kisi haklarinin ve ozgurluklerinin korunmasinda idari yarginin rolu the role of administrative court...
Post on 06-Apr-2018
232 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
1/163
T. C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU HUKUKU ANABLM DALI
K HAKLARININ VE ZGRLKLERNN KORUNMASINDA
DAR YARGININ ROL
Murat TEKELOLU
YKSEK LSANS TEZ
Danman
Do. Dr. Reyhan SUNAY
KONYA 2008
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
2/163
i
NDEKLER
Sayfa No
zet.vi
Summary..viii
Ksaltmalar.ix
Giri..1
I. BLM
K HAKLARI VE ZGRLKLER KAVRAMLARI
I- Genel Olarak Hak ve zgrlk Kavramlar............................4
1- Hak Kavram...4
A- Hakkn Unsurlar...6
B- Hak ve dev likisi...7
2- zgrlk Kavram..9
3- Hak zgrlk Ayrm...11
II Genel Olarak Kii Haklar ve zgrlkleri Kavramlar...................................13
1- Tanm13
2- Tarihsel Geliimi ve Dinamikleri14
3- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin nsan Haklar ve Temel Haklar
Arasndaki Yeri.19
III- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Genel Olarak Pozitif Hukuka Geii..21
1- ngiliz zgrlk Bildirgeleri...21
2- Amerikan Haklar Bildirgeleri.23
3- Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi..24
IV- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Ulusal ve Uluslararas Hukukta
Dzenlenii25
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
3/163
ii
1- Ulusal Hukuktaki Dzenlemeler.25
A- Genel Olarak25
B- Anayasamzda Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Dzenlenii.27
a- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Nitelii...27
b- Hak ve zgrlklerin Snrlanmas28
c- Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerle lgili ekirdek
Alan.32
2- Uluslararas Hukuktaki Dzenlemeler...34
A- nsan Haklar Evrensel Bildirisi (HEB)...34
B- Blgesel Nitelikli Szlemeler.................37
a- Avrupa nsan Haklar Szlemesi(AHS)...37
b- Avrupa Birliinde nsan Haklaryla lgili Dzenlemeler.40
C- Dier Uluslararas Dzenlemeler...43
II. BLM
K HAKLARININ VE ZGRLKLERNN
DAR YARGI ARACILIIYLA KORUNMASINDA
TEMEL DAYANAKLAR VE ARALAR
I- Kurumsal Aralar.44
1- Trk ve Fransz dari Yarg Sistemi...44
A-Trkdari Yarg Sistemi..44
a-Trkdari Yarg Sisteminin Tarihsel Geliimi...45
b-) Trkdari Yarg Sisteminin Genel Yaps46
B- Fransz dari Yarg Sistemi.48
a- Genel Olarak.48
b- Fransz dari Yarg Sisteminin Genel Yaps50
ba- dari Mahkemeler..51
bb- dari stinaf Mahkemeleri.52
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
4/163
iii
bc- Fransz Dantay (Conseil dEtat).53
2- Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve dari Yarg Asndan nemi...59
A- Genel Olarak59
B- Anayasamzn 90. Maddesinde Yaplan Deiiklik Sonras
AHSnin Trkdari Yargsndaki Konumu.62
II- lkesel Dayanaklar..65
1- Genel Olarak.65
2- Kiinin Korunmas...65
3- Hukuk Devletinin Salanmas.68
A- Hukuk Devletinde Devlet Faaliyetlerinin Denetlenmesi
Zorunluluu...70
B- Hukuk Devleti Asndan Temel Hak ve zgrlklerin
Korunmas Zorunluluu...71
C- Hukuk Devletinde Kuvvetler Ayrllkesi ve dari Yargnn
Temel Hak ve zgrlklerin Korunmasnda Teminat Fonksiyonu
Oluu...72
4-Kanuni dare lkesi75A- Kanuna Sayglkesi.75
B- darenin Kurulmasnda Yetkinin Yasama Organna Ait
Olmas.76
C- Kanuni Dayanaklkesi76
5- dari stikrar lkesi...77
A- Makul bir sre getikten sonra idari ilemin geri alnamamas..78
B- Kiisel haklar douran idari ilemlerin geri alnamamas...796- Resen Aratrma lkesi...80
7- ekil ve Usul Paralellii lkesi.82
III- Yargsal Aralar.83
1- ptal Davalar83
2- Tam Yarg Davalar..87
3- Yrtmenin Durdurulmas Kararlar....89
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
5/163
iv
IV- Devlet Faaliyetlerinin Snrlanmas Hususunda dari Yargnn nemi ve
Auto Limitation Kavram..93
V- Demokrasinin lerlii.96
III. BLM
K HAKLARININ VE ZGRLKLERN KORUNMASIYLA
LGL HKMLER VE DENETM KRTERLER
I- Haklarn Korunmasle lgili Hkmler...991- Hak Arama zgrl99
2- Bamsz ve Tarafsz Yarglkesi..104
3- Adil Yarglanma lkesi...106
A-Etkin Bir ekilde Mahkemeye Bavurabilme Hakk...108
B- Bamsz ve Tarafsz Mahkeme lkesi..109
C- Yarglama Srecinin Adil Olmas ve Gerekeli Karar...110
D- Aleniyetlkesi ve Duru
mann Halka Akl
110
E- Makul Sre inde Davann Sonulandrlmas..111
4- Kanuni Hkim Gvencesi..113
5- Su ve Cezalara likin Hkmler114
II- Denetim Kriterleri.117
1- Hukuka Uygunluk Bloku...117
2- Hukukun Genel lkeleri.122
3- Eitliklkesi125
A- Kanun nnde Eitliklkesi127
B-Ayrmclk Yasa127
C- Kamu Klfetleri Karsnda Eitliklkesi...128
4- nsan Onuruna Sayglkesi / Kiinin Maddi ve Manevi
Varlnn Korunmas.129
5- lllklkesi...131
6- Kazanlm Haklara Sayglkesi...134
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
6/163
v
7- darenin Sorumluluu lkesi..136
A- Hizmet Kusuru lkesi.137
B- Kusursuz Sorumluluklkesi..139
a - Risklkesi139
b - Fedakarln Denkletirilmesi lkesi139
SONU141
KAYNAKA..144
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
7/163
vi
ZET
dari yarg, idari ilem ve eylemlerin hukuka uygunluunun denetlenmesi
suretiyle, hukuk devleti ilkesinin vazgeilmez unsurlarndan biri olan kii haklarnn ve
zgrlklerinin korunmas amacna hizmet etmektedir. dari yargnn asl varolu
sebebi, idari ilem ve eylemler nedeniyle hak ve menfaati ihlal edilen kiiler asndan
koruma salanmasdr. Sahip olduu bu nem nedeniyle idari yargnn, kii haklarnn
ve zgrlklerinin korunmasndaki rolnn zerinde ayrca durulmas gerekmektedir.
Kii haklarnn ve zgrlklerinin korunmasnda idari yargnn sahip olduu
nemin kavranabilmesi iin ncelikle hak ve zgrlk kavramlarnn tanmnn
yaplmas, daha sonra hak ve zgrlk kavramlarnn tarihi geliimlerine deinilerek,
idari yargnn, ayr bir yarg dzeni olarak ortaya kmasyla birlikte hak ve
zgrlklerin korunmasndaki ilevine deinilmesi gerekmektedir.
Ayr bir idari yarg sistemini benimseyen Trkiyede, idari yarg sisteminin
temel kayna Fransz idari yarg sistemidir. Bu nedenle Trk idari yarg sisteminin kii
haklarnn ve zgrlklerinin korunmasndaki rolne deinirken Fransz idari yarg
sisteminin yapsna ve temel zelliklerine de ksaca deinilmesi yerinde olacaktr.
dari yarg, devletin kendi kendini snrlandrmas suretiyle kamu gcn
kullanan idari makamlar karsnda kiinin hukuki gvenliinin korunmas ve bu
sayede daha demokratik bir ynetim sisteminin oluturulmasn salar. dari yarg
organlar, bu grevi yerine getirirken idari yarglamada bir takm ilke ve dayanaklardan
yararlanrlar. Bu ilke ve dayanaklar sayesinde kii hak ve zgrlklerinin daha etkin bir
ekilde korunmas salanr.
Sonu olarak, ayr bir idari yarg sistemini benimseyen lkelerde, kii haklarnn
ve zgrlklerinin daha etkin bir ekilde korunduu sylenebilir. Bir lkede temel
haklarn ve zgrlklerin anayasal veya yasal metinlerde yer almas esasnda ok fazla
bir anlam ifade etmez. Eer gerek anlamda bir demokratik hukuk devletinden sz
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
8/163
vii
etmek isteniyorsa, bunun iin o lkenin Dantaynn kararlarna bakmak gerekir.
Ancak bu sayede bir devletin gerek bir hukuk devleti olup olmad anlalabilir.
Anahtar Kelimeler: dari Yarg, Kii Haklar ve zgrlkleri, Fransz dari
Yarg Sistemi, Trkdari Yarg Sistemi, Dantay.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
9/163
viii
SUMMARY
Administrative court is served to protect personal rights and freedoms which are
one of the indispensable element of rule of law by controlling administrative acts and
operations being appropiate to law. The main existence cause of administrative court is
to protect the people whose rights and benefits violated from administrative acts and
operations. Because of this importance of administrative court, it should also be taken
into consideration with the role of administrative court in protecting personal rights and
fredooms.
To be understood the importance of administrative court in protecting personal
rights and fredooms, first of all, it should be defined the terms of rights and
fredooms.and then it should be refered to historical developments of these terms, and to
function of Administrative court in protecting personal rights and freedoms with the
appearance of different court system.
The principle source of Turkish administrative court system which adopt a
different court system form judicial court system, is French administrative court
system. Because of this it is appropriate to refer the role of Turkish administrative
court system over the protection of humans rights and freedoms, it should be explainedthe French administrative court systems structure and features.
Administrative court provides a form of better democratic administrative system
by protecting legal security form the adminstrative foundations which use the public
power within the goverments autodetermines itself. Administrative court states, benefit
from some principles, while carrying out this function. By these principles it obtained
the protection of personal rights and freedoms.
To sum up, the personal rights and freedoms can be said to be protected in thecountries which adopt a different administrative court systems. It isnt much
meaningful that the personal rights and freedoms have a place in constitutional and
legal texts. f it is wanted to be mentioned a democratic country and law of state, it
should be looked into the judicial decisions of the Council of State of a country. It is
only by this way that whether a country is a real law of state or not can be understood.
Keywords: Administrative Court, Personal Rights And Freedoms, French
Administrative Court System, Turkish Administrative Court System, Council of State.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
10/163
ix
KISALTMALAR
AHK : Avrupa nsan Haklar KomisyonuAHM : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
AHS : Avrupa nsan Haklar Szlemesi
AMKD : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi
AT : Avrupa Topluluu
ATAD : Avrupa Topluluklar Adalet Divan
ASBF : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
BM : Blge dare MahkemesiBK : Bakanlar Komitesi
BM : Birlemi Milletler
c. : Cilt
D. : Dantay
Da. : Daire
DBB : Dantay Bilgi Bankas
DD : Dantay Dergisi
DEHF : Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi
DGM : Devlet Gvenlik Mahkemesi
DBK : Dantay tihad Birletirme Kurulu
DDDK : Dantay dari Dava Daireleri Kurulu
E. : Esas
f. : Fkra
HEB : nsan Haklar Evrensel Bildirisi
YUK : dari Yarglama Usul Kanunu
K. : Karar
MT : Milli stihbarat Tekilat
No : Numara
RG. : Resmi Gazete
s. : Sayfa
SHFD : Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
11/163
x
U : Uluslararas alma rgt
vd. : Ve devam
vs. : Vesaire
y. : Yl
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
12/163
1
GR
dari yarg, henz yeni bir hukuki rejim olmasna ramen, ayr idari yarg
sistemini benimseyen lkelerde olduu gibi lkemizde de kii hak ve zgrlklerinin
korunmasnda etkin bir konuma sahiptir. zellikle, hukuk devleti ilkesinin en nemli
kavramlardan olan kii1 hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan idari yarg
olduka nemlidir. Devlet organlarnn faaliyetlerinin yarg denetimi altnda olmas,
zellikle yargnn yrtme karsnda bamszl ve yrtmenin her trl ilem ve
eylemlerinin yarg
denetimine tabi tutulmas
, hukuk devletinin temeli olarak kabuledilebilir. Yargsal denetim, idare ve bireyler arasndaki ilikilerde denge
oluturulmasn salar. Aksi durumda, kamu gcn kullanmak suretiyle tek tarafl
ilemler icra etme yetkisini elinde bulunduran idarenin, kiilerin hukuki durumlarn tek
tarafl olarak etkilemesi veya kiilerin hak ve zgrlklerini inemesi kanlmazdr.
Bu durumda da gerek anlamda bir hukuk devletinden sz etmemiz mmkn
olamayacaktr. nk hukuk devleti, kendisini hukukla bal addeden, bu balamda
kii hak ve zgrlklerini koruyan ve kiilerin hukuki gvenlik ierisinde bulunduklar
/ bulunduklarn hissettikleri devlettir. O halde devlet faaliyetlerinin, devletin tzel
kiiliinden ve her trl etkiden bamsz bir idari yarg mekanizmas tarafndan
hukuka uygunluu bakmndan denetlenmesi gerekmektedir.
Kanaatimizce Avrupa Birliine aday olmak suretiyle ok kkl ve etkin
deiiklikler yaparak, insan haklarna saygl bir hukuk devleti olma yolunda hzla
ilerleyen lkemizde, kii haklarnn ve zgrlklerinin korunmas yolunda zellikle
devletin ilem ve eylemlerinin hukuka uygunluunun salanmas asndan idari yarg
alannda nemli gelimeler ortaya kmaktadr. lkemizde genel olarak 2577 sayl
dari Yarglama Usul Kanununa dayal olan idari yargnn, anlan Kanun hkmnde
ve referans alnan kamu hukukuna ilikin dier kanunlarda ok da fazla bir deiim
olmamasna ramen, bilhassa Dantay ve sonrasnda idare mahkemelerinin kii haklar
1 Kii kavram, tezimizde gerek kiilere ilikin olarak kullanlacaktr.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
13/163
2
ve zgrlkleri balamnda byk bir zihniyet deiimi ierisinde olduunu
syleyebiliriz.
Dier taraftan, adli yarg alannda da Trk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi
Kanununun yeniden dzenlenmesiyle birlikte ceza yarglamas alannda yaplan
deiikliklerle de insan merkezli bir devlet olduunu gstermek isteyen Trkiye
Cumhuriyeti, vatandalarna ve onlarn hak ve zgrlklerine verdii nemi aka
ortaya koymutur. yle ki, 1926 tarihli 765 sayltalyan (Zanardelli) Ceza Kanununun
ngrd devleti ve devleti bireyden nde gren anlay, lkemizin son yllarda
zerine daha fazla nem verdii Avrupa Birliine aday olmann da vermi olduuhukuk devleti olma yolunda hzla ilerleme ve demokratikleme dncesiyle 2005
ylnda yrrlkten kaldrlm ve yerine insan merkezli bir ceza sistemi ngren Trk
Ceza Kanunu yrrle konmutur. Bu durum da kii haklar ve zgrlkleri
bakmndan nemli bir gelimedir.
Demokratikleme asndan Trkiyenin mevzuat hkmlerini deitirme abas
olduka yerinde dzenlemeleri de beraberinde getirmitir. Bu deiikliklerden ilk akla
gelenler, Medeni Kanun, Trk Ceza Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu, AB Uyum
Yasalar kapsamnda idari alanda karlan Kanunlar, Bilgi Edinme Kanunu, l zel
daresi Kanunu, Belediye Kanunu, Dernekler Kanunu vb. mevzuat deiiklikleridir.
Yeni kanunlarn ncekilerine nazaran daha orijinal ve insan merkezli anlaya nem
veren hkmleri ierdiini ifade etmek isteriz. Sonuta, lkemiz hukuk devleti olma
yolunda bir takm admlar atmaktadr. Bu admlar nedeniyle lkemizin hukuk alannda
gelecekteki imajnn daha olumlu olacan sylememiz mmkndr.
Bizim bu almamzda ele alacamz asl konu, tm bu ifade etmi olduumuz
hususlarla ok yakn iliki ierisinde bulunan bir mekanizma olarak kii hak ve
zgrlklerinin korunmasnda idari yargnn stlenmi olduu roldr. Hi phesiz, ayr
bir idari yarg rejimini benimsemi olan lkemizin, bu alana verdii nem olduka
fazladr. 1868 ylndan beri var olan Dantayn, Anayasamzda yksek mahkeme
olarak dzenlenmi olmas ve bir anayasal kurum olarak kabul edilmesi bunun en
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
14/163
3
byk gstergelerindendir. Kuruluunda Osmanl Devletinin merkezdeki en byk
Danma Organ (uray Devlet) olan Dantayn, 1982de Blge dare, dare ve
Vergi Mahkemelerin kurulmasyla da birlikte daha farkl bir rgtlenmeye sahip
bulunan idari yargnn, gnmzde kii haklarnn ve zgrlklerinin korunmasndaki
rol ok byktr. te bu nedenle tez almamzda, idari yargnn kii haklarnn ve
zgrlklerinin korunmasndaki rolne deineceiz.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
15/163
4
I. BLM
K HAKLARI VE ZGRLKLER KAVRAMLARI
I Genel Olarak Hak ve zgrlk Kavramlar
Demokratik bir devlet ynetiminin vazgeilmez unsuru hi phesiz insan
haklarnn hukuk dzeni tarafndan tannyor olmas ve bu haklarn korunmas iin bir
takm koruma mekanizmalarnn gelitirilmi olmasdr. Burada ncelikle neminden
dolay hak kelimesinin anlamnn ortaya konulmas gerekmektedir. Ancak bu sayede bir
hakkn kii hakk olarak nitelendirilmesinin ifade ettii anlam ve bunun ne gibi
sonular olduu belirlenebilir.
1- Hak Kavram
Hak kavramnn ok ynl olarak tanmlanmas mmkndr. Szlk anlam
itibariyle hak, hukukun, adaletin gerektirdii ve birine ayrdey, kazanm kazan
olarak tanmlanmtr2. Hak kelimesi, hem gnlk dilde hem felsefi ahlak sylemde
hem de hukuk terminolojisinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Konuma dilinde
haktan sz ettiimiz zaman, bilerek veya bilmeyerek, hak sahibi olduu varsaylan
kiinin bir eye yetkili olduu veya onun bir eyi meru olarak talep edebileceini
anlatmak isteriz. Bir kimsenin bir eye hakk olduunu belirterek, o eye ynelik
iddiann tartlmazln ve herkese tannmas gerektiini kastederiz. Aslnda hak
kelimesinin bu ekilde kullanlmas, iinde ahlaki meruluk dncesini
barndrmaktadr. Gnlk dildeki hak kelimesinin kaynanda bir ahlaklik dncesi,
ahlak bir hakllk / doruluk iddias sakldr3.
2 Pskllolu, Ali, Trke Szlk, 1. Bask, stanbul 1995, s. 706.3 Erdoan, Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 3. Bask, Ankara 1996, s. 162.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
16/163
5
Hak, hukuken korunan ve yararlanlmas hak sahibinin iradesine braklan
menfaatlerdir. rnein mlkiyet, kiiye tannan bir haktr. Bu hakkn kiiye tand
yetkiler kanunda belirlemitir. Kii bu mlkiyet hakkn herkese kar ileri srebilir4.
Bir baka tanmlamaya gre hak, hukuk tarafndan kiiye tannm olan ve belli
bireyin yerine getirilmesini ieren isteme yetkisidir5.
Grize gre ise hak, bir eyi yapmak veya bakalarndan belli bir ekilde
davranmay veya bireyi yapmay isteme yetkisidir ve bu yetki pozitif hukuka kiilere
tannr6.
Burada dikkat edilirse hak kavramyla ilgili iki temel unsur ne kmaktadr.
Bunlardan ilki hak kavramnn iradeye, dieri ise menfaate ilikin boyutudur.
Gerekten hukuk dzeni ierisinde hak kavram, bu iki unsurun bir arada bulunmasyla
esas deerini kazanacaktr. O halde diyebiliriz ki, hak, hukuk adan korunan ve
sahibine, isterse bu korunmadan yararlanma yetkisi veren bir menfaattir7.
Toplum hayat
nda ve zellikle hukuk dzeninde hak, bor veya dev aras
ndaok hassas bir karlkllk ilikisinin bulunduu grlr. Hukuk dzeninin belirli bir
kii iin tand hak, baka bir kii iin hukuki ykmllk (bor veya dev) dourur.
nsann bir hakka sahip olmas, bakalarnn da ayn haklara sahip olmas demektir.
nsan haklarn kabul eden eitliki bir toplumda, haklar bakmndan insanlar arasnda
ayrcalk gzetilemez. u halde, her hak, kendisiyle birlikte bir devi beraberinde
getirir. Bu dev, bakalarnn ayn hakka sayg gsterme devidir. Herkesin hak sahibi
olduu, fakat hi kimsenin devi olmad toplumlarda karlkl haklar ve sayg yerine
tam bir anari hakim olacaktr8.
4 ztan, Bilge, Medeni Hukukun Temel Kavramlar, Turhan Kitabevi, Ankara 2002, s. 57-58.5 Atar, Yavuz, Trk Anayasa Hukuku, 4. Bask, Mimoza Yaynlar, Konya 2007, s. 109.6 Griz, Adnan, Hukuk Balangc, Siyasal Kitabevi, 4. Bask, Ankara 1994, s. 40.7 Eren, Fikret, Borlar Hukuku Genel Hkmler, c. I, Beta Yaynevi, 6. Bask, stanbul 1998, s. 44.8Emini, M. Emin, Hak Kavramhttp://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/dergi/pdf/hak%20kavram%
C4%B1.htm, Eriim Tarihi: 25.10.2007.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
17/163
6
Hak kavramnn yannda, kii ve kiiliin korunmas kavramlarnn, sadece
ilikin olduklar kesimi deil, fakat temel haklarn ve daha da ileri gidilerek
anayasal sistemin tmne egemen bir konumunun olduu sylenebilir. Temel haklar
kesimi ve anayasann teki kurallar "insan merkez alan" (anthropocentrique)bir
yaklam iindedir. Anayasamzn haklarn korunmas konusundaki yaklam, devletin
korunmasna ncelik vererek tersine evirdii iin eletirilmektedir. Bir anayasann
temel zellii kiinin korunmasna verilen nemle doru orantldr. Kii
haklarnn korunmas, anayasann tmne egemen bir yaklam olmaldr. Temel
haklarn korunmas, kii haklarnn korunmas ile i iedir. Bu konuda temel haklarla
ilgili kurallar bulunmakla birlikte (Anayasa, m. 36-40), tab hukuk anlay na gre
korumann z, insan haklarnn "dokunulmazlk", "devredilmezlik",
"vazgeilmezlik zelliklerinde sakldr9.
A- Hakkn Unsurlar
Hak kavramnn varlndan sz edilebilmesi iin bu kavramn sahip olduu
gereken bir takm unsurlara deinmemiz gerekmektedir. Bu unsurlar ksaca:
a) Yetki: Hakkn yetki unsuru, hakkn z, bireyi yapabilme yetkisidir; o eyi
yapp yapmama konusunda hak sahibi serbesttir10. Burada kiinin hakkn kullanmada
sahip olduu yetki kavramn, klasik idare hukuku balamnda kamu otoritelerine
stlenmi olduklar kamu hizmeti faaliyetlerini yrtebilmek iin verilen yetki eklinde
dnmemeliyiz. nk , hakkn yetki unsurunda kiiye tannan zerklik ifade
edilmekte iken, dier yetki unsuru daha ok bir grevin ifas bakmndan getirilen
zorunluluk olarak nitelendirilebilir. Burada kiinin hukuk dzeni tarafndan kendisinetannan bir hakk kullanp kullanmama konusundaki zgrl esastr.
b) Talep: Hakkn sahip olduu talep unsuruyla anlatlmak istenen, her hakkn
sahibine olumlu veya olumsuz olarak bir talepte bulunma yetkisi vermesidir. Bu durum
9 Akllolu, Tekin, nsan Haklar I Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, ASBF nsan HaklarMerkezi Yaynlar, Ankara 1995, s. 37.
10Erdoan, s. 163.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
18/163
7
hukuk doktrininde esas itibariyle pozitif stat haklar ve aktif stat haklar
biiminde ortaya kar. Bunlardan ilkinde kii, hakknn korunmas bakmndan bir
edimin yerine getirilmesini talep edebilir. Dier hak tr olan negatif stat haklarnda
ise,kiinin sahip olduu hakkn anlam ifade edebilmesi iin bilhassa devlete ve nc
kiilere kanma ykmll getirilir. Bu sayede kii hakknn korunmas salanr.
rnein Anayasamzn Kiinin Dokunulmazl, Maddi ve Manevi Varl balkl 17.
maddesinde: Herkes, yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna
sahiptir.
Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda, kiinin vcut btnlnedokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz.
Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyetiyle badamayan bir
cezaya veya muameleye tabi tutulamaz. hkm yer almaktadr. Burada dikkati eken
husus, madde hkmyle hak sahibi dnda nc kii durumunda bulunan herkesin
(devlet dahil), sz konusu anayasal hakka sayg gsterme ykmll getirilmi
olmasdr.
c) Sayg gsterilmesi zorunluluu: Hakkn sahip olduu bir dier unsur olan
sayg gsterilmesi zorunluluuyla anlatlmak istenen, kiinin sahip olduu haklara
sayg duyulmas gerekliliidir. Bu unsur, farkl biimlerde ortaya kabilir. Hak sahibi,
hakkn tanmayan veya ihlal edenlere kar, hakkna sayg gsterilmesini veya hakkn
konusundan yararlanmasn hukuki yaptrm yoluyla salayabilir11. Dier hallerde ise,
bir kiinin sahip olduu hakka sayg gsterilmesi, daha ok ahlaki bir biimde kendini
gsterir.
B- Hak ve dev likisi:
Anayasamzn Temel Hak ve Hrriyetlerin Nitelii balkl12. maddesinde:
Herkes, kiiliine bal , dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve
hrriyetlere sahiptir.
11Erdoan, s. 163.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
19/163
8
Temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev
ve sorumluluklarn da ihtiva eder. hkm yer almaktadr.
Sz konusu madde hkmnde, temel hak ve zgrlklerin ayn zamanda kiinin
dev ve sorumluluklarn da kapsamasna ilikin dzenlemeye yer verilmitir. Bu
nedenle hak kavramnn yan sra dev ve sorumluluk kavramlarna da deinilmesi
gerekmektedir.
Hukuki ilikinin haktan sonra gelen en nemli unsuru hukuki devdir. Hakka
dayanlmak suretiyle istenilen bir hareketi yapmak veya bir hareketten kanmak
ykmllne hukuki dev ad verilir12. Hukuki dev, belirli bir ekilde davranmak
veya belirli birekilde davranmaktan kanmak ykmlln ifade eder.
Hak ve hukuki dev arasnda karlkl bir ba bulunmaktadr. Hukuk dzeninin
bir kimse iin hak tanmas, baka bir kiinin veya kiilerin hukuki dev yklenmeleri
demektir. Hakkn deeri de hukuki dev dourmasndan ileri gelmektedir. Eer hukuk
dzeni, yalnzca haklar belirtmi olsa ve bu haklarn karl olan hukuki devlerden
hi sz etmese idi, haklarn hibir deeri olmazd. Hakkn asl deeri ve nemi hukuki
dev dourmasndan kaynaklanmaktadr13.
Bir gre gre, insan haklar karsnda devlerin hukuken savunulabilmesi
gtr. Hakkn karsnda dev deil, ykmllk yer alr. rnein anayasalarn
dev olarak ngrdkleri lke savunmas, vergi demesi birer basit dev olmayp,
ykmllklerdir. Aslnda ayn balamda haklarla devlerin btnletirilmesi baz
sorunlara neden olabilmektedir. Sadece devlet deil, insanlarn kendi aralarndaki
ilikileri de dzenleyen kurallar btn olarak devlere yer verilmesi, insan bilincinden
kaynaklanan zgrle deil, iktidarca belirlenen emirlere baldr. Bu da baz olumsuz
sonulara sebep olabilir14.
12Griz, s. 42.13Griz, s. 43.14 Kabolu, brahim , zgrlkler Hukuku nsan Haklarnn Hukuksal Yaps, 4. Bask, stanbul 1998,
s. 76-77.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
20/163
9
Doktrinde hak ve hukuki dev kavramnn hangisinin daha nemli saylmas
hususunda fikir birlii bulunmamaktadr. Tabii hukuku yaklam, hak kavramna
hukuk dzeni bakmndan daha nemli bir deer atfettii halde, hukuki pozitivizm
yaklamnda dev kavramnn daha etkili ve nemli olduu grnden hareket
edilmektedir15.
2 - zgrlk Kavram
Hukukun en temel kavramlarndan biri olan zgrlk kavram, uzun yllar
boyunca zerinde durulan ve eitli ekillerde tanmlanan bir kavramdr. ncelikle
belirtmeliyiz ki, zgrlk kavramnn net bir tanmlamasnn yaplmas olduka gtr.
nk zgrlk ok ynl bir kavramdr.
zgrlk kelime anlam itibariyle herhangi bir ekilde herhangi bir koula
bal olmama hali olarak tanmlanmtr16.
Kapaniye gre zgrlk, her eyden nce bamszlk demektir; her trl
zorlamadan, kay
tlamadan ve d
bask
dan uzak olarak insan
n kendi kaderinikendisinin izmesi demektir17. Bu yaklama gre herhangi bir baskya tabi
tutulmakszn insann kendi isteklerini elde etme imknna sahip olmas, bireyi yapp
yapmama hususunda kiinin herhangi bir zorlamaya tabi tutulmamas zgrlk olarak
nitelendirilmektedir.
Atara gre zgrlk, bakalarna zarar vermemek artyla, kiinin bir eyi
yapp yapmamaya ya da belli birekilde davranp davranmamaya kendi iradesiyle karar
vermesi ve kararn gereklerini yerine getirirken bakalar tarafndan engellenmemesi
olarak tanmlanmaktadr18.
15Griz, s. 43.16 Aakay, Mehmet Ali, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Trk Dil Kurumu Basmevi, sy.
247, Ankara 1996, s. 578.17 Kapani, Mnci , Kamu Hrriyetleri, Yetkin Yaynlar, 7. Bask, Ankara 1993, s. 3.18Atar, s. 109.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
21/163
10
Montesquieuya gre isezgrlk, kanunlarn msaade ettii her eyi
yapabilmek hakkdr.19 Bu grten hareketle zgrlk kavramn irdeleyecek olursak
akla ilk gelen soru belki de evrensel olarak kabul gren bir zgrln hukuk dzeni
tarafndan kabul edilmemesi durumunda ne olacana ilikindir. rnein, hak arama
zgrl yrrlkteki hukuk sistemi tarafndan kabul edilmeyen bir lkede, kii
zgrlklerinin gvence altnda olduundan sz edilmesi mmkn deildir. Bunun
nedenini, hak arama zgrlnn neredeyse btn demokratik hukuk sistemlerinde
mevcut olmas olarak deerlendirmemiz mmkndr. Ancak bu eletirel tutum yine
bizi tabii hukuk pozitif hukuk yaklamlarna gtrecektir. yle ki, bizim yukarda
eletirdiimiz hususta olmas gerekenden ok, olan hukuk sisteminde zgrlklerin ne
ekilde dzenlendii konusu sorun oluturmaktadr. Aslnda Montesquienun yaklam
da bu dorultudadr. Herhangi bir hukuk sisteminde bir zgrlk dzenlemesi var ise
buna uyulmas zorunludur ve bu zorunluluun salanmas bakmndan etkin bir yargya
ihtiya vardr. Aksi durumda, zgrle sayg gstermeme ve zgrl kstlama
hallerinde, bu davrann bir yaptrma tabi tutulmas mmkn olmayacak, dolaysyla
da gerek anlamda bir hukuk devletinden sz etmek mmkn olmayacaktr.
Kaboluna gre, zgrlk bir haktr, fakat btn haklar zgrlk deildir.
zgrlk, herkese tannm bir insan hakkdr. Hukuka yasaklanmam olan yasal ve
serbesttir. zgr olmak bakasna kar ileri srlebilen haklara sahip olmaktr. Hak
biimi salar; bununla zgrlk ifade edilir, da vurulur; onun varl anlalr. Hak,
daha ok zgrln usl gvencesi ve gerekleme arac olarak nitelenebilir.
zgrlk, fiili durumu ifade eder20.
Gerek anlamda zgrlkten sz edebilmek iin ncelikle kiinin bir davrantabulunmay arzulamas ve bunun neticesinde meydana gelebilecek sonulardan dolay
endie duymamas gerekmektedir. Ancak bu adan kii zgrlklerinin bir deer ifade
etmesi mmkndr. Fakat zgrlklerin kullanlmasnn / fiili hayata geirilmesinin
nndeki en byk engel, kiinin kendini bask altnda hissetmesidir.
19Kapani, s. 5.20Kabolu, zgrlkler, s. 13.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
22/163
11
3- Hak zgrlk Ayrm
ou kez birbirine yakn anlamlarda kullandmz bu iki kavram arasnda da
nitelikleri itibariyle bir takm farklar bulunmaktadr. Asl inceleme alanmz olan idari
yargnn kii hak ve zgrlklerinin korunmas konusunu irdelemeye balamadan nce
bu iki kavram arasndaki farkllklarn bilinmesi ve ayn zamanda idari yarg asndan
dikkate alnmas gereken yanlarnn akla kavuturulmas gerekmektedir. Bu nedenle
hak ve zgrlk kavramlar arasndaki farklara ksaca deinmeyi uygun
grmekteyiz.
Anayasal tanmlamalarda haklar ve zgrlkler ilikilerinin kurgulanmas
asndan birtakm glklerle karlalabilmektedir. Temel Haklar ve zgrlkler
deyiminde yer alan haklar ve zgrlklerin farkl kavramlar olup olmadnn ortaya
konulmas gerekmektedir. Anayasamzda baz temel haklar hrriyet olarak
nitelendirilmitir. rnein din ve vicdan hrriyeti denildii halde; grev hakk,
alma hakk denilmektedir. Ayrca Anayasamzn Bilim ve Sanat Hrriyeti
balkl 27. maddesinde bilim ve sanat hrriyeti denildii halde, madde metninde
Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu
alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir. denilmektedir. Buradan da anlalaca
zere anlan iki kavram arasnda bazen anlam karmaasna varabilecek nitelikte
dzenlemeler bulunmaktadr.
Ksaca hak ve zgrlk kavramlar arasndaki farklara deinecek olursak:
zgrlk kavram, hukuk ncesi (dzenlenmemi) serbestlii ifade eder. Hak
kavram ise, hukuk dzeni tarafndan tannan, korunan irade ve menfaatler anlamna
gelmektedir.21 zgrlk, hakka gre daha soyut ve belirsizdir22.
zgrlk, soyut bir kavram olmasna karn, hak daha somut bir kavramdr.
zgrlk, bir bakma yukarda da deindiimiz gibi kiinin i dnyasnda kendini
21Akllolu, nsan Haklar, s. 6.22Akllolu, nsan Haklar, s. 8.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
23/163
12
bamsz, bir davranta bulunmaya muktedir hissetmesidir. Hak ise daha resmi bir
kavramdr, nitelii itibariyle daha nesnel olarak kabul edilmektedir.
Haklar, resmi makamlar ve mahkeme nnde ileri srlebilir. Ancak hakk
kullanp kullanmamak, kiinin iradesine baldr. zgrlklerin gereklemesi iin ise
bakalarnn veya devletin mdahalede bulunmamas gerekir. Yarg organlarnca ve
tm kamu kurum ve kurulularnca kiinin bir takm zgrlklerinin varlnn
bilinmesi ve bu zgrlklere sayg duyulmas gerekmektedir. Bu nedenle ilgili
mercilerde ileri srlmemi olsa dahi zgrlklerin varl esastr. Nitekim, Anayasa
Mahkemesinin ve Dantayn birok kararnda da sylenildii gibi, gnmzde insanhaklar sorunu, yalnzca bir i hukuk sorunu olmaktan km, ayn zamanda
uluslararas hukukun da sorunu haline gelmitir. Bu haklarn korunmas, i hukuk
normlar yannda, uluslararas hukukun normlar ile salanmaktadr. Ancak belirtilen
husustan farkl olarakDantay, 10.11.1992 tarihli kararnda, bir ulusal metinde
ngrlmemi olmasnn, bir hakkn ya da zgrln kullanlmasna engel
olamayacana karar vermitir23.
zgrlk, btn haklarn ortak kkenidir; haklar ise, zgrlkleri salamak iin
kiiye hukuk tarafndan tannan meru yetkilerdir. Hakkn mahkeme nnde ileri
srlebilme zellii bulunmaktadr. zgrlkler iin de ayn durum geerli olmakla
birlikte byle birart koulmas mmkn deildir. rnein kiinin seyahat edip
etmemek zgrl kendi iradesine baldr. Hak ise, ancak bunun uygulanmaya
konmas durumunda bir d engelin ortaya kmasnda - pasaport isteinin reddi gibi -
durumlarda meydana gelir24.
Hak, zgrln somutlatrlm biimidir. Hak, zgrln somut olarak
gerekletirilmesinin aracdr. rnein hak arama zgrl, dava hakk ile
gerekleir. Hak, bir zgrln salanmas iin kiiye anayasa ve kanunlar ile
23 D.10.Da, KT.10.11.1992, E.1991/1262, K.1992/3911, www.danistay.gov.tr,
Eriim Tarihi: 25.05.2008.24Kabolu, zgrlkler, s. 13
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
24/163
13
tannm yetkilerdir. Eer bir kiinin, bir konuda hakk var ise, devletten veya dier
kiilerden onun yerine getirilmesini isteme yetkisine sahiptir demektir. Hukukun
genel teorisinde hak kavram, ok deiik ekillerde tanmlanmakta ise de, bu
tanmlardan en eskisi ve yaygnna gre hak, kiilere hukuk dzeni tarafndan verilen
bir irade kudreti, bir isteme yetkisidir25.
Genel olarak hak ve zgrlk kavramlar arasndaki farkllklar yukarda
belirtilen hususlardan ibarettir. Ancak ou zaman hukuk dilinde bu iki kavram
birbirinden ayr grlmemekte, hatta ou zaman birbirinin yerine kullanlmaktadr.
II Genel Olarak Kii Haklar ve zgrlkleri Kavramlar
1- Tanm
Kii haklar kavram, hereyden nce kiinin kendisine zg ve kendi ahsna
bal ve doutan sahip bulunduu hak ve zgrlklerinin olduunu, bu hak ve
zgrlklere devletin hibirekilde mdahale edemeyeceini, nk bunlarn devletin
stnde ve devlete dayanak oluturan haklar olduunu, bununla birlikte, devletin bu
haklar korumak bu haklara sayg duymakla ykml olduunu ve onlara hibirekilde/ hibir bahane ile dokunamayacan ifade eder26.
Doktrinde "koruma haklar" da denilen "kii haklar", insan haklarnn pozitif
hukuka geen ilk kesimini oluturmaktadr. Koruma haklar "kiiliin korunmas"
zerine kuruludur. Bu husus ayn zamanda temel haklar dizgesinin balca amacdr.
Anayasada (m. 17-23) "kiinin haklar"n deiik kurallar ile dzenlenmi ise de
bunlar kii kavramna ilikin drt temel alana ayrlabilir: "kii zgrl" (m. 17-
23), "dnce zgrl" (m. 24-34), ''mlkiyet hakk"(m. 35) ve "haklarn
25enolu , Fuat, Temel Hak ve zgrlkler, Bu Haklarn ve zgrlklerin Snrlanmas ve Bunlarlalgili Kavramlarn Aklamalar, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_493.htm, EriimTarihi: 28.12.2007.
26 Arsel, lhan, Anayasa Hukuku (Demokrasi), Sralar Matbaas, 2. Bask, stanbul 1968, s. 248.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
25/163
14
korunmas" (m. 36-40). Bu kurallarn tm kiinin maddi ve manevi varl, ksaca kiilik
kapsamna girmektedir27.
Kiisel hak ve zgrlklere sahip olunabilmesi iin, ncelikle hukuk dzeninin
ngrd kurallar dahilinde kiiliin kazanlmas gerekmektedir. Bizim hukuk
sistemimizde kiilik, tam ve sa doumla balar.(Trk Medeni Kanunu 28/1. md). Bu
nedenle tam ve sa olarak doan her birey, kiisel hak ve zgrlklerin znesi
konumunda olabilecektir.
Anayasamzda kiinin haklar bal altnda dzenlenen haklar, genellikle
dokunulmaz alan say
lan bireysel zgrlk gvencelerinden olumaktad
r. Bunlara1954 tarihinden itibaren taraf olduumuz AHS ile tannan haklar da eklemek gerekir.
Bu haklar tarihsel gelime iinde ilk olarak ortaya kmlardr. Bu haklarda, tabii
hukuk nitelii ar basmaktadr. Bu haklarn ekseni kiidir. Kii haklar ve zgrlkleri
devlet tarafndan korunmas gereken bir alandr. Bu koruma sadece teki kiilere kar
deil ncelikle devlete kar olarak dnlmtr. Bu nedenle bu haklara koruyucu
/ nleyici haklar da denir28.
2- Tarihsel Geliimi ve Dinamikleri
nsan haklar, tarihsel ortaya kartlar itibariyle devlet kudretine ve onunla
balantl olarak egemen toplumsal snflara, ideolojiye ve ahlaka kar ileri srlm
ve onlarn muhalefetine ramen hukuksallamlardr. Bu nedenle insan haklarnn
varln, salt baz dnemlerdeki egemen glerin tanmasna bal klmak yersiz
olacaktr29. Ayrca insan haklarn, ulusal veya uluslararas alanda pozitifletirilmi
haklara indirgenmek suretiyle daraltmak, onlarn tarihsel ve normatif anlamlarna aykr
der30. Bu bakmdan insan haklarnn, zellikle kii haklarnn ve zgrlklerinin
geliim dnemlerine ve dinamiklerine ayrca deinmek yerinde olacaktr.
27Akllolu, nsan Haklar, s. 36-37.28Akllolu, nsan Haklar, s. 141.29 Tanr, Blent, Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, Geniletilmi 3. Bask, BDS Yaynlar, stanbul
1994, s. 14, Nakleden, Sancar, Mithat, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, 2. Bask,letiim Yaynlar, stanbul 2000, s. 131.
30Sancar, Devlet Akl, s. 131.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
26/163
15
a) Eski alarda: Eski alarda kii haklarna ve zgrlklerine ilikin alglar
elbette gnmzdekinden olduka farklyd. Bu durumun sebebi, biraz da yaanlan
an yneticilerinin zihninde yer alan fikirlerle ve an yaam koullaryla ilgilidir.
Eski alarda hak ve zgrlkler asndan, devletin bireylerden stn olduu
dncesi hakimdir. Birey fikrinin henz gelimemi olduu bu dnemlerde hak ve
zgrlklerin tannmasnn ve korunmasnn beklenilmesi zordur.
Eski alarda ve hatta an en yksek uygarlk devirlerinde, kii haklar diye
bir kavramn mevcut olmad ve eski a devletinin her bakmdan sonsuz ve snrsz
bir iktidar ve hakimiyete sahip bulunduu ve kiinin devlete kar ileri srebileceiveya onun iktidarn snrlayc etkide, bir hakka sahip bulunmad31 kabul
edilmektedir. Eski alarda fikir alannda an en byk iki filozofu saylan Platon
(Eflatun) ve Aristoda dahi, insana insan olarak deer veren, ona devlet iinde ve
devlete kar herhangi bir hak tanyan dncenin izine rastlanlmamaktadr32.
Ksaca, gerek Platon gerek Aristo, devleti kiinin mutlak efendisi olarak
tanmakla, klelii olduu gibi kabul etmekle, insann manevi varln tamamen
gzden uzak tutmakla alarnn yerlemi deer ls kalplarn aamamlardr33.
Bu dnemde Stoisyenler (Stoisizm) tarafndan bu yaklam biraz olsun yumuatlm ve
kii haklar ve zgrlkleriyle ilgili olarak devletin konumu asndan birtakm
farkllklar ortaya kmaya balamtr.
Stoisyenlere gre devlet kurumu, insann gelimesi iin gereklidir ve bu
bakmdan kiinin, devlet hayatna katlmas gerekmektedir. Bylece kii sadece bir
vatanda olarak deil, ayn zamanda insan olarak da ele alnm ve bu adandeerlendirilmitir. Devletin amac, tabii kanunlara istinaden adaleti ve kiilerin
menfaatlerini salamaktr34.
31Arsel, s. 249.32Kapani, s. 17.33Kapani, s. 1834Arsel, s. 249.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
27/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
28/163
17
olarak yaamaya devam etmilerdir. Pratikte kiinin durumu bakmndan eskiala
aradaki balca fark udur: Eskia insannn bir tek efendisi vardr: Devlet. Ortaa
insanlarnn ise iki efendisi vardr: Devlet ve Kilise.37
Bu bakmdan ortaada, kii hak ve zgrlkleri alannda fazla ilerleme
kaydedildii sylenemez.
c) 17. ve 18. Yzyllarda: Bu dnemde hak ve zgrlkler alannda ok nemli
gelimeler kaydedilmitir. zellikle 1789 Fransz htilali sonrasnda birey kavram
deer kazanmaya balam, bu gelimeye paralel olarak insan hak ve zgrlkleri
alannda nemli gelimeler yaanmtr.
Bu dnemde insan haklar kuram, insann devletin temelini oluturan ve devlet
iktidarn kstlayc tabii haklar olduu dncesi, esas itibariyle tabii hukuk ve
toplum szlemesi kuram ortaya km ve Amerika Birleik Devletleri ve Fransa
tarafndan ilan edilmi olan beyannameler, bu iki kuramn dnrlerinin fikirlerinden
ilham alnarak hazrlanmtr38.
zellikle Fransz htilali, sonular bakmndan hak ve zgrlkler alannda
gerek bir devrim niteliindedir. Mutlak monarilerin baskc ynetimlerine kar
kiisel zgrlklerini kazanmak adna ynetimden memnun olmayanlar bu ihtilali
gerekletirmilerdir. Fransz htilali, sonular ve sonrasnda yaynlanan Bildiri,
insan haklar ve zgrlklerinin geliimine katkda bulunmak asndan tarihte
meydana gelen en byk olaylardan biridir.
Bu alarda liberal retinin hak ve zgrlkler zerindeki etkisi dikkat
ekmektedir. Bu dnemde liberalizmin ncleri Locke, Montesquieu ve Rousseau
tarafndan gelitirilen toplum szlemesi kuram nemlidir. Bu kuram ile kiiler,
kendi ynetimlerini belirlemek adna bir araya gelerek farazi bir szleme etrafnda
devlet denilen kurumu meydana getireceklerdir. Devletin asl grevi de kiilerin temel
37Kapani, s. 28.38Arsel, s. 252.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
29/163
18
hak ve zgrlklerini korumaktr. Nitekim Lockea gre toplumun kurulmas, daha
iyinin, -insan zgrl ve gvenliinin- aratrlmasn hedefler. Montesquieuda
iktidarn snrlanmas endiesi ne kar. Aslnda liberal olmaktan ok demokrat olan
Rousseau, insan zgrln hareket noktas olarak almtr. 1762de yazd Contrat
Social, insan zgr doar szleriyle balar39.
Grld gibi bu dnemde temel haklar ve zgrlkler adna ok nemli
ilerlemeler kaydedilmitir. Toplum szlemesi kuram, bu dnemin rndr. Kald ki,
Fransz htilali bu dnemde meydana gelmitir. Fransz htilali sonrasnda yaynlanan
Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirisinin temel hak ve zgrlkler asndantad deer olduka fazladr. Devlet iktidarnn snrlandrlmas dncesi de bu
dnemi rndr. Nitekim bu dnce, ileride de deineceimiz zere, htilal sonras
krala duyulan gvensizlik nedeniyle kraln srekli denetim altnda tutulmasn
salayacak bir denetim mekanizmas oluturulmas dncesini dourmu, dolayl da
olsa Fransz idari yarg sisteminin ortaya kmasna neden olmutur. Bizim idari yarg
sistemimizin kayna da Fransz idari yarg sistemi olduundan, dnemin lkemiz
a
s
ndan da kii hak ve zgrlkleri a
s
ndan ta
d
deer olduka fazlad
r.
d)amzda: amzda hak ve zgrlkler alannda iki byk gelime
yaanmtr. Bunlar: nsan Haklar Evrensel Bildirisi ve Avrupa nsan Haklar
Szlemesidir. zellikle, nsan Haklar Evrensel Bildirisi, bu dnemde meydana gelen
savalarda yaanan ar insan haklar ihlalleri nedeniyle, devletlerin bu durumu
dzeltmek adna bir araya gelerek bu bildiriyi yaynlamalar sonucu oluturulmutur.
Bildirinin nemi, bizzat dnemin rn olmasndan kaynaklanmaktadr. nk
dnyann birok yerinde yaam hakknn dahi korunmad ve insanlar ok byk aclar
yaadklar bir dnem sonunda bu bildiri yaynlanmtr. Bu bildirinin balyc nitelii
bulunmamaktadr ve bildiriye aykr davranlar iin herhangi bir yaptrm
ngrlmemitir. Ancak Avrupa nsan Haklar Szlemesi, nsan Haklar Evrensel
Bildirisine nazaran daha etkin bir koruma mekanizmas getirmitir. nk burada
szlemeye aykrlk durumunda yaptrm uygulayacak merciler mevcuttur. Bunun yan
39Kabolu, zgrlkler, s. 151.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
30/163
19
sra Avrupa Birliinde kii hak ve zgrlklerinin korunmas asndan nemli
gelimeler kaydedilmitir.
amzda, pozitif hukukun bir paras haline gelmi olan insan haklar, sadece
yrrlkte olan anayasa normlar olarak kavranmamaldr; bunlar ayrca asli nitelikteki
tarihsel hakszlk deneyimlerine ynelik kollektif hafzann da bir ifadesidirler. nsan
haklar taleplerinde, sosyal ve siyasal bask olarak alglanan ilikilere ve tutumlara kar
bir protesto dile gelir. Protesto edilen eylem ve ilemler, ou zaman devlet tarafndan
vazedilmi hukuk kurallarna dayanrlar. Siyasal iktidarlarn bu tr eylemlerinin
egemen toplumsal ahlaka uygun dmesi de, pek dk bir ihtimal deildir. Baskya
maruz kalanlar iin bu husus, kendi durumlarnn mevcut toplumsal ve siyasal sistem
iinde dzelmesini mmkn grmyorlarsa, adalet taleplerini pozitif hukukun ve
egemen ahlakn tesinde bir alanda ileri srp temellendirmeleri gerektii anlamna
gelir40.
Sonu olarak, bu dnem, kii haklarnn ve zgrlklerinin uluslararas alana
tand dnemdir. Bu dnemde modern anlamda hak ve zgrlk kavramlarnn
geliimi asndan en nemli husus, kiisel hak ve zgrlklere verilen nemin
artmasdr.
3- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin nsan Haklar ve Temel Haklar
Arasndaki Yeri
Temel haklar ve zgrlkler kavramlar, insan haklar ile ayn anlamda
kullanlabildii gibi, btn dier haklardan yararlanmann temeli olan haklar,
anayasa ile tannan hak ve zgrlkler ya da uluslararas szlemeler ve demokratik
anayasalarla tannm hak ve zgrlkleri ifade etmek iin kullanlmaktadr41. Kii
haklarnn ise, temel haklar dizgesi iinde zel bir konumu vardr. Kii haklar, temel
haklarn alt dal olarak deerlendirilebilir. Nitekim, Anayasamzda da kii haklar ve
zgrlkleri, temel haklar ve zgrlkler arasnda saylmtr. Temel haklar arasnda bir
stnlk sralamas (hiyerari) bulunmamakla birlikte, haklarn elitii durumlarda
40Sancar, Devlet Akl, s. 131.41Atar, s. 109.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
31/163
20
kiisel haklara ncelik verilmesi gerekmektedir.
Hukuk dzeninde temel haklar ve kii haklarnn yan sra insan haklar
kavram da nemli bir yer tutmaktadr. Ancak temel hak ve zgrlkler alannda
kullanlan kavramlarn iinde en kapsaml olan insan haklardr. nsan haklar
kavram; ayrm yaplmakszn btn insanlarn, yalnzca insan olularndan dolay,
insanlk onurunun gerei olarak sahip olduklar haklarn btnn kapsar. nsan haklar
kavram, gereklemi durumdan ok, gerekletirilmesi gerekeni, bir ideali (olmas
gerekeni) anlatr. nsan haklar, rk, din, dil ayrm gzetmeksizin tm insanlarn
yararlanabilecei haklardr. Bu haklardan yararlanmak bakmndan vatanda ve yabancarasnda ayrm yoktur. Dier yandan insan haklar terimi bir ideali ierir. Bu terimi
kullananlar, bu alanda olan deil, daha ok olmas gerekeni dile getirirler.42nsan
hakk, kiinin sadece insan olmas nedeniyle sahip olduu haktr. nsana insan olmas
nedeniyle tannan haklar kutsaldr ve esasnda bu kavram ahlaki temellere
dayanmaktadr. nsan hakk da phesiz bir haktr, ama ahlaki anlamda bir haktr.
Ayrca insan hakk, nitelii bakmndan herhangi bir ahlaki haktan da farkldr; bu
farkl
l
k, onun dier btn ahlaki haklardan stn olmas
nda kendisini gsterir. Bakabir ifadeyle, insan haklar en stn ahlaki talepleri ifade eder43.
nsan haklar kavramnn, kii haklar kavramndan daha kapsaml olduunu
belirtmeliyiz. nk yukarda da ifade etmi olduumuz gibi, rnein bizim hukuk
sistemimizde, Medeni Kanunumuza gre "kiilik, ocuun sa olarak tamamyla
doduu anda balar"(m.28/1). Kiiliin kazanlmas bakmndan, bizim hukuk
sistemimizde var olan dzenleme esas alndnda, anlan madde metninde belirtilen
ekilde kiiliin kazanlmamas durumunda kii haklar kavram da askda kalacaktr.
Kiilere, hukuk dzeni tarafndan tannm olan haklar ancak bu ekilde kazanlacaktr.
Ancak insan haklar kavram bakmndan byle bir snrlamann kabul edilmesi
mmkn deildir. nk insan hakk kavram ayn zamanda evrenseldir. Elbette kii
42enolu, Fuat, Temel Hak ve zgrlkler, Bu Haklarn ve zgrlklerin Snrlanmas ve Bunlarlalgili Kavramlarn Aklamalar, http://www.turkhukuksitesi.com/makale_493.htm, EriimTarihi: 28.12.2007.
43Erdoan, s. 163.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
32/163
21
haklarnn da evrensel boyutu vardr. Ancak insan haklar kavram dokunulmaz nitelii
itibariyle biraz daha farkl bir konumdadr. Bir hukuk sisteminde, kiilere tannan bir
hakkn yeni bir anayasa deiiklii veya kanun deiiklii ile snrlandrlmas
mmkndr. Ancak temel bir insan hakk olan kiinin yaam hakknn, herhangi bir
ekilde elinden alnmas mmkn deildir. (Tabii hukuk anlay). Yine insann, maddi
ve manevi varlnn btnlne dokunulmas mmkn deildir. rneklerin daha da
oaltlmas mmkndr. Esasnda burada dikkat edilirse insan haklar kavramyla
anlatlmak istenen husus, bu haklarn vazgeilmez oluu ve mutlaka hukuk dzenleri
tarafndan tanmlanm olmasna gerek olmad hususudur. nsan haklarnn bu
zellikleri dikkate alndnda elbette bu haklarn ayrca hukuk dzeni tarafndan
korunmu olmas da bir zorunluluktur.
III- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Genel Olarak Pozitif Hukuka
Geii
1- ngiliz zgrlk Bildirgeleri
Kii hak ve zgrlklerinin fikir ve dnce halinden uygulama alanna geii,
baka bir deyimle, bunlarn gereklemesi sorunu ele alndnda ilgin bir durumla
karlarz. Tarihi gelime asndan gze arpan durum udur: Kii zgrlkleri henz
kafalarda bir fikir ve doktrin halinde belirmeden ok zaman nce, ngilterede pratik
alanda yava yava gerekleme yolunu tutmutur. ngilizler, daha XIII. Yzyln
balarnda (1215 ylnda), o zamanki krallarna kabul ettirdikleri Magna Carta
Libertatum (Byk zgrlk Ferman) ile kii haklarnn salanmas yolunda ilk byk
adm atmlardr. Aslnda Manga Cartann, halka belirli zgrlkler tanyan bir belge
olmaktan ok, kraln otoritesini bir lde snrlandran ve ona karlk baronlarn baz
haklarn belirten bir feodal Berat (Charte) olduunu sylemek gerekir44.
Magna Carta, ngiliz belgelerinin en eskisi olarak kabul edilmektedir. ngiltere'de
Kral ile soylular arasnda akdedilen bir belgedir. Dokuz kadar zgrlklere ilikin 63
maddeden oluan bu dzenleme, kraln zellikle vergi almada yetkilerini snrlyor,
44Kapani, s. 41.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
33/163
22
koruma getirdii kiilere gvenlik salamaktadr. Magna Carta'nn hukuksal gvenlik
forml, daha sonraki bildirgeler ve belgeler tarafndan da benimsenmitir. Buna gre
kimse eitlerinin karar olmakszn ve bir yerel kurala dayanlmakszn
zgrlnden ve mlknden yoksun klnamaz. Cezalar, ilenen sua uygun olacak ve
kiinin yaamna engel olacak kadar ar olmayacaktr. Msadere kaldrlacaktr. Yargcn
bakmas gereken anlamazlklara baka kimse bakamayacaktr. Magna Carta iyi
ynetim de ngrmtr. Buna gre yelerini Yce Kurulun (Magnum Concilium)
setii 25 kiilik bir kurul Kraln ve memurlarnn ilemlerini denetleme yetkisi ile
donatlmtr45.
Magna Carta, kii haklar ve zgrlkleri asndan, yukarda da belirtildii gibi
tarihte bilinen en eski bildirisi olarak kabul edilmektedir. Daha sonra ngilizler 1628
tarihli Petition of Rights, 1679 tarihli Habeas Corpus Act, 1689 tarihli Bill of Rights, ve
nihayet 1701 tarihli Act of Settlement ile zgrlklerin snrlarn gittike
geniletmiler, hkmdarn iktidarn kanunla evrelemek suretiyle kii hak ve
zgrlklerine sayg gsterilmesini salamlardr46. rnein ngilterede, 1689 tarihli
Temel Haklar Bildirisi (Bill of Rights) ile vatandalar
n bir tak
m temel haklar
birer birer saylm ve kraln parlamentonun onay olmakszn bunlara mdahale
edemeyecei ilan edilmitir47.
ngiliz hak ve zgrlk bildirileri, btn insanl kavrayan haklar izelgesi
iermemektedirler48. Sadece hkmdarn iktidarnn snrlandrlmas ve vatandalar
hkmdarn keyfi davranlarna kar korumasna yneliktirler. Yine de bu bildiriler
kii haklarnn ve zgrlklerinin geliim sreci ierisinde byk neme sahiptirler.
45Akllolu, nsan Haklar, s. 122.46Kapani, s. 41-42.47nal, s. 17.48Erdoan, s. 41.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
34/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
35/163
24
edilmitir. Bildiride yaama hakkna zel bir nem verilerek, bu hakkn evrensel bir
deeri olduu da belirtilmitir51.
Amerikan Haklar Bildirgeleri ile insanlarn doutan bir takm tabii haklara
sahip bulunduklar, bunlarn devletten nce mevcut olduu ve dolaysyla devlet
iktidarnn bu haklarla snrlanmas gerektii yolundaki fikirler, hukuki formllerle
doktrin alanndan uygulama alanna gemilerdir52.
3- Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi
Amerikan htilali sonrasnda gerekleen Fransz htilaliyle kii haklar doktrini bu defa Avrupa Ktasnda resmen kabul ve ilan edilerek gerekleme ve yaylma
imknna kavumutur. 1789 Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi, haklar
beyannamelerinden sz edilirken hemen ilk akla geleni ve hi phesiz bunlar iinde en
nl olandr. Bu belgenin insanlk tarihinin en nemli belgelerinden biri olduu ve
bal bana bir dnm noktas tekil ettii kabul edilmektedir53.
Bildirge'nin anayasalarmza dahil olan baz hkmleri de olmutur.
Bunlardan biri "kanunsuz emir"dir. Buna gre "Keyfi emirler verilmesini isteyen, bu
eit emirleri veren, yerine getiren veya getirten kimseler cezalandrlmaldr" (m. 7).
Bildirideki zgrlk tanm da evrenseldir; zgrlk "Bakalarna zarar vermeyen her
eyi yapabilmektir" (m. 4). Kanun zararl olan yasaklar, yasaklanmayan bireye engel
olunamaz, hi kimse kanunun emretmedii bireye zorlanamaz (m. 5). Bildirge temel
haklan zl biimde saymtr: zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve zulme kar
direnme (m. 2). lk madde zgrlk ve yasa nnde eitlii doal hak olarak
nitelemekte ve kamu yararna kanunla snrlama yaplmasn ngrmektedir.
Gvenlik, tutuklamann yasal olmas, su ve cezalarda yasallk, susuzluk varsaym,
din ve vicdan zgrl, ifade zgrl, vergide orantllk ve yasallk, kamu
51nal, s. 17.52Kapani, s. 45.53Kapani, s. 46.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
36/163
25
hizmetlerine girite liyakat ilkesi ve eitlik, kamulatrmann pein bedelle kamu
yararna yaplabilmesi Bildirge'nin anayasalarmza da alnm olan teki kurallardr54.
1789 nsan ve Vatandalk Haklar Bildirgesi, Fransz htillinin ilk
beyannamesidir, fakat sonuncusu deildir. Birka yl arayla, Fransada arka arkaya
birka bildirinin daha yaynlanm olduunu grrz. Bunlar, baz bakmlardan
birincisinden daha geni ve daha etrafl olmakla beraber, hibiri 1789 Bildirgesinin
uyandrd yanklar uyandramamtr. 19. yzyln balarndan itibaren insan haklar
ilkeleri yava yava nceleri Avrupada, sonralar btn dnyada yazl anayasalarn
kabul ile birlikte uygar milletlerin hukukuna girmitir. Bu temel ilkeler, ister ayrbeyannameler eklinde olsun, isterse dorudan doruya anayasa metinleri iinde yer
alsn, baka milletler tarafndan kabul ve iln edilirken, daima gz nnde tutulan ana
metin ve klsik rnek, 1789 Bildirgesi olmutur55.
IV- Kii Haklarnn ve zgrlklerinin Ulusal ve Uluslararas Hukukta
Dzenlenii
1- Ulusal Hukuktaki Dzenlemeler
A- Genel Olarak
Anayasamzda, temel hak ve zgrlklerle ilgili dzenlenmeler haklarn nitelii
bakmndan ksm halinde tanmlanm bulunmaktadr. Bunlar, "kiinin haklar ve
devleri", "sosyal ve ekonomik haklar ve devler" ve "siyasi haklar ve devler" olarak
dzenlenmitir.
Anayasam
zda, temel hak ve zgrlklere ilikin olarak genel hkmlerksmnda temel hak ve zgrlklerin nitelii, snrlanmas, ktye kullanlamamas ve
durdurulmas gibi unsurlara yer verilmitir. Temel hak ve hrriyetlerin nitelii baln
tayan 12nci maddeye gre, "Herkes kiiliine bal , dokunulmaz, devredilmez,
54Akllolu, nsan Haklar, s. 123.55Kapani, s. 47.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
37/163
26
vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir (f.l). Temel hak ve hrriyetler, kiinin
topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder (f.2)56.
Anayasamzn II. Ksmnda Temel Haklar ve devler bal yer almaktadr.
Bu balk altnda temel hak ve zgrlklerin nitelikleri, snrlanmalar vb. hususlar
dzenlenmi olup ayrca temel hak ve zgrlkler ana gruba ayrlmak suretiyle
belirtilmitir. Bunun yannda hukuk devleti, sosyal devlet gibi kurumlarn dzenlenmi
olduu maddelerde de temel hak ve zgrlklere atf yaplmtr. Bu gruplar;
Kiinin Haklar ve devleri (kinci Blm) Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler (nc Blm) Siyasi Haklar ve devler (Drdnc Blm) olarakdzenlenmitir.Ayrca Anayasamzn 5. maddesinde: Devletin temel ama ve grevleri, Trk
milletinin bamszln ve btnln, lkenin blnmezliini, Cumhuriyeti ve
demokrasiyi korumak, kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak;
kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle
badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya,
insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya
almaktr. ifadesiyle, aka temel hak ve zgrlklerin korunmas lkemiz
asndan bir grev olarak kabul edilmitir.
Anayasamzn, temel hak ve zgrlklere ilikin dzenlemelerinin bir takm
eksik taraflar
bulunmaktayd
. Ancak bu eksikliklerin birou 2001 ve 2004 y
llar
ndayaplan Anayasa deiiklikleri ile nemli lde giderilmitir. zellikle 2001 ylnda
yaplan Anayasa deiiklii ile temel hak ve zgrlklere ilikin genel snrlama
sebepleri ortadan kaldrlm ve her bir hak ve zgrlk iin ayr snrlama sebepleri
getirilmitir. Zaten bu ekilde belirsiz ifadeleri ieren genel snrlama sebeplerinin
bulunduu bir ortamda tam anlamda bir hukuk devletinden sz edilmesi pek de
56Atar, s. 113.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
38/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
39/163
28
uyarnca, insann insan olmas nedeniyle sahip olduu haklara ynelik herhangi bir
saldrnn, en stn mevzuat hkm olan Anayasa karsnda himaye grmeyecei
vurgulanmak istenmitir.
Yine vazgeilmezlik ilkesine baktmzda dikkati eken ilk unsur, kiinin sahip
olduu temel hak ve zgrlkten feragat etmesinin mmkn olmayacadr. rnein bir
kimse, baka birisine klelik yapacana ynelik bir szleme imzalayamaz veya
ilemi olduu bir crm nedeniyle hapse atlan bir ahsn, ceza sresini
tamamlamasnn ardndan, pimanlnn hat safhada olduunu belirterek mr boyu
hapiste kalmak istese, bu istek anlan anayasal ilke gereince kabul grmez.
Burada dikkat edilecek olursa, temel haklarn ve zgrlklerin,
dokunulmazl, devredilmezlii, kiilie bal olmas hususlar, bu haklarn kiiyle
bir btnlk oluturduu ve kiiye sk skya bal nitelikte olduu hususu ifade
edilmektedir.
b- Hak ve zgrlklerin Snrlanmas
zgrlklerin snrsz olmadklar ilkesi, otorite ve zgrlk dengesinin
salanmasnn zorunluluunun bir sonucu olarak kabul edilmektedir. Kiilerin
mutluluu ve gelimesi iin zgrlk ne kadar gerekli ise, insanlarn toplum halinde
yaadklar ve toplum yaamnn bir dzen iinde srmesi ynnden otorite o kadar
gereklidir. zgrlklerin toplum yaamndan soyutlanarak ele alnamayacaklar
gerei, tm insan haklar belgelerinde onlarn snrsz olmadklarnn kabulne neden
olmutur58.
Anayasamzn Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas balkl 13.
maddesinde: (Deiik madde: 03/10/2001 - 4709 S.K./2. md.) Temel hak ve
hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yaln zca Anayasann ilgili maddelerinde
belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar,
58 Sunay, Reyhan, Avrupa Szlemesinde ve Trk Anayasasnda fade Hrriyetinin Muhtevas veSnrlar, LDT Yaynlar, Ankara 2001, s. 73.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
40/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
41/163
30
dzenlemede: Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum
dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. ifadesi
yer almaktadr. Anayasann sz deyimiyle anlatlmak istenen, bizzat Anayasann
kendisidir. Anayasann ruhu deyimiyle anlatlmak istenen ise Anayasann tm
maddeleri ile birlikte sahip olduu deerdir. Bunun iin Anayasann 2. maddesinde yer
alan ifadeyi rnek verebiliriz. Anayasann 2. maddesinde Trkiye Cumhuriyetinin,
toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl,
Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik,
laik ve sosyal bir hukuk Devleti olduu vurgulanmtr. Demek ki, Cumhuriyetin
niteliklerini belirten bu hkm ve balangta yer alan ifadeler baznda Anayasamz bir
btnlk arz eder. Bu btnl bozmak suretiyle temel hak ve zgrlklere mdahale
edilmesi sz konusu olamaz.
Madde hkmnde yer alan bir dier ilke de lllk ilkesidir. Bu ilkenin
anlam, snrlamada bavurulan aracn, snrlama ile elde edilecek neticeye uygun
olmas gerektiidir. Makul snr aan snrlamalar, Anayasann temel hak ve
zgrlkler a
s
ndan getirmi olduu lllk ilkesine ayk
r
l
k tekil eder.
Madde metninde yer alan bir dier snrlama ilkesi, demokratik toplum
dzeninin gerekleridir. Demokratik toplum dzeninin elde edilebilmesi, keyfi
iktidarn nlenmesi ve yneticilerin halka kar sorumluluunun salanmas61 yoluyla
mmkndr. Demokratik bir toplumda iktidarn ve iktidarn fiili olarak kullanlmasnda
ok byk rol oynayan idarenin snrl, kontrol altnda ve belirli olmas gerekmektedir.
Demokratik dzenlerin belirtilen niteliklerinin varlphesiz en bata hak vezgrlklerin gvence altna alnmasna baldr62.
Demokratik devlet, temel siyasal karar alma organlarnn genel oya dayanan
serbest seimlerle olutuu, insan hak ve zgrlklerine sayg duyulan ve ilem ve
61 Sunay, Reyhan, Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri ve 1982 Anayasas, SHFD, c.8, Konya2000, sy. 1-2, s. 617.
62Sunay, Demokratik Toplum Dzeni, s. 617.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
42/163
31
eylemlerinde hukukla ballk arz eden devlet modelidir diyebiliriz. Bu hak ve
zgrlklere Anayasamzn 17-40. maddeleri arasnda yer alan dzenlemeleri dahil
edebiliriz. Bu maddeler arasnda yer alan hkmler, demokratik bir toplumda var
olmas gereken hak ve zgrlklerdir.
Anayasamzn temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamas balkl 15.
maddesinde: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve
milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve
laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak vehrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde
snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde
yorumlanamaz.
Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler,
kanunla dzenlenir. hkm yer almaktadr.
Bu hkmle de temel hak ve zgrlklerin kullanlmasndaki snr aka
vurgulanm ve madde hkmnde belirtilen yasaklara aykr davranlara ilikin
yaptrmlarn kanunla dzenlenecei ngrlmtr. Buna gre temel hak ve
zgrlkler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan
haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan
faaliyetler biiminde kullanlamayacak ve Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan
temel hak ve zgrlklerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni
ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacakekildeyorumlanamayacaktr. Bu dzenlemenin dayana, klasik anlamda, bir kimsenin
zgrlnn, dierinin zgrlnn balad yerde bitmesi anlayyla ilgilidir.
Anayasalarda bu tr hkmlerin ngrlmesi hukuk dzeninin salanlmas asndan
bir zorunluluk olup, bu sayede yine kiilerin haklar ve zgrlkleri korunacaktr.
Demokratik bir hukuk dzeninde, kii haklarnn ve zgrlklerinin snrlarnn da
aka belirlenmesi gerekmektedir.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
43/163
32
Sonu olarak, hibir zaman, hibir toplumda snrsz zgrlk diye bir ey
olamayaca, snrsz zgrln anari ve neticede hrriyetsizlik douraca, uzun
boylu aklamay gerektirmeyen bir gerektir. u halde, zgrlklerin var olabilmeleri
ve kii ynnden pratik bir deer ifade edebilmeleri iin, onlarn snrlarnn
belirtilmesi, kullanlma yollarnn gsterilmesi, ayrntl kurallarla erevelenmesi,
ksaca, dzenlenmeleri gerekir63.
Temel hak ve zgrlklerin snrlanmasnda dikkat edilmesi gereken nokta, kii
hak ve zgrlkleri ile mevcut otorite arasndaki hassas dengenin salanmas
sorunudur. Anayasamzn yukarda belitmi olduumuz hak ve zgrlklerininsnrlanmasna ilikin hkmleri bu dengenin salanmaya alldn syleyebiliriz.
c- Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerle lgili ekirdek Alan
Baz olaanst durumlarda temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn
durdurulmas gerekebilir. Bu durumlar genellikle, devletin egemenlii ile ilgili ciddi
skntlarn mevcut olduu ortamlarda ortaya kar. te Anayasamzn Temel Hak ve
Hrriyetlerin Kullan
lmas
n
n Durdurulmas
bal
kl
15. maddesinin 1. f
kras
ndaSava , seferberlik, sk ynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan
doan ykmllkler ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak
ve hrriyetlerin kullanlmas k smen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin
Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.hkm yer almaktadr.
Bu hkm uyarnca, madde metninde belirtilen sava, seferberlik, skynetim
veya olaanst hallerde temel hak ve zgrlklerin kullanlmas durdurulabilecektir.
Ancak burada lllk ilkesine ve milletler aras hukuktan doan ykmllklere
zen gsterilmesi de Anayasal bir zorunluluktur.
Bizim burada belirtmek istediimiz asl konu, demokrasi asndan vazgeilmez
kabul edebileceimiz temel hak ve zgrlklerle ilgili Anayasamzn en g artlar
altnda dahi gvenceye alt durumlardr. Anayasamzn 15. maddesinin 2. fkrasnda
63Kapani, s. 217.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
44/163
33
fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana
gelen lmler dnda, kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn
btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya
zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez;
sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.hkmyer
almaktadr. Madde metninde yer alan dzenleme, her durumda korunmas ve gvence
altna alnmas gereken temel hak ve zgrlklerle ilgili devlete bir grev
yklemektedir. Bu grevin yerine getirilmemesi durumunda, idari yarg asndan
deerlendirme yapldnda, devletin mali sorumluluu sz konusu olacaktr. Madde
metninde yer alan ekirdek alann elerini sralayacak olursak:
Kiinin yaam hakkna dokunulamaz. Maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz. Hi kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerin aklanmaya zorlanmas
mmkn deildir ve bunlardan dolay sulanmas da sz konusu olamaz.
Su ve cezalar geriye yrtlemez. Masumiyet karinesi gereince sululuun tespitine ilikin bir mahkeme
karar olmadka kimse sulu kabul edilemez.
Hukuk sistemimiz asndan ekirdek alanla ilgili anayasal dzenleme olduka
nemlidir. Aslnda bir insana tannmas gereken asgari hak ve zgrlkler bu madde
hkmnde aka dzenlenmitir. rnein, kiilerin dncelerini yarglamak ve buna
bal olarak mahkumiyete hkmetmek gibi bir yanllk, hibir hukuk devletinde veya
kendisini hukuk devleti olarak kabul eden devletlerde sz konusu olamaz.
Yine sz konusu dzenleme uyarnca kiilerin yaam hakkna dokunulmasnn
hibir meru yan olamaz (sava hukukuna uygun mdahaleler dnda) ve bunu
hukukla badatrmak da imknszdr. Aksi durum, tabii hukuk anlayna tamamen
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
45/163
34
aykrdr. yle ki, Aydnlanma Felsefesinin ortaya kndan bu yana insanlarn
yaam hakkn ve gvenliini korumak amacyla farazi bir szlemeye dayal olarak
devlet denilen soyut bir kuruma bir takm yetkiler vermilerdir. Rousseau tarafndan
gelitirilen toplum szlemesi kuramnn, bir yansmasn burada grmek
mmkndr. Her durumda, zellikle kiinin yaama hakk ve hukuki gvenliinin
salanmas gerekmektedir. te bu sebeple, insanlar sahip olduklar zgrlklerin bir
ksmn terk ederek bununla stn bir otoriteyi (devleti) meydana getirmilerdir;
devletin grevi ve varlnn sebebi, bu hak ve zgrlkleri korumaktr. Devlet
iktidarn kullananlar, kiilerin hak ve zgrlklerini gvence altnda tutmakla
grevlidirler; ayrca bu iktidar ktye kullanlamazlar; aksi takdirde szlemeye aykr
hareket etmi olurlar.64
Lockeda ise, temel hak ve zgrlkler asndan ak ifadesini bulan toplum
szlemesi kuramnn ilevi esasnda, dikkat ekmeye altmz ekirdek alanla da
ilgilidir. nk kamu hukukunun en nemli kurumu olan devletin, asl grevinin ne
olduu, bu kuram ile ifade edilebilmektedir. te srf varolu nedeninden dolay, artlar
ne olursa olsun temel hak ve zgrlklerin korunmas
devletin as
l grevidir.2- Uluslararas Hukuktaki Dzenlemeler
A- nsan Haklar Evrensel Bildirisi (HEB)
kinci Dnya Savan takip eden yllarda baskc rejimlere duyulan tepkinin
etkisiyle insan haklarna verilen nem yeniden artmaya balad. Savan brakt derin
aclar, lkeleri uluslararas alanda bir takm admlar atmaya zorlad ve bu nedenle insan
haklar
ve zgrlklerinin belirtildii bir tasar
haz
rlanmas
grevi BM nsan Haklar
Komisyonuna verildi. Komisyon tarafndan hazrlanan tasar 10 Aralk 1948 gn BM
Genel Kurulunda kabul ve ilan edildi65.
nsan Haklar Evrensel Bildirisi hukuki adan balaycl ve zorunlu
uygulanabilirlii bulunmayan bir belgedir. Dolaysyla, bu Bildirinin dnya uluslar
64Arsel, s. 126.65Kapani, s. 62.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
46/163
35
bakmndan etkisi ahlaki niteliktedir. Bu Bildiri, devletlerin i dzenlerinde gzetmeleri
istenen, siyasal alana ilikin evrensel ahlak kodu nerisi olarak tanmlanmaktadr66.
Bununla birlikte, nsan Haklar Evrensel Bildirisi, hukuki balaycl olmasa da tarihi
ve manevi adan byk bir deer tar. Dnya devletlerinin byk ounluunun,
(sonradan BMye ye olan lkeler de Bildiriye katlmlardr) insan haklarna ve
zgrlklerine inanlarn belirtmelerinin ve bu hak ve zgrlkleri kendi lkelerinde
ne kadar eksik ve yetersiz bir lde gerekletirebilmi de olsalar yksek ideal
deerler olarak kabul etmelerinin manevi nemi pek kmsenemez67.
HEB, nsz ve 30 maddeden olumaktadr ve ilan edilen hususlarn insanhaklar ve zgrlkleri asndan ok nemlidir. Aslnda Bildirinin nsz
blmnde, bu Bildirinin amac aka ortaya konulmutur. Buna gre: nsanlk
ailesinin btn yelerinde bulunan haysiyetin ve bunlarn eit ve devir kabul etmez
haklarnn tannmas hususunun, hrriyetin, adaletin ve dnya barnn temeli
olmasna, insan haklarnn tannmamas ve hor grlmesinin insanlk vicdann isyana
sevkeden vahiliklere sebebolmu bulunmasna, dehetten ve yoksulluktan kurtulmu
insanlar
n iinde sz ve inanma hrriyetlerine sahip olacaklar
bir dnyan
n kurulmas
en yksek amalan olarak iln edilmi bulunmasna,
nsann istibdat ve bask ya kar son are olarak ayaklanmaya mecbur
kalmamas iin insan haklarnn bir hukuk rejimi ile korunmas esasl bir zaruret olma-
sna,
Birlemi Milletler haklarnn, Andlamada, insann ana haklarna, insan
ahsnn haysiyet ve deerine erkek ve kadnlarn eitliine olan imanlarn bir keredaha iln etmi olmalarna ve sosyal ilerlemeyi kolaylatrmaa, daha geni bir
hrriyet ierisinde daha iyi hayat artlan kurmaa karar verdiklerini beyan etmi
bulunmalarna.
66Erdoan, s. 191.67Kapani, s. 63.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
47/163
36
ye Devletlerin, Birlemi Milletler Tekilt ile ibirlii olarak insan haklarna
ve ana hrriyetlerine btn dnyaca gerekten sayg gsterilmesinin teminini taahht
etmi olmalarna,
Bu haklar ve hrriyetlerin herkese ayni ekilde anlalmasnn yukardaki
taahhdn yerine getirilmesi iin son derecede nemli bulunmasna gre; BM Genel
Kurulu ibu nsan Haklar Beyannamesini ilan eder68. Sadece, nsznde yer alan
ifadelere dikkat edilecek olsa dahi Bildirinin, insan haklarnn ve zgrlklerinin, en
azndan samimi ifadelerle bunlarn kabul ve ilan edilmi olmas bakmndan nem
tad sylenebilir.
Bildiride yer alan maddeleri ksaca zetlemek gerekirse, Bildiri, nce insann
kiiliine bal haklarn ve siyasal zgrlklerini aklamaktadr.(m.1-22). Bunlar
yaam hakk, kii gvenlii, ikence yasa, klelik yasa, keyfi tutuklamann
nlenmesi, kanun nnde eitlik, konut dokunulmazl, din, vicdan, dnce ve kanaat
zgrlkleri, toplanma ve dernek kurma zgrl, herkesin dorudan doruya veya
seilmi temsilcileri vastasyla lkenin ynetimine katlma hakk, genel ve eit oy
ilkesi gibi temel hak ve zgrlklerdir. Bunun yannda, yerleme ve seyahat zgrl,
zulm karsnda baka lkelere snma ve bu lkeler tarafndan mlteci muamelesi
grmek hakk da Bildiride yer almtr. Evrensel Bildiri, kiinin klasik hak ve
zgrlklerini sraladktan sonra, onu toplumun artlar iinde ele alarak ekonomik,
soysal ve kltrel haklarn aklamaktadr.(m.22-28). Bunlar, sosyal gvenlik hakk,
alma zgrl, dinlenme hakk, salk hakk, eitim ve retim grme hakk gibi
haklardr.69 Son olarak, kiilerin de topluma kar devleri bulunduu belirtilmi, daha
sonra bu haklarn ve zgrlklerin BM ama ve ilkelerine aykr olamayaca hususu
vurgulanmtr.
68 http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/iheb.html, Eriim Tarihi:20.05.2008.69Kapani, s. 67.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
48/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
49/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
50/163
39
yasa (m.4), kii zgrl ve gvenlii (m.5), adil yarglanma hakk (m.6), su ve
cezalarn kanunilii (m.7), zel hayata ve aile hayatna sayg gsterilme hakk (m.8),
dnce, vicdan ve din zgrl (m.9), ifade zgrl (m.10), toplanma ve
rgtlenme hakk (m.11), evlenme ve aile kurma hakk (m.12), hak arama zgrl
(m.13), ayrmclk yasa (m.14), haklarn snrlandrlmasnda ama saptrma yasa
(m.18) olarak saylabilir. Daha sonra kabul edilen Ek Protokoller ile ya gvence altna
alnan haklarn kapsam geniletilmi ya da koruma mekanizmasnn tekniine ilikin
hkmler getirilmitir. AHSne son olarak 13.05.2004 tarihinde 14 nolu Protokol
eklenmitir75. Bu durumda AHS, ana szleme ile 14 adet Ek Protokolden meydana
gelmektedir. Sz konusu Ek Protokoller de Szleme asndan nemli deiiklikleri
iermektedir. rnein bunlardan 1985 tarihli 6 sayl Ek Protokol lm cezasnn
kaldrlmasna ilikindir76.
Anayasamzn 90/4. maddesinde: Usulne gre yrrle konulmu
Milletleraras andlamalar kanun hkmndedir hkmne yer verilmitir. lkemiz de
bu szlemeye taraf olduu iin szleme hkmleri, bizim hukuk sistemimiz asndan
da hkm ifade etmektedir. AHSnde yer verilen hak ve zgrlkler, demokratik birhukuk devletinin mutlaka sahip olmas gereken trdendir.
Ayrca Szlemeye sonradan eklenen nsan Haklar ve Ana Hrriyetleri
Korumaya Dair Szlemeye (Avrupa nsan Haklar Szlemesi) Ek Protokolne (1
nolu) de deinmemiz yerinde olacaktr. nk asl szlemede yer almayan ancak
Anayasamzda kii haklaryla ilgili olarak dzenlenmi olan bir takm haklar, bu
szleme hkmleri ile dzenlenmitir. lkemiz, nsan Haklarn ve Ana
Hrriyetlerini Koruma Szlemesine Ek Protokoln ikinci maddesi 3 Mart 1924 tarih
ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat Kanununun hkmlerini ihlal etmez ihtirazi kaydyla
20.03.1952de szlemeyi imzalamtr77. Sonrasnda 6366 sayl Kanunla kabul edilen
Ek Protokol, 19.03.1954 tarihli 8662 sayl Resmi Gazetede yrrle girerek
75 http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/source/413.asp?lid=tr&id=0, Eriim Tarihi: 05.08.2008.76Erdoan, s. 192.77 Adalet Bakanl Ulusal Yarg A Projesi Mevzuat Program, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
Kararlar Blm, www.adalet.gov.tr, Eriim Tarihi: 20.05.2008.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
51/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
52/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
53/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
54/163
43
C- Dier Uluslararas Dzenlemeler
nsan haklarnn deiik ynlerine ilikin belirli konular kapsayan Birlemi
Milletler kaynakl balca bildiri ve szlemeleri sadece balklar halinde belirtmeyi
uygun grmekteyiz:
Soykrm (Genocide) Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasnalikin Szleme (12 Ocak 1951)
Kadnlarn Siyasal Haklarna likin Szleme (7 Temmuz 1954) Angaryann Kaldrlmasna likin Szleme (17 Ocak 1957) ocuk Haklar Bildirisi (20 Kasm 1959) Smrge Durumundaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine
likin Bildiri (14 Aralk 1960)
Her Trl Irk Ay
r
m
n
n Ortadan Kald
r
lmas
na likin Bildiri (20Kasm 1960)
Btn Kiilerin kenceden ve Bakaca Zulmedici, nsanlk D veyaAalayc Ceza ve lemlerden Korunmasna likin Bildiri (9 Aralk 1975)
Tutuklulara Kar Davrann Asgari Standart Kurallar (13 Mays1977).85
85Kapani, s. 73-74.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
55/163
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
56/163
45
yargnn konumunu kavrayabilmek iin, ncelikle Trkiyede ve Fransadaki idari yarg
sisteminin incelenmesi yerinde olacaktr.
a- Trkdari Yarg Sisteminin Tarihsel Geliimi
dari yargnn lkemizde ortaya k 1868 ylnda ray Devletin kuruluuyla
gereklemitir. ray Devlet, Mithat Paann bakanlnda 10 Mays 1868 tarihinde
faaliyete balamtr. Kurulduu tarihte Osmanl Devletinin en byk Danma
Mercii olan uray Devlet, nceleri yargsal fonksiyonundan ok danma nitelii
bakmndan nem tayordu. ray Devletin, tarihi srete yargsal fonksiyonu giderek
artm ve Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte uray Devletin devam niteliinde olan
Dantayn kurulmasyla birlikte bu kurum, idari yarg alannda 1982 ylna kadar tek
idari yarg mercii olarak grev yapmtr.
Cumhuriyet Dneminde, 1923 ylnda, hkmet tarafndan idari yarg ile grevli
olmak zere yeniden bir ray Devlet kurulmas iin Meclise bir tasar sunulmutur.
Ancak bu tasar yasalamadan 1924 Anayasas kabul edilmi ve bu Anayasann 51.
maddesinde, idare davalarna bakmak ve idari uyumazlklar zmek zere bir
Dantay kurulur hkm yer almtr. Anayasann bu hkmne dayanlarak 669 sayl
ray Devlet Kanunu, 23 Kasm 1925 tarihinde kabul edilmi ve 6 Temmuz 1927
tarihinde Dantay greve balamtr86.
Cumhuriyet Dneminde dilde yaplan yenilikler ve Dil nklab neticesinde eski
bir kelime olan ray Devletin ad Dantay olarak deitirilmitir.
1961 Anayasasnn getirdii ilkelerin altnda yeni bir tasar hazrlanm ve
24.12.1964 tarih ve 521 sayl Dantay Kanunu karlmtr. Gerek bu, gerekse bundan
nceki Dantay yasalarn hazrlanmasnda, Fransz Dantaynn ynetsel yarg
alannda elde ettii deneyimlerden yaralanlmtr. Bugn bizde ynetimin yarg
86 Gzbyk, eref A, Ynetsel Yarg, Turhan Kitabevi, 14. Bask, Ankara 2001, s. 13-14.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
57/163
46
yoluyla denetiminde nemli yeri Dantay almaktadr. Dantay, zellikle Cumhuriyet
dneminde byk gelime gstermitir87.
Son olarak, 1980 Askeri Mdahalesinden sonra 1982 ylnda 2575 sayl
Dantay Kanunu, 2576 sayl Blge dare Mahkemeleri, dare Mahkemeleri ve Vergi
Mahkemelerinin Kuruluu ve Grevleri Hakknda Kanun ve 2577 sayl dari
Yarglama Usul Kanunu yrrle girmitir. Bu tarihe kadar Dantay, idari yarg
alannda faaliyet gsteren tek mahkemedir. Bu tarihten itibaren idari yarg alannda
yerel mahkemelerin de kurulmasyla idari yarg alannda birok gelime kaydedilmi,
Dantayn bir yksek mahkeme olarak belirlenmi olmas nedeniyle temyiz merci olmafonksiyonu nem kazanmtr.
b- Trkdari Yarg Sisteminin Genel Yaps
dari yarg sistemimiz byk lde Fransz idari yarg sistemi rnek alnarak
oluturulmu bir yarg sistemidir. zellikle Cumhuriyet dneminde Fransz
Dantaynn yaps ve itihatlar Trk Dantayn nemli lde etkilemitir.
Anayasamzn 155. maddesinde Dantay, idari mahkemelerce verilen ve
kanunun baka bir idari yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme
merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak
bakar.
(Deiik fkra: 13/08/1999 - 4446/3 md.) Dantay, davalar grmek, Babakan
ve Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar , kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz
artlama ve szlemeleri hakknda iki ay iinde dncesini bildirmek, tzk
tasarlarn incelemek, idari uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri
yapmakla grevlidir.
87Gzbyk, s. 16.
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
58/163
47
Dantay yelerinin drtte , birinci snf idari yarg yarg ve savclar ile bu
meslekten saylanlar arasndan Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu; drtte biri,
nitelikleri kanunda belirtilen grevliler arasndan Cumhurbakan; tarafndan seilir.
Dantay Bakan , Basavc , bakanvekilleri ve daire bakanlar, kendi yeleri
arasndan Dantay Genel Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla drt
yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
Dantayn, kuruluu, ileyii, Bakan, Basavc , bakanvekilleri, daire
bakanlar ile yelerinin nitelikleri ve seim usulleri, idari yargnn zellii,
mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir.
hkm yer almaktadr. Anayasamzda bir yksek mahkeme olarak dzenlenen
Dantay, Trk idari yarg sisteminin belirleyicisi konumunda olan idari yarg merciidir.
Dantay, yerel mahkemelerce verilen kararlarn son inceleme mercii olduu iin, temel
hak ve zgrlklerin korunmasnda ok nemli bir rol stlenmektedir.
Dantayn grevleri, 2575 sayl Dantay Kanununda 23. maddesinde
dzenlenmitir. Dan
tay Kanununun 23. maddesinde: Dan
tay:a) dare Mahkemeleri ile vergi mahkemelerinden verilen kararlar ve ilk derece
mahkemesi olarak Dantayda grlen davalarla ilgili kararlara kar temyiz
istemlerini inceler ve karara balar.
b) Bu Kanunda yazl idari davalar ilk ve son derece mahkemesi olarak karara
balar.
c) Babakanlk veya Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasar ve teklifleri
hakknda grn bildirir.
d) (Deiik bent: 18/12/1999 - 4492/1 md.) Tzk tasarlarn inceler; kamu
hizmetleri ile ilgili imtiyazartlama ve szlemeleri hakknda dncesini bildirir.
e) Cumhurbakanl ve Babakanlk tarafndan gnderilen iler hakknda
grn bildirir.
f) Bu Kanunla ve dier kanunlarla verilen grevleri yapar. hkm yer
-
8/3/2019 Kisi Haklarinin Ve Ozgurluklerinin Korunmasinda Idari Yarginin Rolu the Role of Administrative Court on Protection of
59/163
48
almaktadr.
Bu hkm ile Dantayn yargsal grevi yannda, gr bildirme grevleri de
dzenlenmitir. Ayrca Dantayn baz idari grevleri de bulunmaktadr. Konumuz
asndan nemli olan husus, Dantayn yerel mahkemelerin verdii kararlarn son
inceleme mercii olmas nedeniyle sahip olduu belirleyici roln, kii hak ve
zgrlklerinin korunmas alanna tekabl eden yandr.
Dantayn yan sra idari yarg sistemimizde yerel mahkemeler idare ve vergi
mahkemeleri bulunmaktadr. dare mahkemeleri, genel grevli mahkemelerdir. Adli ve
askeri yargnn grev alanna girmeyen ve kanunlarda baka idari yarg mercilerinin
grevli olduu belirtilmeyen btn uyumazlklar idare mahkemelerince karara
balanr. Vergi m
top related