tefsİr tarİhİnde ehl-İ kur’an ekolÜ-34s-doç. dr. mustafa ÖztÜrk
Post on 05-Apr-2018
248 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
1/34
. .lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say 1, Ocak-Haziran 2003
TEFSRTARHNDE EHL- KURAN EKOL
Yard. Do. Dr. Mustafa ZTRK**
Bu makale, zellikle ok yakn bir gemite Kurana dn ve/veya
Kuran slm gibi birtakm poplist sylemlerle de lke gndemine tanan
anlayn slm ilim, kltr ve dnce tarihindeki messes formu olan Ehl-iKuran ekolnn ortaya k ve temsilcileri ile genellikle Hint slm
Modernistleri diye anlan ekol mensuplarnn Kuran ve tefsir konusundaki
yaklamlar hakknda zl bir bilgi ve deerlendirme sunmay hedeflemektedir.
* 1999 ylnda telif edilmi olan bu makalede byk lde Hdim Hseyin lhbahn, el-Kurniyyn (Taif 1409/1989) adl eseri ile Abdlhamit Birkn,Hind Alt Ktasnda UrducaTefsirler ve Ehl-i Kuran Ekol konulu doktora tezinden (MSBE, stanbul 1996) istifadeedilmitir. Birkn anlan tezinin Hind Alt Ktas dnce ve Tefsir Ekolleri (stanbul 2001)ismiyle neredilmesi, bizi, bu makalenin yaymnn ait olduu alana fazla bir katksalamayaca dncesine sevk etmitir. Ancak anlan tez almasnn ok kapsaml olmas,Ehl-i Kuran ekolnn Kuran ve yorum anlayn bir makalenin mahud snrlar iinde ksa vezl birekilde aktarmann yine de faydadan hl olmayaca fikrini ilham etmi ve bu yzdenmakalenin yaymna karar verilmitir. Bu vesileyle, youn bir emek mahsul olan doktora
almasyla makalenin bilgi muhtevasna ok byk katkda bulunan deerli dostum ve faklteyllarndan snf arkadam Yrd. Do. Dr. Abdlhamit Birka teekkr etmeyi bor biliyorum.** ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal. e-mail: ozturk65@yahoo.com
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
2/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
168
I. EHL- KURAN EKOL
A. Ekoln Ortaya k
lk olarak Hint Alt ktasnda ortaya kan bu hareket, Abdullah ekrlev
tarafndan 1902 ylnda LahordaEhl-z-Zikr vel-Kurn ismiyle tesis edilmitir.
Bu dnemde Bb Muhammed Cetto ve Muhkem-i Dn Kefe gibi baz varlkl
kimseler tarafndan finanse edilen1 ve daha ziyade Bat tarz eitim grm
kesimleri etkileyen hareket, saylar onu gemeyen temsilcilerince ortaya atlan
gr ve dnceler paralelinde birtakm deimelere uramak suretiyle gnmze
kadar varln srdrmtr.2
Esasen bu hareket Seyyid Ahmed Han bata olmakzere era Ali, Muhsinl-Mlk ve Seyyid Emir Ali gibi modernist eilimli dier
fikir adamlarnn ortaya attklar dncelerin messes formudur. Balangta Ehl-i
Kuran hareketine Abdullah ekrlev ile Muhibbl-Hak Azmabd (. 1953)
nderlik etmitir. Zaman ierisinde deiik blgelerde de taraftar bulan bu
hareketin temsilciliini, ekrlevnin 1914de vefat etmesinin ardndan srasyla,
Ahmedddn Amritsr (. 1936), Hfz Muhammed Eslem Cercpr (. 1955) ve
Gulam Ahmed Perviz (. 1985) stlenmitir.3
ekrlev, dier Mslmanlarn zellikle Snnet konusundaki genel
kabullerini red hususunda tavizsiz bir yaklam sergilemeyi tercih etmesine karn
hareketin Hindistann dousunda bulunan Bihardaki nderi Muhibbul-Hak
1 Hdim Hseyin lhbah, el-Kurniyyn ve bhtuhum Havles-Snne, Mektebets-Sddk,
Taif, 1409/1989, s. 25 vd.; Abdlhamit Birk,Hind Alt Ktasnda Urduca Tefsirler ve Ehl-iKuran Ekol, (yaymlanmam doktora tezi), st., 1996, s. 319.2 Birk, a.g.e, s. 288.3 Birk, a.g.e., s. 291. Mensuplarnn Mnkirn-i hads, Kurn, Neyr ve Perviz
lakaplaryla da anld Ehl-i Kuran hareketinin gnmzdeki en nemli temsilcileri,Lahordaki dre-i Tul-i slm veDrul-Kurn Encmen-i mmet-i Mslime adn tayanteekkllerdir. Ayrca Pakistan devleti tarafndan desteklenen ve bir lde modernistdnceyi temsil eden dre-i Sekfet-i slmiye (Institute of Islamc Culture) adl kurulu,yaymlad ok sayda kitap ve kard ilm dergiyle hadis inkarcln ve Ehl-i Kurandncesini desteklemekle sulanmaktadr. Pervizin, grlerini geni halk kitlelerine
ulatrmak maksadyla 1938 ylnda karmaya balad Tul-i slm adl dergi halen yaymhayatna devam etmektedir. Ekoln Lahordaki kolunun etkili bir yayn organ da, Belul-Kurn dergisidir. lhbah, a.g.e., s. 57-64; Birk, a.g.e., s. 292.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
3/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
169
Azmbd daha esnek bir siyaset izlemitir.4 ekrlev, sz edilen yaklam
erevesinde dncelerini yaymak iin konumalar yapp baz eserler kaleme
alm, ayrca muhaliflerinin eletirilerine cevap vermek maksadyla atl-Kurn adyla bir de dergi yaymlamtr. ekrlev yaym faaliyetlerinin yan sra
kendilerine ait mescitlerde taraftarlar ile birlikte propagandistlie devam etmise
de halktan pek fazla rabet grmemitir. Ad geen zatn kendisi gibi
dnmeyenlere kar son derece keskin ve tavizsiz bir tavr taknmasnn bunda
rol olduu gibi, blgede byk oluumlarn tesisi iin gerekli olan mrit-mrit
ilikisi tarznda bir yaplanmaya iddetle kar olmas da zellikle eitimsiz halk
kitlelerinin harekete katlmasn olumsuz ynde etkilemitir.5
te yandan o dnemde hareketin temsilcilerinin karsna klasik slm
ilimlerdeki derin bilgi birikiminin yan sra akl da iyi kullanan ah Veliyyullah
Dihlev (. 1176/1762) gibi ahsiyetler yerine nassn ve bilhassa hadislerin zahirine
tavizsiz bir ekilde balanan Ehl-i Hadis6 gibi bir akmn kmas, bu harekete
ivme kazandrm ve Ehl-i Hadis ekolnn akl en zayf hadise dahi feda etmesi,
hadisin metninde problemler olmasna ramen senetteki zahir salaml nekarmas, Ehl-i Kuran hareketinin dnce mimar olan Seyyid Ahmed Han ve
arkadalarnn iini kolaylatrmtr.7 Bu balamda, Daniel Brown da Ehl-i Kuran
ekolnn, rasyonalist ve Batdan ciddi ekilde etkilenmi bir dnce hareketi
4 Muhammed Thir Hekim, Snnetin Etrafndaki pheler, ev. Hseyin Aslan, Pnar Yay., st.,
1985, s. 84-85.5 Birk, a.g.e., s. 291.6 Hind yarmadasndaki bu ekol imamlar taklit etmeme ve amelde hadise tabi olma hususundaki
srarlarndan tr Ehl-i Hadis adyla tarihe gemitir. Esasen bu ekol, drdnc yzyldamevcut idi. Ancak ekoln ikinci dirilii, ah Veliyyullah Dihlevnin (. 1176/1762) hadisleamel fikriyle nazar olarak balad. Onun ardndan torunu ah Muhammed smail Dihlev (.1246/1831) bu anlay daha da gelitirdi. Daha sonra ise, ah Muhammed shak Dihlevnintalebesi Seyyid Nezir Hseyin Dihlev (. 1320/1902), verdii hadis derslerinde, imamlartaklit etme geleneinin terk edilip hadisle amel edilmesi fikrini savunan talebeler yetitirdiiiin, bu ekoln kurucusu olarak anlmtr. Ehl-i Hadisin temel grleri hakknda bkz.
Zaferullah Daudi, Pakistan ve Hindistanda Hadis almalar, nsan Yay., st., 1995, s. 251-255.7 Birk, a.g.e., s. 290
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
4/34
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
5/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
171
Btn bu mlahazalar erevesinde Ehl-i Kuran ekolnn topyekn slm
mmetinin zelde Hint alt ktasnda genelde de dnyann tm blgelerinde tecrbe
ettii dnsel, kltrel, siyasal ve sosyal krizi ama abasna matuf zmaraylarnn younlat bir konjonktrde vcut bulduunu rahatlkla sylemek
mmkndr. Mmtazer Trknenin deyiiyle, btn slm tarihi boyunca
Mslmanlarn yaadklar en dkn dnem olan 19. yzyla14 rastlayan bu
zaman diliminde Bat, tarihi ina eden bir zne roln oynarken, slm lemine
iinde bulunduu durum gerei bu inac znenin nesnesini oynama rol reva
grlmtr. Kukusuz bu rol, znenin konumuna imrenme ve onun stlendii rol
stlenme itiyakn kamlamtr. Bu itiyak ve zlemi gidermeye ynelik
gayretler, sonuta anlan corafyann Mslman aydnlarn yeni bir slm imaj
oluturmaya sevk etmitir. te Ehl-i Kuran hareketi de bu yndeki gayretlerin bir
rn olarak varlk kazanmtr. Ne var ki bu harekete nclk edenler, Bat
karsndaki malubiyetten kurtulmann yolunu yine Batda aramlar ve bu
erevede, moderniteyi mutlak bir veri olarak kabul edip ona ait olgu, deer ve
kavramlar slamla meczetmek15
ve hatta bunlarn en mkemmel ekliyle slamdavarolduunu iddia etmeye kadar giden eklektik, sentezci ve konformist bir anlay
tesis etmilerdir.16
Bu anlay dahilinde din deer ve kavramlar Bat modernizminin verileriyle
test etmek ve bylece slm dnyasnda ortaya kan ok boyutlu krizi zdeleme
yoluyla amaya alan savunmac bir eilim egemen klnm ve gerekliin
ilerlemeci bir tarzda yakalanmaya allmasndan dolay gzlem yntemi
kullanlm; dolaysyla insan zihninin kapasitesi dnda kalan hususlar ya
reddedilmi ya da aklletirilmitir. Zihnin kapsam dnda kalan her eye bu
yntem uygulannca, tabiatyla din de epistemolojik anlamda kantlanmam bir
14 Mmtazer Trkne, Modernleme ve slamlama,Bilgi ve Hikmet, 1993, say: 1, s. 74.15 Ignaz Goldziher, Mezhibt-Tefsril-slm, ev. Abdlhalim en-Neccr, Mektebetl-Hnc,
Kahire, 1955, s. 337-338.16 Kadir Canatan, Gelenek, Din ve Modernite (Eilimler ve Kkler), Bilgi ve Hikmet, 1995,say: 9, s. 36.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
6/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
172
hipotez menzilesine indirgenmitir.17 Hsl, sz konusu anlaya zg hususiyetler
u be temel prensip erevesinde ekillenmitir: () Din ve bilimin verilerini
birbiriyle uyumlu hale getirme (pozitivizm); () Kuran akln verileriyleyorumlama (rasyonalizm); () Vahiy ile doa yasalarn uzlatrma (natralizm);
(v) Din hukuka mezhepler-st bir form kazandrma (liberalizasyon); (v) slm
hukukunun ikinci temel kayna olan hadislerin radikal eletirisi, icman reddi ve
itihat messesinin her Mslman bireyi iine alacak nitelikte bir geniletmeye
tabi tutulmas (antitradisyonalizm).18
B. Ekoln nde Gelen Temsilcileri1. Seyyid Ahmed Han
Esasen, Seyyid Ahmed Han Ehl-i Kuran ekolnn messes formu iinde yer
alan bir ahsiyet deildir. Ancak, ekoln temel gr ve iddialar incelendiinde
bunlarn esin kaynann byk lde Seyyid Ahmed Han ve ona ait
dncelerden mteekkil olduu grlmektedir. Nitekim M. TahirHekim, Ehl-i
Kuran frkasnn douu ve ortaya kndan sz eden kaynaklar, onlarn SeyyidAhmed Han hareketinin ektii tohumlarn doal meyveleri olduklarnda
mttefiktirler19 eklindeki ifadesiyle bu olguyu ok ak bir ekilde dile
getirmitir.
Seyyid Ahmed Han, 17 ekim 1817de Delhide dodu. Neseplerinin Hz.
Hseyin vastas ile Hz. Peygambere ulat yolundaki iddiadan dolay aile
fertleri seyyid unvann tamaktadr. Ahmed Han, ilk tahsilini geleneklere uygun
olarak annesinin yannda tamamlad. Daha sonra Farsa, Arapa, matematik vegeometri eitimi grd; iir ve edebiyatla da ilgilendi. 1838 ylnda babas Mttak
Hann lm zerine hayatn kazanmak iin almak zorunda kald ve Delhi
Ceza Mahkemesi zabt ktipliine tayin edildi. Bu srada alan hakimlik snavn
kazanarak 1841de Manipra stajyer hakim olarak atand. Bunu izleyen zaman
17 Mevlt Uyank,Kurann Tarihsel ve Evrensel Okunuu, Fecr Yay., Ankara, 1997, s. 145.18 Canatan, a.g.m., s. 37.19 Hekim, a.g.e., s. 85.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
7/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
173
zarfnda resmi grevli olarak deiik blgelere gnderilen Ahmed Han, 1857
ylnda ngilizlere kar balatlan ve Hint tarihine sipahi ayaklanmas olarak
geen harekette tamamen ngilizlere bal kald.20 O srada ikamet ettiiBicnordaki birok kadn ve erkek ngilizi Meeruta gndermek suretiyle
hayatlarn kurtard. Bu hareketi ngilizler tarafndan takdirle karlanarak
kendisine Star of India (Hind yldz) niannn Companion rtbesi verildi. Daha
sonra intikam almak iin kar harekete geen ngiliz askerlerine kar bu defa da
masum halkn kurtarlmasnda byk hizmetleri oldu.21
Ahmed Han 1869 ylnda oullaryla birlikte ngiltereye gitti ve buradameslek tetkiklerle birlikte ngiliz niversite tekilatn da inceledi. zellikle
Kralie Victoriadan ve ngiliz devlet adamlarndan byk ilgi grd. Hindistana
dnnde Tehzbl-Ahlk (Purification of Morals) adyla aylk bir gazete
kararak Mslmanlara modernlemenin yollarn retmek ve ngiliz hkmetine
sndrmak iin gayret gsterdi; din ile dnya ilerinin birbirinden ayrlmas ve
dinin her ie kartrlmamas gerektiini savundu. 24 mays 1875te, Kralie
Victoriann doum yldnmnde, en byk eseri saylan AligarhtakiMohammadan Anglo-Oriental Collegei kurdu ve btn mesaisini bu okula vermek
maksadyla hakimlik grevinden ayrld ve Aligarha yerleti.22
1886da lke Mslmanlarn eitim, retim ve siyaset alanlarnda
aydnlatmak amacyla ve her yl toplanmak zere The Mohammadan Educational
Conference (slm Eitim Konferans) balatt ve bir yl sonraki konferansta Mill
Kongreyi iddetle tenkit etti. Bu erevede ngiliz hkmetinin aleyhine olanMill Kongre ile birlikte olduklar takdirde Mslmanlarn ngiliz hkmetinin
tevecchn kaybedeceklerini, dolaysyla madur olacaklarn savundu. Onun bu
abalar ngilizler tarafndan byk bir memnuniyetle karland ve kendisine Sir
20 Ahmed Hann loyalist politikasna ilikin deerlendirmeler iin bkz. Ira M. Lapidus,A HistoryIslamic Societies, Cambridge University Press, London, trz., s. 727.
21
aban Ali Dzgn, Seyyid Ahmed Han ve Entelektel Modernizmi, Aka Yay., Ankara, 1997,s. 37; Mustafa z, Ahmed Han, DA, st., 1989, II, 73.22 z, a.g.m., II, 73.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
8/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
174
ve Knight Commander of the Star of India (Hint yldz niannn valye
kumandan) unvan verildi. 1889da Edinburg niversitesi tarafndan fahr doktor
unvanyla da taltif edilen Ahmed Han 27 Mart 1898 tarihinde Aligarhta ld.23
Bu ksa biyografiden de anlalaca zere, Ahmed Hann temel siyaseti
ngilizlere sadakat (loyalizm),24 eitim felsefesi ise tamamen Batya endeksli bir
anlay zerine ikame edilmitir. Ahmed Han, sadece ngilizlerin yannda olmakla
kalmam ayn zamanda Hindistann da bir Luthere ihtiyac olduu temel
kabulnden hareketle, slm dncesinin reforme edilmesi gerektii fikrini
savunmutur. Bu reformasyon projesinde 19. yzyl Bat dnyasna ait rasyonalistve natralist felsefenin verileri esas alnmtr. Rasyonalizmin metin, suje ve bu
ikisi arasnda gerekleen anlama aktna dair gelitirdii dnya gr, slam
dncesinin en zayf dnemini yaad 19. yzyla denk geldii iin, slm
dnyasnda da byk lde etkili olmu ve bu dncenin en ateli
savunucularndan biri olan Seyyid Ahmed Han da son dnem slm dnrleri
tarafndan rasyonalist olarak takdim edilmitir.25
Esasen, Ahmed Han dini rasyonel olana indirgemeye sevkeden mil, yaad
dnemde din-bilim atmasndan sz ediliyor olmasyd. Oysa din ok kere
bilimle deil, u veya bu derecede bilime ncl olan aksiyomlarla eliir. Ne var ki
Ahmed Han, bu ayrm dikkate almadan, hatal birekilde, din unsurlar ann
rasyonel olarak kabul edilen grlerine indirgemeye almtr.26
2. Abdullah ekrlev
Asl ad Gulm Neb olan ve 1899 ylnda ismine Abdullah ekleyenAbdullah b. Abdullah el-ekrlev, 19. yzyln nc eyreinde Pencab
eyaletindeki Miynvl blgesinin ekrle ehrinde dnyaya geldi.27Ehl-i Kuran
23 Dzgn, a.g.e., s. 38.24 Loyalizm hakknda geni bilgi iin bkz. Dzgn, a.g.e., s. 43-46.25 aban Ali Dzgn, Rasyonalist Dncenin Son Dnem Kuran Yorumuna Etkileri, 2.Kuran Sempozyumu, Bilgi Vakf, Ankara, 1996, s. 305.26 Dzgn, a.g.m., s. 310.27 lhbah, a.g.e., s. 25; Birk, a.g.e., s. 319.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
9/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
175
hareketinin kurucusu olan ekrlev, ilk eitimini aile evresinden ve mahall
medreselerden ald. Sonra Delhiye giderek Ehl-i Hadis ekolnn kurucusu Nezir
Hseyin Dihlevden hadis okudu. Buradaki eitiminin ardndan Ehli Hadismerebine uygun olarak tedris ve telif hayatn srdrd. Ehl-i Hadis ekolnn
anlay dorultusunda fkh mezheplerine kar kan ekrlev, amcas olu Kd
Kamerddn ile yapt bir mnazarann ardndan Kuran dnda hibir vahiy
bulunmad ve eriatta hadislerin Kuran yerine konulamayaca grn
benimsedi. Bu tarihten sonra hadisle ameli bir tarafa brakt gibi, hadislerin
slmn kayna olma bakmndan itimada ayan olmad dncesini yaymaya
balad.28 Bu balamda, ekrlevnin Lahora ilk geldiinde, Kuran ve
Buhrnin Sahhi dnda gvenilir bir kitap yoktur eklinde bir gr
savunduu; bilahare Ahmedddn Amritsr tarafndan ikna edildii ve bu
grnden dnerek tek gvenilir kitabn Kuran olduunu ilan ettii
nakledilmitir. Ayrca, Ehl-i Kuran ekolnn dier temsilcileri gibi, ekrlevnin
de ngiliz idaresiyle irtibatl olduu ileri srlmtr.29 ok iyi derecede Arapa ve
Urduca bildii sylenen ekrlev 1914 ylnda Miynvlde vefat etmitir.30
3. Gulm Ahmed Pervz
1903 ylnda Dou Pencaba bal Batale kasabasnda dnyaya gelen Gulm
Ahmed Pervz, ekoln Seyyid Ahmed Handan sonra en retken temsilcisi kabul
edilmektedir. Perviz, ilk Kuran eitimini ve din bilgilerini itiye tarikatna
mntesip ve fkhta Hanef olan dedesinden ald. Dzenli eitim hayatn ortaokulla
snrlayarak Lahorda bir devlet matbaasnda katip olarak ie balad. Buradakivazifesi uzun yllar srd ve matbaa mdrlne kadar ykseltildi. Bu zaman
zarfnda dncelerinden olduka etkilendii Muhammed kbal zerinde alt.
Lahorda geirdii gnlerde kballe mteaddit defalar buluup onun dncelerini
bizzat kendisinden renme frsat da buldu. Bu grmeler, Pervzin Kuran
28 lhbah, a.g.e., s. 26-27; Birk, a.g.e., s. 319.29 lhbah, a.g.e., s. 30-31.30 lhbah, a.g.e., s. 28.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
10/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
176
zerindeki almalarnda olduka etkili oldu. Ayrca Perviz, kbl tarafndan
savunulan iki millet nazariyesini benimsedii ve bunu yazlarnda dile getirdii
iin Pakistann kurucu lideri Muhammed Ali Cinnahn takdirini kazand vearalarnda kurulan yaknlk, Cinnahn 1948deki lmne kadar srd.31
Pervz, din almalara daha fazla zaman ayrmak maksadyla 1955 tarihinde
kendi isteiyle emekliye ayrld. 1957 ylnda Anayasa almalarn da yrten
slm Hukuk Komisyonuna ye olarak atandysa da Eyp Hann 1958deki asker
darbesinden dolay bu komisyonun mr pek ksa srd.32Pervz, 1958 tarihinde
Karaiden ayrlarak Lahora yerleti. Lahora yerlemesiyle birlikte yaz hayatnave sohbetlerine hz veren Pervzin evresinde daha ziyade kolej ve niversitelerde
eitim gren insanlardan byk bir taraftar kitlesi olutu. Bata hadis olmak zere
pek ok konudaki farkl dnceleri slm ilim geleneine bal ulemay kzdrd.
Geleneksel izgiyi temsil eden alimler, savunduu dncelerden tr Pervzin
slm dairesinden kt ynnde ortak fetva verdiler. Bu fetva, Pervzin halk
nezdindeki itibarn sarsp hareket alann daralttysa da onu fikirlerinden
dndrmedi ve faaliyetlerinden alkoymad. Pervz, 28 ubat 1985te Lahordavefat etti.33
4. Ahmedddn Amritsr
1861 ylnda Amritsar ehrinde dnyaya gelen Ahmedddn b. el-Havce
Muhammed b. Muhammed b. brahim Amritsr, Ehl-i Kuran ekolnn ilm
ynden en verimli ve nde gelen ahsiyetlerinden biri olarak takdim edilmektedir.
Kuran renimini Hfz mmddnin, din ilimleri de tabip Emnddn b.Hsmeddn Amritsrnin yannda tamamladktan sonra misyoner okuluna devam
etti. Burada Kitab- Mukaddes ve devrinin modern ilimlerini okudu. Bu okulun
ardndan Amritsardaki slm eitim veren liseye kaydolarak buradan diploma
ald. Dzenli eitim hayatn bu ekilde noktalayan Amritsr, okuma ve aratrma
31 Birk, a.g.e., s. 351.32 lhbah, a.g.e., s. 49.33 Birk, a.g.e., s. 352.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
11/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
177
konusundaki isteinden tr kendi kendini yetitirmeye devam etti. lm birikimi
sebebiyle blgede n kazand ve Amritsarda bir medreseye hoca olarak atand.
1917 ylnda medrese hocalndan emekli olmasnn ardndan 1930 ylna deinyine Amritsarda bulunan bir kz okulunda hocalk yapt. Bu sre zarfnda Kuran
ve tefsire ynelik almalarla megul oldu ve hem dncelerini yaymak hem de
muhaliflerine cevap vermek maksadylaZiyul-slm adl dergiyi kard. Ayrca
1926 ylnda mmet-i Mslime adnda bir cemiyet kurdu ve bu cemiyete
kltrl ve varlkl kesimlerden epeyce katlan oldu. Bu cemiyetin faaliyetleri
erevesinde Bel ve Beyn adl iki dergi daha kardlar. Ailesinin dili olan
Pencapann yan sra iyi derecede Arapa, Farsa, Urduca ve ngilizce bildii
kaydedilen Amritsr 1936 ylnda vefat etti.34
Babasnn yakn dostu olan mfessir Gulm Ahmed Kusrnin
Ahmedddinin yetimesinde byk rol olduu ifade edilmektedir. Genliinin
ilk yllarnda hadisle amel etmenin gerekliliine inanan Amritsr, Kusrnin de
etkisiyle bu dncelerinden tamamen uzaklamtr.35Ayrca Muhammed kballe
mteaddit defalar grm ve onunla fikir alveriinde bulunmutur. Abdullahekrlevnin yan sra Gulm Ahmed Kdiyn ile de grt belirtilen
Amritsrnin, bu son ahsla baz konularda tarttklar, ancak aralarnda hibir
zaman ileri dzeyde bir anlamazlk kmad belirtilmitir.36
5. Hfz Eslem Cercpr
Asl ad, Muhammed Eslem b. Allme Selmetullah el-Behbl olan Hfz
Eslem, 1880 ylnda Ceracpurda dnyaya geldi. Ehl-i Hadis ekolne mensup birailede yetien ve dokuz yana girmeden Kuran ezberleyen Hfz, daha sonra
Arapa ve o dnemin din ilim dili olan Farsay da rendi. Hfz, dzenli okul
34 lhbah, a.g.e., s. 37-39.35 Birk, a.g.e., s. 329-330.36 lhbah, a.g.e., s. 335-338.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
12/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
178
eitimi almamasna ramen ngilizce ve matematik konusunda da kendisini
yetitirdi.37
1903 ylnda Lahorda gnlk karlan Beyse gazetesinin ba stunlarndan
birinde yazmaya balad. Bu yazlar sayesinde blgede hreti artt. Ancak,
Aligarh kolejinde Arapa ve Farsa dersleri okutmak iin, gazetedeki bu
grevinden 1906 ylnda ayrld. 1912 ylnda koleje mdr olan Hfz, 1921
ylnda kolejin niversiteye dntrlmesi zerine burada Arapa ve Farsa
okutman olarak grev yapt. Ancak, Mevln Muhammedin istei zerine
Milliyyetl-slmiyye niversitesine geen Hfz, nceki grevinden ksa bir sresonra ayrlmak durumunda kald. ok sayda eser ve makale yazan Hfz, 1955
ylnda vefat etti.38
6. nyetullah Hn el-Merik
Patan rkndan kkl bir aileye mensup olan Merk, 1888 ylnda Lahorda
dnyaya geldi. Ailesinin varlkl olmasnn kendisine bahettii geni eitim
imkanlarn kullanan Merk, lise reniminin sonuna kadar Amritsarda kald;daha sonra Pencap niversitesinde matematik eitimi ald. 1907 ylnda gittii
Cambridge niversitesinde ise matematik, fizik ve dou dilleri branlarnda lisans
ve lisansst eitimi grd. Buradaki renimini tamamlamasnn ardndan
akademik hayat seen Merk, 1913-17 yllar arasnda Peverdeki Islamia
Collegede mdr yardmcl ve mdrlk grevlerinde bulundu.
1926 ylnda Kahiredeki hilafet konferansna katldktan sonra 1931 ylna
kadar sren ve aralarnda Arabistan, Trkiye, ran, Irak ve Fasn da bulunduuslm lkeleri ve Avrupa seyahatine kt. Bu arada Adolf Hitler ve Albert Einstein
gibi nemli ahsiyetlerle bir araya geldi. Dnnde Haksr adn verdii din ve
ahlk prensiplere dayal tekilat kurdu ve bu tarihten sonra Merk ismi bu
tekilatn ismiyle birlikte anlr oldu.39Btn mesaisini bu tekilatn glenmesine
37 lhbah, a.g.e., s. 41.38 lhbah, a.g.e., s. 42-45.39 Birk, a.g.e., s. 340-341.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
13/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
179
harcayan Merk birka kez tutukland ve on yl kadar hapis yatt. Zaman zaman
silahl mcadeleye de giren tekilatn, Pakistan devleti tarafndan ilga edilmesini
mteakiben Merk kendisini legal siyasi almalara verdi. Bu erevede 1948ylnda Islam Leaguei kuran Merk, 1963de vefat etti.40
II. EHL- KURAN EKOLNN TEFSR ANLAYII
Ehl-i Kuran ekolnn tm grleri temelde Bize Kuran yeter iddiasna
dayanmaktadr. Tarihsel kkenleri slmn ilk dnemlerine kadar uzanan bu iddia
dolaymnda Kuran, din ve dnyev konularla ilgili her eyin bilgisini ihtiva eden
bir ansiklopedi gibi alglanm ve pratik hayatn tm alanlarn dzenleme ve her
dnemde insanlarn btn ihtiyalarn karlama potansiyeline sahip bir metin
olarak alglanmtr.
Ekoln temsilcileri Kurann her ynyle mkemmel bir kitap olduu
hususunda hemfikir olmakla birlikte, snrl sayda ayetten mteekkil olan Kuran
metninin insanolunun her gn bir yenisi ortaya kan problemlerinin tmn
zme keyfiyeti konusunda gr ayrlna dmlerdir. Bu noktada, ekrlev,halefi Hamet Ali ve Belul-Kuran evresi, Kurann gerek tmeller gerekse
tikeller asndan muhataplarnn her trl ihtiyacn karlayacak nitelikte
olduunu ileri srmlerdir. ekrlev yle demitir: Biz, Kurann her
bakmdan eksiksiz olduu inancn tayoruz. Zira bu kitapta slm konulara
ilikin gerek farz, gerekse nafile ve ibha trnden olan her mesele
zikredilmitir.41
ekrlev, muhaliflerince ne srlen, Kuran mcmel, hadis kaynaklar
mufassaldr iddiasnn Kurann beyanna ters dt gerekesiyle hibir
doruluk deeri tamadn da belirtir. O, ayrca Kuranda sadece mcmel
lafzlarn deil, mutlak lafzlarn bulunmasn da bir eksiklik sayar. Ona gre
Kuranda mutlakn takyidi, mmn tahsisi gibi durumlarn bulunmas sz konusu
40 Birk, a.g.e., s. 340 vd.41 lhbah, a.g.e., s. 265.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
14/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
180
deildir.42 ekrlev bu grn, sflerin Kurana baklarn anmsatan bir
yaklamla, Sana kitab hereyi aklamak, mminlere hidayet, rahmet ve mjde
olmas iin indirdik43 mealindeki ayetle temellendirmi; ancak, Kurann birBuhr, Mslim ve Hidye gibi kitaplarda bulunan ayrntlar iermesi
beklenemez44 demeyi de ihmal etmemitir. Buna karn Perviz ve hocas Hfz,
Kurann her eyi iermesinin, tmel ilkeler iin geerli olduu, tikel meselelere
ise Kuranda ok az yer verildii grn savunmak suretiyle makul bir anlay
ortaya koymutur.45
A. Klasik Tefsir Uslne likin GrleriEhl-i Kuran ekol, klasik tefsir usl iinde yer alan bahisleri, Kuran n
anlalmasndan ziyade anlalmamasna hizmet ettii dncesinden hareketle
neredeyse btnyle yok sayma yoluna gitmitir. Bu balamda, ekoln dnce
mimar olan Seyyid Ahmed Han, tefsir uslnde Kuran hadisler, sahabe ve
tabin kavilleriyle izah etme yntemi eklinde tanmlanan rivayet tefsirini
reddetmi ve bu vasftaki tefsir almalarn tamamen bo uralar olarak
deerlendirmitir. Ekoln kurucusu ekrlev ise esbb- nzul ve benzeri
rivayetlerin, mfessirlerin senetsiz olarak serdettikleri birtakm grlerden ibaret
olduu ve bunlarn Kurann anlalmasna ynelik herhangi bir katksnn
bulunmad tezini savunmutur. nk, onun nazarnda Kuran tm insanlar
eitmek iin gnderilmitir. Bu itibarla, onun hkmlerinin belli bir kiiye tahsis
edilmesi veya herhangi bir ayetin bir veya birka kii iin vahyedilmesi sz konusu
deildir.46
te yandan gerek tefsir gerekse dier alanlarda yapt almalardan dolay
Ehl-i Kuran ekolnn en baarl simas olarak kabul edilen Perviz, Kuran tefsir
konusunda en yetkin ahsn Hz. Peygamber olduunu; ancak ona ait tefsirlerin bize
42 lhbah, a.g.e., s. 270.43 Nahl, 16/89.44 Birk, a.g.e., s. 322.45 lhbah, a.g.e., s. 266.46 Birk, a.g.e., s. 373.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
15/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
181
ulaana kadar shhatini kaybettiini belirtmitir. Pervize gre Kurann Hz.
Peygamberden baka birisi tarafndan daha iyi anlalabileceini sylemek
kesinlikle mmkn deildir. Byle olunca da bizim, Kuran anlamak iin birbaka kaynaa bavurmamza gerek yoktur. Ancak buradaki problem, Hz.
Peygamberin Kuran nasl anladyla ilgili bilgilerin bize kadar orijinal ekliyle
ulaamam olmasdr. Bu yzden, hadis kitaplarnda kaydedilen rivayetlere itibar
edilemez.47Ona gre slamn ihyas ve mmetin kurtulu ve refah iin yaplmas
gereken ey, hadislerin Kuran nda yeniden gzden geirilmesidir. Kurana
uymayan hadisler ise, Bu, Raslullahn sz olamaz diyerek reddedilmelidir.
Bu, hadis inkarcl deil, temizlik ameliyesidir (amel-i tathr).48
Bu konuda Merk de Pervizle ayn dnr ve hadislerin cem ve tedvinini
bo bir ura olarak deerlendirir. Ona gre binlerce insan ravilerin nesep ve
haseplerini tayin iin son derece lzumsuz almalar yapmlardr. Tedvin
srasnda Araplar hadisin Kurana uygunluu veya onunla ters dmemesi ilkesine
riayet edecekleri yerde ravilerin kiisel durumlarn dikkate almlardr. Btn bu
lzumsuz gayretlerden tr bizzat Kuranla ilgili konular zerinde yaplmasgereken almalara ayrlacak zaman maalesef heder edilmitir. Merk, uzun
yllar hadis peinde koan insanlarn bilinaltnda Kurann yetersiz, mulak ve
aklanmaya muhta bir kitap olduu fikrinin mevcut olduunu ileri srmtr.49
Ehl-i Kuran, klasik uslde tartmal bir konu olan neshi de kabul etmemitir.
Ekoln tm temsilcileri Kuranda kesinlikle neshin vuku bulmad grnde
hemfikirdir. Buna gre Kurann iki kapa arasnda yer alan ayetlerin hibirindehibir ekilde nesh vuku bulmamtr. 50 Belul-Kurn evresinin bu konuda
ileri srd gereke udur: Kuranda mensuh ayetlerin bulunduunu kabul
etmek, ilh kelama ters dmeyi iktiza eder. Zira Kurann baz hkmlerinin
47 Birk, a.g.e., s. 359.48 Birk, a.g.e., s. 367.49 Birk, a.g.e., s. 345. Merk, Tezkire, mukaddime, s. 73den naklen.50 lhbah, a.g.e., s. 267.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
16/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
182
mevcut artlarla rtmemesinden dolay nesh edildii fikrini savunmak, Allahn
ilminde eksiklik bulunduu anlamna gelir.51
Neshi klasik tefsir uslndeki ekliyle reddedenlerden biri de Ahmed Handr.
Ona gre nesh, Kuran adeta airlerin not defterine dntrr. Esasen Ahmed
Hann neshe kar kmas, oryantalistlerin Bakara 2/106. ayeti, Hz.
Muhammedin kendi tutarszlnn ilah meyyideye olan ihtiyacnn bir
gstergesi eklinde yorumlamalarna kar gelitirilmitir. Ona gre Kuran
monolitik bir gerekliktir. Gerekte nesh dinler arasnda geerlidir. Bu anlamda
Hristiyanlk Yahudilii, slam da Hristiyanl nesh etmitir; ancak Kurannhibir ayetinde nesh vuku bulmamtr.52
Ahmed Hann neshle ilgili bu tezini kabul etmek pek mmkn deildir. Zira,
Kurann tarihe ynelik ilh bir mdahale olduu, vahyedildii dnemde verili bir
ortama indii ve bir ilk muhatap kitlesine hitap ettii gz nne alnd takdirde,
nesh veya en azndan mnse hkm [ertelenmi hkm] olgusunun, ilh hitaba
muhatap olan insanlarn bizzat tecrbe ettikleri fiil duruma uygun hkmler vaz
etme balamnda son derece doal ve makul birey olduu kendiliinden anlalr.
Ekoln temsilcileri, icz konusunda da farkl yaklamlar sergilemilerdir.
yle ki, Kuran, Peygamber tarafndan u andaki tertiple sunulduu iin, daha iyi
anlamak maksadyla onu nzul srasna gre okunmas gerektiini savunanlar beni
hi ilgilendirmiyor diyen Pervize gre mevcut tertip, Bakara 2/23. ayetteki
meydan okumada (tehaddi) ifadesini bulan iczn bir parasdr.53 Bu ifadeden,
Pervizin, Kurann nazm ve telifini muciz kabul ettii anlalmaktadr. Bunamukabil, Kuran stlahlarnn nzul dnemindeki anlamlarn tespit konusuna zel
bir nem atfeden Pervizin o dnemin kltrel dokusunu, dilsel verilerini ve
Kuran metninin teekkl srecini ortaya koyan esbb- nzule ynelik olumsuz bir
51 lhbah, a.g.e., s. 268.52 Dzgn, a.g.e., s. 99.53 Birk, a.g.e., s. 368. Pervz,Metlibl-Furkn, IV, 316dan naklen.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
17/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
183
tavr taknmas, bir paradoks tekil etmektedir. Kukusuz, onun byle bir
paradoksa dmesi de yine hadisi inkar dncesinden kaynaklanmaktadr.
Kurann nzul dnemi sonrasnda deien dilin verileriyle anlalmayaca
konusunda Pervizle hemfikir olan Merk, icaz konusunda ondan ayrlr.
Merk, Kurann icaz ve stnlnn lafz ve ibarelerinde deil, man ve
medlulnde aranmas gerektii tezini ileri srer ve buradan hareketle de fesahat ve
belagatta ileri dzeyde olan Araplarn, dil ynnden Kuran gibi bir kitap
yazabilecei eklinde bir baka tez ortaya atar.54 Kurann icaznn lafz ve
ibarede deil, anlam btnlnde aranmas gerektii eklindeki gryle, nlusl limi tb (. 790/1388)yi55 hatrlatan Merk, belagat uzman Araplarn
Kuran gibi bir kitap yazabilecei eklindeki kabulyle de bir bakma Sarfe
ekoln56 anmsatmaktadr.
te yandan Merk, mfessirin bilmesi gereken ilimler bal altnda saylan
lgat, sarf, nahiv, kraat vb. ilim dallarnn insanlarn Kurandan uzaklamalarna
sebep olmalarnn yannda lzumsuz ura alanlar olarak kabul eder. Merk, bu
olumsuzluun kaynanda geleneksel Arap mentalitesinin bulunduunu ileri srer.
Ona gre Araplar, dncelerine egemen olan zhir yaklamla, bir yandan
Kurann dil ve belagat zellikleri/gzellikleri zerinde gereinden fazla
urarken, dier yandan da vehim ve tecessslerini gidermek maksadyla Allahn
mahiyeti, vahyin keyfiyeti, cinler, cennet ve cehennem gibi konularda gereksiz
speklasyonlar yapmlardr.57
54 Birk, a.g.e., s. 347. Merk, Tezkire, mukaddime, s. 91den naklen.55 Eb shk e-tb, el-Muvfakt f Uslis-era, Beyrut 1999, III, 340.56 Genellikle Mutezileden brhim en-Nazzma (. 231/845) nisbet edilen bu anlaya gre,
Araplarn Kurana nazre yapamamalar, onun esiz belgatndan ileri gelmemektedir. ZiraAraplar ya bu konuya ilgi duymadklar ya da bundan ciz kaldklar iin murazadabulunmamlardr. Ancak onlarn acziyetlerinin nedeni, Kurann nazm deil onlar zorla buiten alkoyan ilh iradedir. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Muhammed Abdlazm ez-
Zerkn, Menhill-rfn f Ulmil-Kurn, Drul-Fikr, Beyrut, 1988, II, 414-415; MustafaSdk er-Rfi, czul-Kurn, Beyrut, 1973, s. 144.57 Birk, a.g.e., s. 345. Merk, Tezkire, mukaddime s. 74den naklen.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
18/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
184
Merkye gre Kurandaki mteabihlerin anlamlarn ilimde yetkinleen
kimseler anlayabilir. Bu kimseler, ilm yetkinlik dzeyine gelinceye dein tevile
yeltenmez, ancak sz edilen dzeye geldiklerinde bu snrlama ortadan kalkar.Mteabihler, muhkemlere oranla ok daha az olmakla birlikte, nemli bilgiler
ierdikleri iin aratrlmalarnda bir saknca yoktur ve hatta bu bizzat iman
etmenin bir gereidir. Ayette, kalplerinde phe olduu/sapma eilimi bulunduu
sylenen kimseler, dar grl ve ilm adan yetersiz insanlardr. Bunlar,
mtebiht zerinde zellikle fesat ve ihtilaf retmek iin urarlar; iyi niyetli
olsalar bile ilimlerinin azlndan tr asl maksad kavrayamazlar.58
B. Ehl-i Kurann Tefsir Anlayndaki Temel lkeler
Kuran anlama konusunda Merk, Apak bir kitap (Neml 27/1), Biz
Kuran kolaylatrdk; hi dnen var m? (Kamer 54/17, 22, 32, 40) gibi
ayetlerden hareketle Kurann esas itibariyle kolay ve anlalr bir kitap olduunu
sylemekte; fakat onu anlamak iin kamil bir iman, basiret ve zgr bir dnceye
sahip olmann lzumunu dile getirmektedir.59
Bu teorik prensipler bir tarafa, Ehl-i Kuran ekolnn tefsir anlayndaki en
temel ilke, Kurandaki lafzlarn anlamlarn belirleme hususunda Arap dilinin
verilerine mracaat etmektir. Nitekim onlar, stlahlam ve dildeki kk
anlamndan farkl bir anlam kazanm olan tavaf, salt/namaz gibi kelimeleri de
yine bu bak asyla yorumlamlardr. Hafz Muhammed Eslem, mfessirlerin
Kurandan ok Kuran d konular zerinde durduklarn syledikten sonra ilh
hitab anlamann biricik koulunun Arapay bilmeye bal olduunu ve bu dilibilen herkesin baka hibir bilgiye gerek duymakszn Kuran rahatlkla
anlayacan savunur.60 Bu anlay erevesinde, Kuranda sz edilen tavaf,
Kabenin evresinde dnmek deil, zaman zaman oraya gidip gelmek eklinde
58 Birk, a.g.e., s. 346. Merk, Tezkire, dibe, s. 48-49dan naklen.59 Birk, a.g.e., s. 347. Merk, Tezkire, mukaddime s. 57-59dan naklen.60 Birk, a.g.e., s. 275.Mecellet Tulil-slm, nisan (1939), s. 29dan naklen.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
19/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
185
yorumlanm ve bu yorum, anlan kelimenin Nr 24/58. ayette de bu anlamda
kullanlm olduu argmanyla desteklenmitir.61
Kuran adeta zaman ve mekan d bir varlk alanna vahyedilmi bir metin
gibi alglayan ve onu indii dnemin dilinden ve bu dili ekillendiren kltrel
ortamn verilerinden kopararak, onun salt Arapa bilgisiyle pekala
anlalabileceini savunan bu salksz yaklama karn Perviz ksmen daha tutarl
bir anlay ortaya koymutur. Nitekim o, daha nce de iaret edildii zere,
Kurandaki lafzlarn nzul dnemindeki anlamlarn tespit etmeye, Kurann bu
anlamlardan hangilerini nerede ve ne ekilde kullandn belirlemeye zel birnem atfetmi ve Tebvbl-Kurn ileLgatl-Kurn adl eserlerini bu konuya
tahsis etmitir. Perviz ayrca Kuran anlama abasnda olanlarn, mevcut tercme
ve tefsirlerle hibir salkl sonu elde edemeyecekleri grn savunmutur.
Yine o, Kurann anlal[a]mamasna sebep olan faktrlerin de evvelemirde
rivayet tefsirlerinde aranmas gerektiini belirtmitir.62Ne var ki o, tespitine
alt orijinal ya da nesnel anlamlarn, hadis metinleri, esbb- nzul ve sair
tefsir rivayetleri gibi, nzul dnemine k tutan aralar olmakszn ne ekildebelirlenecei hususunu maalesef mphem brakmtr.
Pervize gre tefsirdeki bir baka nemli konu da Kurandaki temel
kavramlardr. Ona gre Kurn retilerin bu kavramlar vastasyla nasl
sunulduunun bilinmesi gerekir. Tercmenin Kurann kelime ve kavramlarn
tam olarak karlamaktan aciz olduunu syleyen Perviz, tercmeden te bu
kelime ve kavramlarla ifade edilmek istenen anlamsal ieriin (mefhum)bilinmesinin daha nemli olduunu savunmutur. 63
Bu balamda, Seyyid Ahmed Hann grleri de ayr bir nem tamaktadr.
Zira onun tefsirle ilgili grlerinden Abdullah ekrlev, Ahmedddn Amritsar
61 Birk, a.g.e., s. 276-267.62 Birk, a.g.e., s. 358.63 Birk, a.g.e., s. 359.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
20/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
186
ve Muhammed Eslem Cercpr gibi ahsiyetler fazlasyla istifade etmilerdir.64
Ahmed Han, her eyden nce Kurann tabiat kanununa aykr hibir ey
iermediini mutlak bir prensip olarak ortaya koyar ve Kurana ynelik btntelakkilerini bu tezin stne ina eder. Bilindii gibi, tabiat kanununun bir baka
ifadesi de sebep-sonu ilikisidir. Seyyid Ahmed, bu kanunun ihlal edilmesinin
mmkn olmad grndedir.65 Bu anlay, mucizelerin yani eyann normal
ileyi dzenini ihlal eden harikulade olaylarn ve tabiat kanunlarnn ileyi alan
dnda kalan tabiatst olaylarn inkar ihtimalini de bnyesinde barndrmaktadr.
Seyyid Ahmed, bu erevede lem-i misal ve mele-i al gibi lemlerin nesnel
varlklarnn mevcut olmadn syler.66 Bu noktada, onun ve onun dncesini
paylaanlarn, empirik dnceden zellikle de J. Stuart Millin empirisizminden
ar derecede etkilendikleri gzlenmektedir. Zira Mill, A System of Logicin
ndksiyona Dair blmnde tabiatn ileyi dzeninin tekdzelik arzettiini ve
indksiyonun temel prensibinin de bu tekdzelik, yani ihlal edilemezlik olduunu
belirtmektedir.67
Ahmed Han, 19. yzyl Avrupasnn rasyonalist paradigmasna kar Kuransavunma gayreti ierisinde, ilh kelamda tabiat kanunlaryla elien hibir husus
olmadn ispat etmek iin Kurann muhtevasn tabiata indirgemeye
(desupernaturalisation) alr. Kurandaki herhangi bir veriyi kabul etmeden nce
onun aklliini test etmek isteyen Ahmed Han, bu test etme iini u yntem
erevesinde gerekletirir: a) Lexiografi (Lgatbilim); b) Olaand hdiseleri
birer psiik vaka olarak yorumlamak; c) Tabiatst verileri metaforik (mecazi)
olarak alglamak.68
64 Birk, a.g.e., s. 372.65 Ahmed Hann tabiat kanunu teorisine ynelik geni bir deerlendirme iin bkz. C. W. Troll,
Sayyid Ahmad Khan: Reinterpretation of Muslim Theology, Oxford University Press, Karachi,Oxford, Newyork, Delhi, 1978, s. 176-178.
66 Troll, a.g.e., s. 180.67 Dzgn, a.g.m., s. 312.68 Dzgn, a.g.e., s. 101.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
21/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
187
Ahmed Han, bu anlay erevesinde Sfft suresi 37/140-148. ayetlerin tefsiri
sadedinde, Kuranda baln Yunusu yuttuuna dair ak bir nass yoktur.
Kuranda ibtelea (yuttu) kelimesi deil, iltekema (aza almak) kelimesikullanlmaktadr der. O, Kuranda zikri geen mucize trnden baz olaylar da
psiik bir vaka kapsamnda mtalaa eder.69
Ahmed Hann tefsir anlaynda sadece rasyonalizmin deil, natralist
felsefenin izlerini de grmek mmkndr. Onun, anlan felsefenin verileriyle
formle ettii dncesinin z udur: Allah, kendisini kainatta ve insanda
gsterir. Tabiat kanunlar, Allahn eseri olan tabiat kitabna kaydedilen ilahikelimelerdir. nsan iin Allahn kanunlar, Allahn kelm olan Kuranda
ekillenen ilahi ifadelerdir.70 Teorik temelleri her ne kadar birbirinden tamamen
farkl olsa da buna benzer bir yaklam tarz klasikslm tasavvuf dncesinde de
mevcuttur. yle ki, anlan dnce sisteminde varlklar [mevcdt] Allahn
kelimeleridir. Denizler mrekkep olsa denizler biter; ancak Allahn bu kelimeleri
bitmez.71 Bu yzden sfler lemi, en alt biriminden en st birimine varncaya
dein Allahn birliine ve kudretine gndermede bulunan kelimeler ya da ayet vegstergelereklinde alglanmlardr.72
C. Ehl-i Kurana zg Yorum rnekleri
1. badetler
Ehl-i Kuran ekolnde ibadetlerin sabit formlarna ynelik bariz bir kart
eilimin varl dikkati ekmektedir. Bu balamda Seyyid Ahmed Han, ibadetin
kat bir yaklamla salt din vazifelere indirgenmemesi, bilakis insanda mevcut olantm yeteneklerin gelitirilmesini de iine alan bir olgu formunda alglanmas
gerektiinin altn izmitir. Onun ibadet telakkisi ierisinde gelitirilmesi gereken
69 Dzgn, a.g.e., s. 102.70 Dzgn, a.g.m., s. 311.71 Kehf, 19/108.72
Nasr Hmid Eb Zeyd, en-Nass- es-Sulta- el-Hakka, el-Merkezs-Sekf el-Arab, ed-Drul-Beyd, Beyrut, 1995, s. 83. Bu konuda daha geni bilgi iin ayrca bkz. Eb Zeyd,Felsefett-Tevl, Drut-Tenvr, Beyrut, 1993, s. 263 vd.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
22/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
188
yetenekler arasnda ilk sray ilim tahsili almaktadr.73 Ekoln ibadetlere ilikin
yaklamlarn ortaya koyma noktasnda sadece namaz ve namazla ilgili dier
konulardaki gr ve yorumlarn aktarmann yeterli olaca kanaatindeyiz.
Hdim Hseyin, Ehl-i Kurann namaz konusundaki anlaylarn izah
ederken ekol Abdullah ekrlev, Ahmedddn, Refddn ve Mcmiln olmak
zere drt gruba ayrmtr.74ekrlev grubu, namaz konusunda ayr dnce
evresi geirmitir. lki Abdullah ekrlev, ikincisi Hamet Ali, ncs ise
Hamet Aliden gnmze kadar gelen evredir. ekrlev, snneti inkar etmesinin
ardndan namazn btn teferruatlarn Kurandan istinbat etme yoluna gitmi veGndzn iki tarafnda (sabah, akam) ve geceye yakn saatlerinde namaz kl
(Hd 11/114) mealindeki ayete dayanarak, namazn yirmi drt saatlik bir zaman
dilimine yayld grn savunmutur. Yine o, namazdaki rekatlarn ikier, er
ve drder olularn da, ekoln dier temsilcileri gibi, Ftr suresi 35/1. ayetten
istinbat etmitir.75 ekrlev, Gkleri ve yeri yoktan vareden; melekleri, ikier,
er, drder kanatl eliler klan Allaha hamd olsun mealindeki bu ayeti yle
yorumlamtr:Ey gk ve yer ehli! Allahn rzasna ermek iin be vakit namaznzda
Elhamdlillah [Fatiha] okuyun. O Allah ki sizi, alt rkn [kyam, kraat, rku,
rkudan dorulmadan nce scud, iki secde arasnda oturu ve son oturu] bulunan
namaza yneltmek iin melek elilerini gnderir.76
Bu ayetteki ecniha (kanatlar) kelimesi, ekralevnin ifadesiyle, baz
ahmaklarn zannettikleri gibi kanatlar anlamnda deil, rekat mansnda olupikier, er ve drder kelimeleri de bu rekatlarn saysn simgelemektedir.77
ekrlev, namazla ilgili olarak ayaklarn mesh edilmesine de kar kar. nk
73 Baljon, J. M. S, Kuran Yorumunda ada Ynelimler, ev. . Ali Dzgn, Fecr Yay.,Ankara, 1994, s. 100.
74 lhbah, a.g.e., s. 366.75 lhbah, a.g.e., s. 367.76 lhbah, a.g.e., s. 367-368.77 Birk, a.g.e., s. 328.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
23/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
189
Kuran ayaklarn ykanmasn emretmitir. Ona gre farz olan, ayaklarn
ykanmasdr. nk mesh hakknda vrid olan hadisler aslsz olup, hibir shhat
deeri yoktur. Kald ki Nebinin (s.a.v.) Kurann ak hkmne aykr birtasarrufta bulunma gibi bir lks yoktur diyen ekrlev, cinsel organa
dokunulmas, vcuttan kan kmas vb. eylerin abdesti bozduuna dair Hz.
Peygambere atfedilen hadisleri de birer yalan ve iftira olarak deerlendirir. Yine
ona gre, Kuranda yer almamasndan dolay, ezann da dinde yeri yoktur. Bu
konuda namaz vaktinin girmi olmas yeterlidir.78
Namazn klnma biimine gelince; bu konuda kbleye dnlmesinin farzolduunu kabul eden ekrlev, namazdaki her bir tekbirle birlikte ellerin kbleye
kaldrlmas gerektiini syler. nk bu, gnah ikrar ediin bir iaretidir. Kasas
28/32. ayette geen vedmum ileyk ([korkudan alan kollarn] kendine ek)
ifadesine binaen kyamda iki elin kalp zerinde birletirilmesini savunan
ekrlev, namaz hususunda herhangi bir mescit yahut mekann birbirinden hibir
stn taraf olmadn, dolaysyla Mescid-i Haram ve Mescid-i Aksnn
faziletine dair nakledilen hadislerin hibir deer tamadn ileri srer.79
Fatiha ve bir miktar Kuran okunmas dnda ekrlevnin namazdaki tilaveti
dier Mslmanlarn tilavet keyfiyetinden tamamen farkldr. Namazda Kuran
dnda hibir ey okunmasna cevaz vermeyen ekrlevnin iftitah tekbiri, ve
innellhe hvel-aliyyl-kebr (Muhakkak ki yce ve byk olan Allahtr);80
namaz sonundaki selam ise, selmn aleykm ketebe rabbkm al nefsihir-
rahmeh (Selam sizlere! Rabbiniz rahmeti kendisine prensip edindi)
81
ayetidir.
82
78 lhbah, a.g.e., s. 368.79 lhbah, a.g.e., s. 369.80 Hacc, 22/62.81 Enm, 6/54.82 lhbah, a.g.e., s. 369. Hdim Hseyin, Ehl-i Kurann, 1916 ylnda Hamet Alinin
Saltul-Kurn adl kitap yaymlamasna kadar bu ekilde namaz kldn kaydetmektedir.nyetullah Vezirbd Ahsenl-Beyn adl eserinde ekrlevyi eletirmi ve namazn
muhtevasna ilikin yeni teklifler sunmutur. Daha sonra ekrlevnin rencilerinden biriolan Muhammed Ramazan Saltul-Kurn kem Allemer-Rahmn adl eserinde namazla ilgilibirtakm yeni dzenlemeler getirmitir. lhbah, a.g.e., s. 371.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
24/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
190
Namazlarn cem edilmesine kar kan ekrlev, Kuranda mevcut olmad
gerekesiyle tilavet ve sehiv secdelerinin de kt bir bidat olduu grndedir.
Buna karn bayram namazlarn klmak Kurann emri olup bu namazlarda hutbeokunmas da zorunludur. Dier taraftan, teravih ve cenaze namaz diye bir ey
yoktur. Teravih namazn bir bidat ve cehenneme gtren bir sapklk olarak
telakki eden ekrlev,83 rku ve secdesinin bulunmamasndan dolay cenaze
namaznn namaz olarak nitelenmesinin de mmkn olmad kanaatindedir.84
Ekoln bir baka temsilcisi olan Merk ise be vakit namaz kabul etmekle
birlikte, bunun belli bir zamana mahsus olduunu syler. Urducada namazeklinde kullanlan bu kelimenin yerine zellikle salt kelimesini kullanmay
tercih eden Merk, bu kelimenin Kurandaki kullanllarn inceleyenlerin,
bunun her gn be defa ifa edilen bildik namaz olmad gereini greceklerini
savunur. Ona gre Allahn salt emretmekteki gayesi, o dnemde insanlar
eitmekten baka bir ey deildir. Szgelimi, askerler nasl belli vakitlerde bir
araya toplanp kendilerine baz kurallar retiliyor ve birtakm hareketler
yaptrlyorsa, bu durum aynyla namaz iin de geerlidir. Nitekim mescittetoplanma, saflar dzgn tutma, vakte riayet ve sessizlik, hep bu eitime iarettir.
Merk, Namaz [salt] hayaszlklardan ve ktlkten alkoyar mealindeki
Ankebt 29/45. ayette zikri geen fah ve mnker kelimeleri zerinde durur ve
salttan gzetilen maksadn da hayaszlk ve ktlkten alkoyma olduunu,
dolaysyla namazn bu amac gerekletirmeye ynelik bir sebep olmann tesinde
birey ifade etmediini syler ve bylece sebebin her vakit aynyla uygulanmasna
gerek bulunmadn ifade etmek ister. Nitekim o asl sylemek istediini, mezkur
ayette geen, Muhakkak ki en yce olan Allah anmaktr ifadesinin yorumunda
dile getirir: Allah anmak zamanla snrl deildir. Onu her an anmak gerekir.
Binaenaleyh, Allahn her an zikredilmesinin yannda be vakit namazn sz dahi
83 Hdim Hseyin, a.g.e., s. 370.84 Birk, a.g.e., s. 328.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
25/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
191
edilemez. Allahn zikredilmesine gelince; bu zikir, baz insanlarn ellerine tesbih
alp klielemi baz ifadeleri terennm etmesi deildir.85
te yandan, namaz konusunda Ahmedddinin ileri srm olduu u tez de
olduka ilgintir: Kuranda kelimelere fazla nem verilmez. Ayn ey farkl
ifadelerle tanmlanabilir. Szgelimi, Allahn hitabn incelediimizde bir yerde
Allah isminin kullanldn, bunun hemen ardndan da Rahman isminin
zikredildiine tank oluruz. Bundan, ibadet edenlere, tesbihi (Allah anmak) kendi
kelimeleriyle formle etme izninin verildii sonucu ortaya kar. Buradan
hareketle Ahmedddn, saltn (namaz) belirlenmi bir formu olduunu reddeder.Ona gre Kuranda kyam, ruk, secde ayr ayr tavsiye edildiinden, insana da
bunlar ayr ayr yapma izni verilmitir. Bu yzden, Allahn zikri, secde ve rk
olmadan sadece kyamda da eda edilebilir. O, ayrca Hd 11/114-116 ve sr
17/78-80 gibi ayetlerden hareketle namazn miktarnn gnde iki vakit olduu
sonucuna varr. Zira bu ayetlerde toplam namazn farz klndn, ancak
bunlardan biri sr suresi 17/79-81. ayetlerde nafile olarak nitelendiinden geriye
iki vakit kaldn belirtir.86
Gelinen bu noktada ekoln namaz konusunda atfta bulunduklar ayetlerden
yaptklar karmlara da birka cmleyle olsa deinmek gerekir. Daha nce de
iaret edildii zere, Ehl-i Kuran namazn rekatlarn Ftr 35/1. ayetinden istinbat
etmektedir.87 Namazda elleri balama konusunda getirdikleri delil ise, Kasas
85 Birk, a.g.e., s. 349. Merk, Tezkire, s. 206-209dan naklen. Bu konuda daha farkl yorumlariin bkz. Baljon, a.g.e., s. 100-101.
86 Baljon, a.g.e., s. 102. Ahmedddnin vefatnn ardndan rencileri namazlarn sayskonusunda ikiye ayrlmlardr. bdullah Ehtar gibi hocasnn izinden gidenler namazn ikivakit olduunu kabul etmiler ve buna bir de her hafta klnan Cuma namazn ilave etmilerdir.Aralarnda Seyyid Makbul Ahmedin yer ald grup ise namazn, sabah, ikindi ve yats olmakzere gnde vakit olduunu savunmutur. Ayrca bu grup, namazn belli bir form iinde
klnmasnn zorunlu olmadn, kiinin nasl houna gidiyorsa yle klabilecei fikrinibenimsemitir. lhbah, a.g.e., s. 374-375.87 lhbah, a.g.e., s. 379.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
26/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
192
28/32. ayette geen, vedmum ileyk ([korkudan alan kollarn] kendine ek)
ifadesidir.88
Allaha hamd ile balayan Ftr suresi 35/1. ayetin meali yledir: Hamd,
gklerin ve yerin yaratcs olan ve iki, ve drt kanatl melekleri eliler olarak
grevlendiren Allaha mahsustur... Bu mealdeki ayeti iki, ve drt rekatl
namazlar eklinde yorumlamann ne kadar nesnel olduu problemi bir tarafa,
Kurann salkl ekilde anlalmas noktasnda Arap dilinin verilerini esas
almay temel ilke kabul eden bu yorum sahiplerinin, ecniha kelimesinden rekat
anlamn nasl kardklar gerekten merak konusudur.te yandan Kasas suresi 28/32. ayette yer alan vedmum ileyk ifadesi de Hz.
Musann Allahn kendisine gsterdii mucizeler karsnda yaad korku ve
rperti halini bildirme sadedinde serdedilmi bir ifade olup balam asndan
namazn nasl klnacayla uzaktan yakndan hibir ilgisi yoktur. Kald ki bu,
beklenmedik bir anda rperti verici bir eyle karlaan ve inyisk olarak elini
kolunu ap kendisini koruma durumuna geen insann, korku sebebi ya da nesnesi
ortadan kalktktan sonra kolunu kanadn indirip, kendini toparlamasn dile
getiren deyimsel bir ifadedir.89
b. Kssalar ve Mucizeler
Ehl-i Kuran ekolnn Kuran kssalar ve bu kssalarda zikri geen mucizev
olaylara ilikin yorumlarnda en fazla dikkati eken husus, sz konusu ifade
birimlerini rasyonalize etme gayretidir. Her ne kadar Hfz Eslem gibi baz
ahsiyetler, Kuranda gemi peygamberlere ve erdemli insanlara nispet edilenmucizev olaylar kabul etseler de90 Ahmed Han, Perviz ve Ahmedddnin temsil
ettii genel eilim, mucizelerin tmden reddedilmesi ve bunlarn mecz olarak
88 lhbah, a.g.e., s. 380.89 Ebl-Ksm ez-Zemaher, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Drul-Fikr, Beyrut, 1977, III, 179;
Eb Abdillh el-Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1988,XIII, 188.90 lhbah, a.g.e., s. 313.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
27/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
193
anlalmas veya szn balamnn mucizeye delalet etmeyecek bir anlam
erevesine oturtulmas gerektii ynndedir.91
Szgelimi, Seyyid Ahmed Han, Bakara uar 50/63 ve Th 20/78. ayette
anlatlan Hz. Musann Kzldenizi gemesi hadisesi hakknda, Mfessirlerin
tamam bu olay bir mucize gibi takdim etmilerdir. Halbuki bu tabiat kanununa
aykrdr demek suretiyle mucizenin imkan konusunda olumsuz bir gr
serdetmitir. Ona gre eer tabiat kanununun aksine bir ey yaplm olsayd,
denizin yarlmas yerine sert bir zemin haline getirilmesi gerekirdi. Dolaysyla,
ortada hilaf- ftrat bir durum yoktur. Zaten Kurann lafzlarnda da byle birdurumun mevcudiyetine dair bir delil mevcut deildir.92 Ahmed Han, Hz.
Musann asasn (denize) vurmas eklinde yorumlanan d-r-b fiilinin yrmek,
mesafe kat etmek anlamna geldiini syler. Bylece ayetin anlam, Biz Musaya
asas yardmyla suyu ekilmi veya alm olan denizde yrmesini vahyettik
eklinde olur. ayet burada bir mucize varsa, o da Hz. Musa ve kavminin sularn
ekildii bir srada denizden gemesi, Firavun ve askerleri geerken sularn
kabararak onlar yutmasdr.93
Ahmed Han bu yorumunun ardndan Batlamyusun Fransada baslan
kitabndan tefsirine dercettii Kzldeniz haritas yardmyla blgeyi tarif eder ve
anlan denizin o dnemlerde imdiki kadar derin ve kabark olmadnn ve iinde
otuz kadar ada barndrdnn delillerini ortaya koyar.94Buna gre Hz. Musa ve
91
Bu anlayn slm dnyasndaki deiik varyantlar hakknda bkz. Mazharuddn Sddk, slmDnyasnda Modernist Dnce, ev. Murat Frat-Gksel Korkmaz, Dergah Yay., st., 1990, s.18 vd.
92 Ahmed Han, Tefsrul-Kurn, I, 78-82. Nakleden: Dzgn, a.g.m., s. 320-321.93 Buna benzer bir gr Sleyman Ate tarafndan da ileri srlmtr. Bkz. Sleyman Ate,
Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar Ner., st., trs., I, 163-164.94 Bu gr hemen hemen aynyla Muhammed Esed tarafndan da savunulmutur. Esed, yle ki
(sonunda) Musa ve beraberindekileri kurtardk; ama tekileri sulara gmverdik mealindekiuar 26/65-66. ayetleri izah ederken unlar syler: Tevrattaki muhtelif atflara baklacakolursa (zellikle k xiv, 2 ve 9), Kzl Denizi geme mucizesi, bu denizin bugn Svey
Kanal olarak bilinen kuzeybat ucunda vuku bulduu anlalmaktadr. Kssann getiialarda buras imdiki kadar derin deildi ve baz bakmlardan Kuzey Denizinin ana ktaylaFrisian adalar arasnda kalan s blm gibiydi; yksek cezir (geri ekilme) hallerinde bu gibi
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
28/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
194
kavmi gece yars en uygun yollar kullanarak imdiki Svey Kanalnn
bulunduu blgenin en st tarafna gelirler ve deniz ekilirken kayalklarla deniz
arasnda kalan yerden karya geerler. Nitekim Duhn suresi 44/24. ayettekivetrkil-bahre rehv kelimesi de o srada deniz zemininin sudan arnm olduunu
gstermektedir. Hz. Musa ve kavmini takip eden Firavun ve ordusu ise, iin farkna
varmadan denizin ekildii yere girince sularn kabarma zaman geldiinden deniz
bir anda kabarr ve bylece hepsi boulur.95Bylece Ahmed Han, sz konusu olay
her zaman yaanan bir gel-git (med-cezir) olaynn doal bir sonucu olarak takdim
eder. lk bakta olduka makul gibi gzken bu yorumun zerinde biraz
dnldnde tatminkar bir nitelik arzetmedii anlalr. Zira bu yorum, o
dnemin en kudretli adam olan, tabiatyla zamannn her trl enformasyon
imkanna sahip bulunan Firavun ve askerlerinin, anlan blgede teden beri vuku
bulan bu olaydan habersiz olduunu varsaymaktadr ki, byle bir varsaym makul
bir zemine oturtmak pek mmkn gzkmemektedir.96
Yine Ahmed Han, Ashb- Kehfin bir maaraya kapanp, lmeksizin asrlar
boyu mucizev bir uykuya daldklar eklindeki geleneksel izaha da kar kar vebu konuyla ilgili olarakyle bir akl izahta bulunur: Bunlar gerekte lmlerdi
ve havann nfuz edemeyecei bir yerde uzanm bulunan cesetleri mumyalanm
haldeydi. Bu sebepten bir gzleme deliinden bakldnda hibir zarar grmemi
canl vcutlar gibi grndler. Dolaysyla, insanlar onlar grdklerinde
uyuduklarn zannettiler.97
te yandan Ahmet Han, peygamberlerin ilh tabiat kanununun neredicileriolduklarn, oysa mucize telakkisinin yanl ve kural tanmaz bir biimde bu
kanunla elitiini syler. Kutsal kitaplarda zikredilen mucizeler bu nedenle
yerlerde s blgeler plak kalmakta ve geici olarak geilebilir hale gelmekte; ama budurumdayken, an ve iddetli bir med dalgasyla btnyle sulara gmlmektedir. MuhammedEsed, Kuran Mesaj (Meal-Tefsir), ev. Cahit Koytak-Ahmet Ertrk, aret Yaynlar, st.,1996, II, 747-8 (35. dipnot).
95 Ahmed Han, Tefsrul-Kurn, I, 97-105.96 Birk, a.g.e., s. 313.97 Baljon, a.g.e., s. 48.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
29/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
195
sembolik ya da metaforik anlatmlar olarak anlalp yorumlanmaldr. Tabiat
kanunlar deimez niteliklidir.98 slam peygamberine atfedilen tek mucize, onun
byk peygamberlik misyonudur. Bu, mahiyet itibariyle vahiy kaynakl olsa bileaklla uyuan bir durumdur.99
Bu balamda Merk de Ankebt 29/50-52. ayetlere dayanarak Hz.
Peygambere mucize olarak sadece Kurann verildiini ve bunun dnda hibir
mucizesinin bulunmadn savunur. Zira Hz. Peygamber, -onun ifadesiyle- gsteri
yapmak iin deil, insanlar toplumsal helakten korumak iin gelmitir.100 Hfz
Eslem, ekoln bu konudaki grn yle aktarmtr:Hz. Peygambere Kuran dnda hibir hiss mucize verilmemitir. Ne var ki,
baz hadislerde ona ay ikiye yarma gibi mucizeler nispet edilmi ve bazlar bu
mucizeleri Kuranla temellendirme hususunda ar bir tutum sergilemilerdir.
Halbuki sz konusu yarlma, kyametin yaklatna ilikin gstergelerden biri
olup, ayetin Kurandaki balam hibir ekilde Hz. Peygamberle ilgili
deildir.101
Ehl-i Kuran, Hz. Peygamberin hibir hiss mucizesi bulunmad konusunda
hemfikir olmakla birlikte, gemi peygamberlerin ve salih kimselerin birtakm
hiss mucizeler gsterip gstermedikleri konusunda iki gruba ayrlmtr. Daha
nce de iaret edildii zere, balarnda Hfz Eslemin yer ald grup bu konuda
mspet bir tutum sergilerken dier grup mucizeleri tmyle inkar etme fikrini
benimsemitir. Bu grup, Kuranda gemi peygamberlere atfedilen mucizelere
ilikin ifadeleri mecaz olarak yorumlamay tercih etmilerdir. SzgelimiAhmedddn, Bakara suresine ismini veren mehur kssadaki lnn
canlanmasyla ilgili ifade hakknda unlar sylemitir:
98 Aziz Ahmed,Hindistan ve Pakistanda Modernizm veslam, ev. A. Kstn, Yneli Yay., st.,1990, s. 58.
99 Aziz Ahmed, a.g.e., s. 59.100 Birk, a.g.e, s. 347. Merk, Tezkire, mukaddime, s. 94den naklen.101 lhbah, a.g.e., s. 307-308.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
30/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
196
Bu kssada sz edilen kii kalp spazm geirmi ve nefes al verii [geici
olarak] durmutur. Bilindii zere, bu durumda, kalp spazm geiren kii ayaa
kaldrlr, elleri ve ayaklar hareket ettirilir. Bylece bazen nefes normale dner.Nitekim bu ayette sz edilen kiiye de ayn ilem yaplm ve olumlu sonu
vermitir. te Kurann, Hani bir cana kymtnz ayetinde anlatlmak istenen
de budur.102
c. Cennet, Cehennem, Berzah ve Rhn Varlklar
Hdim Hseyin, Ehl-i Kuran ekolnn cennet ve cehennem konusunda
gruba ayrldn belirtmektedir. ekrlev ve takipilerine gre cennet vecehennem, gerek varl bulunan mekanlar olup kyamette yaratlacaklardr.
Dolaysyla u an mevcut deillerdir. Mevcut olmalarnn hibir anlam da yoktur.
Hem sonra Allah abesle itigal etmekten mnezzeh bir varlktr.103
Hfz Eslem, Seyyid Makbl Ahmed ve bu ikisini izleyenlere gre cennet-
cehennem ve bunlara nispet edilen zellikler gerek deil semboliktir. Buradaki
sembolizm nzul dneminde yaayan insanlarn kavrayp alglayaca ekildeformle edilmitir. Gnmz insannn cennet-cehenneme ilikin mkafat ve azap
telakkisi ise ok farkldr. Bu yzden cennet ve cehennemin yeniden yorumlanmas
gerekir. Bu balamda, atein yakmasnn, fizyolojik anlamda bedenin yanmas
eklinde bir man ifade etmesi gibi bir zorunluluk yoktur. Daha dorusu,
cehennem atei, insana i dnyasnn/gnlnn yandn hissettiren sknt ve
aclardr.104
Perviz, Ahmedddn, Cafer ah Belvr ve takipilerine gre ise cennet vecehennem, insan hayatndaki iki dneme tekabl etmektedir. yle ki, insan
yaamnn ocukluk ve genlik dnemleri cennet hayatn, gelimesinin sona erip
yalanmas ise cehennemi ifade eder. Bu itibarla, cennet ve cehennem, insan
hayatnn nasllna ilikin tabirlerdir, dolaysyla, bunlar gerek varlklar olan
102 lhbah, a.g.e., s. 314.103 lhbah, a.g.e., s. 353.104 lhbah, a.g.e., s. 353.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
31/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
197
mekanlar deildir.105 Ahmed Han da Kurandaki metafizik alana ilikin
anlatmlar tabiata indirgeme abasna kout ekilde yle der: yi eitim grm
bir kii ahiretle ilgili cennet, cehennem gibi mefhumlarn gerek varlklarnnolmadn, bunlarn zevk ve acy temsil sadedinde metaforik olarak kullanldn
bilir.106
Ehl-i Kurana ait bu yorumlar ilk bakta orijinal zannedilebilir. Ancakslam
dnce ve kltr tarihine baktmzda, bu tarz bir cennet ve cehennem
yorumunun daha hicr II. asrn ilk yarsnda ar i frkalar (Gult- ia)
tarafndan retildiine tank olmaktayz. Mesela ar i frkalardanMansriyyenin kurucusu Eb Mansur el-cl (. 123/741), cennet ve cehennemin
gerek varlklar olmad kabulnden hareketle cennetin bu dnyada nail olunan
nimetlerden, cehennemin ise yine bu dnyada ekilen ac ve straplardan ibaret
olduunu sylemitir.107Yine bir ar i frka olan Hattbiyyenin -ki bu frkann
kurucusu olan Ebl-Hattb el-Esednin (. 138/755) Btniyye-smiliyye
hareketinin dnsel ve rgtsel yaplanmasna nclk ettii bilinmektedir-
Muammeriyye kolu da cenneti insanlarn bu dnyada nail olduklar hayrlar venimetler, cehennemi de dnyada maruz kalnan sknt ve elemler eklinde
yorumlamtr.108
Yine bu tarz bir yoruma hicr IV./X. asrn ortalarnda Basrada ortaya kan ve
pek ok kaynakta u veya bu ekilde Btniye-smiliyye frkasyla irtibatlandrlan
hvn- Safda da rastlamaktayz.109 hvn- saf, Kuran ifadelerini tefsirde esas
105 lhbah, a.g.e., s. 354.106 Dzgn, a.g.e., s. 321.107 Eb Mansr Abdulkahir el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar: el-Fark Beynel-Frak,
nsz ve notlarla eviren, E. Ruhi Flal, TDV. Yay., Ankara, 1991, s. 187.108 Ebl-Hasen Ali b. smail el-Ear, Makltl-slmiyyn vehtilful-Musalln, nr.
Muhammed Muhyiddin Adlhamid, Beyrut, 1990, I, 77-78; Ebl-Feth Muhammed b.Abdlkerm e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, Beyrut, ts., I, 183; Badd, a.g.e., s. 192.
109
rif Tmir, baz smiliyye alimlerinin bu konuda yle sylediklerini nakletmektedir: hvn- Saf risleleri, Kurandan sonra Kuran veya ilmin Kurandr. Nasl ki (bu) Kuran, vahyinKurandr. Ayn ekilde Risleler de immetin ve nbvvetin Kurandr. Bkz. rif Tmir,
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
32/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
198
aldklar alegorik yntem erevesinde yaratl, Adem, eytan, Hesap Gn,
Cennet ve Cehennem gibi tm metafizik temalarn sembol olarak telakki edilmesi
ve bunlarn mecazi ekilde anlalmas gerektiini sylemektedir. Buna grecehennem, ay feleinin altnda bulunan kevn ve fesad (olu ve bozulu) lemi ve
cahil-bilgisiz insanlarn bu lemde maruz kaldklar elem ve aclar; cennet ve
cennetteki nimetler ise, akn hikmetleri kavrama yetisine sahip olan, cahilliin
kirinden arnm, temiz ve olgun ruhlarn ykseli mekan, gerek hayat (drul-
hayevn) ve ruhlar lemidir.110
Ehl-i Kuran ekolnn melek, eytan ve cin gibi ruhani varlklara ilikinyorumlar da genel kabul gren anlaytan olduka farkl bir mahiyet arzeder.
Esasen ekoln bu konudaki grleri de kssalarda bahis konusu edilen mucizev
olaylara ynelik yorumlaryla rtr. Zira burada da akl belirleyici rol oynamakta
ve sz konusu varlklar tamamen akln alg dzeyine indirgenmeye allmaktadr.
Melekler, insandaki sezgisel bili, sudaki akkanlk ve tataki katlk gibi,
yaratlm nesnelerin hususiyetleridir. Kurn terminolojide melek kavramnn
ikincil anlam, ktlkleri ortadan kaldrma mcadelesinde insan cesaretlendirenilh kaynakl bir moral destektir. eytan, yoldan km bir melek olarak,
metaforik bir biimde Kuranda atein yarat olarak zikredilmitir. Bu, insann
kt tabiatna iaret eder. Kuranda cin ve eytanla ilgili anlatlan hususlar,
Ahmed Han tarafndan animistik folklordaki verilerden hareketle izah edilmeye
allr. Zira, yalnzca Araplar deil, ortaadaki Yahudiler ve Zerdtler de
ateten yaratlm ve insana olan muameleleri iyi ya da kt olan insanst
grnmez yaratklarn varlna inanmlardr. Ahmed Han, Kuranda cin
kelimesinin be yerde canla ayn anlama geldiine ve paganlarn -gerek varl
Hakkatuhvnis-Saf ve Hullnil-Vef, Beyrut, 1966, s. 17. Bu konuda ayrca bkz. MustafaGlib, Trhud-Davetil-smiliyye, Drul-Endels, Beyrut, 1965, s. 163.
110
hvn- Saf, Resil hvnis-Saf, Dru Sdr, Beyrut, ts., I, 45; IV, 111, 120. Btniyye-smiliyyenin cennet ve cehenneme ilikin benzer alegorik tevilleri iin ayrca bkz. EbYakb es-Sicistn,Kitbul-ftihr, nr. Mustafa Glib, Drul-Endels, y.y., 1980, s. 92-97.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
33/34
Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk
199
bilmeksizin- bunlara olan inancna iaret eder. Bunlar Kuranda ktlk (er),
hastalk ve dier uygunsuzluklarn projeksiyonlardr.111
te bu aklletirme abas ierisinde Ahmed Han, eytann da tpk melek gibi
bir kuvve olduunu ileri srer. O, bu konuda bn Arab arihlerinden ve baz
hadislerden deliller getirir. Bunlara gre lemde mevcut bulunan kuvve-i vehmiyye-
i klliyye blistir ve tek tek insanlarda bulunan kuvve-i vehmiyye ise blisin
zrriyetidir. Bir gre gre de nefs-i emmre blisin zrriyetidir. Nitekim bu
husus, phesiz biz insan yarattk ve nefsinin ona ne fsldadn da pekala
biliriz
112
ve phesiz nefis ktl emreder
113
gibi ayetlerle de teyitedilmitir.114
Sonu ve Deerlendirme
Ehl-i Kuran ekol, slm dnyasnn ok ynl buhranlarla alkaland 19.
yzylda ngilizlerin igali altnda bulunan Hint alt ktasnda ortaya km bir
ekoldr. Ekol, her ne kadar Abdullah ekrlev tarafndan kurumlatrlmsa da
dnsel temelleri daha nceden Seyyid Ahmed Han tarafndan atlmtr. Ekoln
ortaya kna zemin hazrlayan pek ok faktrden sz etmek mmkn olmakla
birlikte, bunlarn tm Mslmanlar iinde bulunduklar bu olumsuz durumdan
nasl kurtulabilir? sorusuna tatminkar bir cevap bulma abasna irca edilebilir.
Ekoln temsilcileri, bu aray erevesinde, Niin bu hale geldik? sorusuna
medar olan tm problemleri, Geleneksel slm algs yznden eklinde
kestirme bir cevapla zmlemi gzkmektedir. Zira, yaadklar dnemdeki
mevcut olumsuzluklarn tm sorumluluu, bata hadis olmak zere tmylegemiten tevars edilen slm kltr mirasna yklenerek ibadetler dahi
geleneksel formlarndan soyutlanarak yeni kalba sokulmaya allmtr. Bu
arada, Mslmanlarn gndelik yaamda karlatklar problemlerin zmne
111 Aziz Ahmed, a.g.e., s. 59.112 Kf, 50/16.113 Ysuf, 12/53.114 Birk, a.g.e., s. 309. Ahmed Han, Tefsrul-Kurn, I, 58-59dan naklen.
-
7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK
34/34
Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol
hibir katks bulunmayan efaat, berzah hayat ve sann tekrar yeryzne dn
gibi tartmal konular zerinde de yeni speklasyonlar retilmitir.
te yandan Ehl-i Kuran, teorik ve pratik nitelikli tm problemlerin
zmnn Batda veya Batya zg deerlerde mevcut olduunu genel bir
prensip kabul etmitir. Bu temel prensibin doal sonucu olarak da slm deer ve
retiler o dnemin en popler felsef doktrinleri olan rasyonalizm ve natralizmin
onad anlay ve kabuller ekseninde yorumlanmtr. Hadis, en bandan devre
d brakld iin, sz konusu yorum anlayndan en fazla nasibini alan nass
Kuran olmu ve bu balamda her ey Kuranda aranmtr. Ancak Kuranngerek mcmel bir kitap olmas, gerekse rasyonalist paradigmayla rtmeyen
birtakm ifadeler iermesi baz ciddi skntlara yol amtr. Bu skntlar ama
giriiminde ise nce kelimelerin szlk anlamlar kurcalanm ve bugn de kimi
evrelerde tank olunduu gibi, ilgili kelimenin Kuran terminolojisinde karl
bulunmayan ama temellendirilmek istenen gre uygun den szlk anlam esas
alnm; kimi zaman da, szgelimi, kelimesinin zikredildii bir ayet, metinsel
balama hi itibar edilmeksizin akam namaznn farzna delil gsterilebilmitir.Kuran kssalarnda geen baz mucizev olaylar ise tabiat kanununa aykr olduu
gerekesiyle ou zaman mecz olarak yorumlanmtr.
zetle, Ehl-i Kuran ekolnn mmessilleri nezdinde 19. yzyl Batdan
mlhem akl tamamen nassa egemen klnm ve bylece szmona hurafeden,
efsaneden arnm bir rasyonel din ihdas edilmeye allmtr. Ne var ki, teorik
dzeyde, 19. yzyl Mslmanlarn epeevre kuatan ok ynl geri kalmlkbadiresini ama iddiasyla ortaya kan bu ekol, pratikte salam temellere dayanan
radikal bir zm nerisi sunmak yerine dinin taabbud ynn reforme etme ve
baz fkh tadilatlar yapma yoluna gitmitir.
top related