢitme kusuru

Anne ölümü

Prenatal/natal asfiksi

EMR

IUGR

Çoklu gebelik

Hidrops fetalis

Oligo/polihidroamniyoz

Konjenital anomaliler

Kromozomal anomaliler

Pre/perinatal enfeksiyonlar

Folik asit

Demir eksikliği

Ergen annelik

Annenin yetersiz eğitimi

Doğumlar arası yetersiz

süre

Akraba evliliği

Cinsiyet ayrımı

Sosyoekonomik düzey

Çevresel toksinler

Annenin beslenmesi, fiziksel ve ruhsal sağlığıPrekonsepsiyonel Pre/perinatal Yenidoğan Yaşamın ilk yılları

GeliĢim Ġçin Bakım AraĢtırması

Ertem ve ark. Pediatrics 2006; Pediatrics 2008

Uyaran Girişim Grubu

n (%)

Karşılaştırma Grubu

n (%)

Göreceli Risk

(95% GA)

Annenin yeni etkinlik

uygulaması

110 (91.7) 84 (74.3) 1.2 (1.1-1.4)

Ailenin yeni etkinlik

uygulaması

82 (68.3) 54 (47.8) 1.4 (1.1-1.8)

HOME puanı ≥ 38 21 (17.5) 7 (6.2) 2.8 (1.2-6.4)

Evde yapılmış oyuncak 51 (42.5) 12 (10.6) 4.0 (2.3-7.1)

Çocuğa kitap okunması 24 (20.0) 4 (3.5) 5.6 (2.0-15.8)