on spiritualiteit en kinderen spiritualiteit en... · 2015. 2. 9. · on derzoek spiritualiteit en...
Post on 02-Sep-2021
4 Views
Preview:
TRANSCRIPT
ON DERZOEK
Spiritualiteit en kinderen
2
Kees Both
In de Engelstalige wereld is veel aandacht voor 'spiritual educa
tion', ook in openbare scholen, en wordt onderzoek gedaan
naar het spirituele leven van kinderen. In dit artikel een verken
ning van de spiritualiteit van kinderen, vanuit een onderzoeks
project van de Universiteit van Nottingham in Engeland.
Het begrip 'spiritualiteit' kent verschillende betekenissen. In spiritualiteit zit 'spi
rit'- adem, levensadem, geest. Het kan
ook worden omschreven als bezieling,
geestkracht, inspiratie. Over de inhoud
en bronnen van deze inspiratie zegt dat
nog niets, alleen over het zoeken ernaar
en het ervaren ervan . Van Dag
Hammarskjöld, secretaris-generaal van
de Verenigde Naties, werd na zijn dood
(hij kwam om bij een vredesmissie in
Congo) een geestelijk dagboek gevon
den, dat later werd uitgegeven onder de titel Merkstenen en daarin zegt hij' de langste reis is de reis naar binnen' . Maar die reis naar binnen (de 'heenweg'), die
diepte-ervaring, is voor hem verbonden
met de weg naar buiten (de 'terugweg'),
met op een andere manier in de wereld
staan, met verwachting en hoop
(Hammarskjöld,2001).
Belangrijk is het onderscheid tussen
begripsmatig en spiritueel kennen. , Spiritualiteit is een vorm van kennen. De spirituele cognitie is in onze cultuur weggedrukt. Het is namelijk een wijze van kennen, die ... niet de werkelijkheid in begrippen tracht te vangen, maar het directe aanschouwen centraal stelt ... oplettendheid, het terloopse, al ervarende, opmerken van het proces van het eigen ervaren en het proeven daarvan ... ' (Sanders, 1987). Het zijn dingen die je overkomen, al kun
je wel oefenen in het je openstellen voor
dergelijke ervaringen. Het gaat hier meer
over verwonderd staan, dan om het -
begripsmatig of technisch - beheersen
van je omgeving. In onze cultuur, waarin
het intellect overheerst, zullen de mees-
september 2004
ten hun spirituele ervaringen voor zich
houden, of een andere naam geven. In
andere culturen ligt dat vaak anders. Als we hebben geleerd om onze spiritu
aliteit te ontkennen - wanneer we ten
minste uitgaan van de vooronderstelling dat spiritueel besef natuurlijk voor ons is
- dan ligt het voor de hand om er bij kin
deren naar te zoeken. Kinderen hebben
immers nog niet of veel minder geleerd
deze ervaringen te ontkennen.
Wel is het zo dat in onze samenleving een
groot aantal zaken als 'spiritueel'
benoemd worden: alles wat niet weten
schappelijk te bewijzen is, zaken die met
religie te maken hebben (opgevat als iets
'bovennatuurlijks') en een 'spiritualiteit
van het dagelijks leven'.
Mijn eigen visie is, dat er momenten kun
nen zijn in het dagelijks leven die onthul
lend kunnen zijn; voor degene die dat ervaart, geven ze zicht op diepere dimen
sies van de werkelijkheid, inclusief religi
euze. Het is nauw verwant met wat ver
wondering wordt genoemd.
Hoort spiritualiteit bij kinderen? Kijk eens naar kinderen in verschillende
situaties. Bijvoorbeeld een meisje dat in
het vuur zit te kijken tijdens een stille avond, aandachtig in de gloeiende sintels
starend. Of een jongen die in zijn slaap
kamer voor het raam zit en naar de ster
renhemel kijkt. Of het kind dat in tranen is, nadat het ontdekt heeft dat de ham
ster dood in de kooi ligt. Wat voor soor
ten gedachten en gevoelens gaan in deze
kinderen om? Hebben die misschien te
maken met spiritualiteit? In het
Children's Spirituality Project (Hayen
",w .. ", ... ~
Nye, 1998) werd onderzoek gedaan om deze vragen te beantwoorden. In dat
onderzoek werd ervan uitgegaan dat spiritualiteit iets natuurlijks is dat bij men
sen hoort. Veel mensen blijken inderdaad
ervaringen te hebben die te vangen zijn
onder het kopje 'spirituele ervaringen'.
In het Engelse onderzoek (Coles, 1991)
werd het spirituele leven van groepen
zes- en tienjarigen bestudeerd in twee
basisscholen in Nottingham en
Birmingham. Het waren in meerderheid
kinderen uit gezinnen die niets met kerk
en geloof van doen hadden. De kinderen
bij wie dat wel het geval was waren in de
minderheid, zowel christelijk als islami
tisch. Maar hoe kun je spirituele ervarin
gen herkennen bij kinderen die geen reli
gieuze taal van huis uit meekrijgen? Hoe
spreken die kinderen erover? Welke woor
den gebruiken ze?
Thema's van spiritueel besef Om een beginpunt te hebben - waarop
wordt in eerste instantie gelet - werden
voorlopig drie met elkaar verbonden the
ma's of categorieën van spirituele gevoe
ligheid, c.q. spiritueel besef beschreven,
die op de een of andere manier een rol
zouden moeten spelen in het spirituele
leven van iemand.
1 Bewustzijn van het hier en nu Wij - ook kinderen - peinzen over plezie
rige of pijnlijke dingen die in het verleden
gebeurd zijn of verheugen ons op de toe
komst en maken daarvoor plannen. Maar
er is ook zoiets als de ervaring van het
bestaan in het hier en nu. De ontwikke
lingspsychologe Margaret Donaldson
(1992) heeft opgemerkt dat kinderen jonger dan anderhalf jaar nog geen herinne
ring aan een verleden lijken te hebben. Afgezien van zaken die op zeer korte ter
mijn spelen, hebben zij ook nog geen
begrip van de toekomst. Donaldson noemt dat besef van 'hier en nu' de 'punt
modus' en beschrijft het als de meest
basale vorm van ons denken. Ook later
blijft het van belang in het leven van kin
deren, zelfs als zij de 'lijn-modus' verwor
ven hebben : het vermogen om zich te
richten op het 'daar en dan' van verleden
en toekomst. Dit bewustzijn van het hier
en nu vormt het hart van gebed en medi
tatie en bezet een prominente plek in de
praktijk van grote religieuze culturen,
zowel uit het Oosten als het Westen.
Kort samengevat: De punt-modus van
beleving is zowel voorwerp van een wijd
verbreide en verfijnde religieuze interes
se, maar ook universeel aanwezig in de
kindertijd. Als volwassenen moeten we
daar alert op zijn als we met kinderen
spreken over spirituele ervaringen .
2 Besef van het mysterie Hierbij gaat het om het bewustzijn van
aspecten van onze levenservaring die in
principe niet logisch te begrijpen zijn.
Jonge kinderen kennen het onderscheid
nog niet tussen het alledaagse en gewo
ne enerzijds en het diepzinnige ander
zijds. Hun gevoel voor mysterie wordt al
gewekt door verschijnselen als het
tevoorschijn komen van een vlam als een
lucifer aangestreken wordt, of het licht
dat aangaat door een schakelaar om te
zetten, of de werking van de waterkraan. Allemaal situaties waarin vanuit het per
spectief van volwassenen er alleen spra
ke is van een eenvoudige verklaring.
3 Besef van waarde Het derde thema wordt door de reeds
genoemde Margaret Donaldson betiteld
als 'besef van waarde'. Als befaamd cog
nitief psychologe en leerlinge van Piaget,
stond zij desondanks kritisch tegenover
de sterke nadruk die de moderne psycho
logie legt op cognitieve vaardigheden.
Men lijkt voorbij te gaan aan voelen en
'affect' : 'het is slechts emotie'. Ook en
zelfs wetenschappers worden in hun
onderzoek gedreven door passie, door
gevoelens. Gevoelens zijn een maat voor
wat we waarderen. Donaldson heeft aan
getoond dat er in onze rijping als persoon
een progressieve ontwikkeling is, die
leidt van een op zichzelf betrokken emo
tie naar een ervaring van waarden die
onze persoonlijke belangen overstijgen.
Dit is misschien ook aan de orde in de
extatische ervaringen van de grootste
religieuze contemplatieve figuren. Het
voelen van waarden wordt ervaren als
emotie. Dingen die voor ons het belang
rijkst zijn, worden verbonden met onze
diepste gevoelens. Kinderen geven
gemakkelijk uiting aan hun ideeën van
wat waardevol is in en door de intensiteit
van hun alledaagse ervaring van vreugde
en verlorenheid.
Doorvoelde betekenis Betekenis geven aan dingen en gebeurte
nissen is - in het verlengde van het voorgaande - verbonden met voelen.
Kinderen kennen daarbij een eindeloze
nieuwsgierigheid. Het volgende
voorbeeld - van een volwassene -laat
zien wat bij volwassenen expliciet is,
maar bij kinderen meestal nog impliciet
blijft. Het is een voorbeeld uit het docu
mentatiecentrum van het 'Children's
Spirituality Project' .
, Een jaar geleden ging ik in de velden wandelen met mijn hond. Ik begon opeens na te denken over de schoonheid om mij heen, ik overwoog hoe schitterend de structuur en timing waren van de groei van elke bloem, en van planten als geheel en de uitbundige veelvormigheid van alles wat ik om me heen zag groeien. Ik herinner me dat ik dacht: ' Hier ben ik helemaal bij, dit moment, nu.' Toen moesten we door een hekje en plotseling
o,."", ... ~
stond ik voor een braambosje dat vol zat met zwarte glanzende vruchten. En dit, samen met mijn eerdere indrukken en gedachten, bracht mij tot een sterk gevoel van extase. Gedurende enkele momenten voelde ik mij werkelijk een met het universum of met de Creatieve Macht, die we daarin herkennen. Ik weet nog dat het een gevoel van eenheid was met iets buiten mij, maar ook en tegelijkertijd een gevoel van innerlijke eenheid. Ik moet hier geconfronteerd zijn met de bron van alle bestaan, hoe je dat ook zou moeten benoemen. Deze ervaring heb ik nooit vergeten. Het elektrificeerde mij in zekere zin en overkwam mij, het was niet bewust gezocht. '
In dit citaat is veel meer te vinden dan
logische redeneringen over de zin van
alles. Het is een uitdrukking van spiritu
aliteit, waarin de persoon, misschien
bewust, wel filosofische en theologische
taal gebruikt en daarin verwijst naar
direct, intuïtief kennen, maar daarbij
geen relatie wil leggen met de conventio
nele en georganiseerde religie .
Spirituele vragen van kinderen In de kindertijd, in het bijzonder als kin
deren op zoek zijn naar hun identiteit,
worden vragen gesteld die in essentie
spiritueel van aard zijn: Wie ben ik? Waar
september 2004 3
4
hoor ik bij? Wat voor doel heb ik in mijn
leven? Met wie of wat ben ik verbonden en ben ik voor verantwoordelijk? Deze
klaarblijkelijke cognitieve signalen van spirituele activiteit zijn in veel gevallen
producten van spirituele roerselen die
verbonden zijn met het besef van het hier
en nu, van mysterie en van dingen die van waarde zijn.
De genoemde centrale dimensies van spiritualiteit waren in het 'Children's
Spirituality Project' basis voor diepgaan
de en lange gesprekken met individuele
kinderen, zonder daarbij religieuze taal te
gebruiken, tenzij dit spontaan opkwam in
de reacties van de kinderen zelf. Deze
gesprekken werden ondersteund door
foto's van kinderen in situaties zoals die
aan het begin van dit artikel genoemd
werden. De onderzoekster stelde vragen als: 'Wat zal het kind dat in het vuur staart denken?' De antwoorden van de
kinderen lieten zien, dat zij zich in verreweg de meeste gevallen in de voorgeleg
de situaties konden verplaatsen en graag
wilden praten over hun persoonlijke
gedachten daarbij.
Contrasterende spiritualiteiten Uit de uitgetypte teksten van de gesprek
ken met de kinderen werd al snel duide
lijk dat er geen kinderen zijn zonder spiri
tualiteit, maar dat elk kind daarbij een,
wat Rebecca Nye noemt, 'eigen signa·
tuur' heeft, die verband houdt met hun
individuele persoonlijkheden. Dat kan
geïllustreerd worden door twee kinderen
met elkaar te contrasteren, die zogezegd
de uitersten van een spectrum vormen .
Het verhaal van Ruth
Enkele kinderen drukten zich - zonder
dat zij zich dat bewust waren - uit in reli ·
gieuze termen. Ruth kwam naar voren als
een rustig, gelukkig, welsprekend meisje
van zes jaar, uit een stabiel gezin. Zij
bezocht een zondagsschool van de
Anglicaanse Kerk, maar zij noemde deze
wekelijkse activiteit niet spontaan, toen
haar gevraagd werd naar activiteiten in
het weekend. De opmerkingen over haar
ervaring van de kerk gaven aan dat deze
voor haar geen bron van spirituele inspi·
ratie was: 'Ik wil er eigenlijk nooit heen,
omdat het zo vervelend is.'
september 2004
Ruth had een geprononceerd besef van verwondering, kon intens van dingen
genieten en beschikte over een actieve religieuze verbeeldingskracht. Haar indi·
viduele wijze om dit te laten blijken, was
primair in termen van een veelzijdig zin
tuiglijk, esthetisch en door de natuur
geïnspireerd raamwerk. Als voorbeeld hoe zij zich de hemel voorstelde: , Een geurwolk, er zijn gouden muren en
een regenboog staat over de troon van
God heen. (. .. ) maar er is een soort door·
zichtige mist ... ik kan het niet verder uit·
leggen. Als een geur. Een echte wolk van
geur, een heerlijke geur ... als de geur die
je ruikt als je wakker wordt op een win·
terrnorgen en als je dan gaat slapen en je
wordt weer wakken, dan hoor je de
vogels tsjilpen en de laatste sneeuw is
aan het wegsmelten en de toppen van de
bomen glanzen in de wind en het is een lenteochtend ... ' (Dan voegt ze toe:) , Ik
denk dat het helemaal geen jaargetijde
is, niet echt tenminste, omdat het een
heerlijke dag is, elke dag.'
Deze reactie vol verbeeldingskracht van Ruth, waarbij zij teruggrijpt op de natuur
en haar zintuigen en op haar gevoelig
heid voor de mysterieuze transformaties
die in het leven plaatsvinden, doordrin
gen ook vele van haar commentaren in
andere, 'niet-religieuze' contexten. Later
- als zij uitgenodigd wordt om iets te
tekenen, reageert zij:
'Ik hou van de natuur' (Waarom?)
, ... gewoon omdat ik ervan houd. Ik weet
het niet. En het is zo mooi om op de
wereld te zijn.'
Dit laat zien hoe Ruth's individualiteit
uitgedrukt als een esthetische waarde
ring van de natuur, richting gaf aan de
vorm van haar spirituele reactie die, in
haar geval, dikwijls aan bod kwam in
expliciete religieuze contexten, zoals een
beeld van de hemel of gezegend worden.
Verder leek zij zich er in zekere mate
bewust te zijn van dit patroon van haar
eigen individuele gerichtheid en haar spi
rituele reactie. Zoals bijvoorbeeld toen zij
het had over de momenten in haar leven waarin zij gestimuleerd werd om over God te denken:
'Als ik zie hoe ... hum ... de bomen in de
lente open gaan. In de lente, ik hou
... ",,,,,.~
ervan. Maar als ik de lammetjes in Wales
zie, oh ... dan maakt dat ... oh ... dat ik
ook ga springen.'
De intensiteit van Ruth's reacties doen
veronderstellen dat zij waarschijnlijk - in
termen van de interviewster - verschillen
de zintuigen heeft die haar in staat stel
len om af te stemmen op dergelijke din
gen: dat spirituele waarneming een
kostbaar geschenk is. Ruth 's hele hou
ding lijkt er een te zijn van dankbaarheid,
voor de natuur, voor schoonheid en voor haar vermogens om deze waar te nemen
en te waarderen . De zintuiglijke verbin
dingen die zij volgens eigen zeggen legt,
inclusief het 'horen van de zon', suggere
ren zeker een soort synesthetisch vermogen; dat wil zeggen een vorm van waar
nemen waarin verschillende zintuigen
een synthese aangaan. Wij zien bijvoor
beeld de hardheid van glas voordat wij
het aanraken, we zien aan de vouwen en
kreukels van een doek al hoe nat deze is,
enzovoort. Eenzelfde verband is er ook
als mensen zeggen dat pas gemaaid gras
'groen ruikt' . Ruth heeft minstens een
vermogen om zeer snel betekenisvolle
verbanden te leggen. In tegenstelling
hiermee ervaart zij in haar dagelijks leven hoe andere mensen daarvoor soms
onverschillig lijken te zijn :
, Het is zo mooi, de wereld, maar mensen
maken het mooie ervan kapot ... als
iemand rotzooi weggooit langs de weg.'
Het verhaal van Tim
Aan de tegenovergestelde kant van het
religieuze spectrum vinden we de spiritu
aliteit van Tim, een tien jaar oude jongen.
Tim verwierp alles wat naar religie
zweemde, wat past bij het gezin waartoe
hij behoort. Alleen zijn oma is volgens
hem christen, maar zij was immers oud
en het was haar 'laatste kans' om in de
hemel te komen. Dat was voor hem een
verklaring voor oma's religieuze activitei
ten . In tegenstelling tot Ruth was het volstrekt zinloos om nader in te gaan op
Tims opvattingen over traditioneel 'religi
euze' spirituele noties als hemel, zege
ningen en ervaringen van de aanwezig
heid van God. Desondanks raakte veel van wat Tim zei ook aan thema's die min
of meer verbonden zijn met religieuze
zaken - zoals reïncarnatie, polytheïsme,
een hiernamaals, moraal en de vrije wil
van mensen .
De discussies met Tim werden gekleurd
door een gevoel van innerlijke strijd . In
sterke tegenstelling tot het kader van
waaruit Ruth dacht en voelde, waren zijn
toespelingen over het spirituele te inter
preteren als conflicterende hypothesen
die typerend waren voor een bepaalde
manier van denken. Zoals bij veel oudere
kinderen in het onderzoek het geval was,
was zijn individuele 'signatuur' aanwezig
in sommige van zijn allereerste reacties
op de vragen en de foto's. Tim veronder
stelde bijvoorbeeld, toen hij naar de foto
keek van het meisje dat in het vuur staar
de, dat zij eenzaam was en veel zorgen
had, misschien wel over de dreigende
scheiding van haar ouders, worstelend
met problemen waarover zij niet met
anderen kon praten. Een dergelijke - voor
Tim typerende reactie - vanuit een kader
van onbehaaglijkheid en strijd was ook
kenmerkend voor zijn gevoelens van ver
wondering, verbazing, zinvolheid en mys
terie.
Zijn meer gefrustreerde en worstelende,
dan vreugdevolle inspiratie wordt hier
duidelijk. Er waren andere situaties die
aanleiding gaven om mentaal te vechten
met spirituele vragen. Hij vroeg zich bij
voorbeeld af of religieus gedrag een eer
lijke reactie was of slechts 'gewoonte'.
Tim probeerde 'spiritueel' te definiëren
als een gevoel of wijze van zijn, waarbij je
emotioneel geraakt wordt en herinnerde
zich dat hij toen hij jonger was wellicht
een 'heleboel' ervaringen had gehad -
wat leek op leiding van God, een invloed
die 'je leven vormde'. Hij beschreeftame
lijk gemakkelijk ongewone ervaringen en
gevoelens die hij had als hij kerken
bezocht en 'heilige plaatsen' en bij zijn
gedachten alleen in de nacht. Deze
gevoelens waren echter overwegend
negatief en hij gebruikte daarbij woorden
als spookachtig, huiveringwekkend, koud
en wel op een manier die consistent was
met de rest van zijn uitingen (zijn 'kader') .
Deze speciale momenten gingen telkens
samen met gevoelens van strijd, maar
eveneens met een besef van de onderlig
gende waarde en betekenis die dergelijke
mysterieuze en uitdagende ervaringen
bevatten. Tim suggereerde dat deze erva
ringen iets weg hadden van 'mijn ogen
die mij bedriegen', 'een illusie, ik denk
het maar', 'een toevallige samenloop van omstandigheden'. Hij gaf ook indirect
commentaar op de tegenstelling tussen
zijn 'denken en vechten'-spiritualiteit en
die van sommige anderen. Reageerde
heel sceptisch als hem werd gevraagd of
kinderen van zijn leeftijd religieuze erva
ringen konden hebben. Het zou onjuist
zijn om Tims reflecties, vanwege dat
sceptische taalgebruik, af te doen als
niet-spiritueel. Hij heeft een sterk spiritu
eel besef, maar dat gaat bij hem gepaard
met strijd, die weer samenhangt met een
sterke culturele traditie die vragen die hij
zich stelt, diskwalificeert.
Ervaringen van kinderen Er zijn verschillende vormen en belevin
gen van spiritualiteit bij kinderen. Belangrijk is dat dergelijke ervaringen
herkend en erkend worden, ook in de
school. In een volgend artikel zal daarom
worden ingegaan op de voorwaarden in
de schoolsituatie voor een verantwoorde
manier van omgaan met spirituele erva-
0, ... ,,, ". ~
ringen. En wordt spiritualiteit beschouwd
als 'relationeel bewustzijn', c.q. verbondenheid.
In dit artikel is gebruik gemaakt van een bijdrage die eerder in Nederland is ver
schenen (Hay, 2002).
Kees Bath is studiesecretaris van de
Nederlandse Jenaplanvereniging.
Literatuur Beumer, J. (1997), De langste reis is de
reis naar binnen. Ten Have, Baarn.
(oles, R. (1991), The Spiritual Life of
Children. Houghton Mifflin, Newyork.
Donaidson, M. (1992), Human Minds.
An Explanation. Penguin Books,
Londen.
Hammarskjöld, D, (2001), Merkstenen.
Kok, Kampen.
Hay, D., R. Nye (1998), The Spirit ofthe
Child. Fount, Londen.
Hay, D. (2002), De spiritualiteit van kin
deren. In: Mensen-kinderen, maart
2002. Sanders, C. (1987), Spiritualiteit en
maatschappelijk engagement. In:
Wending, jrg. 42, no. 3.
september 2004 5
top related