norweski sposób na rosję. polityka obronna norwegii - wnioski dla

Norweski sposób Na rosjęPolityka obronna norwegii– wnioski dla regionu Morza bałtyckiego

Justyna gotkowska

NUMER 38WARSZAWASTYCZEŃ 2014

Justyna Gotkowska

Norweski sposób Na rosjęPoliTYkA obRoNNA NoRWEGii – WNioSki dlA REGioNU MoRZA bAłTYCkiEGo

Redakcja merytorycznaolaf osica

Redakcja katarzyna kazimierska

Współpraca Anna łabuszewska

opracowanie graficzne PARA-bUCH

dTPGroupMedia

Zdjęcie na okładce Agencja Shutterstock

Mapa i wykresyWojciech Mańkowski

WYdAWCAośrodek studiów wschodnich im. Marka karpia Centre for Eastern Studies

ul. koszykowa 6a, WarszawaTel. + 48 /22/ 525 80 00Fax: + 48 /22/ 525 80 40osw.waw.pl

iSbN 978-83-62936-38-0

Spis treści

TEZY /5

WSTęP /8

I. PoliTYkA obRoNNA NoRWEGii A dAlEkA PółNoC /9

1. Interesy Norwegii /102. Problemy prawne /133. Wyzwania i zagrożenia /15

II. NoRWESkA PoliTYkA obRoNNA: WSPółPRACA i odSTRASZANiE /20

1. Współpraca z Rosją /212. Wzmacnianie obrony zbiorowej w NATO /253. Budowa własnego potencjału obronnego /294. Współpraca w regionie Europy Północnej /35

III. NoRWEGiA A REGioN MoRZA bAłTYCkiEGo /39

Aneks 1. Delimitacja granic morskich Norwegii /43Aneks 2. Udział Norwegii w operacjach zagranicznych /44Aneks 3. Wydatki na cele wojskowe /46Aneks 4. Liczebność i kategorie personelu Norweskich Sił Zbrojnych /47Aneks 5. Aktywność Norweskich Sił Zbrojnych w kraju /49

• Pookresie„uśpienia”pozakończeniuzimnejwojnynorweskaDalekaPółnoc,obejmującaarktyczneobszary(głównie)mor-skiewchodzącewskładjejterytoriumlubpozostającepodjejjurysdykcją,wostatnichlatachponowniestałasiędlaNorwe-giiregionemstrategicznym.Obszartenjesttraktowanyjakotrzecinajbardziejperspektywicznydlasektoraenergetyczne-goregionNorwegii,któryjestistotnytakżedlarybołówstwaoraztransportumorskiegoprzezotwierającysięszlaktrans-portowyPrzejściaPółnocno-Wschodniego.

• ZewzględunadużeznaczenienorweskiejDalekiejPółnocydlarozwojugospodarczego ipozycjiNorwegiina świecieutrzy-maniedostępudozasobówtegoregionuorazicheksploatacjideterminuje norweską politykę gospodarczą i zagraniczną.WyzwaniaizagrożeniadlaszerokopojętegobezpieczeństwategoregionuNorwegiitraktowanesązaśjakopierwszoplano-wezperspektywypolitykiobronnejpaństwa.

• Niektóre z obszarównorweskiej Dalekiej Północy podlegałylub nadal podlegają sporom prawnym, w których głównymadwersarzemNorwegiijestRosja,dlategojestonapostrzega-najakonajważniejszeźródłowyzwańizagrożeńdlanorwe-skiego„miękkiego”i„twardego”bezpieczeństwaorazintere-sówpaństwawregionie.

• Abysprostaćpotencjalnymwyzwaniomizagrożeniomnanor-weskiejDalekiejPółnocy,Norwegiaprowadzipolitykęobron-nąopartąnastrategiiwspółpracy iodstraszania.Współpra-ca koncentruje się na zwiększaniu kontaktów i kooperacjiz Rosją w relacjach transgranicznych, sektorze paliwowymi w sferze wojskowej. Odstraszanie obejmuje utrzymaniawiarygodnościNATOjakosojuszuobronnegoiwzmacnianieobecności Sojuszuw tym regionie, zwiększaniewspółpracywojskowejzUSA,budowęwłasnychzdolnościobronnychpod

kątemdziałańnapółnocykrajuoraz rozwijaniepolityczno--wojskowejkooperacjiwEuropiePółnocnej.Celemnorweskiejpolityki obronnej jest przede wszystkim zminimalizowanieprawdopodobieństwawystąpieniakryzysówikonfliktównaDalekiejPółnocy,któremogąsięokazać„zaduże”dlaNorwe-gii,ale„zamałe”dlaNATO.

• DzisiejszapolitykaodstraszaniarealizowanaprzezNorwegięmajednakinnywymiarniżwczasachzimnejwojny. Utrzy-mywaniewłasnejisojuszniczejobecnościwojskowejnanor-weskiejDalekiejPółnocymabyćczynnikiemstabilizującymi zapobiegającymwystąpieniu jakichkolwiek kryzysów. NiemożejednakprowokowaćdziałańzestronyRosjianipodważaćstabilności i bezpieczeństwaDalekiej Północyprzez rozkrę-caniespiralizbrojeń.PonadtoRosjawnorweskimdyskursiepublicznymnie jestexplicite przedstawiana jakozagrożenie.WedługNorwegiizbytofensywnaretorykamogłabyzagrozićwspółpracyobukrajów.BraktakiejretorykinieprzeszkadzaNorwegii podejmować spójnych i konsekwentnych działańwzakresieodstraszania.

• Skoncentrowanie się na kwestiach bezpieczeństwa na Da-lekiej Północywpływana pewne ograniczenie norweskiegozaangażowaniawojskowego za granicą. Nie oznacza jednakrezygnacji Norwegii z udziału w operacjach zagranicznych(ONZ,NATO,koalicjichętnychczyUE).Udziałwmisjachza-granicznychNorwegianadaltraktujejakobudowaniewłasnejpozycjiwNATOiwrelacjachzsojusznikami.Jednakwwięk-szym stopniu uzależnia swoje zaangażowanie wojskowe odjegowpływunazdolnościdoobronynorweskiegoterytorium,od udzielania mandatu misjom przez Radę BezpieczeństwaONZiodkorzyścipolitycznych.

• Norwegia ostrożnie podchodzi dowspółpracy z sojusznika-mizregionuMorzaBałtyckiegodotyczącejwymiaruobronyzbiorowej w NATO. Z norweskiej perspektywy państwa te

wydają siębyćkonkurentamiNorwegiiwzabiegacho zain-teresowanie, gwarancje bezpieczeństwa i obecność wojsko-wąNATOinajważniejszychsojuszników.Norwegianiepokoisię też,żewzrostnapięćpomiędzyNATOaRosjąwregionieMorzaBałtyckiegomożeodbićsięniekorzystnienarelacjachnorwesko-rosyjskich.Obawiasięrównież,żenorweskiezaan-gażowaniewojskoweczypolitycznewdziałaniaNATOwro-syjskimsąsiedztwie,któreRosjapostrzegajakowrogie,możepowodować reperkusje na Dalekiej Północy.Mimo zdystan-sowanejiostrożnejpostawyOslomożnajednakznaleźćpolawspółdziałania.

• Wymiar dwustronny relacji pomiędzy Norwegią a Polskąw ostatnich latachwydaje się stwarzaćwiększemożliwościkooperacji. Najbardziej perspektywiczna jest pragmatycznawspółpracawojskowo-techniczna. Taka, która przynosi ko-rzyścisiłomzbrojnymiprzemysłomzbrojeniowymobukra-jóworazniemawymowypolitycznej inie stanie sięprzed-miotemkontrowersjiwrelacjachNorwegiizRosją.

• Norweska polityka obronna sformułowana podczas dwóchkadencji lewicowych rządów premiera Jensa Stoltenberga(2005–2013) znajduje w Norwegii ponadpartyjny konsensus.RządPartiiKonserwatywnejiPartiiPostępuwyłonionypowy-borachparlamentarnychnajesieni2013rokuprawdopodobnieniewprowadzidotejpolitykiwiększychzmian.Ponowymrzą-dziemożnasięspodziewaćnawetwzrostunakładównaobron-ność i pewnej korekty reformy sił zbrojnych zwiększającejzdolnościoperacyjnenaDalekiejPółnocy,awwymiarzemię-dzynarodowymewentualnieintensyfikacjiwspółpracyzUSAinieznacznegozwiększeniaudziałuwoperacjachNATO.

WsTęp

Norwegia jest obecnie jedynym krajem zachodnioeuropejskimi „starym”krajemczłonkowskimNATO,dlaktórego tradycyjnywymiarobronyzbiorowejSojuszumadużeznaczenie. Jestrów-nieżjedynymsojusznikiemzEuropyZachodniej,którypostrzegaRosjęjakozagrożeniedlaswojegobezpieczeństwamilitarnego–natzw.DalekiejPółnocy.

WartoprzyjrzećsięwięckształtowaniupolitykiobronnejprzezNorwegię,wtymjejaktywnościwNATOiregionieEuropyPół-nocnej oraz jej działaniomwobec Rosji.W tekście autorka roz-ważarównieżmożliwości iograniczeniapolitycznej,wojskowejitechnicznejwspółpracyzNorwegią.DlapaństwregionuMorzaBałtyckiegopolitykaobronnaNorwegiimożebyćniezwyklecie-kawymprzypadkiemwanalizieporównawczejorazźródłemin-spiracjidlakształtowanianarodowychpolitykobronnych.

I. polITyka obronna norWegII a Daleka północ1

Norwegia jest obecnie jednym z najbogatszych państw świata.Dobrobytbazujenaeksploatacjiropynaftowejigazuziemnegonanorweskimszelfiekontynentalnym,którarozpoczęłasięwlatach70.;sektorpaliwowyprzynosijednątrzeciądochodówdobudżetupaństwaiodpowiadazawięcejniżpołowęeksportu.Równieważ-nedlanorweskiejgospodarkisąrybołówstwoitransportmorski.Utrzymanie rozwoju gospodarczego uzależnione jest w dużejmierzeodzachowaniadostępudotychzasobóworazdobregogo-spodarowanianimi.Wtymkontekście dla Norwegiiwostatnichlatach regionem strategicznym ponownie2 stała się norweska Daleka północ, obejmująca arktyczne obszary (głównie) mor-skie wchodzące w skład terytorium kraju lub pozostające pod jego jurysdykcją3 (zob.Aneks1).Zewzględunazmniejszaniesiępokrywylodowejorazrozwójtechnologicznyobszarytesącorazatrakcyjniejszedlaposzukiwańieksploatacjiropyigazu,dlary-bołówstwaitransportumorskiego.Utrzymaniedostępudotych

1 DalekaPółnoc(norweskanazwaArktyki)jestdefiniowanajakoobszar,gdzieśrednia temperatura najcieplejszych miesięcy roku wynosi poniżej 10˚C;obejmuje obszarwokół Bieguna Północnego oraz przylegającemorzawrazzwyspami,aczęściowostałyląd.

2 Daleka Północ była istotna z punktuwidzenia polityki obronnej NorwegiiiNATOwtrakciezimnejwojny,gdyistniałakoniecznośćzachowaniastrate-gicznej równowagi pomiędzy mocarstwami (USA i ZSRR) na północnymAtlantyku.Wlatach90.nastąpiłastrategicznamarginalizacjaDalekiejPółno-cypołączonazjejdemilitaryzacją.Kwestiepolitykibezpieczeństwazastąpiłtematochronyśrodowiskaizapobieganiawypadkomzwiązanymzwykorzy-stywaniemrosyjskiejelektrownijądrowejiutylizacjązużytegopaliwajądro-wego,składowaniembroninuklearnejorazstacjonowaniemizłomowaniemokrętów podwodnych o napędzie atomowym na Półwyspie Kolskim. ZewzględunabliskośćgeograficznąwypadkitakiemogłybymiećkatastrofalneskutkirównieżdlapółnocnychregionówNorwegii.

3 NorweskaDalekaPółnocobejmuje:norweskiemorzeterytorialneiczęśćpół-nocnych regionów Norwegii (Nordland, Troms i Finnmark); norweską200-milowąwyłącznąstrefęekonomicznąnaMorzuBarentsa iMorzuPół-nocnymorazroszczeniadoszelfukontynentalnegopowyżejgranicy200milmorskichw określonych obszarach arktycznych; archipelag Svalbard orazwyspęJanMayen.

zasobóworaz icheksploatacjadeterminująwdużejmierzenor-weskąpolitykęgospodarczą i zagraniczną. Wyzwania i zagro-żenia dla rozwoju gospodarczego norwegii na Dalekiej pół-nocy traktowane są natomiast jako pierwszoplanowe z per-spektywy norweskiej polityki obronnej. Zewzględunafakt,żeniektóreztychobszarówpodlegałylubnadalpodlegająsporomprawnym,wktórychadwersarzemNorwegiibyłalubnadal jest rosja– jestona postrzegana jako główneźródło wyzwań i za-grożeń dla szeroko pojętego bezpieczeństwa i realizacji nor-weskich interesów w regionie.

1. Interesy norwegii

Aby zrozumieć, jak istotny jest dla Norwegii obszar DalekiejPółnocy, należy przyjrzeć się jego znaczeniu dla trzech głów-nychsektorównorweskiejgospodarki:energetyki,rybołówstwaitransportumorskiego.

Trzeci region energetyczny4. Przemysłpaliwowy (ropynafto-wejigazuziemnego)jestnajważniejszągałęziąprzemysłuwNor-wegii5.W2012rokuwytworzyłon23%PKBigenerował30%przy-chodówpaństwa.Ponadpołowawartościnorweskiegoeksportuzwiązanabyłaztymsektorem.Zgodniezobecnymstanemwie-dzy,nadalnajwiększezasobyeksploatacyjne(remaining reserves)iperspektywiczne(undiscovered)norweskiejropynaftowejigazuziemnegoznajdują sięwobszarzeMorzaPółnocnego,następnieMorzaNorweskiego,adopieropóźniejMorzaBarentsa.WielezłóżnaMorzuPółnocnymmajednakjużzasobąszczytowyokreseks-ploatacji.Bardzoprawdopodobnejestodkryciewiększychpokła-dówsurowcówwMorzuBarentsananorweskiejDalekiejPółnocy

4 Danewtekścieza:NorwegianPetroleumDirectorate,Facts2013–TheNorwe-gian petroleum sector, marzec 2013, s. 19-29,http://npd.no/Global/Engel-sk/3-Publications/Facts/Facts2013/FACTS_2013.pdf

5 Norwegiaw2011rokubyłasiódmymeksporteremiczternastymproducen-tem ropynaftowej na świecie.W tym samym rokuNorwegia była trzecimeksporteremiszóstymproducentemgazuziemnegonaświecie.

–akwentenjestdopierootwieranydlaposzukiwańieksploatacji.Doniedawnabyłyonemożliwetylkowjegopołudniowejczęści6;wpierwszejpołowie2013 roku rządNorwegiiwyraził zgodęnarozpoczęcie poszukiwańw części południowo-wschodniej, któ-rawcześniejbyłaobszaremspornymzRosją.Częśćpółnocnaniejest jeszcze otwarta. Biorąc pod uwagę przyszły przewidywanyspadek wydobycia naMorzu Północnym i Norweskim, akwen Morza barentsa jest traktowany przez norweski przemysł paliwowy jako trzeci najważniejszy i długoterminowo naj-bardziej perspektywiczny energetyczny region norwegii.

rezerwuar zasobów ryb7.Odlat90.wartośćnorweskiegoeks-porturybiowocówmorza(zarównozpołowów,jakihodowli)sys-tematyczniewzrastała,abywlatach2010–2011osiągnąćok.7mldeuro,tj.około6%norweskiegoeksportu.W2010rokuNorwegiabyła drugim eksporterem ryb i owoców morza co do wartościeksportuna świecie, sprzedając około 90% całej swojej produk-cji8.90%norweskichpołowówdokonywanejestnazasobachryb,któreodławiająrównieżinnepaństwa.JesttoprzedewszystkimRosjanaMorzuBarentsa ikrajeUEnaMorzuPółnocnymiNor-weskim.ZRosjąNorwegiadzielinaDalekiejPółnocyzasobydor-szaatlantyckiego,plamiakaigromadnika.Wprzypadkudorszaodłowy przeznaczone na eksport dokonywane sąwwiększościztychwłaśniezasobów.GromadnikiidorszestanowiływNorwe-giiw2011rokudrugiitrzeciodławianygatunekryb.Ztegowzglę-

6 Wprzypadkutzw.południowegoMorzaBarentsaobecniewydobywanejesttylkojednozłoże(gazuziemnego,Snøhvit),w2013rokumasięrozpocząćeksploatacjakolejnego(złożeropynaftowejigazuziemnegoGoliat),za5–10latmasięrozpocząćeksploatacjazłóżSkrugardiHavis(ropanaftowaigazziemny).

7 Daneza:NorwegianMinistryofFisheriesandCoastalAffairs,FactsaboutFi-sheriesandAquaculture2012,http://www.regjeringen.no/upload/FKD/Brosjyrer%20og%20veilednin-ger/2012/FKD_Fiskeri_Havbruk_2012_eng_web.pdf

8 Norwegiaznajdowałasięw2010rokunadziesiątymmiejscunajwiększychkrajówpodwzględemtonażupołowóworazhodowlirybiowocówmorza.

duMorze barentsa jest istotnym akwenem dla norweskiego rybołówstwa.

nowy morski szlak transportowy.Zmianyklimatyczneizwią-zaneznimitopnieniepokrywylodowejwobszaracharktycznychstwarzająnowemożliwościdlatransportumorskiegonaDalekiejPółnocy. Otwierające się Przejście Północno-Wschodnie (Norte-astPassage/NorthernSeaRoute)skracaszlakmorskizEuropydoAzji(Rotterdam–Szanghaj)ook.5tys.kmiz30do14dniwporów-naniuztradycyjnątrasąprzezKanałSueski.Przejścieprzebiegagłówniewzdłużrosyjskich,alerównież–nadrodzedokontynen-talnejEuropy–norweskichwybrzeży.Wprawdziewnajbliższychdwóchdekadachprawdopodobnieniestaniesiępoważnąkonku-rencjądlatradycyjnejtrasy,możejednakszczególniewmiesiącachletnichstanowićdlaniejalternatywę.Powodamiograniczonegojejwykorzystaniasąutrzymującesiętrudnewarunkiżeglugowezwiązaneznieprzewidywalnąstałąipływającąpokrywąlodową,wymaganiatechnicznedlastatkówpływającychpotychwodach,małagłębokośćniektórychodcinkówszlakuorazdopierorozbu-dowującasięinfrastrukturamorska,portowaisystemratownic-twamorskiego9.Wedługprognozwprzyszłychlatachstopniowowzrośnie jednak liczbawykorzystującychtę trasęfrachtowców,tankowcówigazowców(zewzględunazwiększonąeksploatacjęzłóżwobszarzearktycznym),ponadtostatkówrybackichoraztu-rystycznych10.norwegia przygotowuje się zatem na to, że ruch statków wzdłuż jej wybrzeża będzie sukcesywnie wzrastał.

9 HarriMikkola,JuhaKäpylä,ArcticEconomicPotential:Theneedforacom-prehensiveandrisk-awareunderstandingofArcticdynamics,FIIABriefingPaper127,kwiecień2013,s.6;http://www.fiia.fi/en/publication/337/

10 W2012rokucałątrasęPrzejściaPółnocno-WschodniegozEuropydoAzjipoko-nało46statkówprzytonażuprzewozów1,2mlnton.W2011rokubyłyto34sta-tkiprzytonażuprzewozów820 tys.ton;w2010roku4statkii111tys.ton.Zob:TrudePettersen,PreparingforrecordseasononNorthernSeaRoute,BarentsObserver,06.06.2013,http://barentsobserver.com/en/business/2013/06/preparing-record-se-ason-northern-sea-route-06-06

2. problemy prawne

Niektóre z obszarów na norweskiej Dalekiej Północy podlegałylubnadalpodlegająsporomprawnym,wktórychNorwegiapre-zentujeinnestanowiskoniżpaństwatrzecie–przedewszystkimRosja.Obszarytesąistotnedlarybołówstwaimogąmiećznacze-niedlasektorapaliwowegowprzyszłości.

Jeszczedo2010rokujednymzgłównychproblemówwrelacjachnorwesko-rosyjskichbyłbrakdelimitacji norwesko-rosyjskiej granicy morskiej wpołudniowo-wschodnimobszarzeMorzaBa-rentsaiwOceanieArktycznym.Trwającyodlat70.spórdotyczyłwytyczeniawyłącznych stref ekonomicznych11 i rozgraniczeniaszelfukontynentalnego12obupaństw.Zakończyłsięw2010rokupodpisaniemumowyowytyczeniugranicymorskiejiwspółpra-cy,aw2011rokujejratyfikacją.Sporneterenyzostałypodzielonemniejwięcejporówno,ustalonorównieżprocedurywspółpracydotycząceeksploatacji złóż ropynaftowej i gazuziemnego,któ-rerozciągałybysiępoobustronachgranicynorwesko-rosyjskiej.Tymsamymjednozpotencjalnychzarzewinorwesko-rosyjskichkryzysów,związanychm.in.zeksploatacjąsurowcówczyzrybo-łówstwemnaDalekiejPółnocy,zostałoopanowane.

W2006rokuNorwegiawysunęła takżeroszczenia do eksplo-atacji szelfu kontynentalnego rozciągającego siępozagranicę

11 W200-milowejwyłącznejstrefieekonomicznejdanepaństwoposiada„pra-wasuwerennedobadania,eksploatacji,ochronyigospodarowaniazasobaminaturalnymi (żywymi imineralnymi) oraz jurysdykcjęw zakresie ustana-wianiaiużytkowaniasztucznychwysp, instalacji iurządzeń,morskichba-dańnaukowych i ochrony środowiskamorskiego”.Zob.:RemigiuszBierza-nek,JanuszSymonides,PrawoMiędzynarodowePubliczne,Warszawa2005,s.226.

12 ZgodniezKonwencjąPrawaMorza(UNCLOS)z1982rokuprawadoeksplo-atacji szelfu kontynentalnego mogą rozciągać się powyżej standardowych200milmorskich(strefyekonomicznej)tam,gdzieszelfkontynentalnyroz-ciągasiępozatęgranicę.

200milmorskichna Dalekiej północy13. Złożyła odpowiedniedokumenty do Komisji Granic Szelfu Kontynentalnego, któraw 2009 rokuwydała swoje rekomendacje.Wewniosku z 2006roku Norwegia nie wykluczyła wprawdzie dalszych roszczeń,jednakwydaje się, że kwestie dostępuNorwegii do szelfu kon-tynentalnego rozciągającego się poza granicę 200milmorskichwobszarzearktycznymsąjużwdużejmierzewyjaśnione,przy-najmniejwrelacjachnorwesko-rosyjskichpopodpisaniuumowyw2010roku.Należyjednakzaznaczyć,żeinne kraje „arktycz-ne”–Rosja,Kanada,Dania,USA–roszcząsobieprawodoszelfukontynentalnegowobszarzearktycznym,rozciągającegosiępozastandardowe200milmorskichizłożyłylubzapowiedziałyzłoże-nieodpowiednichdokumentów.Podbudowująteżswojeroszcze-nia odpowiednimidziałaniamiwArktyce,np. rozbudowązdol-ności i infrastrukturywojskowej. Jednocześniejednakww.pięćpaństw przyjęłow 2008 roku deklaracjęw Ilulissat o regulacjikwestiispornychwArktycenagruncieprawamiędzynarodowe-goibezjednostronnychdziałań.

Największym problemem dla Norwegii na Dalekiej Północyi w relacjach norwesko-rosyjskich pozostała kwestia reżimu prawnego obszarów morskich i szelfu kontynentalnego wo-kół archipelagu svalbard.OdpodpisaniaTraktatuSpitsbergeń-skiegow1920rokuwyspytesąpodzwierzchnictwemNorwegii,jednakzpewnymiograniczeniami14.Spórtoczysięointerpreta-cjętraktatuwkwestiiobszarówmorskichiszelfukontynental-

13 Do tzw.LoopHolenaMorzuBarentsa,BananaHolenaMorzuNorweskimiWesternNansenBasinnaOceanieArktycznym.

14 Wszyscysygnatariuszetraktatumająrówneprawowdostępiedoarchipela-gu–eksploatacjikopalin,łowiectwa,rybołówstwaiprowadzeniabadańna-ukowych.Norwegiawramachochronyśrodowiskanaturalnegoarchipelagumożeregulowaćtakąaktywność jedyniepoprzezwymógstosowaniasiędonorweskichregulacjiśrodowiskowych.Niemajednakprawanakładaćpodat-kównadziałalnośćekonomicznąnaSvalbardzie,opróczpodatkówpokrywa-jącychkosztyadministrowaniaarchipelagiem.Traktatzakazujerównieżbu-dowyiutrzymywaniabazmarynarkiwojennejiinfrastrukturywojskowejnaarchipelagu oraz wykorzystywania terytorium Svalbardu do prowadzeniadziałańwojennych.

negowokółarchipelagu.Norwegiainterpretujetraktatdosłow-nie iuważa,żerówneprawawdostępiedoSvalbardu(głównieniedyskryminacji w zakresie dostępu do zasobów oraz brakupodatkówopróczopłatadministracyjnych)dotycząwyłączniete-rytoriumlądowegoimorzaterytorialnegozgodniezuznawanymwówczasprawemmiędzynarodowym.Uważa,żeobszarmorskiiszelfkontynentalnypowyżej12-milowejgranicymorzateryto-rialnegopodlegająjurysdykcjiisuwerennymprawomNorwegii.Zgodnieztąinterpretacjąw1977rokuNorwegiaustanowiławo-kół Svalbardu 200-milową strefę ograniczonego rybołówstwa.Niektórzysygnatariuszetraktatu,zRosjąnaczele15,interpretująjednaktraktatintencjonalnie iuważają,że jegopostanowieniaodnosząsięrównieżdo200-milowegoobszaruwokółarchipela-gu.Według tej interpretacji Svalbard powinienmieć 200-milo-wą strefę ekonomiczną zgodnie z obowiązującymmiędzynaro-dowymprawemmorza,dostępnądlasygnatariuszytraktatunarównychprawach.NieuznajątymsamymstanowiskaNorwegii,austanowieniestrefyograniczonegorybołówstwawokółarchi-pelaguoceniająjakokrokjednostronnyinielegalny.

3. Wyzwania i zagrożenia

ZewzględunadużeznaczenieDalekiejPółnocydlarozwojugo-spodarczegoNorwegiiijejpozycjinaświecie,wyzwaniaizagro-żeniadla szerokopojętegobezpieczeństwa i interesówpaństwawtymregionietraktowanesąjakopierwszoplanowezperspek-tywy polityki obronnej. Rosja jest przy tym postrzegana jakogłówneichźródło.

Wzakresietzw.miękkiego bezpieczeństwawyzwaniaizagro-żeniazwiązanesąznegatywnymikonsekwencjamieksploatacji

15 RównieżIslandia,HiszpaniaorazWielkaBrytania.WtrakciezimnejwojnyzwiększonegeopolityczneznaczenieDalekiejPółnocydlaNATOpowodowa-ło, że sojusznicyNorwegii byli bardziej skłonni do akceptacji lub przynaj-mniejpowstrzymywaniasięodpodważanianorweskiejinterpretacjiprawamiędzynarodowego.

zasobównaturalnychczyzwiększonegotransportumorskiegonaDalekiejPółnocy.Dotyczy tozarównokatastrofprzemysłowychzagrażających arktycznemu ekosystemowi (wycieki gazu ziem-nego i ropy naftowej z platformwiertniczych czy tankowców/gazowców),jakiwypadkówzagrażającychzdrowiuiżyciuludzi(wypadki na platformach wiertniczych, kolizje i uszkodzeniastatkównawodach arktycznych).DlaNorwegii – jakopaństwadążącegodoutrzymaniaswojejjurysdykcjiiprawsuwerennychnatychobszarachorazaspirującegodoodgrywaniaistotnejroliwArktyce–oznaczatokoniecznośćstałegomonitorowaniaipa-trolowaniaobszarówmorskichorazzapewnieniaskutecznegora-townictwamorskiego16.Te „miękkie”wyzwaniawpływająwięcde facto narozwójzdolnościnorweskichsiłzbrojnych.

Norwegiaobawiasięrównieżwyzwańizagrożeńzzakresutzw.twardego bezpieczeństwa. Przede wszystkim związane sąone z kontrowersjami dotyczącymi reżimuprawnego obszarówmorskichiszelfukontynentalnegowokółarchipelaguSvalbard.po pierwsze,dotycząkwestiipołowówrybw200-milowejnor-weskiej strefie ograniczonego rybołówstwa wokół Svalbardu,nieuznawanejm.in.przezRosję.Wostatnichlatachconajmniejkilkukrotniezdarzałysię incydenty,wktórychnorweskaStrażWybrzeża„aresztowała”rosyjskiekutry,wedługNorwegiiniele-galniełowiącewtejstrefie17,cokażdorazowowywoływałoostrereakcje Rosji. Norwegia obawia się sytuacji, w której rosyjskikuterrybacki łowiącynielegalniewstrefieuzyskaochronęjed-nostkirosyjskiejmarynarkiwojennej,przypadkowo lubcelowoznajdującej sięwpobliżu. CzyNorwegia zgodzi sięw takiej sy-

16 JonasGahrStøre,TheHighNorthandtheArctic:TheNorwegianPerspective,The Arctic Herald,2/2012,15.06.2012,http://www.regjeringen.no/nb/dep/ud/aktuelt/taler_artikler/jgs_taler_artikler/2012/nord_arktis.html?id=685072

17 Kystvakten–StrażWybrzeża jestczęściąNorweskiejMarynarkiWojennej,atymsamymjestpodporządkowanaMinisterstwuObrony.Jejgłównymza-daniemjestmonitorowanierybołówstwawnorweskiejstrefieekonomicznejorazstrefieograniczonegorybołówstwawokółSvalbardu.W2005rokudo-szłodowejścianapokładnorweskichinspektorówi„ucieczki”kutrazNor-wegamidorosyjskiegoportu.

tuacjinapodważeniejejjurysdykcjinaobszarzemorskimwokółSvalbardu, czynorweskaStrażWybrzeża zareaguje, a jeśli tak,to jakiemogą być tego konsekwencje? Ponadto, ewentualne za-ostrzenie sporów o interpretację reżimu prawnegowokół Sval-bardumogłobyprzełożyćsięrównieżnabojkotdwustronnychre-gulacjirybołówstwamorskiegonaDalekiejPółnocy18.po drugie,problemymogądotyczyćeksploatacjisurowcównaturalnychnaszelfiekontynentalnymwokółSvalbardu.Do tejporyNorwegia(aniżadne innepaństwo)nieprowadziła tamposzukiwań. Jeślijednak zostaną tamodkryte istotne złoża, nie jestwykluczone,żesygnatariuszeTraktatuSpitsbergeńskiego(wocenieNorwegiigłównieRosja)mogądomagaćsięniedyskryminacyjnegodostępudoposzukiwańiwydobyciaorazuiszczania(minimalnych)„sval-bardzkich”, a nie „norweskich” (dosyć wysokich) podatków19.WzwiązkuztymNorwegiaobawiasięposunięćRosjiikoniecz-nościobronyswoichprawsuwerennychnaszelfiekontynental-nymwokółSvalbardu.Cosięstanie,jeślirosyjskafirmapowołu-jącsięnarosyjskąwykładniętraktatu,rozpoczniepraceposzuki-wawczo-wydobywczew200-milowejstrefiewokółarchipelagu,awsporywłącząsięrosyjskiewładze?

rosja jest najważniejszym aktorem w norweskich scena-riuszach kryzysów na Dalekiej północy – w zakresie bez-pieczeństwa „miękkiego” (ze względu na dosyć niskie i nie-przestrzegane rosyjskie standardy bezpieczeństwa pracy), jak i „twardego”. PostrzeganieRosjijakopotencjalnegoagresora

18 NaMorzuBarentsa takawspółpraca zRosją toczy się od lat 70.; coroczniepodpisywane są umowy ustalające kwoty połowowe i podział procentowyodłowów konkretnych gatunków ryb. Załamanie tej kooperacji skutkująceincydentamizkutramirybackimiwydajesięjednakmniejprawdopodobnymscenariuszem.Wczasiezimnejwojny,nawetwokresienapiętychrelacjipo-międzyWschodemaZachodem,kwestietebyłysprawnieregulowane.

19 BritFløistad,ControversyovertheLegalRegimeoutsiderSvalbard’sTerrito-rialWaters,DNAKSecurityBrief6-2008,FOCUSNORTH6-2008,TheNorwe-gian Atlantic Committee,http://www.atlanterhavskomiteen.no/files/atlan-terhavskomiteen.no/Documents/Publikasjoner/Fokus%20Nord/FN%206-2008.pdf

umocniłosięwlatach2007–2008.Wpływnatomiałokilkaczyn-ników.W2007rokuRosjawznowiłalotybombowcówstrategicz-nychwpobliżugranicprzestrzenipowietrznejNorwegii.WtymsamymrokuekspedycjarosyjskaumieściłaflagęRosjinaBiegu-niePółnocnymnadnieOceanuArktycznego, co jasnopokazałorosyjskieambicjeiroszczenia.Zkoleiwojnarosyjsko-gruzińskaz2008rokuzademonstrowałaNorwegii,żewceluobronyswoichinteresówistrefywpływówwnajbliższymsąsiedztwieRosjajestzdolnadoużycia siły.Do tegodochodzimodernizacja i reformarosyjskich sił zbrojnychwraz z prowadzeniemprzeznie inten-sywnych(iofensywnych)ćwiczeńwojskowych.WkonsekwencjiNorwegiazaczęłakoncentrowaćuwagęnaDalekiejPółnocy,oba-wiającsię:

• testowania przez Rosję gotowości Norwegii do obrony nor-weskiejjurysdykcjiiprawsuwerennychnaDalekiejPółnocy,szczególnienaobszarachwokółSvalbardu;

• podważania norweskiej interpretacji obowiązywania jurys-dykcji iprawsuwerennychNorwegiiwokółSvalbarduprzezdziałaniarosyjskie,któreprzezprzypadeklubcelowomogły-byeskalować,doprowadzającdokryzysuzużyciemśrodkówmilitarnych;

• wywieraniaprzezRosjępresjizgroźbąwykorzystaniaśrod-ków militarnych w celu zmuszenia Norwegii do podjęciaokreślonychdecyzjilubdziałańnaDalekiejPółnocy;

• testowaniaprzezRosjęreakcji igotowościNATOdoudziela-niapaństwomczłonkowskim (Norwegii) pomocywojskowejwróżnychsytuacjachzagrożenia,takżetakich,któretrudnozakwalifikowaćjakospełniającekryteriaart.5TraktatuWa-szyngtońskiego.

Wydajesię,żedokryzysówwrelacjachnorwesko-rosyjskichmo-głobydojśćwnastępującychprzypadkach:gdybyzostałyodkryte

dużeiłatwodostępnezłożasurowcównaturalnychw200-milowejstrefiewokółSvalbardu;gdybyrosyjskiewładzechciałyzademon-strowaćambicjemocarstwoweRosjiwprzypadkuzaostrzeniasy-tuacjimiędzynarodowejiewentualnychkonfliktówzZachodemw innychregionach;gdybychciałyodwrócićuwagęrosyjskiegospołeczeństwaodproblemówwewnętrznychwprzypadkudesta-bilizacji politycznej, społecznej czy gospodarczej; czy też gdybyNorwegia podjęła działania w swojej polityce bezpieczeństwa,obronnejlubgospodarczej,któreistotnieuderzyłybywrosyjskieinteresy.norwegia nie obawia się jednak rosyjskiej inwazji w zimnowojennym stylu, ale ograniczonych, punktowych ataków militarnych, które w połączeniu z instrumentami niemilitarnymi (ataki cybernetyczne, ataki terrorystycz-ne, kampanie dezinformacyjne) miałyby służyć osiągnięciu określonych celów politycznych i gospodarczych.

II. norWeska polITyka obronna: Współpraca I oDsTraszanIe

aby sprostać potencjalnym wyzwaniom i zagrożeniom na norweskiej Dalekiej północy, norwegia realizuje politykę obronną opartą na strategii współpracy i odstraszania. Poli-tykawspółpracyodnosisiędozwiększaniakontaktówikooperacjiorazbudowyzaufaniazRosją,zarównowrelacjachdwustronnych,jakiwgroniepaństwarktycznych.Politykaodstraszaniaobejmu-jezaśwzmacnianiewiarygodnościNATOjakosojuszuobronnego,zwiększaniewspółpracywojskowejzUSA,budowęwłasnychzdol-nościobronnychorazrozwijaniepolityczno-wojskowejkooperacjiwEuropiePółnocnej.celem norweskiej polityki obronnej jest przede wszystkim zminimalizowanie prawdopodobieństwa wystąpienia kryzysów i konfliktów na Dalekiej północy, któ-re mogą się okazać „za duże” dla norwegii, ale „za małe” dla naTo20. W przypadku „małego” kryzysu Norwegia – jako nie-duże państwo o relatywnie niewielkim potencjale wojskowym,zkontrowersyjnąinterpretacjąreżimuprawnegowokółSvalbarduiniepewnościącodoreakcjiNATO21–mogłabyznaleźćsięnaprze-granej pozycji. Dzisiejsza polityka odstraszania realizowana przez norwegię ma jednak inny wymiar niż w czasach zimnej wojny. Utrzymywanie własnej i sojuszniczej obecności woj-skowej na norweskiej Dalekiej północy ma być czynnikiem stabilizującym i zapobiegającym wystąpieniu jakichkolwiek kryzysów. nie może jednak prowokować działań ze strony ro-syjskiej i podważać stabilności i bezpieczeństwa Dalekiej pół-nocy przez rozkręcanie spirali zbrojeń22.

20 Gen.SverreDiesen,wlatach2005-2009SzefObronyNorweskichSiłZbroj-nych,wwywiadziedlaANB-NTB,Vilhaproffereforsvar,24.06.2013,http://www.an.no/nyheter/article6727944.ece

21 Ze względu na wspomniane kontrowersje oraz prawdopodobne działania,któremogłybybyćróżnieinterpretowane,jeślichodziozastosowanieart.5TraktatuWaszyngtońskiego.

22 SvenC.Holtsmark,Towards cooperationor confrontation?Security in theHigh North, Research Paper No. 45, NATO Defense College, luty 2009,s.11,http://www.ndc.nato.int/research/series.php?icode=1

TakformułowanapolitykaobronnaznajdujewNorwegiiponad-partyjnykonsensus,ajejrezultatyocenianesąjakopozytywne.RządPartiiKonserwatywnejiPartiiPostępuwyłonionypowybo-rachparlamentarnych,któreodbyłysięwewrześniu2013roku,prawdopodobnieniewprowadzidoniejwiększychzmian.Rów-nieżztegowzględu,żeostatni„Długoterminowyplanobronny”norweskiegoMinisterstwa Obrony został przyjęty przez parla-mentw 2012 roku i definiuje priorytety polityki obronnej orazkierunkirozwojuarmiinalata2013-2016.Cowięcej,największapartiakoalicyjna–PartiaKonserwatywnawydajesięprzykładaćwiększąwagędopolitykiobronnejniżpoprzednisocjaldemokra-tycznyrządStoltenberga.Porządziezudziałemkonserwatystówmożnasięwięcspodziewaćnawetwzrostunakładównaobron-nośćipewnejkorektyreformysiłzbrojnychzwiększającejzdol-nościoperacyjnenaDalekiejPółnocy,awwymiarzemiędzynaro-dowymewentualniezacieśnieniawspółpracyzUSAinieznacz-negozwiększeniaudziałuwoperacjachNATO23.

1. Współpraca z rosją

biorąc pod uwagę priorytet norweskiej polityki obronnej, tj. niedopuszczenie do wystąpienia kryzysów czy konflik-tów na Dalekiej północy, współpraca z rosją w obszarach arktycznych ma minimalizować to ryzyko oraz budować sieć kontaktów i wzmacniać wzajemne zaufanie.WrelacjachdwustronnychNorwegiadążywięcdokonsensualnego rozwią-zywania sporów, które mogłyby stać się zarzewiem kryzysówowymiarzemilitarnym.Jakoprzykładmożnawymienićpodpi-sanieidwustronnąratyfikacjęw2010i2011rokunorwesko-rosyj-skiejumowyowytyczeniugranicymorskiejiowspółpracyorazuzgodnieniedwustronnegoreżimuregulacjipołowównaMorzuBarentsa.Tworzeniesiecikontaktówmazaś–wprzypadkuwy-

23 Politisk platform for en regering utgått av Høyre og Fremskrittspartiet,07.10.2013, s. 39-40,http://www.hoyre.no/filestore/Filer/Politikkdokumen-ter/plattform.pdf

stąpieniakryzysów–niedopuścićdoicheskalacjipoprzezwyko-rzystanieistniejącychkanałówkomunikacji.Maprzyczyniaćsięrównieżdotworzeniapozytywnegoobrazupartnerapoobustro-nach.Tunorweskiedziałaniasąprowadzonewtrzechobszarach:społecznym,gospodarczymiwojskowym.

Norwegia dąży do zintensyfikowania norwesko-rosyjskich kontaktów transgranicznych w celu zwiększania zaufaniaoraz rozwijania współpracy norweskich i rosyjskich regionównaDalekiejPółnocy. Dotyczytosferykulturalnej,gospodarczej,atakżespołecznej.W2010rokunaDalekiejPółnocywprowadzo-no pierwszyw strefie Schengenmały ruch bezwizowy z Rosją(NorwegianależydoSchengenmimobrakuczłonkostwawUE)24.Obiestronywprowadziłyrównieżułatwieniawizowedlapozo-stałych obywateli.W sektorze paliwowym Norwegia traktujeswójpotencjał technologiczny idoświadczeniewrealizacjipro-jektów offshore jako kapitał nie tylko gospodarczy, ale równieżpolityczny.Od2012rokurozwijaprojektywspółpracyzrosyjski-mikoncernamiwposzukiwaniu i eksploatacji złóż zarównonarosyjskim, jak inorweskimszelfiekontynentalnym25.Zpunktuwidzenia Norwegii projekty te mają być w przyszłości na tyleopłacalne(również)dlaRosji,abywywoływaniekryzysówwsto-sunkachzNorwegiąwiązałosięzezbytdużymikosztamizała-maniawspółpracyenergetycznej.Wsferzewojskowej Norwe-

24 Znorwesko-rosyjskimprzejściemgranicznymwStorskog/Borisglebsk.Zob.:ThomasNilsen,FirstopeningintheSchengen-regimewithRussia,BarentsObserver,02.11.2010,http://barentsobserver.com/en/first-opening-schen-gen-regime-russia

25 Wmaju2012rokukoncernRosnieft’podpisałumowęowspółpracyznorwe-skimStatoil(jegowiększościowymudziałowcemjestnorweskirząd),dziękiktórej Statoil otrzymał 33,4%udziałówwkilku złożachw rosyjskiej częściMorzaBarentsaoraznaMorzuOchockim.Napodstawietejumowywmaju2013rokukoncernRosnieft’otrzymał20%udziałówwjednejkoncesjinapo-szukiwanieieksploatacjęzłóżwnorweskiejczęściMorzaBarentsa.PonadtorosyjskiŁUKoilotrzymałudziaływdwóchkoncesjach.Zob.:ThomasNilsen,Statoil,RosneftsignlandmarkBarentsSeadeal,BarentsObserver,05.05.2012,http://barentsobserver.com/en/energy/statoil-rosneft-sign-landmark-barents--sea-deal

giadążybudowaniakanałówkomunikacji,zarównonapoziomiepolitycznym–pomiędzyministerstwamiobronyidowództwamisiłzbrojnych,jakioperacyjnym–pomiędzyjednostkamiobusiłzbrojnychnaDalekiejPółnocy.Celemjestumożliwieniewraziekryzysukomunikacjinaobupoziomach,takabyuniknąćniepo-rozumień,któremogłybyeskalować,doprowadzającdokonflik-tów zwykorzystaniem środkówmilitarnych.Norwegia od 2011rokuintensyfikujekontaktywojskowenaszczebluszefówresor-tówobronyisiłzbrojnych26.Od2010rokuodbywająsięrokrocz-nienorwesko-rosyjskiećwiczeniawojskowePOMOR,wktórychbiorąudziałgłówniejednostkimarynarkiwojennejobupaństw(choć również sił powietrznych), ćwicząc m.in. komunikacjęiproceduryorazoperacjeratownictwamorskiego27.

z punktu widzenia norwegii równie ważna jest współpraca angażująca pozostałych aktorów na Dalekiej północy,w ra-mach tzw. arktycznej piątki (Norwegia, Dania/Grenlandia, Ka-nada,USA,Rosja)czyRadyArktycznej(włączającejteżSzwecję,Finlandię i Islandię). Stabilność i bezpieczeństwo norweskiejDalekiej Północy są bowiempołączone ze stabilnością i bezpie-czeństwem całego obszaru arktycznego. Celemwspółpracy jeststworzenie takich mechanizmów zarządzania Arktyką, któreosłabiająpokusęrywalizacjipolitycznejpozaramamiorganizacji

26 Wpaździerniku2011rokugen.HaraldSunde, jakopierwszynorweskiSzefObronyzłożyłwizytęwRosji.Wlutym2013rokunorweskaministerobrony,Anne-GreteStrøm-Erichsen,odwiedziłaRosję–ostatniatakawizytaodbyłasię10lattemu.Wmarcu2012rokuwNorwegiiwizytęzłożyłwiceministerobronyFR,AnatolijAntonow.Prawdopodobniejeszczew2013rokuplanowa-najestwizytarosyjskiegoministraobrony.Zob.:TrudePettersen,Closermi-litary cooperation between Norway and Russia, BarentsObserver, 14.02.2013,http://barentsobserver.com/en/security/2013/02/closer-military-cooperation-between-norway-and-russia-14-02

27 Po raz pierwszy ćwiczenia POMOR odbyły się w 1994 roku, następnew2010roku.PozatymnorweskieirosyjskiejednostkiprowadząćwiczeniaBARENTSdotycząceratownictwamorskiegoiwspółpracywprzypadkuwy-ciekówropynaftowej.TrudePeterssen,Norwegian-RussianPOMOR-2013na-valexercisestartsthisweek,BarentsObserver,07.05.2013,http://barentsobse-rver.com/en/security/2013/05/norwegian-russian-pomor-2013-naval-exercise-starts-week-07-05

iprawamiędzynarodowego,atymsamymprzeciwdziałająmilita-ryzacji28.W2008rokuarktycznapiątkaprzyjęładeklaracjęwIlu-lissatoregulacjikwestii spornychwArktycenagruncieprawamiędzynarodowego.ZkoleipaństwaRadyArktycznejw2011rokupodpisałyumowędotyczącąkooperacjiwzakresieratownictwamorskiego, aw 2013 roku owspółpracyw zwalczaniu skutkówwyciekówropynaftowej.Wczerwcu2013rokuszefowiesztabówgeneralnychpaństwRadyArktycznejzdecydowaliozwiększeniuwspółpracy wojskowej w zakresie monitorowania przestrzenimorskich orazwspólnych ćwiczeńwojskowych29.W formatachwielostronnychzudziałemRosjiprowadzonesąrównieżćwicze-nia wojskowe (np. amerykańsko-norwesko-rosyjskie ćwiczeniaNorthernEagle).

Istotne jest, że rosja w norweskim dyskursie publicznym nie jest explicite przedstawiana jako zagrożenie. Politycy, woj-skowi i eksperciwoląmówićraczejoutrzymaniu integralnościterytorialnejisuwerennościnaDalekiejPółnocyorazokoniecz-ności posiadania zdolności do egzekwowania norweskiej jurys-dykcji i praw suwerennych. W dyskursie publicznym reformaimodernizacjarosyjskiejarmii,wznowienie lotówbombowcówstrategicznychićwiczeńwojskowychnaDalekiejPółnocyczęstookreślanesąrównieżjako„powrótdonormalności”sprzedzała-maniarosyjskichsiłzbrojnychwlatach90.JednocześnieNorwe-giajestświadomakonsekwencjizmieniającejsięsytuacjinaDale-kiejPółnocydlaswojejpolitykiobronnej.Uważajednak,że zbyt ofensywna retoryka mogłaby zagrozić norwesko-rosyjskiej współpracy. brak takiej retoryki nie przeszkadza norwegii podejmować spójnych i konsekwentnych działań w zakresie odstraszania.

28 OlafOsica,DalekaPółnocjakonowyobszarwspółpracyirywalizacji,Nowa Europa. Przegląd Natoliński,NrI(4)/2010,s.13.

29 Gerard O’Dwyer, Arctic nations set cooperation guidelines, Defense News,27.06.2013,http://www.defensenews.com/article/20130627/DEFREG01/306270013/Arctic-Nations-Set-Cooperation-Guidelines

2. Wzmacnianie obrony zbiorowej w naTo

Od2008rokuNorwegiapodejmujedziałanianarzeczwzmocnie-niaNATO jako sojuszu obronnego i jest zainteresowana zwięk-szeniem natowskiej obecności na norweskiej Dalekiej Północy.Nierezygnujejednakzudziałuwoperacjachzagranicznych,choćwwiększymstopniuniżwcześniejograniczawnichswójudział.JakopriorytettraktujeteżpogłębianierelacjizeStanamiZjedno-czonymi.Jednocześnie dążenieNorwegiidozwiększeniaobecno-ściNATOnanorweskiejDalekiejPółnocy,jakizacieśnianiarela-cjizUSA,maswojeograniczenia.

norwegia postuluje wzmocnienie wymiaru obrony zbioro-wej i zrównoważenie rozwijaniazdolnościNATOdoprowadze-nia zbiorowej obrony terytorium Sojuszu ze zdolnościami pro-wadzeniaoperacjizarządzaniakryzysowegooutofarea. WedługNorwegiizrównoważenieaktywnościSojuszukonieczne jestzewzględunadotychczasowądużąkoncentracjękrajówczłonkow-skichistrukturNATOnarozwijaniuzdolnościprowadzeniaope-racji zagranicznych. Państwa członkowskie pod egidą Sojuszubrały intensywnyudziałw takichoperacjachwostatnichdzie-sięciu latach. Wzmacnianie wiarygodności NATO jako sojuszuobronnego jestwięcwymieniane na pierwszymmiejscuwśródpriorytetów norweskiej polityki bezpieczeństwa i obronnejwdługoterminowymplanieobronnym30norweskiegoMinister-stwaObronynalata2013–2016.ZperspektywyNorwegiiwzmoc-nienie wymiaru obrony zbiorowej NATO powinno obejmowaćtrzy obszary: obserwację, wywiad i odstraszanie (surveillance, intelligence,deterrance).Odstraszanie odnosi się doutrzymy-wania przez NATO aktualizowanych i wiarygodnych planówewentualnościowych, podbudowanych odpowiednią obecnością

30 Nadrugimmiejscuznajdujesięwzmacnianiewłasnychzdolnościobronnych,natrzecimwspółpracaregionalna,zaśnaostatnimudziałwoperacjachza-granicznych.NorwegianMinistryofDefence,Etforsvarforvårtid,Proposi-sjontilStortinget,Prop.73S,s.13,23.03.2012,http://www.regjeringen.no/pa-ges/37583840/PDFS/PRP201120120073000DDDPDFS.pdf

wojskowąwłasnych(bazywojskowe,ćwiczenia)isojuszniczychsiłzbrojnych(ćwiczenia).Obserwacjaiwywiadpowinnydostar-czaćNATOobrazsytuacji(situational awareness)naDalekiejPół-nocy–począwszyodanalizyregionalnychtendencjiwobszarzebezpieczeństwaiobronnościorazwobszarachpowiązanych(np.sektorpaliwowy,transportmorski),pomonitorowaniewczasierzeczywistym aktywności cywilnej i wojskowej w regionie. Sąto również kluczowe zdolności dla prowadzenia ewentualnychdziałańwojskowychwprzypadku,gdybyzawiodłapolityka„od-straszania”31.Wzmocnienie zdolności NATO do obserwacji, wy-wiaduiodstraszaniabyłopostulatemnorweskiejinicjatywyCoreAreaInitiative,wysuniętejwSojuszupowojnierosyjsko-gruziń-skiej32.Postulatyzostałypołączonezkonkretnymipropozycjamiprojektów na norweskiej Dalekiej Północy. Inicjatywa Oslo nieznalazławcałościaprobatywSojuszu.ZtegowzględuNorwegiastarasięforsowaćswojepropozycje,wykorzystującnowenatow-skieinicjatywy,takiejaktzw.inteligentnaobrona(smart defence)czyInicjatywaSiłPołączonych(ConnectedForcesInitiative).Osloproponowało, aby w ramach pilotażowego projektu zwiększyćwspółpracępomiędzynorweskimNarodowymDowództwemPo-łączonymanatowskimistrukturamidowodzenia,takabyNATOdysponowałolepszymobrazemsytuacjiwArktyce.Norwegiaza-biegateżodużyudziałsojusznikówipartnerówwprowadzonychprzezsiebiećwiczeniachwojskowychnaDalekiejPółnocy–Cold

31 SvenC.Holtsmark,Towards cooperationor confrontation?Security in theHighNorth,ResearchPaperNo.45,NATODefenseCollege, luty2009, s. 11,http://www.ndc.nato.int/research/series.php?icode=1

32 Postulaty dotyczyły: wprowadzenia regionalnego planowania ewentualno-ściowego iprzywróceniaodpowiedzialności zaobronę regionalnąposzcze-gólnymDowództwom JFCNATO (Brunssum,Neapol); poprawy ekspertyzydotyczącejkonkretnychobszarówgeograficznychipoprawyobrazusytuacjiwpobliżugranicNATO;tworzeniapowiązańpomiędzydowództwaminaro-dowymiastrukturamidowodzeniaSojuszu;zwiększonegoudziałustrukturdowodzeniaNATOwnarodowych iwielonarodowychćwiczeniachwojsko-wych.EspenBarthEide,Collectivedefenceintoday’ssecurityenvironment,16.10.2009,http://www.regjeringen.no/en/dep/fd/whats-new/Speeches--and-articles/Speeches-and-articles-by-other-apolitica/statssekretaer_espen_barth_eide/2009/collective-defence-in-todays-security-en.htm-l?id=582015

Response33 czyteżoorganizowaniećwiczeńnatowskichwNor-wegii(jaknp.regularnychćwiczeńsiłpowietrznychNATOTigerMeet – w2007,2012i2013rokuorganizowanebyłynanorweskiejDalekiej Północy pod nazwąArctic Tiger). Norwegia proponujerównież, aby rozległe i mało zamieszkane obszary północnychregionówbyływykorzystywaneprzezNATOdodużychćwiczeńsiłpowietrznych,lądowychimorskichod2014roku34.NorweskiestaraniaozainteresowaniesojusznikówkwestiamiDalekiejPół-nocynajlepiejobrazujedoprowadzeniewmaju2013rokudodwu-dniowej wizyty sekretarza generalnego NATO oraz członkówRadyPółnocnoatlantyckiejnapółnocyNorwegii35.

postulowanie zwiększenia wymiaru obrony zbiorowej nie oznacza jednak, że norwegia rezygnuje z udziału w opera-cjach naTo czy koalicji chętnych – po stronie Usa lub euro-pejskich sojuszników (zob.Aneks 2).Udziałwmisjach zagra-nicznych Oslo nadal traktuje jako budowanie pozycji w NATOiwrelacjachzsojusznikami,jednak w większym stopniu uza-leżnia swój wkład od następujących czynników: wpływuwy-słanianorweskiej armii za granicęnautrzymanie zdolności doobronywłasnego terytorium;widoczności norweskiegoudziałuw operacjach zagranicznych i związanych z tym korzyści poli-tycznych;mandatuRadyBezpieczeństwa(RB)ONZ.Stosowaniesiły w relacjach międzynarodowych bez legitymizacji prawnejosłabiabowiemzdaniemNorwegiiprawomiędzynarodowe.Ta-

33 Ćwiczenia są otwarte dla zaproszonych krajów członkowskich programuPartnerstwadlapokoju.Odbywałysięwlatach:2006,2007,2009,2010i2012.W2012rokubrałownichudział15państwzok.16tys.żołnierzy.Ćwiczeniamająsięodbywaćcodwalata.Forsvaret,ColdResponse,21.01.2013,http://for-svaret.no/aktuelt/ovelser/Sider/Cold-Response.aspx

34 NorwegianMinistryofDefence,ØnskermerNATO-øvinginord,27.02.2013,http://www.regjeringen.no/nb/dep/fd/aktuelt/nyheter/2013/onsker-mer--nato-oving-i-nord.html?id=715298

35 Odwiedzilionim.in.kwateręnorweskiegoNarodowegoDowództwaPołączo-negowBødowregionieNordlandorazTromsø,stolicęregionuTroms.NATO,North Atlantic Council wraps up visit to Norway, 07.05.2013,http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_100335.htm

kieprecedensymogąmiećpośredniwpływnasytuacjęnaDale-kiejPółnocy.NorwegiawzięłaudziałwmającejmandatRBONZoperacjiwLibiiw2011 roku36 – za cobyła chwalonaprzezUSAipozostałychsojuszników.OdmówiłanatomiastprzyłączeniasiędointerwencjimilitarnejwSyriiw2013rokuprzybrakumanda-tuRBONZ.

Aktywnej polityce Norwegii w NATO towarzyszy polityka wzmac niania dwustronnych relacji z Usa.StanyZjednoczonesąpostrzegane jakonajważniejszy sojusznikNorwegiiwNATOide facto gwarantnorweskiegobezpieczeństwa.Norwegiadążywięc do umacniania norwesko-amerykańskich relacji i amery-kańskiejobecnościwNorwegii.WsferzewojskowejnorweskimwładzomudałosięutrzymaćdotychczasowąobecnośćUSAwra-mach programumagazynowania amerykańskiego sprzętuwoj-skowego w Norwegii (MCPPN). Ważne dla Norwegii zarównozperspektywypolitykiobronnej,jakigospodarczejjestwzmac-nianiedwustronnychrelacjiwprzemyślezbrojeniowym.Norwe-giazamawiaamerykańskisprzętwojskowyiuzbrojenie(ostatniook.52sztuksamolotówwielozadaniowychF-35),stawiającrówno-cześniewarunkirozwijaniawspółpracypomiędzyprzemysłamizbrojeniowymi37. Oslo dąży również do zapewnienia obecnościamerykańskich jednostek w ćwiczeniach na Dalekiej Północy.JakowkładwumacnianierelacjizeStanamiZjednoczonymitrak-tujeteżpoczęściswójudziałwnatowskichoperacjach.

36 Wramachoperacjiodmarcadosierpnia2011sześćnorweskichsamolotówF-16odbyło596lotów,costanowiło10%lotówkoalicjipaństwbiorącychudziałw interwencji – przy 2000 godzinach lotu i zrzuceniu 542 bomb. GerardO’Dwyer,NorwaywithdrawsF-16sfromLibyaOps,DefenseNews,11.08.2011,http://www.defensenews.com/article/20110811/DEFSECT01/108110302/Norway-With-draws-F-16s-from-Libya-Ops,

37 WramachprodukcjiF-35amerykańskafirmaLockheedMartinwspółpracujem.in.znorweskimKongsbergiemiAIMNorway.Kongsberguzyskałponadtozamówienianasprzętwojskowyiuzbrojeniedlaamerykańskiejmarynarkiwojennejiwojsklądowych.

Dążenie do zwiększenia obecności naTo na norweskiej Dale-kiej północy, jak i zacieśniania relacji z Usa, ma jednak swo-je ograniczenia.NorwegianiechceprowokowaćRosji–oczymświadcząm.in.:niedomaganiesięprzezNorwegięumieszczenianaDalekiejPółnocyinfrastrukturywojskowejNATO;scenariuszeiobszarprzeprowadzaniaćwiczeńpoligonowychColdResponsez dużymudziałem sojuszników38; brak zgody na amerykańskiepropozycjedotyczącedostosowaniaiwłączenianorweskichfre-gatFridtjofNansendosystemuAegisBMDwramachnatowskie-go systemu obrony przeciwrakietowej. Rząd Jensa Stoltenberga(przykonsensusiewiększościpartiikoalicyjnychiopozycyjnych)krytyczniewyraziłsięomożliwościprzeprowadzeniainterwen-cjiwojskowejwSyriibezmandatuRBONZiopowiedziałsięrów-nieżprzeciwkoudziałowiNorwegiiwtakiejoperacji39.Pokazujeto,żenawetwewspółpracyzUSANorwegiastarałasięzachowaćpolemanewruwswojejpolityceidecydowaniuozakresiekoope-racjiwregionieinamisjachzagranicznych.Ponadto,wydajesię,żeNorwegianiechcezbytdużegopolitycznegoorazwojskowegozaangażowaniaNATOwArktyce.NietylkozewzględunaniechęćdoprowokowaniaRosji,alerównieżdostwarzaniapaństwomSo-juszuniegraniczącymzArktykąmożliwościwpływunaprocesypolitycznenaDalekiejPółnocy,coumniejszałobypozycjęNorwe-giiwregionie.

3. budowa własnego potencjału obronnego

Drugimfilaremnorweskiejpolitykiobronnejsąutrzymanieiroz-budowawłasnegopotencjałuobronnego.Otym,naileważnesąw Norwegii (w porównaniu z innymi krajami NATO) kwestie

38 ĆwiczeniaColdResponsebyłyprowadzonewoparciuoscenariuszedotyczą-ce zarządzaniakryzysowego i nie byłyprzeprowadzanew regionie bezpo-średniograniczącymzRosją(Finnmark),awregionachTromsiNordland.NatowskiećwiczeniaCMX2011wNorwegiibyłyopartenaart.5,alebyłytoćwiczeniasztabowe.

39 EspenBarthEide,Hodetpåplass,Dagens Næringsliv,02.09.2013,http://www.regjeringen.no/mobil/nb/dep/ud/aktuelt/taler_artikler/eide_taler/2013/svar_matlary.html?id=734852

bezpieczeństwa i obrony świadczą zarównopoziomfinansowa-niaobronności, jak i staraniao społeczne „zakotwiczenie”nor-weskich sił zbrojnych. Zadania, struktura, aktywność, sprzętwojskowyiuzbrojenieorazrozmieszczenieinfrastrukturywoj-skowejwNorwegiiilustrująto,naileobronakrajuwkontekścieDalekiejPółnocydeterminujerozwójNorweskichSiłZbrojnych.Mimodobrejrenomy,jakącieszysięnorweskaarmiawkrajuizagranicą,wniektórychobszarachmodernizacjiirestrukturyzacjisiłzbrojnychpojawiająsięproblemy.

od 2008 roku norwegia notujewzrost wydatków na cele woj-skowe, jedenzwyższychodzakończeniazimnejwojny.Związanejesttoprzedewszystkimzdostrzeżeniemkoniecznościinwesto-wania w obronę kraju, ale również z dobrą kondycją budżeto-wąpaństwa.WramachNATONorwegia jest jednymzniewielupaństw,któreplanujerealny(powyżejinflacji)wzrostnakładównaobronnośćwnadchodzącychlatach(2013–2016)40.WydatkiNor-wegiinacelewojskoweper capitasąjednymiznajwyższychwśródkrajówczłonkowskichNATO,choćjużprocentPKBprzeznacza-nynaobronnośćutrzymujesięwgranicach1,4–1,6%(tj.poniżej2%wymaganychprzezNATO).NominalnieNorwegiaprzeznaczarównieżnajwięcejśrodkówwśródpaństwnordyckichnaobronę,wyprzedzającwostatnich latachSzwecję,któramaprawiedwarazywiększą liczbęmieszkańców iwyższyPKB (zob.Aneks 3).norwegia jest ponadto jednym z niewielu państw naTo, któ-re utrzymało pobór do zasadniczej służby wojskowej i jedy-nym, które objęło poborem również kobiety (od 2013 roku).Wzamierzeniupobórmasłużyćzrozumieniuiakceptacjiprzezcałespołeczeństwozadańsiłzbrojnychiwspólnejodpowiedzial-ności za utrzymanie bezpieczeństwa i suwerenności państwa,atakżezapewnienienajlepszychmożliwościrekrutacyjnychdlanorweskiejarmii.Wpraktycepobórjestibędziejednakde facto

40 NorwegianMinistryofDefence,NorwayreleasesNewDefencePlan,23.03.2012,http://www.regjeringen.no/en/dep/fd/press-centre/Press-releases/2012/norway-releases-new-defence-white-paper-.html?id=676237

służbąochotniczą – zewzględuna relatywniemałą liczbę osóbzdanegorocznikapowoływanychdopełnieniazasadniczejsłuż-bywojskowej (w2012rokuok.8000zok. 15000mężczyzn iok.6000kobietzdolnychdopełnieniatakiejsłużby;zob.Aneks4)41.

priorytetowym zadaniem norweskich sił zbrojnychsąsamo-dzielnaiwrazzsojusznikamiochronanorweskiejsuwerenności,interesówiwartościorazprzestrzeganienorweskiegoprawanaterytoriumNorwegiilubobszarachznajdującychsiępodnorwe-ską jurysdykcją.Nadrugimplanie znajduje sięudziałwopera-cjachzagranicznych.ArmiaNorwegiimazapobiegaćpojawieniusiękryzysówikonfliktóworazmagwarantowaćbezpieczeństwoimożliwościsuwerennegodziałaniawprzypadkupresjipolitycz-nej czy wojskowej42. W czasie pokoju aktywność sił zbrojnychkoncentruje się namonitorowaniu i nadzorze norweskiej prze-strzenilądowej,powietrznejimorskiejorazobszarówmorskichznajdującychsiępodjurysdykcjąNorwegii(zob.Aneks5);kontro-li celnej,policyjnej, środowiskowej i rybołówstwanaobszarachmorskich; ratownictwiemorskim i lądowym. Zadania armii totakżeochronagranicylądowejzRosją,ochronaobiektówwojsko-wychicywilnychorazzarządzaniekryzysowewkraju.

Toczącasięodkilkulatmodernizacja i restrukturyzacja sił zbrojnych norwegii odzwierciedla powyższe priorytety i za-dania–przedewszystkimwkontekścienorweskiejDalekiejPół-nocy43,gdzieNorwegiachceutrzymywaćstałąiwidocznąobec-nośćwojskowąnamorzu,wpowietrzuinalądzie.Zewzględuna

41 Forsvaret,Tallogstatistikk,http://forsvaret.no/om-forsvaret/fakta-om-for-svaret/Sider/tall-og-statistikk.aspx.Kobietyod2006 rokuprzechodząpro-cesklasyfikacjiwojskowej,do2013rokumogłyzgłaszaćsięnaochotnikadopełnieniasłużbyzasadniczej.

42 NorwegianMinistryofDefence,Etforsvarforvårtid,ProposisjontilStortin-get,Prop.73S,s.12-15,23.03.2012,http://www.regjeringen.no/pages/37583840/PDFS/PRP201120120073000DDDPDFS.pdf

43 JustynaGotkowska,OlafOsica (red.),W regionie siła? Stan i perspektywywspółpracywojskowejwybranychpaństwobszaruodMorzaBałtyckiegodoMorzaCzarnego,RaportOSW,październik2012,s.38,http://www.osw.waw.

koniecznośćzabezpieczaniainteresówekonomicznychiwzmoc-nieniazdolnościdoreagowaniakryzysowegonadużychobsza-rachmorskich, priorytetemw ramachmodernizacji sił zbroj-nychbył rozwójMarynarkiWojennej iwchodzącejw jej składStrażyWybrzeża,któreotrzymaływostatnichlatachnowocze-sne jednostki44.Obecniemodernizowane i restrukturyzowanesąSiłyPowietrzne–Norwegiazdecydowała sięnazastąpieniesamolotówwielozadaniowychF-16najnowszymi52myśliwcamiF-35(uzbrojonymiwpociskimanewrująceJSMtypustealth dale-kiegozasięgudozwalczaniacelówmorskichilądowych),któremająstopniowowchodzićdosłużbyodok.2018roku,wymieniaflotę śmigłowców oraz reformuje strukturę Sił Powietrznych.Powoli rozpoczyna również restrukturyzację i modernizacjęrelatywniedotądzaniedbanychWojskLądowychiObronyKra-jowej,m.in. pod kątemwzmocnienia ich zdolności do działańwwarunkach arktycznych. Jeden z batalionów na norweskiejDalekiej Północyma stać się BatalionemArktycznym i być le-piejprzystosowanydodziałańwwarunkachpolarnych,złożonyzżołnierzysłużbyzawodowejipoborowej45.Ponadtowramachrestrukturyzacji sformowana została Obrona Cybernetyczna,któramazazadanieochronęwojskowej(awszczególnychprzy-padkachrównieżcywilnej)infrastrukturyinformatycznejorazsystemówdowodzenia i łączności przed atakami cybernetycz-nymimogącymisparaliżowaćdziałaniaarmii.

pl/pl/publikacje/raport-osw/2012-12-10/w-regionie-sila-stan-i-perspe-ktywy-wspolpracy-wojskowej-wybranych-p

44 Marynarka Wojenna otrzymała 5 fregat rakietowych typu Fridtjof Nanseni6ścigaczyrakietowych,nazywanychteżkorwetamiobronywybrzeża,typuSkjold.Obatypyokrętówmająbyćuzbrojonem.in.wpociskiprzeciwokręto-weNSMKongsberga.StrażWybrzeżaliczy14jednostek,wtymdostarczonewostatnich latach5 jednostekpatrolowychtypuNornen i3 jednostki typuBarentshav.StrażWybrzeżamado2016rokuotrzymaćjednostkęowzmoc-nionej konstrukcji kadłuba umożliwiającej łamanie pokrywy lodowej orazposiadającejlądowiskodlaśmigłowców.

45 Trude Pettersen, Norway establishes ‘Arctic Battalion’, BarentsObserver,29.03.2012,http://barentsobserver.com/en/topics/norway-establishes-arc-tic-battalion

OdzwierciedleniemznaczeniaDalekiejPółnocyjestrównieżroz-mieszczenie w tym regionie dużej części norweskiej infra-struktury wojskowej, choć należy zaznaczyć, że jest ono czę-ściowotakżedziedzictwemzimnejwojny.Dopółnocnychregio-nówNorwegiinależyzaliczyćprzytymregionyNordland,TromsiFinnmark.Wostatnichlatachinfrastrukturawojskowazostałazewzględówfinansowychorazoperacyjnychzmniejszonaiskon-centrowana. Narodowe Dowództwo Sił Połączonych (NJHQ),któredowodzi,planujeiprowadzioperacjewkrajuizagranicąw 2009 roku przeniesione zostało z południowej Norwegii dopołożonegonapółnocyBodø(regionNordland).Zgodniezdługo-terminowymplanemobronnymnalata2013–2016,porezygnacjiz jednej z dwóch głównych baz lotniczych (Bodø), główna bazajednostekbojowychwyposażonychwwielozadaniowesamolotyF-35wprzyszłościoraz jednostekobronypowietrznejzewzglę-dów infrastrukturalnych i politycznychma być umiejscowionawØrlandwśrodkowejNorwegii(regionSør-Trøndelag).Dowódz-twoSiłPowietrznychmajednakpozostaćwBodø,adyżurbojowy(QRA)wpółnocnejNorwegiimabyćpełniony zEvenes (regionNordland),takabyutrzymaćszybkiczasreagowanianaDalekiejPółnocy. Na północy znajduje się również jedyna baza samolo-tówrozpoznawczych ipatrolowychP-3Orion (Andøyawregio-nieNordland)oraznajwiększanorweskabazaśmigłowców(Bar-dufoss w regionie Troms). W przypadkuMarynarkiWojennej,skoncentrowanej w Bergen na południu Norwegii, na północystacjonuje jednostkapiechotymorskiej (Kystjegerkommandoen;wHarstadwregionieTroms),morska jednostkasił specjalnych(Marinejegerkommandoen; w Ramsund w regionie Nordland)orazdowództwonorweskiejStrażyWybrzeża(wSortlandwre-gionieNordland).WprzypadkuWojskLądowychwpółnocnychregionachNorwegiiznajdujesiędowództwoBrygadyPółnocista-cjonująbatalionynależącedoBrygady:piechotyzmotoryzowanej,artylerii,rozpoznania,inżynieryjny,pancerny,łączności,logisty-ki,służbymedycznej(wregionieTroms).WKirkeneswregionieFinnmarkstacjonujebatalionpełniącyfunkcjęstrażygranicznejprzygranicyNorwegiizRosją.

Mimo że norweskie rozwiązania w zakresie finansowania, re-krutacji, funkcjonowania, restrukturyzacji i modernizacji siłzbrojnych są dobrze przemyślane, tow niektórych obszarach pojawiają się luki, o których w Norwegii publiczna dyskusjarozpoczęła się wiosną 2013 roku46. Wynikają one głównie z fi-nansowania sił zbrojnych nieadekwatnego do zapotrzebowaniaoraz z problemów z rekrutacją żołnierzy.W dyskusjiwskazujesię na ograniczenia wynikające z poboru dla gotowości opera-cyjnej norweskiej armii47. Norweskie Siły Zbrojne liczą 16 tys.żołnierzysłużbyzawodowejiok.8tys.poborowych(zob.Aneks4). Poborowi uzupełniają w dużej mierze profesjonalną Mary-narkę Wojenną i Siły Powietrzne, służąc głównie w WojskachLądowych.Wzwiązkuz tympoziomgotowości operacyjnejba-talionów złożonych z żołnierzy poborowych i stanowiącychtrzon obrony lądowejnaDalekiej Północy jest dosyćniski.Naj-bardziej sprofesjonalizowane bataliony (Telemark, jednostki siłspecjalnych), w których służą żołnierze zawodowi, które brałyteż udziałw operacjach zagranicznych, stacjonują na południuNorwegii.Zproblemamikadrowymiborykasięzmodernizowa-naMarynarkaWojenna,któramawprawdziepięćnajnowszychfregatrakietowych,aletylkotrzyzałogidoichobsadzeniaiob-sługitechnicznej.WSiłachPowietrznychz57wielozadaniowychsamolotówF-16możnabyłow2010rokuwykorzystywaćjedynie15–16myśliwców,zewzględunaproblemyze sprzętem.Brakujerównież środków na odpowiednie wyposażenie i wyszkolenieżołnierzyObronyKrajowej.Krytykowane jest równieżnieprze-prowadzanie ćwiczeń wojskowych w regionach przy granicyzRosją(północneTromsiFinnmark),czylitam,gdziemożnasię

46 Spowodowałojąopublikowanieraportunatematstanunorweskichsiłzbroj-nychprzezbyłegodyrektoraInstytutuBadawczegoSiłZbrojnych(FFI),NilsaHolme. Zob.:NilsHolme, Forsvarspolitikken ved et veiskille, civita-rapport,kwiecień2013,http://www.civita.no/publikasjon/forsvarspolitikken-ved-et--veiskille

47 GerardO’Dwyer,Norway'sFormerDefenseChiefBlasts'Dysfunctional'Con-script-basedMilitary,30.09.2013,DefenseNews,http://www.defensenews.com/article/20130930/DEFREG01/309300031

spodziewaćwystąpieniasytuacjikryzysowych48.Ponadto,mimoże zapowiadane jest zwiększenie budżetu obronnegoNorwegii,zakup 52 samolotówwielozadaniowychF-35, generującybardzoduże koszty,możewprzyszłych latach skutkować ewentualniewstrzymaniemczęściinnychzakupówczyzmniejszeniemliczbyćwiczeń,atymsamymobniżeniemzdolnościdodziałaniacałościnorweskiejarmii.

4. Współpraca w regionie europy północnej

OpróczdziałańpodejmowanychwNATOirozbudowypotencja-łuobronnegokraju,jednymzfilarówpolitykiobronnejNorwegiistajesiędążeniedozwiększeniawspółpracywobszarzebezpie-czeństwaiobronnościzpaństwaminatowskimiorazzeSzwecjąiFinlandiąwregionieEuropyPółnocnej.Norwegiabyłajednymzgłównychinicjatorówzintensyfikowanianordyckiejwspółpra-cyobronnej,rozwinęłastrategiękooperacjizpaństwamiMorzaPółnocnego oraz popiera ideęwspółpracypolityczno-wojskowejwtzw.GrupiePółnocnej.Przeztedziałaniachcewzmocnićzdol-nościobronnewłasneiregionalnewkontekścieprzeobrażeńśro-dowiskabezpieczeństwa.Zmianydotyczą,zjednejstrony,moder-nizacjiireformyrosyjskiegopotencjałuwojskowegoprzyzwięk-szeniu strategicznego znaczeniaDalekiej Północy, z drugiej zaś–niepewnościdotyczącejdalszegorozwojuipolitycznejspójnościNATOorazstopniazaangażowaniaUSAwEuropie.z perspekty-wy norwegii współpraca polityczna i wojskowa obejmująca kraje nordyckie oraz angażująca największych europejskich sojuszników ma mieć wymiar prewencyjny i odstraszający wobec rosji. Ma zwiększać interoperacyjność, powiązania wojskowe oraz wzmacniać obecność partnerów i sojuszni-ków w norwegii.

48 SveinungBergBentzrød,Vianer ikkehvaForsvaretkanklare,Aftenposten,03.05.2013,http://www.aftenposten.no/nyheter/iriks/--Vi-aner-ikke-hva--Forsvaret-kan-klare-7188615.html#.UgOZ9dj-QyI

kooperacja w ramach nordyckiej współpracy obronnej (norDeFco)49 ze Szwecją, Finlandią i Danią mam.in. na celuwzmocnienie potencjału obronnego regionu poprzez wspólnećwiczeniaiszkolenia,wspólnezakupyuzbrojeniaisprzętuwoj-skowego.Państwanordyckiestaćwspólnienawięcej,aewentual-neoszczędnościmogąbyćprzeznaczanenainwestycjewinnychobszarach. Ponadto staławspółpraca pozostających pozaNATOSzwecjiiFinlandiizDaniąiNorwegiąumożliwiaefektywniejszeprzejmowanieprzeznie standardównatowskich oraz zwiększazdolnośćwspółdziałanianietylkopomiędzypaństwaminordyc-kimi, lecz także z Sojuszem–w regionie i pozanim.Nordyckawspółpraca nie powinna jednak ani ograniczać norweskiej su-werennościwpodejmowaniudecyzjipolitycznych(np.oudzialewoperacjachzagranicznych),anistaćsięalternatywądlaNATOw regionie.Norwegia traktujeNORDEFCO jako formatdlanor-dyckich projektów typu pooling&sharing czy smart defence, zaśwprzypadkuwspólnegozaangażowaniawojskowegozagranicą–jakobudowanie„marki”regionuwONZ,NATOiUE.NORDEFCOstanowi wprawdzie trzon norweskiej współpracy wojskowej.Jednak ze względu na stosunkowo nieduży, nawet połączony,potencjałwojskowy państw nordyckich,Norwegia nie chce za-wężaćwspółpracywyłączniedonajbliższychsąsiadów.Preferu-jewspółpracę z udziałemwiększych sojuszników zNATO, jeślibędzieonaprzynosićwiększekorzyścipolityczne,wojskoweczyekonomiczne.

Współpraca wojskowa z państwami Morza północnego po-strzeganajestwłaśniewtychkategoriach.Ichobecnośćnanor-weskiejDalekiejPółnocyorazkooperacjawojskowo-techniczna,anawetgospodarczazWielką brytanią, niemcami i HolandiąwzmacniapozycjęNorwegiiwrelacjachzRosją.Krajetesąpań-stwamiNATOonajwiększychzdolnościachwojskowychwregio-

49 Więcej zob.: Justyna Gotkowska, Smart defence po nordycku, BEST OSW,19.09.2012,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2012-09-19/smart--defence-po-nordycku

nie; są również największymi importerami norweskich surow-ców energetycznych50. Strategiczny wymiar kooperacji z tymipaństwami podkreśliła norweska Strategia Morza Północnegozaproponowana przez resort obrony w 2003/2004 roku. Do tejporyNorwegiarozwinęłanajbardziejintensywnerelacjezWiel-kąBrytanią,zktórąpodpisaławmarcu2012rokuporozumieniena temat dwustronnej współpracy obronnej51. Jego efektem sąm.in. ćwiczenia brytyjskiej piechoty morskiej (zarówno regu-larnych, jak i rezerwowych jednostek) na norweskiej DalekiejPółnocy52. ZHolandiąwkwietniu 2013 rokuNorwegia podpisa-łaporozumienieowspółpracywojskowej,obejmująceprogramyszkolenioweikooperacjęposzczególnychrodzajówsiłzbrojnychoraz przemysłów zbrojeniowych53. Równie ważnym partneremzpunktuwidzeniaNorwegiimogąstaćsięwprzyszłościNiemcy.PowodemjestwzrostznaczeniaRFNwUniiEuropejskiejoraz–równieważne–utrzymywaniedobrychrelacjizRosją.Niemiec-kaobecnośćgospodarczai/lubwojskowananorweskiejDalekiejPółnocymiałabywięcstabilizującywpływnacałyregion.Obec-nienorwesko-niemieckawspółpracawojskowatoczysięgłówniewramachpodłączenianorweskiejBrygadyPółnocdocykluszko-leniowego 1. Niemiecko-Holenderskiego Korpusu. Co kilka latniemieckieiholenderskiejednostkisiłlądowychprowadząćwi-czeniawojskowewNorwegii54.RównieistotnejestdlaNorwegiizaangażowanieniemieckichfirmwnorweski sektor paliwowy,

50 W 2010 rokuWielka Brytania importowała 52%norweskiej ropy naftowej,Holandia18%,aNiemcy5%.WtymsamymrokuNiemcyodbierały30%,Wiel-kaBrytania27%,aHolandia8%norweskiegogazuziemnegotransportowane-go gazociągami. U.S. Energy Information Administration, Norway,http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=NO

51 NorwegianMinistryofDefence,SkrevundersamarbeidsavtalemedStorbri-tannia,07.03,2012,http://www.regjeringen.no/en/dep/fd/whats-new/News/2012/skrev-under-samarbeidsavtale-med-storbri.html?id=674220

52 BritishMinistryofDefence,DefenceSecretaryvisitsRoyalMarinescomman-dos inNorway,02.03.2013,https://www.gov.uk/government/news/defence-secretary-visits-royal-marine-commandos-in-norway

53 AgencjaLotniczaAltair,Norwesko-holenderskieporozumienieowspółpracy,03.06.2013,http://www.altair.com.pl/news/view?news_id=10585&q=Skjold

54 Np.ćwiczeniaColdChallenge2011czyplanowaneNobleLedger2014.

wtymweksploatacjęzłóżnanorweskimszelfiekontynentalnymwobszarzegraniczącymzRosją55.

Norwegia podkreśla również konieczność zbadaniamożliwościpolityczno-wojskowej współpracy i dialogu w regionie eu-ropy północnej w ramach tzw. grupy północnej, któraobej-mujepaństwanordyckie,bałtyckie,WielkąBrytanię,Holandię,Niemcy i Polskę56. Format Grupy Północnej scalawszystkie do-tychczasoweformatywspółpracywojskowejprowadzonejprzezNorwegię: nordycki, nordycko-bałtycki, z państwami MorzaPółnocnegoprzyuzupełnieniuoPolskę.WłączarównieżSzwecjęiFinlandiędorozmówpaństwnatowskichowyzwaniachizagro-żeniachregionalnych.NorwegiatraktujeGrupęPółnocnąjakofo-rumwzmacnianiaistniejącejwspółpracyiposzukiwanianowychjejform.Kwestiąotwartąpozostajejednakkonkretnywymiarko-operacji.

55 TrudePettersen,NorwayandGermanytalkenergy,BarentsObserver, 20.02.2013,http://barentsobserver.com/en/energy/2013/02/norway-and-germany-talk--energy-20-02

56 FormattenzostałzainicjowanyprzezWielkąBrytanię.Pierwszespotkanieod-byłosięwOslow2010rokuwgronieministrówobronylubsekretarzystanu.

III. norWegIa a regIon Morza bałTyckIego

ze względu na szereg czynników norwegia wydawałaby się naturalnym partnerem do zacieśniania współpracy bilate-ralnej, regionalnej oraz w ramach naTo dla polski i innych krajów regionu Morza bałtyckiego.ChoćNorwegianiepostrze-ga siebie jakopaństworegionuMorzaBałtyckiego, to zewzglę-dunaintensywnąwspółpracępolitycznąiwojskowązeSzwecjąiFinlandią(anawetpaństwamibałtyckimi)śledzirównieżroz-wój polityki bezpieczeństwaw regionie.Norwegia podobnie dopaństwregionuwidziRosjęjakopaństwooniestabilnejpolitycewewnętrznej i nieprzewidywalnej polityce zagranicznej, omo-carstwowychambicjachoraz (teżmilitarnych)środkach,aby jerealizowaćprzynajmniejwswoimnajbliższymsąsiedztwie.TakjakPolska ipaństwabałtyckie, opowiada się zawzmocnieniemwymiaruobronyzbiorowejwNATOorazwcorazwiększymstop-niu podkreśla konieczność regionalnego wymiaru współpracywojskowej.

Mimo zbliżonych interesów norwegia podchodzi jednak ostrożnie do współpracy z sojusznikami z regionu Morza bałtyckiego dotyczącej wymiaru obrony zbiorowej w naTo z dwóch powodów. Po pierwsze, Polska i państwa bałtyckiez norweskiej perspektywy wydają się konkurentami Norwe-giiw zabiegach o zainteresowanie, gwarancje bezpieczeństwai obecność wojskową sojuszników. I to w czasie, gdy budżetyobronne państw członkowskich maleją, a USA przekierowująswojąuwagę i zasobywojskowena regionAzji i Pacyfiku57. Podrugie,Norwegiaobawiasię,żewzrostnapięćpomiędzyNATOaRosjąwregionieMorzaBałtyckiegoczywEuropieŚrodkowejmożeodbićsięniekorzystnienarelacjachnorwesko-rosyjskich.Norweskiezaangażowaniewojskoweczypolitycznewdziałania

57 NorwegianMinistryofDefence,Etforsvarforvårtid,ProposisjontilStortin-get,Prop.73S,s.25,23.03.2012,http://www.regjeringen.no/pages/37583840/PDFS/PRP201120120073000DDDPDFS.pdf

NATOwrosyjskimsąsiedztwie,któreRosjapostrzegajakowro-gie,możenatomiastpowodowaćreperkusjenaDalekiejPółnocy.OobawachNorwegiinapoziomiewojskowymmożeświadczyćjejniewielkiwkład(oficerowiesztabowi)wnatowskiećwicze-niaSteadfastJazz2013wPolsceiwpaństwachbałtyckich.Ćwi-czeniamiałycharakterpoligonowyiopartebyłynaartykule5.TraktatuWaszyngtońskiego(scenariuszatakuzbrojnegonate-rytoriumSojuszu).Napoziomiepolitycznymwielemówiącebyłostanowiskonorweskiegorząduwczasiewojnyrosyjsko-gruziń-skiejw2008roku. Norwegiao rozpoczęciekonfliktuobwiniłaGruzję, uznając jednocześnie działania rosyjskie za złamanieprawamiędzynarodowego.W trakcie konfliktu byław grupiepaństw,które uważałynieoficjalnie,że działaniaRosjisprowo-kowałam.in.deklaracjaszczytuNATOwBukareszcie dotyczą-ca politykiotwartychdrzwiwobecGruzjii Ukrainy,forsowanaprzezUSAiczęśćkrajówEuropyŚrodkowej.WtrakciekonfliktuNorwegiaopowiadała sięzakontynuacjądialogu iwspółpracyzRosjąwramachRadyNATO–RosjainatowskiejoperacjiActiveEndeavour58.

Mimo zdystansowanej postawy norwegii państwa regionu mogą znaleźć pola współdziałania bazujące na zbliżonych in-teresach w naTo, przy czym ważnym elementem współpra-cy z norwegią powinna być zasada wzajemności. NorweskieinicjatywydotyczącewzmocnieniaobronyzbiorowejwNATOsąwartewsparciaipowielania–realizacjakonkretnychprojektówpowinnasięodbywaćnietylkonaDalekiejPółnocy,lecztakżenawschodnichperyferiachSojuszu.Wramachzwiększania inter-operacyjności sił zbrojnych państw Europy Północnej istotnyjest udział w prowadzonych przez Norwegię narodowych ćwi-czeniachwojskowych (np. Cold Response) – przy zastrzeżeniu,że norweskie jednostkiwwiększym stopniu będą uczestniczyć

58 Norway among those splitting NATO, Views and News from Norway,14.02.2012,http://www.newsinenglish.no/2011/02/14/norway-among-those--splitting-nato/

wkrajowychćwiczeniachwPolsceiwregionieMorzaBałtyckie-go.Niewykluczonejest,żenowykonserwatywnyrządNorwegiibędzie bardziej otwarty w kwestii udziału w natowskich ćwi-czeniachizwiększeniawspółpracyzpaństwamiwregionie.Byćmożewwiększymstopniuskłaniałsiębędziekuprzekonaniu,żepodważenie gwarancji bezpieczeństwaNATO czy dopuszczeniedorosyjskiejpresjimilitarnejwobeckrajuNATOwregionieMo-rzaBałtyckiegoczywEuropieŚrodkowejautomatycznieosłabiawiarygodnośćSojuszunaDalekiejPółnocy.

Wymiar dwustronny relacji pomiędzy polską a norwegią w ostatnich latach wydaje się stwarzać większe możliwości kooperacji. najbardziej perspektywiczna jest pragmatycz-na współpraca wojskowo-techniczna. Taka, która przyno-si korzyści dla sił zbrojnych i przemysłów zbrojeniowych obu krajów oraz nie ma wymowy politycznej i nie stanie się przedmiotem kontrowersji w relacjach norwegii z rosją.W przyjętej w 2012 roku norweskiej strategii bezpieczeństwaPolskapojawiłasięporazpierwszyjakopotencjalnypartnerdotakiejwspółpracy59.WzrostznaczeniaPolskidlaNorwegiitłuma-czyćnależyplanamimodernizacyjnymiSiłZbrojnychRPzwią-zanymi z rosnącymi wydatkami Polski na cele wojskowe orazostatnimizakupaminorweskiegouzbrojeniaisprzętuwojskowe-go.NadbrzeżnyDywizjonRakietowy,uzbrojonywkierowanepo-ciskirakietoweNSM,dostarczonypolskiejMarynarceWojennejprzeznorweskąfirmęKongsbergDefenceSystemswewspółpra-cyzpolskimifirmami,oferujemożliwościwymianydoświadczeńczywspólnychćwiczeńznorweskąMarynarkąWojenną(wpoci-

59 NorwegianMinistryofDefence,Etforsvarforvårtid,ProposisjontilStortin-get,Prop.73S,s.28,23.03.2012,http://www.regjeringen.no/pages/37583840/PDFS/PRP201120120073000DDDPDFS.pdf. Zostało to podkreślone bezprece-densowąwizytąnorweskiejparykrólewskiejorazministrówobronyisprawzagranicznychwPolscew2012roku,którejważnympunktembyłaomawia-naw trakcie rozmów kooperacjawojskowo-techniczna. Biuro Bezpieczeń-stwa Narodowego, Wizyta Pary Królewskiej Norwegii, 09.05.2012,http://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/3838,dok.html

skiNSMmająbyćuzbrojonenorweskiefregatyikorwety)60.Pol-skajestdlaNorwegiiciekawympartneremwzakresiewspółpra-cysiłspecjalnych61.Norwegiarestrukturyzujeobecnieswojesiłyspecjalne62,zkoleipolskieWojskaSpecjalnesąoddzielnymrodza-jemsiłzbrojnychi jednązpolskichspecjalnościwNATO.Wra-machwymianyPolskamogłabyskorzystaćzkoleiznorweskichdoświadczeńwzakresieochronyinfrastrukturykrytycznej(in-frastruktura energetyczna, szczególnie morska i nadbrzeżna).WzakresieSiłPowietrznychpragmatycznawspółpracadotyczyeksploatacji samolotów wielozadaniowych F-16 czy transporto-wych C-130, którew różnychwersjach są nawyposażeniu pol-skichinorweskichsiłzbrojnych.PonadtointeresującezpolskiejperspektywymogąbyćrównieżpolitykaidoświadczeniaNorwe-giiwzakresiewspółpracywojskowejzRosją.

Prace nad tekstem zakończono w październiku 2013.

60 WprzeszłościwspółpracaMarynarekWojennychdotyczyłaprzejęciaprzezPolskę(w2002roku),wceluużytkowaniaimodernizacjipięciuokrętówpod-wodnychtypuKOBBENwycofanychzesłużbywnorweskiejMarynarceWo-jennej;czteryokrętysłużąnadalwpolskiejMarynarceWojennej.

61 MinisterstwoObronyNarodowej,MeetingofPolishandNorwegianSpecialForcesCommanders,23.02.2013,http://www.mon.gov.pl/en/artykul/12484

62 GerardO’Dwyer,NorwayRevampsSpecialOperationsCapacity,DefenseNews,11.03.2013,http://www.defensenews.com/article/20130511/SHOWSCO-UT01/305110011/Norway-Revamps-Special-Operations-Capacity.WNorwegiisiłyspecjalneniestanowiąoddzielnegorodzajuwojsk;poszczególnejednostkisąpodporządkowaneMarynarceWojennej(Marinejegerkommandoen)iWoj-skomLądowym(ForsvaretsSpesialkommando/HærensJegerkommando).

aneks 1. Delimitacja granic morskich norwegii

NorweskaDaleka Północ: norweskiemorze terytorialne i częśćpółnocnych regionówNorwegii (Nordland, Troms i Finnmark);norweska 200-milowawyłączna strefa ekonomiczna naMorzuBarentsaiMorzuPółnocnymorazroszczeniadoszelfukontynen-talnegopowyżejgranicy200milmorskichwokreślonychobsza-racharktycznych;archipelagSvalbardorazwyspaJanMayen.

Źródło: http://www.regjeringen.no/upload/UD/Vedlegg/Folkerett/20121002_FMGT_OVERVIEW_NORGE_NORDOMRaaDENE_NORWEGIAN_MARITIME_BOUNDARIE-S_7.5M_H61xW52_P_JB_ED04_UGRADERT_300dpi.pdf

aneks 2. Udział norwegii w operacjach zagranicznych63

operacje / liczba żołnierzy / rok 2009 2010 2011 2012

Afganistan-UNAMA(ONZ)-ISAF(NATO)

Kosowo-UNMIK(ONZ)-KFOR(NATO)

BośniaiHercego-wina-EUFOR-NATOHQ

Sudan-UNMIS/UNISFA(ONZ) 22 20 11 19

Kongo-MONUC/MONU-SCO(ONZ) 1 1 1 1

Czad-MINURCAT(NATO) 154

RógAfryki-Atalanta(UE)-OceanShield(NATO)

4 39 39

63 Daneza:NorwegianMinistryofDefence,FactsandFigures.NorwegianDe-fence, 2010, 2011, 2012, 2013,http://www.regjeringen.no/en/dep/fd/docu-ments/Handbooks-and-brochures.html?id=2126 oraz za: Forsvaret, Opera-sjoner i utlandet,http://forsvaret.no/operasjoner/internasjonalt/Sider/de-fault.aspx

operacje / liczba żołnierzy / rok 2009 2010 2011 2012

BliskiWschód-UNSTO(ONZ) 13 14 12 13

PółwysepSynaj-MFO(ONZ) 6 3 3 3

Liban-UNIFILII(ONZ) 5

Libia-OUP(NATO) 108

Ogółemśredniook.800żołnierzy

średniook.700żołnierzy

aneks 3. Wydatki na cele wojskowe

Wydatki na cele wojskowe Norwegii i Szwecji według SIPRI w latach 1989–2012

[mld USD]

Norwegia

Szwecja

Źródło:SIPRIMilitaryExpenditureDatabase,StockholmInternationalPeaceResearchInstitute,http://www.sipri.org/research/armaments/milex/mi-lex_database/milex_database

Wydatki na cele wojskowe według SIPRI w latach 1989–2012

[% PKB]

Norwegia

Źródło:SIPRIMilitaryExpenditureDatabase,StockholmInternationalPeaceResearchInstitute,http://www.sipri.org/research/armaments/milex/mi-lex_database/milex_database

aneks 4. liczebność i kategorie personelu norweskich sił zbrojnych

Liczebność Norweskich Sił Zbrojnych w 2012 roku64 – pracownicy wojskowi, cywilni i poborowi

Wojska lądowe 4 550+ 4 802 poborowych

MarynarkaWojenna 2 426+2 277poborowych*

SiłyPowietrzne 2811+1 158poborowych

Logistyka 2813

ObronaKrajowa 534+54poborowych

Obronacybernetyczna 1089

Inne 2778

16 991 pracowników cywilnych i wojskowych

8 000 poborowych+ok.45 000żołnierzyrezerwowych

*wtymStrażWybrzeża360(+339poborowych)

64 Forsvaret, Forsvarets årsrapport 2012, 22.03.2013,http://forsvaret.no/om--forsvaret/fakta-om-forsvaret/publikasjoner/rapport2012/Documents/For-svarets%20%C3%A5rsrapport%202012%20fullstendig%20versjon.pdf

Kategorie personelu w Norweskich Siłach Zbrojnych w 2012 roku65

zawodowa służba wojskowa:-służbastała(Ybefal)-służbakontraktowado35.rokużycia(Abefal)-służbaczasowanaokresdo3lat(Vervede)

6 7543 6551241

zasadnicza służba wojskowa(pobór)Trwa 19 miesięcy, w tym 12 miesięcy służby zasadniczej i 5 miesięcy w ramach ćwiczeń żołnierzy rezerwowych lub Obrony Krajowej w kolejnych latach

ok.8000

pracownicy cywilni ok.5 300

aneks 5. aktywność norweskich sił zbrojnych w kraju

Aktywność norweskich Sił Powietrznych w ramach nadzoru norweskiej przestrzeni powietrznej66

2008 2009 2010 2011 2012

Liczbawylotów 32 38 36 34 41

Liczbazidentyfikowanychsamolotów* 87 77 39 48 71

*Niemapodziałunazidentyfikowanesamoloty,którejedyniezbliżyłysiędogranicyprzestrzenipowietrznejNorwegiiinate,którejąprzekroczyły.Zidentyfikowanesamolotytowwiększościstatkipowietrznerosyjskichsiłzbrojnych.

Aktywność jednostek norweskiej Straży Wybrzeża – liczba dni patrolowych w podziale na północną i południową Norwegię67

2010 2011 2012

PółnocnaNorwegia 2112 2226 2137

PołudniowaNorwegia 1375 1373 1469

66 Tzw. Quick Reaction Alert samolotów wielozadaniowych F-16. Forsvaret,Kampfly:klarepå15minutter,http://forsvaret.no/operasjoner/norge/Sider/Kampfly.aspx

norweski sposób na rosję. polityka obronna norwegii - wnioski dla

Documents

historia filozofii rosyjskiej - katechizmy.pl · 16...

Ś wiĘta z „tuzunkiem”malajski selamat hari natal...

norweski państwowy fundusz emerytalny

gotowość obronna, kiedyś, dziś, jutro

norweski mechanizm finansowy i mechanizm finansowy...

wojna obronna polski 1939

norweski norweskii - wydawnictwo lingo · izabela krepsztul...

originalveröffentlichung in: wielka encyklopedia ... ·...

norweski gramatyka z ćwiczeniami spis...

zarys rozwoju osadnictwa wiejskiego cz. i.‚ad 2... ·...

polsko-norweski fundusz badań naukowych / polish-norwegian...

norweski mechanizm finansowy na lata...

trujące grzyby w norwegii - folkehelseinstituttet - fhi ·...

advanced persistent threat (apt) - twoja lista obronna

how we make "tran norweski" in poland

norweski gramatyka

gotowoŚĆ obronna paŃstwa, funkcjonowanie staŁych...

cele przedmiotowego systemu oceniania file• referat, •...

dawna linia obronna jury krakowsko-częstochowskiej

język norweski od a do z - gramatyka, ćwiczenia, tablice...