te~kilatlanmanin sosyal hayata yansimalari (batman...
Post on 06-Sep-2019
3 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Dini Ara~urmalar, Ocak-Ha.ziran 2017, Cilt: 20, Say1: 51, ss. 117 - 136 DOl: 10.15745/da.323808
YEZiDiLERDE DiNi TE~KiLATLANMANIN SOSYAL HAYATA YANSIMALARI
(BATMAN-BE~iRi ORNEGi)
Necati SOMER+ Ahmet AJ{TA~++
Oz
• 117
Mezopotamya halklanndan olan Yezidilerin, artan g69lerle giderek saytlan azalmJ~tJ.r. Anavatanlannda kalanlarm bir lasmJ Ttirkiye' de y~amaya devam etmektedir. Yezidilerin Ttirkiye'de y~adJ.gi ~ehirlerden ·.biri de
Batman'dJ.r. Bu 9ah~mada, Batman Be~iri orneginden hareketle Yezidi toplumundaki din referansh yaptlanmalar ele almmJ~tJ.r. G69 ile beraber say1larJ bir hayli azalmasma ragmen kendi inan9 ve ktilttirlerini kqrumaya ~alJ~an pura:daki Yezidilerin dini yap1Iarmm sosyal hayata yans1mafarmm inc~lenmesi, bu
dini grubun ~iupas1 a~Jsmdan onem arz etmektedir. Yezidiler, kendi i9lerinde din adamlarJ ve mtiridler olarak iki temel smlfa aynlmJ~tJ.r. Kast sistemine benzer bu yap1, Yezidilerin sosyal hayatJ. iizerinde onemli etkiler bJrakmJ~tJ.r. Ornegin, toplumsal kastlar arasmda evlilik kesinlikle yasaklanrm~tJr. Diger taraftan, Mtirid kastmda olan ve Yezidi toplumunda en geni~ tabakayJ olu~turan stradan halk, din adamlarJ kasuna k~§J ekonomik olarak sorumludur. Bu ve buna benzer konularm ele almdJgJ ve bir saha 9al1~masi olan bu makale, Yezidilerdeki dini t~kilatlanmarun onlann sosyal hayatJ.na yanstmasi tizerinde durmu~tur. iki lastmdan olu~an bu 9al1§mada once Yezidilikteki kastlar ve bunlarm alt te~kilatlanmalarJ ve daha sonra da bu kastlann sosyal hayata yan
Simalart ele almrru~t1r. Ekler klsmmda da Yezidi koylerinde 9ekilen fotograflara yer verilmi~tir. A~tJ.rma kapsarrunda temel olarak derinlemesine mtilakat teknigi kullarulmJ~tJ.r.
Anabtar Kelimeler: Y~zidilik, Dini Te~kilatlanma, Kast Sistemi, Din
Adamlar1, Mti.ridler.
+ Yrd. Do9. Dr., s·iirt Universitesi tlahiyat Faktiltesi, Dinler Tarihi Anabilim Dah, necatisumerr@gmail.com
++ Ar. Gor., Siirt Oniversitesi ilahiyat Faktiltesi, Din Sosyolojisi Anabilim Dah, aktasahmet2l@gmail.com ·
118 • YEZIDiLERDE DINl T~K1LATLANMAN1N SOSYALHAYATA YANSIMALARl (8ATMAN-B~iRI ORNEC!)
Abstract
The Reflections of Religious Organization to Social Life in Yezidis (The Sample ofBatman-Be§iri) ·
The numbers of Yezidis, who · are Mesopotamian peoples, have been gradually decreasing with the increasing immigration. Some of there mains in their homeland continue to live in Turkey. One of the cities where the Yezidis live in Turkey is Batman. In this study, religion-referenced constructions in Yezidi society were examined with the example of Batman -Be~iri. An examination of the religious reflection of the Yezidis of Turkey, which is trying to protect their own beliefs and cultures despite the decrease in numbers with migration, is important for the recognition of this religious group. Yezidi society is divided into two basic classes as Reverends and Murids (disctples).This structure, similar to the caste system, has had a significant impact on the Yezidis' social life. For example, marriage among social caste is strictly forbidden. On the other hand, the ordinary people who are in the caste of Murid and constitute the largest group in the Yezidi society are also economically responsible for the caste of the Reverends. This article, which is a field study, focuses on the reflection of religious organizations in theYezidis into their social life. In this study consisting of two parts, first the caste in Yezidism and their suborganizations, and then the reflections of these castes on the social life are discussed. Photographs taken in Yezidi villages are included in the appendix. In-depth interviewing technique was used as the basis of the research.
Keywords: Yezidism, Religious Organization, Caste, Reverends, Murids.
GiRi$
Bir Mezopotamya halkJ olan Yezidiler, bugtin dogdugu topraklardan uzakta bir hayat stirmektedir. 20. yiizy1lm ortalanna kadar Ttirkiye, Irak, Suriye gibi iilkelerde y~ayan Yezidiler, bu tarihten sonra Almanya, ingiltere, Kanada ve ABD olmak tizere ~e~itli yerlere go9 etmi~lerdir (Aydemir, 2010: 8). Avrupa veya Amerika kltasma gidemeyenler, kendi kiilttir ve inan~larJ
ru korumak ve boylece asirnile olmamak i~in kapal1 bir toplum hi.iviyetine btirtinmi.i~ttir. Ote yandan, Yezidiligin dl~a kapah bir inaru~ olmas1, Yezidi toplumunu kapal1 bir toplum haline getirrni§tir (Si.ivari, 2006: 98). B~ dondtirticti bir degi~imin ya§andlgJ, kitle ileti§im ve ul~Jm ara~lar1run arttJgJ ve
~ok ktilttirltiltigi.in yerel inan~ ve ktilttirleri tehdit ettigi geni§ kapsamh bu de-
Necati SOMER • 119 Ahmet AKTA-5
gi§im ~agmda tiim inane;: ve ktilti.irel sistemler yeni §artlara uyum saglamaya
~ah§maktadJr. Soz konusu bu luzh degi§im ve donti§i.im ktic;:i.ik dini gruplarm yok olmasma da neden olabilmektedir. Kiireselle§menin bu ba§ dondiiriici.i ve her §eyi tektiple§tirici ozelliginden etkilenen f1rkalardan biri de, as1rlarca <;II§
gi.idtimlti degi§im rtizgarlarma kar§J kendi kiiltiir ve inane;: yaplSlru korumaya c;:ali§an Yezidilerdir (Bazan, 2012: 24).
Yezidileri tehdit eden bir diger olgu ise ya§adlldarJ yogun goc;:lerdir. Goc;:
ler sonucunda niifus bakurundan azalan Yezidiler, giderek ic;:e kapanffil§; kendi gelenek-gorenek ve inanc;:larmJ, ibadetlerini, toplumsal yapllarm1 korumaya onem verrni§lerdir. Yezidiler, dinsel geleneklerinin unutulacag1 kaygJSJyla
Hinduizm'deki kast sistemine benzer bir toplumsal yapllanmaya gitmi§tir.
Dinse! ve ekonomik bir te§kilatlanmayla toplumsal ·kimligini gtic;:lendiren Ye-t zidiler, boylece ic;: dinamiklerinden hareketle bir ivme kazanrru§lardJr. Bu te§-
""· kilatlanma, Yezidilerin ya§ad1g1 cografyalarda kii~tik farklJhklarla genellikle
aym goriiniimii arz etmi§tir. Bu orgi.itlenme bic;:iminin hem toplum i~indeki hem de toplum dJ§mdaki hayata dinsel, ekonomik ve sosyal yansJmalarJ ol
mu§tur. Bu ~er~evede yapllan bu c;:ali§mada, Batman'da ya§ayan kii~tik bir topluluk olan Yezidilerin dini te§kilatlanmalarJ ve buriun sosyal hayatlarma
yansJmalari ele almacakttr.
Kapsam ve Yontem
Bu c;:alJ§marun kapsam1, Batman' m Be~iri il~esine bagh koylerde ya§ayan Yezidilerle sJrurhdJr. Bu il~ede ya§ayan Yezidilerin dinin te§kilatlanmalar1run
nasd oldugu c;:alJ§marun temel problemidir. Bu ~er~evede il~ede bulunan Yezidi koylerine gidilmi§ ve derinlemesine ~e§itli mi.ilakatlar yapJimi§tlr. Hem ytiz ytize hem de telefonla yapdan gorii§meler sonucunda onlann dinsel_te§kilatlanmalan hakkmda birinci elden veriler toplanmJ§tlr. Literattir ve saha c;:a_.
h§malarJrun neticesinde Yezidilerin dinsel orgiitlenme bic;:iminin sosyal hayatlarma nas1l yansidigiyla ilgili analizler yapdffil§tJr. Mtilakatlar ve goilemler,
2017 ydmm ocak ve §Ubat aylannda yapllffil§tlr. DolayJSJyla veriler bu zaman dilimiyle sJrurhdJr. Yezidi niifusun bolgede c;:ok az olmasmdan dolay1 hangi
koyde kimin ya§ad1g1 diger Yezidiler tarafmdan genellikle bilinmektedir. Miilakatlar es~asmpa mtilakat yap1lan ki§ilerin kimliklerinin ortaya c;:Ikmamasi ·
ve dolayJSJyla i_stenmeyen bir durum ya§anm~asJ ic;:in kauhmcllarm isimleri
ve koyleri yazdmarru§tlr. Bunun yerine hayali isim1.er k~llarulffil§tlr. Parantez ic;:inde ki§isel gorti§me oldugunu belirtmek adJna, hayali bir isim yazddJktan sonra mtilakat tarihi yazdmJ§tlr. bmegin: (KG, Ahmet 26.01.2017)
120 • YEZIDiLERDE DINt TE~KlLATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRI ORNEG1)
1. Yezidilerde Dini Yapllanma
Yezidi toplumu, gene! anlamda din adamlan ve mtiridler olmak tizere iki temel kategoriye aynlmaktadlr. Yezidi toplumunt,I, gti9lti yaplSlru bu din referansh kategoriye bor9ludur. Her yezidi, dogumundan itibaren rume-babas1run bagh oldugu kastta btiy~r ve ytiktimltiltikleri ona gore belirlenir (Lescot, 2001: 76). Halk tabakasJ denilebilecek Mtiridler, tek bir smJf gortintimtindeyken din adamlarJ tabakas1 kendi i9erisinde daha 9e§itli gruplara aynlmaktadlf. BunJar Mir'ler, ~eyhler, Pirler, Qawatlar, Fakirler ve Ko9eklerdir. Yezidi koylerinde ~eyhler, Pirler, Fakirler bulunurken, Mir'ler ise daha 90k ihtiya9 duyuldugunda buratan ziyaret eden bir tabakad1r. Qawatlar ve Ko9ekler de ydm belli donemlerinde Yezidi koylerini dol~maktadu (Turan, 1990: 129). Bu dinsel orgtitlenme bi9imi, belli b~hklar altmda ele atmacaktJr.
Yezidi toplumundaki dini yap1lanmaya ge9meden once ~tJrma evrenimiz olan Batman Be~iri'deki Yezidilerin kastlarmdan bahsetmek burada y~ayan Yezidilerin hangi kasta me~.sup olduklanru bilmek a91smdan onemlidir. Be~iri'deki Yezidilerin tamarruna yakJru mtirid kasuna mensuptur. Sadece Be~iri 'ye bagh Oguz Koyti 'ode y~ayan ~eyh Yusuf, din adamlarfkastma mensuptur. Bu ki~i, e~i ile beraber olen Yezidilerin gomtilmesi SJrasmdaki rittielleri yerine getirmektedir. Aynca mtirid kastma mensup olup dtinyal1k i§lerden uzak duran ve kendini dine adayan Ali Kartal, bolgedeki Yezidiler arasmda dini bilgisi ile otorite olarak kabul edilmektedir (KG, Hasan, 05.06.2017).
a. Miru'l Umera ve Mirier (Emirler)
Yezidilerin dini ve dtinyevi b~kanlarma verilen isimdir. Soylanru ~eyh Adi'ye dayanduan Mirlerin en btiytigtine Miru'l Umera veya Mir-i ~eyhan ismi verilir. Her Yezidinin onun soylediklerine itibar etmesi gerekir. Yezidi f1khJnda karar verici olan bu ki~i; dava, evlilik vb. konularda htiktim bildirir. Yezidiler a91smdan bu ki~il er, ~eyh Adi 'nin vekili olarak kabul edilir. DolayJsJyla Mirier, belli ailelerden gelen ve dini hukuk konusunda sozti geyen yetkin kimselerdir (Bilge, 2092: 46). Yezidiler arasmda ve onlarm dJ~mda temsil gorevi goren bu ki~iler, Lali~'in bausmda bulunan Baedre denilen yerdedir. Fa- · kat gtintimtizde Mirier, genellikle Bagdat ve Musul 'da ya§arlar (Guest, 2012: 72).
b. Din Adamlan
Gerek btittin Yezidilerde gerekse de Batman omeginde dinsel yap1lanma birbirine ~ok benzerdir. Din adamlar1 smJfJ ye§itliligi fazla olmasma ragmen
bunlarJ be§ b~hk altmda ele atmak mtimktindtir:
1. Baba Seyh ve Seylzler
N~cati SOMER • 121 AhmetAKTA~
Dini gorevleri ifa eden ~eyhler, yetkinliklerini peygamberleri kabul ettikleri $eyh Adi'ye dayandmr. Bunlarm b~mda bulunan ki~iye "Baba $eyh" ad1 verilir. $emsani ve Fakhradin ailelerinden gelmek zorunda olan bu ki~iler, · Mir tarafmdan atama usuliiyle gorevini yapar. Sakai ve biy1klarm1 kesmeyen bub~ imamlar, Yezidilerin dini nikaruru klymakla ytiktimltidtir. Baba $eyh, btittin Yezidiler tarafmdan otorite olarak kabul edilir. Oru9 ibadetine onem veren bu ki~iler, din hakkinda olduk9a kapsamh bilgiye sahiptir. Baba $eyh'in altmdan bulunan ~eyhler ise ruhanf sifata sahiptir. Bunlar Adnani (Edani) ve Kahtani (Katani) olmak tizere rki kis1mdJr. $eyhler, mtiritlerinin zekatlariru al1r. Gtintimtizde 300 civarmda ~eyh ailesi bulunmaktad1r. Lali~'te veya b~ka yerlerde bayram vakitlerini belirleme ve ziyaret yerlerini koruma gibi dini gorevl~r de icra eden ~eyhler, Mirlere k~I sorumludur (Bilge, 2002: 46; T~gm,
2013: 5~5).
<;ai•~mamiZ ozelinde Be~iri Hamduna (Kurukavak) koytindeki gorti~memiz Sirasmda katihmcilardan biri "Bizim ~eyhimiz, Almanya'dad1r. Ailemiz zekatlar1ru Almanya'da ona verir. <;tinkti zekat, yapm~z gereken zorunlu bir ibadettir." ~eklinde bir ifade de bulundu (KG, Muzaffer, 10.02.2017). Bu . . durum, Yezidilerd~ $eyhligin belli ibadetlerin icras1 i9in onernli oldugunu ortaya koymaktad1r.
2. Pirler
Fars9ada ihtiyarlar anlammda bir kelime olan ve Plr Hasin Mamam stilalesinden gelen pirler, saygmhk baklrrundan ikinci ruhani smiftir. Bugtin, yakl~Ik 200 pir ailesi vard1r. Nikah, cenaze i~Ieri, namaz ve oru9 ibadeti gibi
·.·. · sosyal ve dini gorevleide ~eyhlere yardimCI olurlar. Dini ayinleri ~eyhlerle · birlikte icra eden Pirler, zamanlarmm 9ogunu tefekkiir ve ibadetle ge9irir. Bu
· ytizden onlar, idari i~lerle ugr~mazlar. Pirlerin evlenmeleri ve biyiklarJru kesmeleri ise yasaktJr (Turan, 1988: 197; Guest, 2012: 73).
3. Qawallar
Def ~alan ve Yezidi inan9 ve hikayelerini i9eren Qawl'leri ezberden anlatabilen Qawallar, Irak'taB~ika ve Bahzani ad1 verilen koylerde y~ayan iki ailed en gelir. Biml'ar, gtintimtizde Irak' m Sincar bolgesin~eki din adamlarma Qawl soyleyen Yezidiler olarak bilinir. Qawallarm temel ozelliklerinden biri, gezdikleri yerlere kendileriyle birlikte kimliklerini ifade eden Tavus Ku~u heykelini gottirmeleridir. Bu ~ekilde Yezidi cemaatlerini dol~an Qavallar, in-
122 • YEZiDILERDE DIN I T~KiLATLANMANIN SOSYAL HA YATA YANSIMALARI (BATMAN-B~IRi ORNEGi)
sanlan bir araya getirdigini dii§iintirler. Oyle ki bu gorevin kendilerine ~eyh Adi 'den miras kaldJgma inarurlar. Qawal, Yezidi bir koy~ geldiginde muhtar onu ba§ko§eye oturtur. Bir stire sonra bir sehp~n Uzerine Tavus Ku§u heykelini koyan Qawal, insanlardan para toplar. Bu pararun bir k.tsnu Yezidi ttirbelerine harcarur. Pararun geri kalaru Mirlere ve kendisine aittir (Guest, 2012: 72;Turan, 1988: 197; Bilg~, 2002: 47).
Yaptlgtnuz gorii§melerde, son 20 y1lda Be§iri'ye din adamlarmdan hi~ · kimsenin gelmedigini ogrendik. YJim belli donemlerinde Yezidilerin ya§adtgJ yerleri dola§IP Qawl soyleyen ve f!Iliritlerden zekat toplayan Qawallar, Be§iri 'ye buradaki koylerde ~ok az ki§inin kalmast veya bazt koylerin tamamen terkedilmesinden dolayt gelmemektedir (KG, Yusuf, 02.02.2017).
4.Faldrler '·
Ahdani ailesinden ~eyh Hasan Basri 'nin soyundan gelen Fakirler, Mir-i ~eyhan'm vekilidir ve dini emirlery bu ki§i adJna teblig etmekten sorumludur. 9enellikle babadan ogula ge~en fakirlik, bazen de bu silsileyi takip etmez. Fakirler, ozellikle §eyhin olmadtgt zamanlarda halka yardtmct ohlr: Onlar, vaaz vermek ve aileler arasmdaki sorunlart ~ozmekle gorevlidirler. Yezidiler arasmdaki bu misyonlarmdan dolayt cennetle mtijdelendigi ifade edilmektedir. Devamh Yezidiler arasmda dola§tr, sakallarmJ ve btyJidarJm asia kesmezler. Bu bir dini gelenektir. Erkekleri ve k.tzlar1 toplay1p def ~ald1rmak ve bazt dini rittielleri canlandJrmak fakirlerin belli ba§h gorevleridir. ~eyh Adi gibi beyaz elbise giyen fakirler, onun kabrine hizmet etmekle de yiikiimltidiir. Fakirlik mertebesine ula§marun yolu ~ok ibadet etmek ve kefaret odemekten ge~er. Bu nedenle onlar ~ok9a vaaz eder ve nasihatte bulunurlar (Guest, 2012: 72; Bilge, 2002: 47; Turan, 1988: 197).
5. Kofekler
Evlerini terk edip Lali§ 'e yerle§en ve buradaki tapmagm hizmetinde bulunan ki§ilerdir. Ko~~kler, tapmaga odun ta§tyan ve bayramlarda ziyaret~ilerin ihtiya~lart.ru temin eden hactlar olarak bilinir. Bunlann oltileri kefenlemek ve gommek gibi ba§ka gorevleri de vardtr. Genellikle ~eyh Adi'nin ttirbesi ~evresinde ya§ayan Ko~ekler, sas;lanrun uzun olmastyla dikkat 9ekerler (Turan, 1988: 197; Guest, 2012: 72).
c. Miiridler
Yezidi toplumunda en alt smlft temsil eden gruptur. Bunlar, Yezidilige
goniil vermi§, kabile ve a§iretlerden meydana gelen halk kitleleridir. Mtiridler,
Necati SOMER • 123 AhmetAKTA~
bir list kademedeki ruhaniler s1rufma baghdu. Her·murid, mutlak suretle bir
~eyhe veya pire baglanmak zorundadlr. Mtiridler bu ki~ilerle k~d~ugmda
onlan n elini opmek de dahl! her ttirlti sayg1y1 gostermek zorundadlr (Turan, 1990: 125).
2. Yezidilerde Dinsel Yaptlanmanm Sosyal Hayata Yansunas1 ·
Yezidi toplumu kendi i~inde dini, sosyal ve siyasi sorumluluklan olan
suuflara aynlmaktad1r. Bu s1ruf aynrru incelendiginde Hindistan'daki kast
sistemi ile benzerlik gostermektedir. Yezidi toplumunda her dogan ki~i annebabasJrun ait oldugu tabakaya mensup olarak dtinyaya gelir. Bu toplumsal ya
pdanmada s1ruf degi~tirmek mtimktin degildir (Ok~u. 2007: 97). Yezidi toplu
mundaki sosyal ili~kilerin bir~ogu aileden gel en bu yap1yla yakmdan ilgilidir. Evlilik, kirvelik, ahiret kard~ligi gibi yezidi toplumundaki onemli uygulama
lar ki~inin dogu~tan ait oldugu s1rufa gore ~ekillenmektedir.
Her tabakarun kendi kurallarJ ve sorumluluklarrvardJr. Bu sorumluluklar, dinsel olabildigi gibi bazen siyasal ve toplumsal da olabilmektedir. Yezidiler,
cografi olarak boltinmti~ olmalarmJ dinsel yapiianma aracJhgiyla btittinl~tir
meye <;alJ~maktadJr. Bu ~er<;evede her kademedeki Yezidinin bir .list kademe
ye bagh olmas1 ve. ona kar~J sorumlu olmas1 bu toplumu birlik ve bera~erlik
a~Jsmdan gti~lti kllmaktadir. Yezidilerdeki bu dinsel le~kilatlanma onlarm do
gum, stinnet, evlilik ve oltim gibi hayaurun degi~ik yonlerine yansJrru~tir. Bu
etkilenme be~ ana b~hkta degerlendirilebilir:
a. Evlilik ve Bo~anma
Yezidi toplumunda evlenme, toplumun btittin kesimleri tarafmdan titiz
likle tizerinde durulan blr konudur. Yezidiler, endogarninin (i~ evlilik) ytiz yJI
lardan beri Odtinstiz bir bi~imde her iki cinsiyete uygulandJgJ bir topluluktur (Aydemir, 2010: 23). Kapal1 toplum ozelligi arz eden Yezidilerde b~ka din
den biriyle evlenmenin yasaklanm1~ olmasi, onlar1 i~ine kaparuk bir _toplum
haline getirmi~tir. Bir Yezidinin, Mtisltiman bir ail eden kJZ almas1 veya onlara klz vermesi soz konusu degildir. Oyle lei bir Yezidinin b~ka inan~tan biriyle
evlenmesi onun toplumdan di~Ianrnasi hatta dinden ~Ikmas1 anlarruna gelir.
Ancak son ydlarda ni.ifusun h1zla azalmasmdan dolayJ b~ka inanca mensup oldugu halde Yezidi olmay1 kabul eden birisiyle de evlenilebilmektedir. Mtila
katlar esnasmda orta y~h bir gorii~meci, ··ozellikle yurt d1~ma go~ eden Ye
zidiler arasmda ayru inanca mensup birisiyle evlenme tercih edilen bir durum olmakla beraber, ktilttirel etkile~imin artmas1 ve dinsel baglarm zayJfl.ainasJyla
124 . YEZIDiLERDEDiNITE~KiLATLANMANIN SOSYALHAYATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRt ORNEGi)
gen~ler arasmda b~ka inanca mensup ki§ilerle evlenme durumuna rastlandigml'' ifade etmi§tir (KG, Yusuf, 02.02.2017).
Yezidi toplumunda ba§ka dinden biri ile evlenmek mtimkiin degildir. Ev
lilik konusunda kendi inancmdan biriyle evlenme zorunlulugunun yarn s1ra evlenecek olan ki§ilerin ayru kast grubuna da ait olmasJ gerekir. Yani her birey
i~inde dogdugu kasttan biriyle evlenmek zorundadu. Mtirid kastma mensup bir bireyin din adamlar1 kastma mensup birisiyle evlenme veya din adamlar1
kastma mensup bir bireyin mtirid kastmdan biriyle evlenmesi dini a~1dan yasaklanmi§tir. Din adamJarJ kastirun da kendi i9erisinde evlilik konusunda bir talam kiSitlamalara gittigi gortilmektedir. ~eyhler, Pirler ve Qawallar sadece
kendisiyle e§deger konumda olanlarla evlenebilirken son yillarda Ko9eklerin say1larmm azalmasmdan dolay1 mtirid smlfmdan birisiyle evlenebilmelerine
izin verilmi~tir (Guest, 2012: 76; KG, Salib, 26.01.2017).
Yezidiler arasmda genellikle tek e~li evlilik daha yaygm olmakla birlikte
bazen 90ke~l ilik de soz konusu olabilmektedir. Yezidilerde bu say1, be§ ile SimrlandmlmJ§tir. Ancak soz konusu Mir veya Emirler oldugund~ mtirid tabakasmda birfarkl1hk ortaya 91kmaktadu. <;tinkii Emir veya Mir.i~in bir sJmr
lama yoktur. Onlann istedigi kadar ki~iyle evlenmesinde bir sakmca gortilmez (KG, Muzaffer, 10.02.2017).
Yezidilerde evlenme merasimlerinde nikah, "Pe~imam" (b~ imam) denilen din adamlar1 tarafmdan klyd1r. B~ka bir deyi§le Yezidilerde nikah memurlarJ, Pe§imam'drr. P~imam'm bulunmad1g1 durumlarda nikablar1 di
ger din adamlar1 klyabilmektedir (Turan, 1990: 128; KG, Ash, 12.02.2017). Bo§anma da Pe§imam'm huzurunda olmalJdJr. ~inden bo~anmak isteyen bir
erkek, ii¥ s:Iefa "sen benim ~eyhim ve Pirimsin" ve" yolundan ~Iktim, serbestsin" demek suretiyle bo§anrru§ olur. Ayru ~ekilde kadmda erkekten bo~anabilmektedir. Neticede her tabakadaki ki§i kendi dengiyle evlenmek zorundadu.
Bir mtiridin ~eyh veya Pir tabakasmdan biriyle evlenmesi mtimkiin degildir.
Bu durum Yezidi toplut:nunda o kadar kau ve kesin sJrurlarla bel irlenrni~tir ki, ki§i e~inden bo§anacagi zaman onun kendisi i~in bir Pir veya $eyh gibi oldugunu ifade ederek evlilige son noktay1 ~oymaktadir (Ak9a, 2006: 106; KG, Hasan, 26.01. 2017).
b.Stinne~EJrvelik
. Yezidi toplumunda MUsltimanlar arasmda oldugu gibi yeni dogan yocuk
lan stinnet ettirme rittieli vard1r. Yezidilerde stinnet uygulamasmm farkh bir
ozelligi vardu. 0 da kirveliktir. Yapdan stinnet merasimlerinde kirve olacak
Necati SOMER • 125 AhmetAKTA~
ki~i ile kirve olunan aile arasmda klz ahp verme durumu ortadan kalkar. Bu
ytizden genellilde mtiridler arasmdaki stinnet merasimlerinde kirv~ olarak ~eyh, Fakir, Pir ve P~imamlar arasmdan biri sec;ilir (Turan, 1991: 70). K.ir
velik bagmdan dolay1 birbirine baglarum~ ki~iler arasmda yedi nesil boyunca klz al1p verme yasakh bir durum haline g:elir. OolayisJyla Yezidiler arasmda ayru kasttan ki~ilerin kirve sec;ilmesi pek tercih edilmez (Kreyenbroek vd. 2011:36).
K.irve olarak belli din adamlan smlfmdan ki~ilerin sec;ilmesindeki neden yine dinsel yap!lanmadan kaynaldanmaktadrr. Yez~dilige gontil vermi§ balk
tabakas1 olan mtirid grubunun din adamlari smifmdan birisiyle evlenmesi zaten yasakur. Bu uygulama ile miirid tabaka.st ic;erisinde evlenilecek ki~i sayt
smm azalmas1 engellenmeye <;alJ§Jlmaktadu. Aynca kirvelik uygulamasmda kimi zaman din adamlarmm bulunmadJgi durumlarda Miisliiman ailelerden
de kirve sec;ilebilmektedir. Yezidilerin b~ka dinden biri ile evlenmeleri yasak oldugu ic;in zaten Mtisliimanlardan biriyle evlenme durumlar1 soz konusu degildir. Bu durumda evlenilecek ki~i sayJstrun azalmas1 veya bir klsitlamaya
gidilmesi de problem olmaktan <;IkmaktadJr (KG, Ash, 12.02.2017).
K.irveJik kurumunun kendi ic; dinamikJerinden Otiirii, kirve.Oi?lliann bir
birJeriyJe evlenmel~ri yasaldanrru~ur. Bu durum zaten kastlar aras1 evliligin yasak oldugu Yezidi toplumunda evlenme konusunu daha da zorl~urmakta
dJr. Bu yiizden kirve sec;iminde b~ka bir kasttan veya inanc;ta.n olmasma dikkat edilmektedir. K.irvelik uygulamasmda bir tist kasttan kirve sec;me uyguJamasi, katJ bir dinsel yaplianmanm oldugu Yezidi toplumunda, kastlar aras1
. manevi baghhg1 saglayan bir kurum i§levi gormeye devam etmektedir. (KG, ~-· · Salih, 26.01.2017).
Yezidilerde b~ka irianc;tan biri ile evlenmek yasak oldugundan, Miisliimanlardan da kirve sec;ilebilmektedir. K.irvelik bag~ taraflar1 karde~lik hu
kuku ile birbirlerine baglamaktadu. ~elik'in Midyat Agac;hdere koyiinde yapt1g1 <;ali~mast s1rasmda yapt1g1 miilakatta edindigi §U ifadeler kirvelik kurumunun Yezidilerde ne kadar onemli bir husus oldugunu gostermektedir.
Katdtmct, "Miisliimanlarla kirve olduktan som·a o Miisliiman benim oz ve oz karde~imdi1: Benim yammda annem ve babamdan daha fazla degeri vardu: Hatta benim kir:vemin e~iyle birlikte oldugu do~ege yanlz~lzkla oturursam kzrk giln imanszz gezmii olurum" demi~tir (~elik, 2011: i69).
Yezidi taresindeki en onemli uygularnalardan biri olan kirvelik uygula
mast, kastlar arast evliligin yasak oldugu Yezidi toplumunda kirve sec;irninde farldt uygulamalarm dogmasma neden olmu~tur. Ayru kasttan birisiyle kirve . .
126 . YEZIDiLERDE DINI TE.$KiLATLANMANIN SOSYALHAYATA YANSIMALARl (BATMAN-BE.$1Ri ORNECi)
olmak demek taraflar arasmda evlenebilme durumunu ortadan kaldirmaktadir.
Zira kirveler art1k karde§ htikmtindedir. Ntifusun azalmasJyla beraber evlene
bilecek ki§i sayJsJrun azaldigJ Yezidilerde kirvelik uygulamasmrn bu evleni
IebiJecek ki§i sayJsJru azaltmamasJ i~in ya ba§ka blr kasttan kirve se~ilmekte ya da farkh bir inan9tan biri kirve olarak seyilmektedir. Bu durumun iki farkh yansJmasJ oldugu soylenebilir. Birincisi kastlar aras1 manevi baghhgt sagla
mast; ikincisi de diger inan~tan ki§ilerle yakmJa§mayJ saglamasJdir.
c. Ahiret Kard~ligi
Yezidi toplumunda onemJi sosyal kurumlardan biri de ahiret karde§ligi
dir. Yezidilikteki genet uygulamaya gore her Yezidinin din adamlarJ strufmdan
bir ahiret karde§i vardir. Bir Yezidi, karde§ligin farz olduguna inand1g1 i9in
ahiret karde§inin kendisine ahirette yard1m edecegine inarur: Bu karde§in din adamlarma vergi vermesi ise bir zorunluluktur. {Ta§gm, 2013: 525). Batman
Be§iri omeginde de bu durum ~ok far_kJJ degildir. Buna gore buradaki Yezi
dilerin bir §eyhi, piri ve ahiret karde§i vardu. Bunlar baztr olmadik9a olen
Yezidi 'nin cenaze namazt klhnmaz. DolayJSJyla ahiret karde§ligi, Yezidilerde
sadece mtirid tabakasmda olanlari ilgilendiren bir husustur. Her mtiridin er
kek ve kadm olmak tizere iki ahiret karde§i olmak zorundadu. Ahiret karde§i
olanlar, kirvelikte oldugu gibi birbirleriyle evlenemezler (Ak~a. 2006: 111). Bu ytizden ahiret karde§ligi konusunda ki§i, genellikle ba§ka kasttan birini
se~tmeye ozen gosterir (Alkut, 2013: 97 vd). Ahiret karde§ligi uygulamasm
da, ahiret karde§iyle evlenmenin yasak olmasJ kural1, her tabakadaki bireyin
ancak kendisiyle e§deger bir konumda olan biriyle evlenrne zorunlulugu da
eklenince evlenme konusunda bir klstthhk ortaya ~Jkrnaktadir. Goylerle ntifusu giderek azalan Yezi\iiler, evlenilecek ki§iyi bulma ·konusunda stklntt ya
§aymca ahiret karde§leri, art1k din adamlan k~sttndan seyilmeye ba§lanrru§tJr.
Bir mtiridin, din adamlan smtfmdan biriyle ve din adarru smtfmdan birisinin
de mtirid smtfmdan biriyle evlenmesi yasak oldugundan problem bu yolla a§Jlmaya yaiJ§IlmaktadJr{KG, Yusuf, 02.02.2017).
Birbiriyle ahiret karde§i olanlar, her durumda ahiret karde§ine yard1m et
mek ve onun sJklntJlarma yoztim bulmakla ytiktimltidtir (Guest, 2012: 76).
Yezidiler arasmdaki din re~eransh bu uygulama, bir sosyal daru§ma kurumu olarak degerlendirilebilir. Ahiret karde§lerinin bir diger onernli gorevi de oltim
arunda §eyb ve pir ile birlikte ahiret karde§inin yaru ba§mda olmasJdir. Burada
ki~i ahiret karde§inin Yezidi olarak olebilmesi i~in ona telkinlerde bulunur ve
olen karde§i i~in dua eder (KG, Salih, 26.01.2017).
l i I
I
I ' j l
I I
I I
Necati SOMER • 127 AhmetAKTA~
Yezidiler, tenasiih inancmdan dolay1 aralanndaki ahiret karde~Iiginin onceki hayatlannda var oldugu gibi bundan sonraki hayatlannda da her zaman var olacagm1 dti~~iirler. Bu inan~ ~er~evesinde Yezidiler, ahiret karde~lerinin rublarmm ate dtinyaya daha rahat gidebilmesi i~in birbirlerine yardJmci olurlar (Kreyenbroek &vd, 2011: 35-36). Ahiret karde~liginin toplumdaki o~ka bir i~levi de kat! bir ~ekilde uygulanan kastlar arast ge~i~ yasagmt manevi bir baglanmayla yumu~atmaktir. Nitekim bu ~ekilde alt kasttan biri, bir list ka.Sttaki dind~1yla karde~ olup manevi anlamda ~deger olabilmektedir. Bu konuyla ilgil~ olarak kendisiyle gorti~tilen bir mtirid ~unlar1 ifade etmi~tir: "Ahiret karde~ligiyle bizim suadan halk olan mtiridler 'ile din adarnlar1 smtf1 arasmda bir yakmhk kurulmaktadu. Boylece din adamlar1 smlfmdan birinin ahiret karde~im oldugunu bilmem bana gtiven veriyor" (KG,Ayom, 26.01.2017).
d. Oliim ve Mezarhk Uygulamalan
Yezidi toplumunda kastlar aras1 farkhhgm kendini hissettirdigi bir diger alan da mezarilklardJr. Mtirid kasti ile Fakirler ayru mezarhkta olmasma ragmen farkl1 yerlerde gomtilmektedir. Fakirler mezarhgm bir ko~esinde ve etrafmda b~ka kasttan mezarlar olmayacak ~ekilde defnedilmi~Jerdir. Batman Be~iri il~esind~ki Hamduna (Kurukavak) kay mezarhgmdaki bu ki~ilerin mezarlar1 c;ok sade ve stisten armm1~ vaziyettedir. Mtiridlerin gomtilii oldugu mezarlar genellikle Gtine~ ve Tavus Ku~u sembolleri ile stislenmi~ken fakirlerin mezarlarJ sade ve gosteri~ten uzaktt. Yurt d1~mda vefat edip bu kaye getirilenlerin mezarlarmda Yezidi inanc1ru temsil eden Gtin~ ve Tavus Ku~u sembollerinin yaru ma son ydlarda olen ki~ilerin fotograflanrun da resmedildigi gortilmektedir.
128. YEZlDiLERDE DINt T~KILATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-BE$iRl ORNECI) .
Batman Be§iri Kurukavak(Hamduna) koyiinde bir Miirid'in mezan. Bunlar stislii ve gosteri~lidir. ·(Kaynak: Ar~tlrmacJiar)
Batman B~iri Kurukavak (Hamduna) koytinde Fakirlerin mezan. Bunlar
diger mezarlllclardan ayn bir yerdedir ve stisten olduk~a uzakt:Ir. (Kaynak: Ar~urmacliar)
e. Vergi ve Bag.~Iar
Yezidi toplumunda din adarnlanna zekat/vergi verme ve bag1~ta bulunma
onemli bir uygulamadtr. Miiridler, her sene din adanu smilma kazan9larmm
bir miktarm1 vermek zorundadJr. ~eyh Adi uygun gordiigti i~in mtiridler, din
Necati SUMER • 129 AhmetAKTA~
adamlan s1rufma kar§I sayg1da kusur etmedikleri gibi onlarm ge~imlerini sag
layabilmeleri i<;in zekat ad1 alt.mda bir ttir vergi de v~rirler. Bu zekatu~ di~mda yiim belli donemlerinde QawaJiar tarafmdan Yezidi koyleri arasmda Melek
Tavus semboli.ini.i dola§tmrken de halktan bah§i§ler toplarur. Din adamlar1 S1-
rufmdan Mir'lerin bir diger gelir kaynag1 ise ~eyh Adi vakfmdan gelen gelir
lerdir (KG, Hasan, 26.01. 2017).
Yezidiler arasmda din adamlar1 smJfma verilen bu vergi ~ndaki zekat
ve bagi§Iar konusundaki uygulamalar devam etmekle birlikte ozellikle gen9ler arasmda bu konu ele§tirilmektedir. Bununla ilgili yapdan miilakatlarm birinde
gen9 katihmcdardan biri §Unlari dile getirmi§tir:
"Miiridlerin din adamlar1 smJfmdakilere zekatlar1ru ,vermesi ve onlara ba
gi§ta bulunmas1 somiiriiden ba§ka bir §ey degildir. Din adamlar1 elbette bizim
i9in onemli §ahsiyetlerdir ve bizim onlara kar§l sayguruz sonsuzdur. Ancak
onlarm 9al1§madan halkm slrtmdan ge9inmeleri bana gore dogru degildir. Za.ten biz Yezidiler zor ~artlar altmda lat kanaat ge~inen insanlar1z. <;ogumuz
hayvanc1hkla ge9imimizi saglamaya 9all§Iyoruz. Ekonomik olarak kendimize zar zor yetebilirken bir de bu lasith kazan9tan bir lasm1ru din adamlan SI
rufma .vemiek 90k mant1kl1 gelmiyor bana. Tabi bu hususu biiyi.iklerimizin
yarunda a~1k9a ifade edemiyoruz. <;iinkii onlar bu konuda 90k hassastirlar. Zaten gen~ler arasmda din adamlarma zekat verme ve bagi§ta bulunma duru
mu ele§tirilmektedir."(KG, Muzaffer, 10.02.2017).
Qawallar y1lda bir kere Yezidi koylerini dola§arak ti.irbe ziyaretine gelme
yenlerle irtibata ge9erler. Bu esnada yanlarma Melek Tavus'un kutsal heyke
lini alarak koyli.i Yezidilerin bu heykeli optip etrafmda ii9 defa donerek tavaf
etmeleri saglarur. Bu ves~leyle Yezidi koyli.ilerin imaru gii9lendirilmi§ ve onlar . arasmda dayaru~ma ve kayna§ma saglanmi§ olur. Bu ritiieller esnasmda mii
ridlerden sadala\ toplarur. Bununla birlikte ~eyh Adi'nin tiirbesinden getiri
len Beratta'lar(Toprak ktirecikler) ve takdis edilmi§ su (Zemzem) ile bir nevi
dini ticaret de yap1hr. Bu uygulamalardan elde edilen gelirlerin yariSI ~eyh
Adi 'nin ttirbesine, dortte biri Mir'e geriye kalan ise Qawallara verilir (KG,
Yusuf, 02.02.2017). Yukar1da da deginildigi i.izere son 20 yildan beri vergi
toplamaya kimsenin gelmedigi belirtilmi§tir.
SONUC <;e§itli nedenlerden dolay1 giiniimiizde ni.ifusu iyice azalan etno-dinsel
bir topluluk olan Yezidiler, bugiin diinyarun farkl1 yerlerinde ya§amaya de-
130 • YEZIDiLERDE DiN I T~KILATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRl QRNEGJ}
vam etmektedir. Yezidilerin <;ogunlugu Irak'ta bir klsrru Rusya, Amerika ve Avrupa!dadir. <;ok az bir~ok az bir klsrru da Ttirkiye'de y~amaktadu. Ulkemizde olan Yezidilerin kii<;tik bir toplulugu da Gtineydogu Anadolu B<:Hgesinde Batman'dadir. Bu §ehirdeki Yezicti niifusunun ktimelendigi yer, Be§iri il~esi ve koyleridir.
~tirmarruza konu olan Batman'daki Yezidilerle genet olarak diger Yezidiler arasmda benzerlilder soz konusu oldugu gibi farldthklar da vardu. Burada ya§ayan Yezidilerin ozellilde kast sistemini andtran ctini te§kilatlanma yaptsmm onlar1 bir arada tutan bir orgtitlenme bic;imi oldugu _gorillmektedir. Bu dinsel, toplumsal ve ekonomik ·sistem Yezidileri bir halk olarak ayakta tutmakta ve dinsel bir topluluk olarak onlarm ya§amlarmi idame ettirmelerini saglamaktadtr. Yezidi toplumunda din referansh olu§an kastlarm en temel dayanag1 ise ki§inin anne-babasmm kasuna mensup olmasldlr. Kastlar aras1 ge<;i§in mtimktin olmad1gt Yezidi toplumunda ki§i, i<;inde dogdugu kastin ytiktirnliiltiklerini yerine getirmek zoruridadu .
.Yezidi toplumu Mtiridler ve din adamlar1 bi<;iminde iki klsma aynlarak dini ve dtinyevi alan arasma strur koymu§lardir. Benzer aynm din-adarnlar1 arasmda da ortaya <;tkmaktadir. Kast sistemine benzeyen dini smrflar, ~eyhler, Pirler, Qawallar, Fakirler ve Ko<;ekler ~eklinde gruplara aynhr ve Yezidjler, bu sistemin sm1rlartru baz1 istisnai durumlar dt§mda <;ignemezler.
Yezidi toplumunda, dins~! yap1lanmarun etkisini hissettirdigi yerlerden biri evlilik kurumudur. Yezidi inancma gore kastlar aras1 evlilik hic;bir §ekilde soz konusu degildir. Ki§i ancak i~inde dogd':lgu kasttan biriyle evlenebilir. Yezidiler, ba§ka inan<;tan biriyle de evlenemezler. Evlilik gibi ahiret karde§ligi de Yezidiler arasmdaki kast aynmiiun hissedildigi b~ka bir uygulamadir. Y~zidi inancma gore Mtirid kastindaki her bireyin mutlaka bir ahiret karde§inin olmas1 gerekir. Atiiret karde§ligi uygulamasmda mtiridler genellilde din adamlar1 kasundan birisini sec;erler. Bu durum, kati bir kast anlayi§Inin oldugu Yezidilerde sm1flar arast manevi g~i§i i§levi .gortir.
Yezidiler, erkek c;oculdariru stinnet ettirdiklerinde bir kirve se<;erek aslmda bir kast tercihi de yapmi§ olmaktad1r. <;iinkii kirve olarak sec;ilen ki§~nin ailesiyle hi<;bir §ekilde evlilik soz konusu degildir. Kirve sec;imi yapthrken o ki§inin dinen evlenilmesi yasak olan birisi olmast en onemli tercih sebebidir. Benzer §ekilde Yezidilerin kazanc;larJrun bir ktsrruru belli kastlara ayirmasJ da dinsel te§kilatlanmarun sonucudur. Dtinyevi alan1 temsil eden Mtiridler, din adamlarma bagt§ yapmak zorundadtr. Bu uygulama, maddi durumu kotti olan Miiridler arasmda bir huzursuzluk yaratsa dini te§kilatlanmarun devarru
a<;lSlndan bir zorunluluk olarak siirmektedir.
Necati SUMER • 131 AhmetAKTA~
Yezidiler arasmdaki kast farkhhg1 sadece y~a~anlar arasmda degil Oltiler arasmda da devam etmektedir. Kay mezarugmda mezarlarm yerlerini~ tercih
edili§ bi9imi ve me~arlarm estetigi, Sirufiar arast farkhltg1 a91k~a ortaya koymaktadu. Fakirlerin mezarlar1 uzakta ve sadeyken Mtiridlerinki i9 i~e ve daha gosteri§lidir. Netice itibariyle Yezidilerin farkh Siruflar halinde olmalan kendi aralarmda baz1 donemler ele§tiri konusu olsa da bu durum oruarm hayatlanru d~varn ettirmeleri ve dinsel bir topluluk olarak y~amalar1 a91smdan bir zorunluluktur. Gerek Batman omegindeki gerekse de diger Yezidi topluluklarmdaki bu dinsel te§kilatlanma, onlar a~lSindan bir dayaru§may1 ve birlikteligi ifade etmektedir.
EKLER
Batman Be§iri Kurukavak (Hamduna) Ktiyti
132 • YEZIDILERDE DiN I TE~KlLATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRi ORNECI)
Batman'Be§iri Kurukavak (Hamduna) Koyti
Irak'tak.i Lale§ Tapmag1'ru temsil eden Yezidi Kubbesi
Necati SOMER • 133 AhmetAKTA~
_ Koyii ziyaret eden ingiliz seyyah, arkeolog, sanat tarih~isi ve yazar Sor Henry Layard (Austen Henry Layard, 1817-1894) arusma 1849'da.yapJlan
~e~me
Koy mezarhgmdaki Yezidi Kubbesinin kimin tarafmdan ve ne zaman yapJ!dJgm1 belirten ya.z.1
134. YEZJDILERDE DINi TE.$K1LATLANMANIN SOSYAL HAY ATA YANSIMALARl (BATMAN-BE$1RI ORNEOl)
Yezidi kubbesinin yaruna yapdnu~ bir Teberrtik t~t.
Koydeki Yezidi Mezarhgt
Necati SOMER • 135 AhmetAKTA$
tTzerinde Meleke Tavus motifi olan, melek heykelcigi bulunan ve
I~Iklandmnasi yap1lan bir erkek mezan
136 • YEZiDlLERDEDINlT~KtLATLANMANIN SOSYALHAYATA YANSIMALARI (BATMAN-B~iRl CRNEGt)
Kaynaklar Ak~a. M. (2006). Yezidiler, inan~ Esaslan ve Rittielleri. Ytiksek Lisans Tezi, istanbul.
Alkut, S. B. (2013). MelekTavusun Hallo Yezidiler. Istanbul: Metis Yaymlan.
Aydemir, S. (201 0). KUresel Dilnyada Kti~ilk Dini Gruplarm Varolu~sal Sorunlan ve Entegrasyonal Asimilasyonu: Yezidiler Cmegi. Ha"an Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 15 (24), 7-32
Bilge, M. (2002). Yezidiler,Ankara: Kalan Yaymlan.
Bozan, M. (2012). ~eyh 'Adi'siz Yezidilik: Yezidilerin 'Ad! b. Mtisafir Alg1smda Ya~anan Farkhla~malar. Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, 53 (2), 23-41.
c;etik, ~· (2011). Yezidilerin Y~am Pratikleri ve KimlikAlgtst. Mukaddime (4), 159-173
Guest, 1. S. (2012). Yezidilik Tarihi -Meleke Tawus ve M.tshefa Re~'in lzinde- (3 b.). (1. Bingo!, c;ev.) Istanbul: Avesta Basm Yaym.
Ker~in , Y. (2015). Tarihsel ve KUltUrel Boyutlanyla Yezidilik (ldil Midyat Crne~i). ~tmak: ~tmak O'niversitesi SBE. '
Kreyenbroek, P. G.,& Re~ow, X. C. (2011). Tann ve ~eyhAd Kusursuzdur- Yezidi tarihinde Kutsal ~iirler ve Dinse! Anlalllar. (1. Bin&_ol, c;ev.) istanbul: Avesta Yaymlan.
Lescot, R. (2001),Yezidiler, istanbul, Avesta Yaymlan
Ok~u. D. (2007). Yezidilik ve Yezidiler. Konya: Tablet Yaymlan.
Sever, E. (2006). Yezidiler ve Yezidiligin Kokeni. istanbul: Bertin yaymlan.
Stivari, c;. C, (2006) Artakalanlar (Yezidilik Orneginde, Etnisite, Din ve Kimlik ln~as1), Istanbul, E Yaymlan,
• Ta~gm, A. (2013). Yezidiyye. DIA Islam Ansiklopedisi , 43, 525-527.
• Turan, A. (1990). Yezidi Din Adamlan. Ondokuzmay1s O'nv. ilahiyat Fak. Dergisi , 125-133.
Turan, A. (1988). Yezidiler. OMUIFD , 188-199.
• Turan, A. (1991). Yezidilerin Toplumsal Y~ayi~larJ. OM()lFD (5), 67-89.
top related