T.C.

MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI

HEMġĠRELĠK

ANA-ÇOCUK VE OKUL SAĞLIĞI

Ankara, 2013

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve

Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak

öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıĢ bireysel öğrenme

materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiĢtir.

PARA ĠLE SATILMAZ.

1

GĠRĠġ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1 .................................................................................................... 3 1. ANA-ÇOCUK SAĞLIĞI ..................................................................................................... 3

1.1. Dünyada AÇSAP/Üreme Sağlığı Hizmetleri ................................................................ 4 1.2. Türkiye‟de Üreme Sağlığı, Çocuk ve Ergen Sağlığı Hizmetleri ................................... 6 1.3. Ana ve Çocuk Sağlığını Etkileyen Faktörler .............................................................. 12 1.4.Ana-Çocuk Sağlığı Sorunları ve Çözüm Önerileri ...................................................... 13 1.5. Ana-Çocuk Sağlığı Hizmetlerinde Halk Sağlığı HemĢireliği ..................................... 14

1.5.1. Toplum Sağlığı HemĢireliğinde Gebe, Lohusa Ġzlemi ve Eğitimi ..................... 16 1.5.2. Toplum Sağlığı HemĢireliğinde Aile Planlaması Eğitiminin Önemi ................. 21 1.5.3. Toplum Sağlığı HemĢireliğinde Bebek ve Çocuk Ġzlemi ................................... 24 1.5.4. Engelli Çocukların Ġzlemi .................................................................................. 30 1.5.5. Suçlu Çocuklar ve Aileye Rehberlik .................................................................. 32

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 35 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2 .................................................................................................. 37 2. OKUL SAĞLIĞI ................................................................................................................ 37

2.1.Okul Sağlığının Önemi ................................................................................................ 38 2.2. Okul Sağlığı Ekibi ....................................................................................................... 40 2.3.Okul Sağlığı Hizmetleri ............................................................................................... 43

2.3.1. Öğrenci Sağlığı .................................................................................................. 44 2.3.2. Okul Çevresi Sağlığı .......................................................................................... 47 2.3.3. Okul ÇalıĢanlarının Sağlığı ve Okul Sağlığı Kayıtları ...................................... 50

2.4. Okul Sağlığında Eğitim ............................................................................................... 50 2.5. Okul Sağlığında Rehberlik .......................................................................................... 51 2.6. Okul Çağı Çocukların Sağlık Problemleri ve Kontrolü .............................................. 51

2.6.1. Beslenme Yetersizlikleri .................................................................................... 52 2.6.2. Ağız-DiĢ Sağlığı ................................................................................................. 53 2.6.3. BulaĢıcı Hastalıklar ............................................................................................ 53 2.6.4. Kazalar ve Yaralanmalar .................................................................................... 54 2.6.5. Ruhsal Sorunlar .................................................................................................. 54

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 55 DEĞERLENDĠRME .............................................................................................................. 57 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 59 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 60

ĠÇĠNDEKĠLER

2

1

GĠRĠġ

Sevgili Öğrenci,

Ana-çocuk sağlığı kavramı kadınların gebelik, doğum ve lohusalık dönemlerini

sağlıklı geçirmelerini; bebek ve çocukların sağlıklı büyüyüp geliĢmeleri için gerekli süreçleri

tanımlayan bir kavramdır.

Okul sağlığı, öğrencilerin ve okul çalıĢanlarının sağlığının değerlendirilmesi,

geliĢtirilmesi, sağlıklı okul yaĢamının sağlanması ve sürdürülmesi, öğrenciye ve dolayısıyla

topluma sağlık eğitiminin verilmesi için yapılan çalıĢmaların tümüdür.

Koruyucu sağlık hizmetleri içinde önemli bir ekip üyesi olan halk sağlığı hemĢiresi,

sağlık hizmetlerinin sunumunda anahtar kiĢidir. Halk sağlığı kurumunda, sosyal hizmet

ünitelerinde, evde, iĢ yerinde, okulda birey ve gruplara verilecek hemĢirelik hizmetlerinden

sorumludur. Sağlıklı beslenme, egzersiz, günlük yaĢamın dengeli ve stressiz hâle getirilmesi,

alıĢkanlık yapan maddelerden kaçınma gibi konuları içeren sağlığın geliĢtirilmesi

çalıĢmalarında eğitim ve danıĢmanlık yapan hemĢireler, bu yolla bireylerde sağlık bilinci

geliĢmesinde rehberlik etmektedir.

Bu eğitim materyali ile ana-çocuk sağlığı ve okul sağlığı hemĢiresinin görev ve

sorumlulukları konusunda bilgi sahibi olabileceksiniz.

ĠÇĠNDEKĠLER

2

3

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1

Birinci basamakta yapılan ana-çocuk sağlığı hizmetlerini kavrayabileceksiniz.

Aile hekimliği hizmetlerinde 0-6 yaĢ çocuk sağlığının korunması ve

geliĢtirilmesi ile ilgili yapılan hizmetleri, aile hekiminizden sorarak öğreniniz.

Edindiğiniz bilgileri sınıfta tartıĢınız.

Bölgenizdeki toplum sağlığı merkezinde, ana sağlığına yönelik yapılan

uygulamaları araĢtırınız. Öğrendiklerinizi arkadaĢlarınız ve öğretmeninizle

paylaĢınız.

1. ANA-ÇOCUK SAĞLIĞI

2011 yılında „Sağlıkta DönüĢüm Programı‟ nın hedefleri doğrultusunda, Sağlık

Bakanlığı dikey yapılanmayı ortadan kaldıran ve entegre sağlık hizmetini ön plana çıkaran

bir yapılanma sürecine girmiĢtir. Bu süreçte Sağlık Bakanlığı, planlayan ve denetleyen bir

yapı hâline gelmiĢ, birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunumu Türkiye Halk Sağlığı

Kurumu, ikinci ve üçüncü basamak kamu hastanelerince sunulan hizmetler ise Türkiye

Kamu Hastaneleri Kurumu çatısı altında gerçekleĢtirilmeye baĢlanmıĢtır. Bu kurumların

taĢra yapılanmaları da oluĢturularak Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, illerde Halk Sağlığı

Müdürlükleri; Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu ise Kamu Hastaneleri Birlikleri Ģeklinde

örgütlenmiĢlerdir. Ayrıca Türkiye Ġlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu ve Türkiye Hudut ve Sahilleri

Genel Müdürlüğü de bağlı kuruluĢlar olarak yapılandırılmıĢlardır.

Aile Hekimliği çalıĢmaları ile birlikte toplumun sağlığını geliĢtirmeyi ve korumayı ön

plana alarak sağlıkla ilgili risk ve sorunları belirlemek, bu sorunları gidermek için planlama

yapmak, uygulamak ve uygulatmak; birinci basamaktaki koruyucu, iyileĢtirici ve rehabilite

edici sağlık hizmetlerini organize etmek, hizmetlerin verimli Ģekilde sunulmasını izlemek,

değerlendirmek, desteklemek; bölgesinde bulunan sağlık kuruluĢları ile diğer kurum ve

kuruluĢlar arasında koordinasyonu sağlamak amacıyla toplum sağlığı merkezleri (TSM)

oluĢturulmuĢtur.

TSM‟ler, aile hekimliği uygulamasında aile hekimlerine bağıĢıklama, ana-çocuk

sağlığı ve aile planlaması gibi öncelikli hizmet alanlarında Sağlık Bakanlığının yıllık

programına uygun olarak ücretsiz lojistik destekte bulunan, ayrıca aile hekimlerinin görevleri

dıĢında kalan diğer temel sağlık hizmetlerini yürüten kuruluĢlardır.

ARAġTIRMA

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1

AMAÇ

4

Sağlıkta DönüĢüm Programı‟nın uygulanmasıyla birlikte birinci basamak sağlık

hizmetini sunan kuruluĢlar yeniden belirlenmiĢ ve birinci basamak sağlık hizmeti sunan üç

temel kurum oluĢturulmuĢtur. Bunlar; Aile Sağlığı Merkezi (ASM), Toplum Sağlığı

Merkezi (TSM) ve 112 Acil Sağlık Sistemi‟dir. Daha önceki sistemde uygulanmakta olan

Ana-çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması hizmetleri, Sıtma SavaĢ ve Verem SavaĢ hizmetleri bu

programla birlikte Toplum Sağlığı Merkezi çatısı altında birleĢtirilmiĢtir.

ġema 1. 1: Basamak sağlık hizmetlerinin durumu

Ana-çocuk sağlığı kavramı, kadınların gebelik, doğum ve lohusalık dönemlerini

sağlıklı geçirmelerini; bebek ve çocukların sağlıklı büyüyüp geliĢmeleri için gerekli süreçleri

tanımlayan bir kavramdır. Çocuğun sağlığı, ailesinin sağlığından ayrı düĢünülemez.

Özellikle anne ve çocuk sağlığı bir bütündür. Doğurganlığın yüksek olduğu, annenin gebelik

ve doğumda yeterli bakımı alamadığı, çocuğun bakımıyla ilgili gerekli bilgiye sahip

olamadığı durumlarda çocuğun sağlıklı olması beklenemez.

1.1. Dünyada AÇSAP/Üreme Sağlığı Hizmetleri

1960‟lı yıllarda, baĢta geliĢmekte olan ülkeler olmak üzere tüm dünyada kontrolsüz

nüfus artıĢının ekonomik ve sosyal kalkınma üzerindeki olumsuz etkileri konusunda bir

duyarlılık geliĢmiĢtir. Bunun üzerine çok sayıda hükümetin uzman kuruluĢ temsilcilerinin

katılımıyla 1974 yılında BükreĢ‟te, 1984 yılında Mexico City‟de ve 1994 yılında Kahire‟de

yapılan üç büyük konferansta, nüfus ve aile planlamasının sürdürülebilir ve genel kalkınma

çabalarının ayrılmaz bir parçası olduğu ortaya konmuĢtur.

1994‟te Kahire‟de yapılan Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı‟nda cinsiyetler

arası eĢitliğin ve hakkaniyetin artırılması, kadınların güçlendirilmesi, kadınlara yönelik

Ģiddetin yok edilmesi ve kadınların kendi doğurganlıklarını kontrol edebilmelerinin

sağlanmasının nüfus ve kalkınmaya iliĢkin programların temel taĢları olduğu vurgulanmıĢ ve

ilk kez “Üreme Sağlığı” kavramından söz edilmiĢtir. Kahire Konferansı‟ndan sonra ülkeler,

eski Ana-çocuk Sağlığı, Aile Planlaması (AÇSAP) geleneksel yaklaĢımlarını değiĢtirerek,

Üreme Sağlığı (ÜS) üzerine odaklanmaya baĢlamıĢtır. ÜS kapsamında her iki cinsiyet için

zararlı geleneksel uygulamalar (genital mutilasyon / kadın sünneti gibi) adölesan cinselliği,

istenmeyen gebelikler, sağlıksız düĢükler, maternal morbidite ve mortalite, Cinsel Yolla

5

BulaĢan Enfeksiyonlar (CYBE), Genital Yol Enfeksiyonları (GYE), üreme organ kanserleri,

prolapsuslar ve cinsiyet temelli Ģiddet ele alınmıĢtır.

Bu konferansın sonuçları daha sonra Pekin‟de 1995 yılında yapılan IV. Dünya Kadın

Konferansı‟nda tekrar vurgulanmıĢ ve eylem planları hazırlanmıĢtır. Eylem planlarının ana

konuları; kalkınma ve nüfus iliĢkisi, kadınların güçlendirilmesi, cinsler arası eĢitliğin ve

hakkaniyetin sağlanması, kadınlara yönelik Ģiddetin önlenmesi, üreme sağlığı ve aile

planlaması, kız çocukları, gençler ve yaĢlılar olmuĢtur.

Üreme sağlığı; üreme sistemi, onun fonksiyonları ve iĢlevleri ile ilgili sadece hastalık

veya sakatlığın olmaması anlamında değildir. Üreme sistemi, onun fonksiyonları ve

iĢlevlerinin fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hâlinde olmasıdır. Aynı zamanda

üreme sağlığı, insanların doyurucu ve güvenli bir cinsel yaĢamlarının olması, üreme

yeteneğine sahip olmaları ve bu yeteneklerini kullanmada karar verme özgürlüğüne sahip

olmaları demektir.

GeliĢmekte olan ülkelerde doğurganlık çağındaki kadınlar arasındaki en yaygın ölüm

nedeni gebelik, doğum ve lohusalık sırasında meydana gelen komplikasyonlardır. Dünyada

her yıl 528,000 anne ölümünün gerçekleĢtiği tahmin edilmektedir. Bunların sadece % 1‟i

geliĢmiĢ ülkelerde, geri kalan %99‟u ise geliĢmekte olan ülkelerde meydana gelmektedir. Bu

ölümlerin %90‟ı önlenebilir nedenlerdir. Anne ölümlerinin seviyesi, sağlık hizmetlerinin

sağlanması ve kalitesi bakımından çok boyutlu bir kalkınma göstergesidir.

ġema 1. 2: Dünyada gerçekleĢen anne ölümü nedenleri

Pek çok geliĢmekte olan ülkede yasa dıĢı düĢük komplikasyonu olarak septik abortus

ve buna bağlı anne ölümleri ciddi boyutlardadır. Anne ölümlerinin % 13‟ü güvenli olmayan

düĢük komplikasyonlarına bağlıdır. Adölesan gebeliklerin insidansı özellikle geliĢmekte

olan ülkelerde daha yüksektir. Erken yaĢta çocuk sahibi olmak kadınların eğitim, sosyal ve

ekonomik yönden geliĢmelerinin önünde bir engel olmaktadır. Ayrıca erken yaĢta annelik,

maternal ölüm riskini ve genç annelerin çocuklarında da morbidite ve mortalite riskini

artırmaktadır.

Ġnfertilite, son 20 yılda giderek daha fazla bir üreme sağlığı sorunu olarak ortaya

çıkmaktadır. Ġnfertilitenin en yaygın nedeni; cinsel yolla bulaĢan enfeksiyonlar, güvenli

olmayan düĢükler ve puerperal enfeksiyonlara bağlı pelvik enfeksiyonlardır.

6

Kadınlarda kontraseptif kullanımı erkeklere göre üç kat daha fazladır ve kadınların

kullandığı yöntemlerin sağlık riskleri daha fazladır.

Gebelik süresince, doğum sırasında ve sonrasında meydana gelen ölümlerin büyük bir

bölümü önlenebilmektedir. Ancak geliĢmekte olan ülkelerde ne yazık ki hâlen pek çok kadın

ve aileleri bu sorundan etkilenmeye devam etmektedir. Gebelik süresince, doğum sırasında

ve sonrasında sağlık hizmetlerine eriĢilebilirlik, sağlık hizmetlerinden faydalanma ve bu

hizmetlerin kalitesi, kadının eğitimi, toplumsal cinsiyet eĢitliği, beslenme ve yoksulluk anne

ölümleriyle yakından iliĢkilidir.

1.2. Türkiye’de Üreme Sağlığı, Çocuk ve Ergen Sağlığı Hizmetleri

Sağlık Bakanlığı 1920 yılında kurulmuĢ ve Cumhuriyet‟in kuruluĢundan sonra da yeni

bir statü kazanmıĢtır. Sağlık Bakanlığı‟nın kurulmasıyla birlikte önemle üzerinde durulan

konulardan biri de ana-çocuk sağlığı hizmetleri olmuĢtur. 1930 yılında çıkarılan 1593 sayılı

Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile ana-çocuk sağlığı hizmetlerinin yürütülmesi görevi Sağlık

Bakanlığı‟na verilmiĢtir.

Ülkemizde ana-çocuk sağlığı sorunu, özellikle 1950 yılından sonra aĢırı doğurganlığın

ve güvenli olmayan koĢullarda gerçekleĢtirilen düĢüklerin artması ve anne ölümlerine neden

olması Ģeklinde ortaya çıkmıĢtır. 1952 yılında yapılan çalıĢmalarla ele alınan bu sorunun

çözümü için bakanlık bünyesinde Ana-çocuk Sağlığı ġube Müdürlüğü kurulmuĢtur. 1963

yılında bağımsız bir müdürlük olan bu birim, 1965 yılında çıkarılan 665 Sayılı Kanun ile

kuruluĢunu tamamlamıĢtır. Yine bu kanunla ana-çocuk sağlığını korumak için planlı ve

programlı çalıĢmayı düzenlemek, gebeliklerinin devamı süresince ve doğumdan sonra ana ve

çocuk sağlığını takip etmek görevi, Ana-çocuk Sağlığı Müdürlüğü‟ne verilmiĢtir.

Devlet Planlama TeĢkilatı‟nın kurulmasıyla birlikte, 1960‟lı yıllarda aĢırı doğurganlık

sorunun çözümlenmesi ele alınmıĢ ve antenatal nüfus politikası uygulanmaya baĢlanmıĢtır.

Bunu takiben 1965 yılında 557 Sayılı “Nüfus Planlaması Hakkında Kanun” çıkarılmıĢ ve

aile planlaması (AP) hizmetlerini yürütmek üzere Nüfus Planlaması Genel Müdürlüğü

kurulmuĢtur.

Aynı amaca yönelik olarak hizmet veren Ana ve Çocuk Sağlığı Müdürlüğü ile Nüfus

Planlaması Genel Müdürlüğü 1982 yılında Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile birleĢtirilerek

Aile Planlaması ve Ana-çocuk Sağlığı Genel Müdürlüğü adını almıĢtır. 1983 yılında genel

müdürlüğün adı Ana-çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü olarak

değiĢtirilmiĢtir.

Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de ana-çocuk sağlığı konusu, baĢlangıçta 15-49

yaĢ grubu kadınları ve 0-6 yaĢ çocukları kapsamakta iken son yıllarda dünyadaki geliĢmeler,

Dünya Nüfus ve Kalkınma Konferansı‟nda ülkemizin de kabul etmiĢ olduğu üreme sağlığı

tanımı doğrultusunda hizmetlerin kapsamı geniĢletilmiĢtir. Temel Cinsel Sağlık ve Üreme

Sağlığı (CSÜS) kavramının 1990‟larda geliĢmesiyle Sağlık Bakanlığı ile Avrupa Komisyonu

arasındaki ortaklık kapsamında 2003-2007 yılları arasında Türkiye Üreme Sağlığı Programı

(TÜSP) yürütülmüĢtür. Üreme sağlığı hizmetleri; anne sağlığı, çocuk sağlığı, kadın sağlığı,

7

aile planlaması hizmetlerinin yanısıra genital yol enfeksiyonları ve cinsel yolla geçen

hastalıkları, genital organların malign hastalıklarının tanı ve tedavi hizmetlerini, ayrıca

adölesan yaĢ gruplarında cinsel sağlık eğitimi ve danıĢmanlık hizmetlerini de içermektedir.

2 Kasım 2011‟de yürürlüğe giren 663 KHK ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu

kurulduktan sonra Türkiye genelinde bulunan 201 AÇS/AP Merkezinin Toplum Sağlığı

Merkezleri ile entegrasyonu yapılmıĢtır. Bu merkezlerden fizik ve teknik altyapısı güçlü olan

92 AÇS/AP merkezinin hizmet sunum kapasitesi geniĢletilerek Üreme Sağlığı Eğitim

Merkezi‟ne (ÜSEM) dönüĢtürülmüĢtür. Bu merkezler, illerinde göreve yeni baĢlayan sağlık

personelinin adaptasyon eğitimi, üreme sağlığı hizmeti sunan sağlık personelinin hizmet içi

eğitimleri, üreme sağlığı konusunda halkın bilgilendirilmesi için halk eğitimi ve üreme

sağlığı hizmeti sunan sağlık personelinin izlenmesi, değerlendirilmesi ve iĢbaĢı eğitimlerini

yapmaktadır. ÜSEM‟lerden 14 tanesi Üreme Sağlığı Bölgesel Eğitim Merkezi (ÜSBEM)

olarak hizmet vermektedir. Bu merkezler ÜSEM‟lerin sunmuĢ olduğu hizmetlerin yanı sıra

ayrıca ÜSEM‟lere eğitimci yetiĢtirmektedir.

Toplum Sağlığı Merkezlerinde verilen Ana-çocuk Sağlığı Aile Planlaması (AÇSAP)

ve Üreme Sağlığı (ÜS) hizmetlerinin amacı; gebe- bebek tespitlerinin ve gebe- bebek- lohusa

izlemlerinin hazırlanan protokollere ve kriterlere uygun olarak yapılmasını sağlamak, anne

ve bebek ölümlerini azaltmak, aile planlaması çalıĢmalarını sürdürmek ve toplumun önemli

bir kesimini oluĢturan kadın, anne, bebek ve çocukların sağlık düzeyini yükseltmektir.

Ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerinde planlı çalıĢmaların baĢlatıldığı

1965‟li yıllardan günümüze kadar ana sağlığı ve çocuk sağlığı göstergelerinde önemli

geliĢmeler olduğu yapılan araĢtırma sonuçlarından anlaĢılmaktadır. Son 30 yılda ana-çocuk

sağlığı ve aile planlaması hizmetlerine verilen önem, ülke genelinde yaygın ve etkili hizmet

sunumuna yönelik çabalar ve çalıĢmalar sonucunda bu alanda önemli mesafeler kaydedilmiĢ,

anne ve bebek ölüm hızlarında önemli düĢüĢ elde edilmiĢtir. Sağlık hizmetlerinde önemli bir

sağlık göstergesi olan bebek ölüm hızı, 1963 yılında %0 208 iken, 2010 yılında %0 10‟lara

inmiĢtir. Yine 1974 yılında %000 207 olan anne ölüm hızı da 2010 yılında %000 16‟lara

düĢürülmüĢtür.

Ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetleri, doğurgan çağdaki ve menopoz

dönemindeki kadınları, gebeleri, lohusaları, 0-6 yaĢ çocukları ve adölesan çağdaki gençleri

kapsamaktadır. Bu hizmetler ülke genelinde; Aile Hekimliği Birimleri‟nde (AHB), Aile

Sağlığı Merkezleri‟nde (ASM), Toplum Sağlığı Merkezleri‟nde (TSM), hastanelerin kadın-

doğum, çocuk birimlerinde ve özel sağlık kuruluĢlarında verilmektedir. Bu kapsamda birinci

basamak sağlık kuruluĢlarında verilen hizmetler;

0-6 yaĢ çocukların muayene ve periyodik izlemleri,

Çocukların bağıĢıklama hizmetleri,

Gebelerin tetanos aĢıları,

Gebelerin, doğum öncesi ve doğum sonu muayene, periyodik izlemleri,

15-49 yaĢ kadınların periyodik izlemleri,

15 yaĢ altı ve 49 yaĢ üstü kadınlara üreme sağlığına yönelik danıĢmanlık

hizmetleri,

8

Aile planlaması danıĢmanlık, eğitim ve yöntem uygulama hizmetleri rutin

olarak verilmektedir.

Ülkemizin önemli sağlık sorunlarının baĢında gelen anne ve bebek ölüm hızlarının en

aza indirilmesi, geliĢmiĢ ülkeler seviyesine getirilmesi için 1985 yılında ulusal aĢı

kampanyaları baĢlatılmıĢtır. Hizmetlerin yürütülmesinde ulusal kamu kuruluĢları, kamu

yararına çalıĢan sivil toplum örgütleri, Dünya Sağlık Örgütü, BirleĢmiĢ Milletler Çocuklara

Yardım Fonu (UNICEF), BirleĢmiĢ Milletler Nüfus Fonu (UNFPA), Avrupa Birliği gibi

uluslararası kuruluĢlarla iĢbirliği yapılmaktadır. Bu hizmetleri yürüten, sağlık personelinin

bilgi ve becerisini geliĢtirmek amacıyla hizmet içi eğitim programları düzenlenmektedir.

Ayrıca toplumun bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi amacıyla halk eğitim çalıĢmaları

yürütülmektedir.

Türkiye‟de çocukların ve doğurganlık çağındaki kadınların nüfus içinde büyük yer

tutması, bebek, çocuk ve anne ölüm hızlarının yüksek olması, aile planlaması hizmetlerine

olan talebin yaygınlığı, doğum öncesi ve sonrası bakım hizmetlerinin yetersizliği gibi

nedenlerle ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerine hükümet politikalarında öncelik

verilmektedir. Türkiye‟de kadın ve üreme sağlığı ile çocuk ve ergen sağlığı konularında

yürütülen proje ve programlardan bazıları Ģunlardır:

Yenidoğan Canlandırması Programı (NRP): Yenidoğana optimal yaklaĢım

sağlanması, yurt çapında doğum eyleminde görev alan tüm sağlık personelinin standart bir

neonatal resüsitasyon eğitimi alması, bu bilgi ve becerileri belirli aralıklarla güncellemesi

hedeflenmektedir.

Bebek ve Çocuk Ġzlemleri Programı: Bebek ve çocuk izlemlerinde temel yaklaĢım,

hastalık ortaya çıktıktan sonra iyileĢtirmek için uğraĢmak yerine, hastalığa zemin hazırlayan

koĢulların önceden saptanarak önlenmesidir. Bebek- çocuk izlemlerinin niteliğini arttırmak

ve standartlarını belirlemek amacıyla “Bebek ve Çocuk Ġzlem Protokolleri” hazırlanmıĢtır.

Yenidoğan Yoğun Bakım Programı: Yenidoğan yoğun bakım merkezlerinin

planlama ve organizasyonu Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu‟nca yürütülmektedir. Bu

merkezlerde çalıĢması planlanan hekimlerin eğitimleri ise Çocuk ve Ergen Sağlığı

Dairesi‟nce yapılmaktadır. Bu eğitimde çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanlarına yenidoğan

yoğun bakımı ile ilgili uygulamalı kurs verilerek il düzeyinde yenidoğana doğru ve etkili

müdahale imkânları sağlanması ve çocuk sağlığının geliĢimine katkıda bulunulması

amaçlanmaktadır.

Neonatal Tarama Programı (Fenilketonüri, Konjenital Hipotiroidi, Biyotinidaz

Eksikliği): Tarama programları, toplumlarda önemli hastalıkları erken dönemde tarama

testleri ile yakalamayı amaçlar. Bu amaçla Sağlık Bakanlığı tarafından Türkiye genelinde

Neonatal Tarama Programı kapsamında tüm yenidoğanların konjenital hipotiroidi,

biyotinidaz eksikliği ve fenilketonüri yönünden taraması yapılır. Bu tarama programının

amacı;

OluĢacak zekâ geriliği, beyin hasarı ve geri dönüĢümsüz zararları engelleyerek

topluma getirdiği ekonomik yükü önlemek,

Akraba evliliklerinin azaltılması konusunda toplum bilincini artırmak,

9

Tanı konan bebeklerde bu hastalıklar nedeniyle oluĢacak rahatsızlıkları önlemek

amacıyla uygun tedaviye baĢlamak ve böylece belli bir zekâ seviyesine

ulaĢmalarını sağlamaktır.

ĠĢitme Taraması Programı: Bu programla iĢitme kaybıyla doğan ya da doğum

sonrası dönemde iĢitme kaybı ortaya çıkan çocuklarda, iĢitme kaybının çocuğun konuĢma

geliĢimini etkilemeden, psikolojik ve sosyal açıdan sağlıklı bir birey olarak toplumdaki

yerini almasını sağlayacak Ģekilde erkenden saptanması, bu konunun önemi konusunda

sağlık personelinin ve toplumun bilinçlendirilmesi amaçlanmıĢtır.

GeliĢimsel Kalça Displazisi Erken Tanı ve Tedavi Programı: Yenidoğan

döneminde tüm bebeklerin kalça çıkığı açısından muayenelerinin yapılması, riskli ve klinik

muayenede Ģüpheli grubun ileri tetkik için yönlendirilmesi, tedavi gerektiren olgularda erken

ve uygun tedavinin baĢlatılması, kalça çıkığı için yapılacak cerrahi tedavi sayısı ve muhtemel

komplikasyonların en aza indirilmesi amaçlanmaktadır.

Anne Sütünün TeĢviki ve Bebek Dostu Sağlık KuruluĢları Programı: Doğumu

izleyen ilk 18 aylık dönemde bebeğin beslenme tarzı çocuğun daha sonraki fiziksel, zihinsel

ve sosyal geliĢimi açısından çok büyük önem taĢır. Dünya Sağlık Örgütü‟nün önerdiği ve

yürütülen programa göre verilen temel mesaj; bebeklerin doğumdan hemen sonra emzirmeye

baĢlatılması, ilk 6 ay sadece anne sütü verilmesi ve 6. aydan sonra uygun besinlerle beraber

emzirmenin 2 yaĢına kadar sürdürülmesidir.

Türkiye‟de emzirmenin desteklenmesi çalıĢmalarının temel amacı emzirmenin

korunması, özendirilmesi ve desteklenmesi olup “Anne Sütünün TeĢviki ve Bebek Dostu

Sağlık KuruluĢları Programı” adı altında sürdürülmektedir. Bu kapsamda, doğum yapılan

bütün hastanelere tek tek ulaĢılması hedeflenmiĢtir. Programın amacı, eğitimli sağlık

personeli yardımıyla annelerin bebeklerini erken emzirmeye baĢlamalarını sağlamak ve

emzirmeyi sürdürmeleri için desteklemektir.

Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi, Desteklenmesi ile Demir Yetersizliği

Anemisinin Önlenmesi ve Kontrolü Programı: Demir yetersizliği anemisi; tüm yenidoğan

bebeklerin doğumdan hemen sonra emzirilmeye baĢlanması, ilk 6 ay sadece anne sütü

verilmesi, daha sonra da uygun ve yeterli miktardaki ek besinlerle beraber emzirmenin

sürdürülmesi ile önlenebilir. Ülkemiz için önemli bir beslenme ve halk sağlığı sorunu olan

demir yetersizliği anemisinin çözümü için ülke düzeyinde;

Toplumun demir yetersizliği konusunda bilinçlendirilmesi,

Bebeklerin ilk 6 ay anne sütü almasının sağlanması,

6. ayın sonunda uygun ve yeterli miktarda ek besine geçilerek, emzirmenin 2

yaĢına kadar sürdürülmesi,

4-12 ay arası her bebeğe profilaktik amaçlı ücretsiz demir desteği sağlanması,

13-24 ay anemisi olan bebeklere demir tedavisi önerilmesi amacıyla “Demir

Gibi Türkiye” projesi baĢlatılmıĢtır.

Bebeklerde D Vitamini Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının

GeliĢtirilmesi Programı: D vitamininin, vücudun kalsiyum dengesinin korunması, kemik ve

10

kas sağlığı olmak üzere otoimmün hastalıkların önlenmesi ve kötü huylu hücre artıĢının

önlenmesi gibi görevleri vardır. Subklinik D vitamini yetersizliği yaygın olarak gözlenmekte

ve D vitamini yetersizliğinin yarattığı sonuçlar bebek ve çocuk sağlığını olumsuz

etkilemektedir. Sorunun çözümüne yönelik olarak 23 Mayıs 2005 tarihinde “Bebeklerde D

Vitamini Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Korunması Programı” baĢlatılmıĢ

olup sağlık kuruluĢlarında ücretsiz olarak D vitamini desteği sağlanmaktadır.

Ġyot Yetersizliğinin Önlenmesi ve Tuzun Ġyotlanması Programı: Ġyot

yetersizliğinin en olumsuz ve yıkıcı etkilerinin gözlendiği risk grupları; doğurganlık

çağındaki kadınlar, gebeler, bebekler ve çocuklardır. Bebek ve çocuklarda; büyüme ve

geliĢme geriliği, zekâ düzeyinin akranlarına göre en az 13,5 puan daha düĢük olması,

öğrenme yeteneği ve okul baĢarısında azalma; gebelerde düĢük ve ölü doğum riskinde artma,

her yaĢta guatr, iyot yetersizliğinin oluĢturduğu önemli sağlık problemlerinden sadece

birkaçıdır. Ülkemizde de önemli bir halk sağlığı sorunu olan iyot yetersizliği hastalıklarının

önlenmesine yönelik olarak, 1994 yılından beri “Ġyot Yetersizliği Hastalıklarının Önlenmesi

ve Tuzun Ġyotlanması Programı” yürütülmektedir.

6-24 Ay Bebek ve Küçük Çocuk Beslenmesi Programı /Tamamlayıcı Beslenme

Programı: Programla 5 yaĢ altı çocuklarda akut ve kronik malnütrisyonun önlenmesi

amaçlanmaktadır. Program kapsamında amaç, eğitimli sağlık personeli ile 1. basamakta

annelere uygun ve kiĢiye özel beslenme danıĢmanlığı verilmesini sağlamak ve sağlıklı

beslenme ilkelerini çocukların hayatına, yaĢamlarının baĢlangıcından itibaren

yerleĢtirebilmektir.

Ġshalli Hastalıkların Kontrolü Programı: Ülke genelinde ishale bağlı ölümleri

önlemek amacı ile 1986 yılından beri bu program yürütülmektedir. Program kapsamında,

sağlık personelinin eğitimine, halkın “Ġshalin Önlenmesi” ve “Ġshalde Ağızdan Sıvı

Tedavisi” konularında eğitilmesine ve sektörler arası iĢbirliğine ağırlık verilmektedir.

Bebek Ölümlerini Ġzleme Programı: Çocuk sağlığı alanında yürütülen çalıĢmalara

kaynak teĢkil etmesi ve yürütülen rutin hizmetlerin ve özel programların takibi amacıyla

Bebek Ölümü Kayıt Bildirim Formu hazırlanmıĢ, 01/06/2005 tarihinden itibaren de

bildirimler baĢlamıĢtır.

Bebek ölümlerini mevcut seviyeden daha aĢağı seviyelere düĢürebilmek için, her bir

bebek ölümünü izleyerek nedenini ortaya çıkarmak ve bir daha aynı nedenlerle oluĢabilecek

bebek ölümlerinin önlenmesi gerekmektedir. Bütün bebek ölümlerini ve nedenlerini tespit

ederek gerekli tedbirleri almak için 04 Mayıs 2009 tarih ve 31 sayılı Genelge ile yeni bir

bebek ölüm kayıt sistemi geliĢtirilmiĢ ve 01/06/2009 tarihinden itibaren uygulanmaya

baĢlanmıĢtır. Sistem “Ölümlerin Tespiti”, “Ölümlerin Ġncelenmesi” ve “Sonuçların Analizi

ve Duyurulması” aĢamalarından oluĢmakta olup aylık olarak bildirim alınmaktadır. Sistem

kapsamında illerde “Bebek Ölümlerini Ġnceleme Kurulları” oluĢturulmuĢtur.

Hemoglobinopati Kontrol Programı: Program ile kalıtsal bir hastalık olan

hemoglobinopatilerin toplum taraması, genetik danıĢma (rehberlik), halk eğitimi ve doğum

öncesi tanı yöntemleri kullanılarak anormal hemoglobin taĢıyan çocuk doğumunun uygun

11

strateji ile önlenmesi, mevcut hemoglobinopatili hastaların yaĢam sürelerinin uzatılması ve

yaĢam kalitelerinin artırılması amaçlanmaktadır.

Genç Sağlığı ve GeliĢimi Programı: Dünya Sağlık Örgütü tarafından 10-19 yaĢ

grubu adölesan, 15-24 yaĢ grubu ise gençlik dönemi olarak tanımlanmaktadır. Ergenlik

dönemi; fiziksel, ruhsal, biyokimyasal ve sosyal yönden hızlı büyüme, geliĢme ve

olgunlaĢma süreçleriyle çocukluktan yetiĢkinliğe geçiĢ dönemidir. Risk alma ve riskli cinsel

davranıĢların sık görüldüğü 10-24 yaĢ grubu özel önem arz etmektedir. O nedenle bu yaĢ

grubunun ihtiyaçlarına uygun hizmet sunmayı amaçlayan genç dostu sağlık hizmeti sunumu

için bir program 2002 yılından bu yana yürütülmektedir.

15-49 YaĢ Kadın Ġzlemleri: Bu yaĢ grubundaki tüm kadınlar; doğurganlık

davranıĢlarına dair bilgi edinmek, riskli durumları saptamak, erken dönemde gebeliği tespit

etmek, aile planlaması yöntem kullanımları hakkında bilgi sahibi olmak, kadın sağlığı ve aile

planlaması ile ilgili konularda danıĢmanlık yapıp yerinde eğitim amacıyla yılda en az 2 kez

birinci basamak sağlık kuruluĢları tarafından izlenmekte ve değerlendirilmektedir.

Evlilik ve Gebelik Öncesi DanıĢmanlık Programı: Programın amacı önlenebilir

nedenlerle meydana gelen anne ölümlerinin önlenmesine katkı sağlamaktır. Anne ölüm riski,

yaĢla artmaktadır. Türkiye‟de yapılan her beĢ evlilikten biri akraba evliliğidir. Akraba

evlilikleri en çok (%70) birinci dereceden akrabalar arasında gerçekleĢmektedir. Akraba

evlilikleri nadir görülen otozomal resesif geçiĢli hastalıkların toplumdaki sıklığını artırır.

Akraba evliliklerinde bebek ve çocuk ölümleri daha fazla görülmektedir. Anne ölümlerinde

olduğu gibi sık doğumlar ile erken ve geç yaĢta yapılan doğumlar bebek ölümlülüğünü de

etkilemektedir.

Doğum Öncesi Bakım Hizmetleri: Anne sağlığı düzeyini yükseltmek ve anne

ölümlerini azaltmak amacıyla rutin hizmetler arasında yer almakta olup ülke genelinde

uygulanmaktadır.

Gebelere Demir Destek Programı: Ülkemizde kadınlarda demir eksikliğine gebelik

döneminde daha sık rastlanmaktadır. Bu program, gebelikte artan demir ihtiyacının

karĢılanması için her gebeye gebeliğinin 16.haftasından itibaren 5 ay, doğumdan sonra 3 ay

40-60 mg/gün demir desteği sağlamak amacıyla yürütülmektedir.

Gebelere D Vitamini Destek Programı: Gebelikte görülen D vitamini eksikliğini

önlemek amacıyla her gebeye, gebeliğinin 12. haftasından doğumdan sonra 6. ay sonuna

kadar günde 1200 Ü D vitamini verilmektedir.

Anne Dostu Hastane: Nitelikli gebe, lohusa izlemini ve güvenli koĢullarda tüm

doğumların hastanede gerçekleĢtirilmesi sağlanarak anne ve bebek ölümlerini azaltmak

amaçlanmaktadır.

Doğum Sonu Bakım Programı: Postpartum dönemde (kanama ve enfeksiyon)

önlenebilir nedenlerle meydana gelen anne ve bebek ölümlerini önlemek amacıyla

geliĢtirilmiĢ bir programdır. Annelerin doğumdan sonra 2-4 gün hastanede yatırılması anne

ve bebek sağlığı yönünden büyük kazançlar sağlar. Genel olarak hastanede kalma süresi

12

herhangi bir komplikasyon geliĢmeyen vakalar için, vajinal doğumdan sonra en az 48 saat ve

sezaryen ile doğumdan sonra 96 saat olarak kabul edilmektedir. Bunun mümkün olmadığı

durumlarda mutlaka Doğum Sonu Bakım Yönetim Rehberine uygun olarak ev ziyaretleri

yapılarak anne ve bebek izlemi yapılması gerekmektedir.

Aile Planlaması Uygulama Programı: Aile planlaması hizmetlerinin

ulaĢılabilirliğini ve niteliğini arttırarak baĢka çocuk istemeyen veya bunu bir süre ertelemek

isteyen ailelere danıĢmanlık yaparak uygun, modern ve etkili AP yöntemi seçmelerini

sağlamak ve yöntemi uygulamak amacıyla yürütülmektedir.

Üreme Sağlığı Hizmet Ġçi Eğitimleri: Üreme sağlığı konusunda hizmet sunum

kalitesini artırmak için sağlıkta değiĢen, geliĢen konularla ilgili sağlık personeline bilgi ve

beceri kazandırmak amacıyla yürütülmektedir.

1.3. Ana ve Çocuk Sağlığını Etkileyen Faktörler

Ülkede mevcut sağlık sisteminin biçimi, hizmetlerin varlığı, yaygınlığı,

ulaĢılabilirliği ve niteliği

Ülkede izlenen genel nüfus politikası

Ġsteyerek düĢüklerle ilgili yasal durum

Kontraseptif yöntemlerle ilgili bilgi, tutum ve davranıĢlar

Doğum öncesi bakım hizmetlerinin düzeyi

Doğumların oluĢ yeri ve doğuma yardım eden kiĢinin niteliği

Lohusalık dönemi bakım hizmetleri

Toplumun genel beslenme düzeyi

Toplumun genel eğitim ve sağlık eğitiminin düzeyi

Toplumun genel haberleĢme ve ulaĢım durumu

Sosyoekonomik durum

Kadının toplumdaki statüsü

YaĢ, eğitim, doğurganlık özellikleri, sağlık davranıĢları, sistemik hastalık gibi

anneye ait bireysel faktörler ana-çocuk sağlığını etkileyen önemli

değiĢkenlerdir.

Doğum öncesi ya da sonrası her dönemde ana-çocuk sağlığını etkileyen bu risklerin

bir kısmı önceden fark edilip önlenebilir. Örneğin, annenin çok sık aralarla doğum

yapmaması ya da istediğinden fazla sayıda çocuk sahibi olmaması için gebelikten korunma

yöntemlerinden yararlanması sağlanabilir. Doğumun bilgili ve deneyimli bir sağlık personeli

tarafından yaptırılması ile hem annenin yaĢamı tehlikeye girmez hem de bebeğin enfeksiyon

alması, doğumda oksijensiz kalıp zekâsının etkilenmesi gibi risklerle karĢılaĢılmaz.

Doğum sonrasında anneye bebek bakımı konusunda bilgi verilmesi, anne sütünün

bebek için öneminin anlatılması ve ilk 4-6 ay bebeğe anne sütü dıĢında hiçbir Ģey

verilmemesinin sağlanmasıyla bebeğin sağlığı da büyük oranda korunmuĢ olur.

13

1.4.Ana-Çocuk Sağlığı Sorunları ve Çözüm Önerileri

Kadın sağlığını bozan doğurganlık davranıĢı ile ilgili çoğu sorun, kadının doğurgan

çağında ortaya çıkmaktadır. Kadınlardaki mortalite ve morbidite nedenleri;

Erken yaĢta evlenmeler

Sık ve çok sayıda gebelikler

DüĢükler

Yetersiz ve dengesiz beslenme

Enfeksiyon hastalıkları

Olumsuz çevre koĢulları

Ülkede izlenen genel nüfus politikası

Aile planlaması

Doğum öncesi ve doğum sonu bakım sorunları

Anne ölümü: Bir kadının gebelik sırasında, doğumda ya da gebeliğin sonlanmasından

sonraki 42 gün içinde, gebeliğin süresine ve yerine bakmaksızın, gebelik durumuna veya

gebelik sürecine bağlı ya da bunların Ģiddetlendirdiği ancak tesadüfî olmayan bir nedenden

kaynaklanan kadın ölümüne denir.

Kadın ölümü: Ölüm nedenine bakılmaksızın 15-49 yaĢ grubu kadınlar arasında

meydana gelen ölümlerdir.

Ana ölümlerinin önlenebilmesi için gebeliğin ilk dönemlerinden baĢlayarak periyodik

olarak kadının izlenmesi gerekir. Ana sağlığını bozan nedenlerin büyük bir kısmı doğum

öncesi, doğum ve doğum sonu dönemlerinin normalden sapmaları ile ilgilidir. Ana

ölümlerinin % 75‟ini gebelikle ilgili önlenebilir nedenler oluĢturmaktadır. Bir ülkenin

geliĢmiĢliğini gösteren ana sağlığı göstergeleri Ģunlardır:

Ana Ölüm Hızı ( AÖH )

Perinatal Bebek Ölüm Hızı (PNÖH )

Kaba Doğum Hızı ( KDH )

Toplam Doğurganlık Hızı (TDH)

Toplam DüĢük Hızı

Ġsteyerek DüĢük Oranı

Kontraseptif Yöntem Uygulamaları

Doğum Öncesi Bakım Alan Gebe Oranı

Hastanede ve Sağlık Personeli Yardımıyla Yapılan Doğumların Oranı

Doğum Sonu Bakım Alanların Oranı

Jinekolojik Hastalık Prevalansı

Obstetrik Komplikasyonların Görülme Oranı

Kadının Statüsü

Koruyucu sağlık hizmetleri içinde en önemli yeri ana-çocuk sağlığı hizmetleri

oluĢturur. Koruyucu sağlık hizmetleri annelerin bilinçlendirilmesi ve çocukların eğitilmesini

de kapsamaktadır. Düzenli doğum öncesi bakım, genetik danıĢma, doğumun en uygun

14

koĢullar altında gerçekleĢtirilmesi, yenidoğan bakımı, tarama testleri, anne sütüyle

beslenmenin sağlanması, uygun ek gıdalara zamanında geçilmesi, aĢılama ve çocuklarda

psikomotor geliĢimin değerlendirilmesi ana-çocuk sağlığına yönelik yapılan koruyucu

hizmetlerdir.

Yenidoğan mortalite nedenleri arasında baĢta doğuma bağlı hipoksi olmak üzere

perinatal nedenler, doğum ağırlığının 1.500 gramın altında olması, intrakraniyal kanamalar

ve enfeksiyonlar sayılabilir. Koruyucu sağlık hizmetleri ile büyük ölçüde önlenebilen

pnömoni ve ishal gibi hastalıklar günümüzde hala çocukların önemli ölçüde mortalite ve

morbidite nedenleri arasındadır. Bebek ölümleri Doğu ve Güney Anadolu‟da eğitimsiz anne

bebeklerinde, kırsal yerleĢim yerlerinde, anne yaĢının 20‟den küçük, 40‟tan büyük olması

durumunda, düĢük doğum ağırlıklı bebeklerde, doğum aralığı iki yıldan kısa olduğunda ve

dörtten sonraki çocuklarda artmaktadır.

Ana-çocuk sağlığının korunması, geliĢtirilmesi, mortalite ve morbidite hızının

azaltılması için alınması gereken tedbirler aĢağıda sıralanmıĢtır:

Toplumun eğitim düzeyinin yükseltilmesi,

Erken yaĢta evlilik ve akraba evliliklerinin önlenmesi,

Riskli gebeliklerin önlenmesi,

Doğum öncesi bakım, doğum ve sonrasında sağlık hizmetinin nitelik ve

niceliğinin yükseltilmesi,

Aile planlaması hizmetleri ile istenmeyen gebeliklerin önlenmesi,

Ana-çocuk sağlığı izlemlerinin nitelikli ve düzenli yapılması,

AĢı ile korunulabilir hastalıklarda bağıĢıklığın sağlanması,

Enfeksiyon hastalıkları tanı ve tedavi ölçütlerinin standardize edilerek yaygın

olarak kullanımın sağlanması ve bildirimlerin yapılması,

Olumsuz çevre koĢullarının düzeltilmesi,

Sigara, çocukluk dönemi ĢiĢmanlık, alkol ve madde kullanımı, Ģiddetin ve

yaralanmaların önlenmesi konularında eylem planlarının uygulanması,

Çocuklara yönelik Ģiddet uygulamalarının soruĢturulması ve bildiriminin

yapılması,

Korunma altına alınan çocukların sağlık sistemi içinde koruyucu ve geliĢtirici

hizmetlerden yararlanmalarının artırılması,

Öncelikle riskli iĢlerde çalıĢan çocukların çalıĢma yaĢamından çekilmesi için

eylem planlarının uygulanması,

Suça sürüklenen çocukların rehabilitasyonlarına yönelik çalıĢmaların

hızlandırılması ve çocukların sağlık sistemi içinde koruyucu ve geliĢtirici

hizmetlerden yararlanmalarının artırılması,

Engelli çocukların sağlık hizmetlerine ulaĢılabilirliğinin artırılması gerekir.

1.5. Ana-Çocuk Sağlığı Hizmetlerinde Halk Sağlığı HemĢireliği

Günümüzde sağlıklı toplumların yaratılması; birey, aile ve toplum gruplarına birçok

alanda bütüncül bir sağlık bakımının sunulması ile mümkündür. Ekip yaklaĢımıyla sunulan

sağlık bakımında, halk sağlığı hemĢiresinin etkin olarak görev alması gerektiği görüĢü ilk

15

defa 1978 yılında Kazakistan'ın Alma Ata kentinde yapılan Temel Sağlık Hizmetleri

konferansında vurgulanmıĢtır.

Halk sağlığı hemĢireliği, ailelerin ve toplumun ihtiyaçları etrafında yoğunlaĢmıĢ ve bu

ihtiyaçların karĢılanmasına yönelik bir uygulamadır. Koruyucu sağlık hizmetleri içinde

önemli bir ekip üyesi olan halk sağlığı hemĢiresi, sağlık hizmetlerinin sunumunda anahtar

kiĢidir. Halk sağlığı kurumunda, sosyal hizmet ünitelerinde, evde, iĢ yerinde, okulda birey ve

gruplara verilecek hemĢirelik hizmetlerinden sorumludur. Sağlıklı beslenme, egzersiz,

günlük yaĢamın dengeli ve stressiz hale getirilmesi, alıĢkanlık yapan maddelerden kaçınma

gibi konuları içeren sağlığın geliĢtirilmesi çalıĢmalarında eğitim ve danıĢmanlık yapan

hemĢireler bu yolla bireylerde sağlık bilinci geliĢmesinde rehberlik etmektedir.

Günümüzde genel olarak kabul gören sağlık hizmet anlayıĢı, öncelikle toplumun

sağlık düzeyinin yükseltilmesidir. Bu kapsamda koruyucu sağlık, erken tanı ve tedavi

hizmetlerine ağırlık verilmelidir. Toplumla çalıĢan hemĢireler, değiĢen sağlık bakım

ihtiyaçları karĢısında eğitim, danıĢmanlık, savunuculuk, liderlik ve araĢtırma fonksiyonlarını

daha etkili ve geniĢ kapsamlı olarak yerine getirmek zorundadır. HemĢireler, geliĢen yeni

sağlık bakım hizmetlerinde, bireyin haklarının korunması ve ihtiyacı olanların sağlık

hizmetine uygun Ģekilde ulaĢması için etik yaklaĢım içinde bireye rehberlik etmeli, bireylerin

kültürel farklılıklarını, inançlarını dikkate alarak bakım vermelidirler.

Sağlık Bakanlığının “Toplum Sağlığı Merkezlerinin Kurulması ve ÇalıĢtırılmasına

Dair Yönerge ”sinde bölgesindeki koruyucu sağlık hizmeti veren ekibin bir üyesi olarak

toplum sağlığı merkezlerinde görevli hemĢire ve ebenin görevleri Ģöyle sıralanmıĢtır:

Hizmet götürülecek bölge ve toplumu tanır.

Toplum sağlığı merkezindeki soğuk zincir sorumlusu olup aĢıların saklanması

ve dağıtımını yürütür.

Bölgenin sağlık ölçütlerini değerlendirir. Buna göre sorunları ve öncelikleri

saptar.

Ġshalli hastalıklar konusunda programlarda görev alır.

BulaĢıcı olan ve bulaĢıcı olmayan hastalıkların kontrolü çalıĢmalarına katılır.

Okul sağlığı hizmetlerine katılır.

Kayıt ve bilgi iĢlem çalıĢmalarında görev alır.

Sorumlu hekimin direktifleri doğrultusunda bölgedeki sağlık çalıĢanlarının

hizmetlerini izler ve değerlendirir.

Sağlıklı beslenme ve beslenme bozuklukları konusundaki programlara katılır.

Koruyucu ruh sağlığı hizmetlerinde görev alır.

ĠĢ sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görev alır.

Bireysel ve grup eğitimlerine katılır. Halkın sağlık eğitimi çalıĢmalarının

planlanması ve uygulanmasında görev alır.

BağıĢıklama hizmetlerinin planlanması ve yürütülmesinde görev alır.

Hizmet içi eğitim hizmetlerinin planlanması ve uygulanmasında görev alır.

Sağlığın teĢviki ve geliĢtirilmesi, toplum kalkınması hizmetlerinde görev alır.

Üreme sağlığı hizmetlerinde görev alır.

Görevi ile ilgili istatistik kayıtlarını ve formlarını tutar.

Sorumlu hekimin vereceği iĢ bölümü ile verilen diğer iĢleri yerine getirir.

16

Sağlık evi personeli, toplum sağlığı merkezi bölgesinde bulunan sağlık evinde

hizmetlerini sunarken bölgede bireye yönelik koruyucu sağlık hizmetlerini aile hekimine

bağlı olarak yürütür. Aynı yönetmelikte sağlık evi ebesinin görevleri de Ģöyle sıralanmıĢtır:

Gezici sağlık hizmeti kapsamında hizmet veren aile hekiminin poliklinik

hizmeti sunmasına yardım eder.

Sorumluluk alanında sağlıkla ilgili kayıtlarını tutar.

Aylık çalıĢmalarını toplum sağlığı merkezine bildirir.

Aile hekimi ile beraber yürüttüğü hizmetler açısından aile hekimini bilgilendirir.

Toplum sağlığı merkezince verilecek diğer görevleri yapar.

Aile hekimi ile birlikte hizmet veren, sözleĢmeli veya bakanlıkça görevlendirilen

hemĢire, ebe, sağlık memuruna aile sağlığı elemanı denir. Aile sağlığı elemanının görevleri

ise Ģunlardır:

Aile sağlığı elemanı, aile hekimi ile birlikte ekip anlayıĢı içinde kiĢiye yönelik

koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini sunmak ve görevinin

gerektirdiği hizmetler ile ilgili sağlık kayıt ve istatistiklerini tutmakla

yükümlüdür.

KiĢilerin yaĢamsal bulgularını ölçer ve kaydeder.

Aile hekiminin gözetiminde, talimatı verilen ilaçları uygular.

Yara bakım hizmetlerini yürütür.

Tıbbi alet, malzeme ve cihazların hizmete hazır bulundurulmasını sağlar.

Poliklinik hizmetlerine yardımcı olur, tıbbi sekreter bulunmadığı hallerde sevk

edilen hastaların sevk edildiği kurumla koordinasyonunu sağlar.

Gereken tetkikler için numune alır, eğitimini aldığı basit laboratuvar tetkiklerini

yapar veya aldığı numunelerin ilgili laboratuvar tarafından teslim alınmasını

sağlar.

Gezici ve yerinde sağlık hizmetleri, sağlığı geliĢtirici ve koruyucu hizmetler ile

ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerini verir, evde bakım

hizmetlerinin verilmesinde aile hekimine yardımcı olur.

Bakanlıkça belirlenen hizmet içi eğitimlere katılır.

Sağlık hizmetlerinin yürütülmesi ile ilgili olarak görev, yetki ve sorumlulukları

kapsamında aile hekiminin verdiği diğer görevleri yerine getirir.

1.5.1. Toplum Sağlığı HemĢireliğinde Gebe, Lohusa Ġzlemi ve Eğitimi

Gebelik doğal, fizyolojik bir olay olmasına rağmen anneyi ruhsal ve bedensel yönden

etkiler. Bu dönemde meydana gelen fizyolojik değiĢiklikler, sağlık ve hastalık arasındaki

çizgiyi daraltır. Bu nedenle doğum öncesi dönemde hem anne hem de fetüsün özel bakıma

gereksinimleri vardır. Düzenli izlemlerle verilecek olan bu bakım, genel sağlık

değerlendirmesini ve anne eğitimini kapsar. Amacı gebelik, doğum ve doğum sonu

dönemlerinin anne ve bebek yönünden sağlıklı geçirilmesini sağlamak, özelde aileye genelde

topluma sağlıklı bireyler kazandırmaktır.

17

Ġyi bir doğum öncesi bakım ile enfeksiyon, kanama vb. yönünden risk altında olan

annelerin belirlenmesi, gebelikleri süresince daha sık ve dikkatle izlenmesi, hastalık

belirtilerinin erken dönemde tespit edilmesi ve gereken önlemlerin alınması, doğumların

sağlıklı koĢullarda yapılması, anne ve bebeklerin bu komplikasyonlara bağlı hastalık ve

ölümlerin hızını azaltacaktır.

Normal Ģartlarda her gebe, gebeliğin baĢlangıcından itibaren tespit edilerek en az altı

kez ebe/ hemĢire, en az bir kez de doktor tarafından izlenir. Ayrıca doğum sonu dönemde

anne ile yenidoğan birlikte en az 3 kez izlenerek değerlendirilir. Doğum öncesi ve sonrası

izlemlerde özellikle önem verilen danıĢmanlık konularından birisi aile planlamasıdır. Anne

bilgilendirilerek doğum sonrasında kendisine en uygun yöntemi seçmesi ve uygulaması

sağlanmaktadır.

Ġzlem sıklığı, uygulamada en az Ģu Ģekilde olmalıdır:

12‟nci haftada tespit

24'üncü haftada (6.ay) bir defa

28'inci haftada (7.ay) bir defa

32'nci haftada (8. ay) bir defa

36'ncı haftada (9. ay) bir defa

39'uncu haftada (10.ay ) bir defa

Komplikasyonlu gebeliklerde izlem sıklığı artırılır. Ġzlemler kentsel kesimde sağlık

kuruluĢlarında, kırsal kesimde ise sağlık personeli tarafından ev ziyaretleri Ģeklinde yapılır.

Bu izlemler esnasında risk taĢıyan gebeler gerekli sağlık kurumlarına sevk edilir.

Doğum öncesi bakım ve izlem Ģu amaçlara yönelik yapılır:

Annede mevcut olan veya gebelik sırasında geliĢebilecek hastalıkların

saptanması ve tedavisi ile annenin genel sağlık düzeyini yükseltmek.

Gebeliğe bağlı olarak ortaya çıkabilecek olumsuz durumların zamanında tanı ve

tedavisini sağlamak.

Doğum öncesi dönemde gebelik, genel temizlik kuralları, beslenme, hareket,

dinlenme ve doğacak bebeğin bakımı konusunda anneyi eğitmek.

YaklaĢmakta olan doğuma, anneyi bedenen ve psikolojik olarak hazırlamak.

Doğumdan sonra kullanacağı aile planlaması yöntemi hakkında gerekli bilgiyi

vermek.

Anneyi tetanos hastalığına karĢı bağıĢıklamak.

Fetüsün uterus içinde geliĢmesini yakından izleyerek gerekli önlemleri

zamanında almak.

Doğumun nerede, nasıl ve kimin tarafından yaptırılacağına karar vermek.

Gebelik süresince ve doğum sırasında annenin veya bebeğin sağlığının / yaĢamının

tehlikede olmasına yol açacak riskleri taĢıyan gebeliklere riskli gebelikler adı verilmektedir.

Bu riskler; doğum öncesine, doğuma veya doğum sonrasına iliĢkin olabilir. Riskli gebelikler

olarak tanımlanan grubun özellikleri Ģöyle sıralanabilir;

18

Sosyo-ekonomik düzeyin düĢük olması,

Akraba evliliği olan gebeler,

Annenin çok kısa boylu olması (<150 cm),

Anne yaĢının 18‟den küçük 34‟ten büyük olması,

Ġlk gebelik ya da dört ve daha üstündeki gebelikler,

Evlilik dıĢı gebelikler,

Beslenme yetersizliği olan gebeler,

Yetersiz ya da çok fazla kilo alan gebeler,

Sigara- alkol- uyuĢturucu içme alıĢkanlığı olan gebeler,

Obstetrik komplikasyonları olan gebeler,

Duygusal yönden güçsüz olan gebeler,

Ġstenmeyen gebelikler,

Daha önceki gebeliklerinde pre-eklampsi ya da eklampsi öyküsü olan gebeler,

Kronik hastalık öyküsü olan gebeler,

Daha önce 4 kg üstünde bebek doğuran gebeler,

Gebeliğin ilk üç ayında viral enfeksiyon geçirenler,

ġiddetli kanaması olan gebeler,

Ġki gebelik arası 2 yıldan az olan gebeler,

Çoğul gebelikler.

1.5.1.1. Gebe Ġzleminde Mutlaka Yapması Gereken Muayene ve Ġzlemler

Gebenin Öyküsünün Alınması: Öyküde özellikle annenin yaĢı, gebelik ve doğum

sayısı, daha önce sakat bebek doğurup doğurmadığı, daha önceki doğumların nasıl olduğu,

kim tarafından yaptırıldığı, annenin herhangi bir hastalığının olup olmadığı, Ģimdiki gebeliği

ile ilgili Ģikâyetleri sorulur. Son adet tarihi sorularak tahmini doğum tarihi hesaplanır.

Gebeyi Gözle Muayene (Ġnspeksiyon): Gözle muayenede konjonktiva ve ağız

mukozası kansızlık yönünden değerlendirilir. Özellikle kalça kemiklerini ilgilendiren bir

sakatlığın varlığı, karında ya da vücudun herhangi bir yerinde ameliyat izi, bacakta ve

vulvada varis olup olmadığı araĢtırılır. Doğum ve bebek açısından risk oluĢturacağı için

gebenin fazla ĢiĢman ya da zayıf olması değerlendirilir.

Gebenin DıĢtan Muayenesi (Palpasyon): Elle muayenede memelerde ele gelen bir

kitle ve bacaklarda ödem olup olmadığına bakılır. Doğum sonu bebeğin anne sütü almasını

kolaylaĢtırmak için masajla meme baĢının dıĢarıya çıkması sağlanır ve gebeye öğretilir.

Leopold manevraları uygulanarak gebe değerlendirilir.

Vajinal TuĢe ile Doğum Yolu ve Fetüsün Değerlendirilmesi: TuĢe mümkün

olduğunca yapılmamalıdır. Yapılırken de mutlaka steril koĢullara özenle uyulmalıdır.

Gebeliğin ilk üç ayında vajinal tuĢe genellikle kadının gebe olup olmadığını ve gebelik ayını

saptamak için yapılır. Gebeliğin son aylarında vajinal tuĢe, kollumun durumunu, gelen

kısmın ne olduğunu ve iniĢi kontrol etmek için yapılır.

Fizik Muayene ve Kontroller: Boy ölçülür, ödem ve varis kontrolü yapılır. Ağırlık

ölçümü ile kilo artıĢı kontrol edilir. Normalde tüm gebelik süresince gebeler 9-13 kg. alır.

19

Laboratuvar Muayeneleri: Ġdrar (glikoz, protein vb.) ve kan (hemoglobin vb.)

tetkikleri yapılır.

Tetanos AĢısı: Daha önce hiç aĢılanmamıĢ gebelere, gebeliğin 4.ayından itibaren 1 ay

ara ile 2 kez tetanos aĢısı uygulanır.

1.5.1.2. Gebe Takibinde Riskli Durumlar ve HemĢirenin Yapması Gerekenler

YaĢı 18'den küçük, 30'dan büyük Primipar, 35'den büyük Multiparlar: Böyle

gebelerde güç doğum, doğum travması ve preeklampsi-eklampsi sık görülür. Bu nedenle

doğum mutlaka hastanede olmalıdır. Bu gebeler normal gebelere göre daha sık izlenir ve

doktora sevk edilir.

Gebelik ya da Doğum Sayısı: Primiparlarda ve doğum sayısı 4 ve daha fazla olan

multiparlarda, gebelik ve doğuma bağlı komplikasyonlar sık görülür. Bu nedenle doğum

mutlaka hastanede olmalıdır. Sık izlem yapılır ve doktora sevk edilir.

Daha Önceki Gebelik ve Doğumları ile Ġlgili Kötü Öyküsü Olanlar: Annenin daha

önceki gebeliklerinde yaĢadığı aĢağıda sayılan olumsuz durumların, mevcut gebelik ve

doğumda da tekrarlama olasılığı fazladır. O nedenle bu gebeler sık takip edilmeli ve doğum

mutlaka hastanede yaptırılmalıdır.

PeĢ peĢe 2 spontan düĢüğü olanlar

Bir ya da fazla ölü doğum yapanlar

0-7 günlük bebek ölümü olanlar

Anomalili bebek doğuranlar

Prematüre bebek doğuranlar

Preeklampsi- eklampsi geçirenler

Zor doğum yapmıĢ olanlar

Plasenta ile ilgili patolojiler ve kanama gibi doğumun 3.evre komplikasyonu

olanlar

Daha önce sezaryen geçirenler

Daha önceki doğumlarda bebekte ilk 48 saat içinde sarılık görülenler

4 kg.'dan fazla bebek doğuranlar

Daha Önce Saptanan Sistemik ya da Kronik Hastalığı Olanlar: Sistemik ya da

kronik bir hastalığı olan gebeler sık izlenir. Doğum öncesi dönemde hastaneye sevk edilir.

Çünkü bu durumlar gebelikte daha da ilerleyip kötüleĢebilir. Bu gebelerin doğumu mutlaka

hastanede olmalıdır.

Sosyo-Ekonomik Durumu Ġyi Olmayanlar: Bu gebelerde her tür gebelik ve doğum

komplikasyonu daha sık oluĢur. Bu nedenle sık izlem yapılır ve doğum için hastaneye sevk

edilir.

Boyu 150 cm.'den Kısa Gebeler: BaĢ-Pelvis uyuĢmazlığı yönünden

değerlendirilmelidir. Doğumları mutlaka hastanede yaptırılmalıdır.

20

Gebelik BaĢlangıcında Boyuna Göre Kilosu Az ve Gebelikte Kilo Alımı Az

Olanlar: Annenin sağlığının bozulması olasılığı yüksektir. Bebek intrauterin geliĢme

geriliğine bağlı prematüre veya düĢük doğum ağırlıklı olabilir. Bu kiĢiler gebelik süresince

sık izlenir. Beslenme eğitimi yapılır. Doğum hastanede olmalıdır.

Gebelikten dolayı ek alınması gerekli enerji ve besin öğeleri Ģunlardır:

Enerji: Normal ağırlıkta olan bir kadının gebeliği boyunca, ayda ortalama 1 kg.

ağırlık kazanması istenir. Genellikle ilk 3 aylık dönemde ağırlık kazanımı çok

azdır. Gebelik boyunca toplam ortalama 9-13 kg. ağırlık kazanılması gereklidir.

Gebelik baĢlangıcında normal ağırlığından ĢiĢman olan kadının fazla ağırlık

kazanmasına gerek yoktur.

Protein: Gebe kadın günlük ihtiyacına ek olarak 20 gram protein alması tavsiye

edilir.

Demir: Gebe kadının kendi günlük ihtiyacına ek olarak 20 mg. demir alması

tavsiye edilir.

Kalsiyum: Gebe kadının kendi günlük ihtiyacına ek olarak 500 mg. ek kalsiyum

alması tavsiye edilir.

Gebeliğin Birinci Trimesterinde Virütik Hastalık Geçirenler, Fetotoksik Ġlaç

Kullananlar, X-Ray Maruziyeti Olanlar: Bu gebelerde fetal anomali ya da ileride

malignite oranı yüksektir.

Anemi: Anemik gebelerde anne ve bebeğin ölüm oranı daha yüksektir. Annenin

enfeksiyonlara direnci azalır. Doğum sonu kanama ve puerperal enfeksiyon sık görülür. Bu

durumdaki gebeler sık izlenir. Hb değeri 11 gr.'dan az olanlara gebeliğin 3.ayından itibaren

demir preparatları verilir. Hb. değeri 8 gr'dan az ise mutlaka doktora sevk edilmeli ve doğum

hastanede olmalıdır.

Yüksek Tansiyon: Kan basıncı 140/90 mm Hg ve üzerinde olan gebeler preeklampsi

yönünden değerlendirilmelidir. Bu gebelerde idrarda protein, ödem ve aĢırı kilo alma

dikkatle araĢtırılıp sık izlem yapılmalıdır. Bulgular (+) ise annede eklampsi geliĢebilir. Bu

kiĢilere diyet ve yatak istirahati önerilir. Doğum öncesi dönemde hastaneye sevk edilir. Postpartum kanama riski yüksektir. Doğum mutlaka hastanede olmalıdır.

FKS’nin Alınamaması: Fetüs anne karnında ölmüĢ olabilir. Bu nedenle gebe

hastaneye sevk edilir.

Polihidramnios: Bu gebelerde fetal anomali ihtimali fazladır. Doğum ve doğum sonu

komplikasyon riski yüksek olduğundan hastaneye sevk edilir.

Çoğul Gebelik: Anemi, preeklampsi, prematür eylem, prezentasyon bozukluğu,

doğum travması ve postpartum kanama geliĢebileceğinden hastaneye sevk edilir.

Doğum Öncesi Dönemde Kanama: Kanamalı gebe sık izlenir. Kesinlikle tuĢe

yapılmaz. Yakın takip için doğum öncesi dönemde hastaneye sevk edilir. Bu gebelerin

doğumu mutlaka hastanede yapması sağlanır.

21

Daha Önce Sezaryen ya da Ġntrauterin Operasyon Geçirenler: Uterus rüptürü

tehlikesi çok fazladır. Anne ve bebek ölebilir. Bu nedenle doğum için hastaneye sevk edilir.

Geç Tespit Edilip Tetanosa KarĢı BağıĢıklanmayanlar: Bu durumdaki bir gebe

doğum için hastaneye sevk edilir.

1.5.2. Toplum Sağlığı HemĢireliğinde Aile Planlaması Eğitiminin Önemi

Aile planlaması, sağlıklı bireylerin oluĢturduğu sağlıklı toplumları amaçlamaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü‟nün kabul ettiği tanıma göre Üreme Sağlığı yalnızca üreme sistemi

iĢlevleri ve süreci ile ilgili hastalıkların ve sakatlıkların olmaması değil, üremenin fiziksel,

ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli içinde tamamlanmasıdır. Bu tanım kapsamında

kiĢinin cinsel sağlık ve üreme sağlığı hakkında bilgili olması, sağlıklı bir toplum için en

küçük sosyal grup olarak kendi ailesini sağlıklı değerlendirme imkânı verir.

Aile planlaması, aile bireylerinin istediği zaman, istediği kadar çocuk sahibi

olabilmeleri olarak tanımlanabilir. Ailelerin gelir durumları, bakabileceği çocuk sayısını

belirlemekte önemli bir parametredir. Ailenin ekonomik yapısı doğan çocuk sayısı ile

orantılı olarak bölünecektir.

Aile planlaması, çocuk isteğinin yerine getirilmesi olmadığı gibi istenmeyen çocuk

sayılarına ulaĢmamak için önlem almayı da gerektirir. Aile planlamasında oluĢan gebeliği

sonlandırmak ya da kiĢinin sağlık koĢullarını bozarak gebeliği önlemek yerine en uygun

yöntemlerin bilinerek seçilmesi esas olmalıdır. Seçtikleri yöntem ne olursa olsun kiĢilere

verilecek en önemli hizmet danıĢmanlıktır. Aile planlaması için baĢvuran kiĢilere verilecek

danıĢmanlığın önemli bir ögesi, doğurganlık konusunda bilgilendirmedir.

DanıĢmanlık, aile planlaması hizmetlerinin çok önemli ancak çoğunlukla ihmal edilen

bir bölümüdür. Rahat bir ortamda sağlanan etkili danıĢmanlık, kiĢilerin kontraseptif

yöntemleri daha iyi anlamalarına yardımcı olur ve en uygun yöntemi seçmelerinde yol

gösterir. DanıĢmanlık bilinçli yöntem seçimini, doğru, düzenli ve uzun süreli kontraseptif

kullanımını sağladığı ve böylece yöntemi bırakmak amacıyla yapılan klinik ziyaretlerini

azalttığı için de önemlidir.

1.5.2.1. Aile Planlaması DanıĢmanlığının Önemi

DanıĢmanlık, yüz yüze konuĢma sırasında bir kiĢinin diğerine belli bir konuda karara

varmasını kolaylaĢtırmak için çözüm seçenekleri sunarak yardımcı olmaktır. Aile planlaması

hizmetleri veren bir kiĢi için danıĢmanlık en önemli görevlerden biridir.

DanıĢmanlık, bireyin kendi düĢünce, seçim ve kararını oluĢturmasına yardımcı olacak

Ģekilde, belli bir konuda uzmanlaĢmıĢ kiĢilerce aydınlatılmasıdır. DanıĢmanlık ikna etmek

için bir araç değildir. KiĢiye yöntemlerle ilgili seçenekler sunarak kendisine en uygun olan

yöntemi seçmesine yardım etmektir.

22

Aile planlaması yöntemlerinin kabulünün artması: Doğru bilgi verme, dinleme ve

sözsüz iletiĢimle yaratılan rahat bir konuĢma ortamı, kiĢilerin aile planlamasını kabul

etmesine yardımcı olur. Böyle bir süreçte kiĢinin bilinçli olarak seçtiği yöntem �kendi

yöntemidir. Bu benimseme duygusuyla yöntemlerin kabullenilmesi ve yaygınlığı artar.

Uygun yöntem seçimi: DanıĢmanlık, hizmet verenlerin hizmet alanlarını

bilinçlendirerek sağlık gereksinimlerine ve kiĢisel özelliklerine uygun bir yöntem

seçmelerini sağlar. Böylece hizmet alanın kullanacağı yöntemi, çevreden aldığı yanlıĢ

bilgilere dayanarak seçmesi önlenmiĢ olur.

Yöntemin etkili kullanımı: DanıĢmanlık, kiĢilerin yöntemi nasıl kullanacaklarını

doğru anlamalarını, yöntem konusunda yanlıĢ bilgi ve/veya söylentilerden etkilenmemelerini

ve seçtikleri yöntemi etkili kullanmalarını sağlar.

Daha uzun kullanım süresi: Kullanacağı yöntemi kendi seçen bir kiĢi, yöntemin

nasıl uygulandığını anlarsa ve yan etkilerle baĢ etmeyi öğrenirse, yöntemi sürekli kullanma

olasılığı artar. KiĢinin, herhangi bir sorunu olduğunda yine gelebileceğini bilmesi de yöntemi

sürekli kullanmasına katkıda bulunur.

Personelin zamanının etkili ve verimli kullanımı: Kaliteli danıĢmanlık sonucunda

yöntemi doğru kullananların sayısı artar, yöntem kullanımı daha sürekli olur.

KarĢılaĢılabilecek riskler azalır ve böylece sağlık personelinin zamanı daha etkili ve yararlı

kullanılmıĢ olur. Personelin etkili danıĢmanlık konusunda yetiĢtirilmesine zaman ayırmak,

programın baĢarısına katkıda bulunur.

DanıĢmanlık hizmeti, kullanıcının tatmin olmasını sağlar; yöntemin yanlıĢ anlaĢılması

nedeniyle kliniğe geri dönme ve uygulamadan vazgeçme olasılıklarını da azaltır.

DanıĢmanlık; ısıtma, aydınlatma koĢulları uygun, kontraseptif yöntem örnekleri

bulundurulan, resimli rehber, broĢür ve afiĢlerle donatılmıĢ, hizmet alanların ve danıĢmanın

oturacağı yer ve bir masanın bulunduğu temiz bir ortamda verilmelidir. Amaç, rahat ve

mahremiyete saygılı bir iletiĢim ortamı sağlamaktır.

DanıĢmanlıkta iletiĢimin vazgeçilmez beĢ ilkesi vardır:

Hizmetin verileceği rahat bir ortam sağlama

Hizmet alanın ilgi ve ihtiyacına odaklanma

Gereksiz bilgi vermekten kaçınma

Hizmet alanın anlayacağı sözcükleri kullanma

Ġki yönlü iletiĢim kurma (konuĢmak kadar dinlemek)

Hizmet verenin açık olması ve dürüst davranması bireylerin davranıĢ değiĢikliğini

kabul etmesini ve uygulamasını kolaylaĢtırır ve özgüveni artırır. Bu güvenle, hizmet alan

kiĢinin sağlık personelini dinleme olasılığı artar. Sonuçta, bilgi daha kolay aktarılır.

BaĢarılı bir danıĢmanda aranan özellikler Ģunlardır:

KiĢinin haklarına ve kiĢiliğine saygı ve anlayıĢ gösterebilmeli,

23

KiĢiye duyarlılıkla yaklaĢmalı ve güvenini kazanmalı,

KonuĢmadan iletiĢim kurabilmeyi (beden dili) ve önemini bilmeli,

Üreme organları, iĢlevleri ve cinsellik konularında bilgili olma ve rahat

konuĢabilmeli,

Tüm aile planlaması yöntemlerini iyi bilmeli,

KiĢinin ya da çiftin herhangi bir aile planlaması yöntemini seçmesindeki

kültürel ve psikolojik faktörleri anlayabilmeli,

KiĢiyi yargılar bir tutum içinde bulunmamalı, saygılı ve nazik olmalı,

Önyargısız, tarafsız ve özenli biçimde bilgi aktarabilmeli,

KiĢiyi soru sormaya cesaretlendirebilmeli,

KiĢinin kaygılarını anlayıĢla dinleyebilmedir.

Tüm yöntemleri gereğince anlatabilmek için sağlam bilgi ve iyi iletiĢim becerisi

gereklidir. Bu beceriler, bilgisizlik ve gereksiz kaygılar nedeniyle yöntemden vazgeçme

olasılıklarını da azaltır. DanıĢman, kiĢinin ailesindeki bireylerin görüĢlerinin önemini de

farkedebilmeli ve kiĢinin sorunlarla baĢ etmesine yardımcı olmalıdır. Teknik bilgi, akademik

dil ve anlaĢılmaz sözlerden kaçınılmalıdır. Sorular, özellikle yöntemin olumsuz yönlerine

iliĢkin olanlar, dürüstçe yanıtlanmalıdır.

Aile planlaması hizmetlerindeki baĢarı, iyi bir danıĢmanlık hizmetinin yerleĢmesine ve

yaygınlaĢmasına bağladır. DanıĢmanlık becerisine sahip sağlık personelinin yetiĢtirilmesi,

sağlık birimlerinde görevlendirilmesi, sürekli eğitimle desteklenmesi ve denetimi ile kaliteli

hizmet sağlanabilir.

Bakanlıkça eğitilen ve yeterlik belgesi verilen hemĢire ve ebeler, gebeliği önleyici

yöntem uygulama çalıĢmalarını yetkili hekimin denetim ve gözetimi altında resmi kurum ve

kuruluĢlarda yürütürler. 507 sayılı Nüfus Planlaması Hizmetlerini Yürütecek Personelin

Eğitimi, Görev, Yetki Ve Sorumlulukları Hakkında Yönetmeliğin 19. maddesinde

hemĢirenin görev, yetki ve sorumlulukları Ģöyle sıralanmıĢtır:

Hap kullanacaklarda uygun vakayı seçme, kullananları yan etki açısından

izlemek,

Pelvik muayene yapmak, normal vakalara rahim içi araç uygulamak,

Rahim içi araç kullananların belli aralıklarla kontrollerini yapmak,

Pelvik muayene ve izlemelerde patolojik bulunanları yetkili hekime göndermek,

Kondom dağıtmak, kondom ve spermisitlerin doğru kullanılması için halkı

eğitmek,

Topluma nüfus planlaması eğitimi yapmak ve geleneksel metotlar hakkında

bilgi vermek,

ÇalıĢtığı kurumda gerekli araç-gereç, ilaç ve tıbbi malzemeyi kullanmaya hazır

bulundurmak,

Yürüttüğü nüfus planlaması hizmetleri ile ilgili bilgileri toplamak, kaydetmek

ve zamanında yetkililere ulaĢtırmak.

24

1.5.3. Toplum Sağlığı HemĢireliğinde Bebek ve Çocuk Ġzlemi

Çocuk hastalıklarını sadece tedaviye yönelik sağlık hizmetleri ile önlemek mümkün

olmamaktadır. Son yıllarda dünyada, çocuklara yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ağırlık

kazanmaktadır. Bu koruyucu sağlık hizmeti antenatal dönemden baĢlayarak 18 yaĢına kadar

sürer.

Bebek ve çocuk izlenimiyle:

Bebek ve çocuk ölümleri azalır.

Hastalık ve sakatlıklar önlenir.

Çocukların genetik olarak sahip olduğu büyüme ve geliĢme potansiyeline

ulaĢmaları, onların daha uzun sağlıklı, güçlü ve üretken yaĢamaları sağlanır.

Ülkedeki çocuk sağlığı düzeyi geliĢir ve yükselir.

Koruyucu sağlık hizmetlerinin baĢarılı olmasındaki en önemli faktörlerinden biri de

aile ile etkili bir iletiĢiminin sağlanmasıdır. Böylece baĢta anne olmak üzere tüm aile

fertlerinin çocuk sağlığı konusunda eğitilmesi ve çocukların düzenli kontrollere getirilmesi

sağlanabilir.

Bebek ve çocuk izleminin amaçları:

Rutin bağıĢıklama, beslenme, kazaların önlenmesi ve sanitasyon gibi konularda

aile eğitimi yoluyla hastalıkların önlenmesi,

Öykü, fizik muayene ve tarama yöntemleriyle erken tanı konması,

Hasta olanların erken dönemde tedavisi,

Çocuğun optimal büyümesi, motor, duygusal ve entelektüel geliĢmesini

engelleyecek sorunların erken fark edilerek önlenmeye çalıĢılması,

Bütün bunların sağlanabilmesi için sağlık eğitimi ile aileye yol gösterilmesidir.

Çocuk sağlığını izlemede temel hizmetler Ģunlardır:

Riskli durumların belirlenmesi,

Çocuk bakımı için ailelerin fiziksel ruhsal ve sosyal konularda bilgilendirilmesi,

yönlendirilmesi ve desteklenmesi,

Sağlıklı ve doğal beslenmenin sağlanması,

Büyüme ve geliĢmenin izlenmesi,

AĢıların uygulanması,

Erken tanı için tarama testleri ve özel değerlendirmelerin yapılmasıdır.

Riskli gebeliklerden sağlığı etkilenmiĢ olarak doğan ve normal büyüme, geliĢmesi için

gerekli fiziksel ve sosyal gereksinimleri karĢılanmayan çocuklar, riskli çocuk olarak

tanımlanır. AĢağıda belirtilen gruplardaki çocuklar riskli çocuklar olarak değerlendirilir.

Çok kısa boylu ya da diyabet gibi bir hastalığı olan annelerin bebekleri: Zor

doğum riski taĢırlar. Bunun sonucunda bedensel ya da zihinsel olarak etkilenebilirler.

25

Akraba evliliklerinden doğan bebekler: Ailede gizli olarak taĢınan kalıtsal bir

hastalığın açığa çıkmasıyla bedensel sağlıkları ya da zekâları etkilenmiĢ olarak doğabilirler.

Çok genç ya da yaĢlı olan annelerin bebekleri: Erken doğum, düĢük doğum ağırlığı

gibi risklerin yanında; yaĢlı annelerin bebeklerinde kromozom bozuklukları olma olasılığı da

daha yüksektir.

Ġki yıldan daha sık aralarla doğum yapan ya da 4’ten fazla çocuğu olan annelerin

bebekleri: Zamanından önce ya da düĢük doğum ağırlıklı doğabilirler. Ayrıca çok sayıda

çocuğa bakmak zor olacağı için yeterli bakım ve beslenmeleri sağlanamayabilir.

Önceki gebeliklerinde ölü ya da sağlıksız bebek doğurmuĢ annelerin bebekleri:

Önceki çocuğun sağlıksızlığına yol açan riskler bu çocuk için de var olabilir.

Doğum öncesi bakım almamıĢ annelerin bebekleri: Gebelikte annenin izlenmesi,

doğum öncesinde risk taĢıyan durumların önlenmesini sağlar. Örneğin; gebeliğinde izlenip,

tetanos aĢısı yapılan annenin bebeği çok ölümcül bir hastalık olan yenidoğan tetanosuna

yakalanmaktan korunmuĢ olur.

Doğum öncesi dönemde enfeksiyon geçiren annelerin bebekleri: Annenin gebeliğin

ilk 3 ayında kızamıkçık geçirmesi vb enfeksiyonlar; bebekte mikrosefali, zekâ geriliği, iĢitme

kaybı, gözlerde katarakt gibi konjenital anomalilere neden olabilir.

Gebelikte radyasyona maruz kalan annelerin bebekleri: Özellikle gebeliğin ilk üç

ayında radyasyona maruz kalan annelerin bebeklerinde konjenital anomaliler ve sakatlıklar

görülebilir.

Annenin gebelikte kullandığı bazı ilaçların etkilediği bebekler: Epilepsi hastalığı

için ya da kanser tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar doğumsal sakatlıklara yol açabilir.

Doğumu çok zor olup kafa içi kanaması olan ya da doğum sonrasında uzun süre

ağlamayıp oksijensiz kalan ve beyni bu durumdan etkilenen bebekler: DeğiĢik

düzeylerde zihinsel geliĢme geriliği gösterirler.

DüĢük doğum ağırlıklı veya prematüre doğan çocuklar: Normal gebelik süresi 40

haftadır. Bu süreyi tamamlayamamıĢ, 37 haftadan önce doğmuĢ bebekler prematüre; gebelik

süresi ne olursa olsun doğum ağırlığı 2500 gramın altında olan bebekler ise düĢük doğum

ağırlıklı olarak adlandırılırlar. Her iki grup da sağlık açısından riskler taĢır. Özellikle 1000

gramın altında doğup teknik olanaklarla yaĢatılan bebeklerin, geliĢmiĢ ülkelerde bile okul

baĢarılarının yaĢıtlarından düĢük olduğu çeĢitli çalıĢmalarla saptanmıĢtır.

Anne sütü almayan bebekler: Anne sütü bebek için hem besleyici hem de

enfeksiyonlardan koruyucu özellikler taĢır. Ġlk 4-6 ay hiçbir besin anne sütünün yerini

tutamaz. Anne sütünün çocukları ileriki yaĢamlarında bile bazı hastalıklara karĢı koruduğu

saptanmıĢtır.

26

Uygun yiyeceklerle beslenmeyen bebekler: Ġlk 6 ayda anne sütü almayan, 6 aydan

sonra da uygun ek besinlere baĢlanmayan bebek iyi büyüyüp geliĢemez. Ġyi beslenmemiĢ

çocuğun hastalıklara karĢı direnci de iyi olmadığından sık hastalanır. Bu da geliĢimini biraz

daha bozarak bir kısır döngüye neden olur.

Ekonomik durumları kötü ve eğitimsiz olan ailelerin bebekleri: Bebeğin ve

annenin beslenme, barınma gibi fiziksel gereksinimlerinin karĢılanamamasına, bebeğin iyi

bakılamamasına, hastalıklarının tedavi edilememesine neden olabilir.

Bebeğin istenmeyen bebek olması: Sosyal ya da ekonomik nedenlerle istenmediği

hâlde etkin korunma yapılmadığı için dünyaya gelen bebek, hem iyi bakılmama hem de

duygusal ya da fiziksel istismara uğrama riski taĢır.

Anne ya da babası sigara içen bebekler: Annenin sigara kullanması bebeğin

prematüre doğmasına yol açabilir. Anne ya da babadan birinin bile sigara içiyor olması

bebeğin solunum yolu hastalıklarına sık yakalanmasına ve kolay iyileĢmemesine neden olur.

Ailelerinde duygusal sorunlar olan bebekler: Aileyi duygusal yönden sarsan

bireylerden birinin ölümü, boĢanma, savaĢ, deprem gibi felaket durumunda da bebek ve

çocukların hastalanma ve ölüm riskleri artmaktadır.

1.5.3.1. Sağlam Çocuk Ġzleme Ġlkeleri

Çocuk sağlığı hizmetlerinin temelini çocuk izlemleri oluĢturmaktadır. Bu hizmet

sadece sağlıklı çocukların izlenmesi olmayıp tüm çocukların büyüme ve geliĢmelerinin

izlendiği, sağlıklı olup olmadıklarının takip edildiği, rutin sağlam çocuk kontrolleridir.

Sağlam çocukların düzenli olarak izlenmesi ile çocukluk dönemlerinde görülebilecek birçok

hastalık ve ölüm önlenebilir.

Çocuklarda normal büyüme ve geliĢmenin bilinmesi, normalden sapmaların

tanımlanması yoluyla hastalıkların belirlenmesi ve önlenmesi açısından gereklidir. Büyüme

ve geliĢme iĢlevi tümüyle ayrı olmamasına karĢın büyüme, vücudun tümünün ya da ayrı

bölgelerinin büyüklük olarak artıĢını; geliĢme, duygusal ve sosyal ortamlar tarafından

etkilenmeleri de içeren iĢlevlerdeki değiĢmeleri tanımlamak için kullanılır. Ġnsan

organizmasının geliĢimi çok geniĢ, karmaĢık bir konudur. Ancak altta yatan hastalığın

tanınması ve tedavisi için çocuklara bakan herkesin normal büyüme ve geliĢme örüntüsünü

bilmesi önemlidir. Çünkü anormal değiĢimler böyle tanınabilir.

Bir çocuğun fiziksel ve ruhsal sağlığını olumsuz etkileyen herhangi bir durum,

çocuğun büyümesini ve geliĢmesini durdurduğu için büyümenin düzenli olarak takip

edilmesi gerekir. Sağlam çocukların izlenmesindeki amaç; sağlık durumlarının devamının

sağlanması, hastalık, sakatlık ve ölümlerin azaltılması ve önlenmesidir. Sağlam çocuk izleme

ilkeleri ve bunları sağlama yolları Ģunlardır:

Hastalıkların Önlenmesi

Büyüme-geliĢmenin izlenmesi

27

YaĢa uygun beslenmenin sağlanması

AĢılama

Sağlık eğitimi

Hastalıkların erken tanı ve tedavisi

Öykü

Fizik muayene

Taramalar

Çocuğun sağlıklı yetiĢmesi konusunda aileye destek

Sağlık eğitimi

Çocuk yetiĢtirilmesi konusunda danıĢmanlık

Aile planlaması konusunda danıĢmanlık

Bakımın sürekli olmasının sağlanması

1.5.3.2. Ġzlem Sıklığı ve Süresi

Çocuk sağlığı izlemi prenatal dönemden baĢlar. Adölesan dönemin sonuna kadar

devam eder. Gebeliğin son trimesterinde ebeveyne sağlam çocuk kontrol programı, emzirme,

beslenme, bebek bakımı konularında bilgi verilmelidir. Bu süreç hekim, aile, hemĢire ya da

yardımcı sağlık personeli iĢbirliği içinde yürütülmeli, çocuk içinde bulunduğu fiziksel ve

sosyal çevre ile birlikte değerlendirilmelidir.

Sağlam çocuk izleminin sıklığı bireye ve aileye göre düzenlenir. Büyümenin hızlı

olduğu, aĢıların yapıldığı, bireysel ve ailevi sorunların olduğu dönemlerde daha sık

aralıklarla izlenim yapılır. HemĢire önce yenidoğan bebek için bir Bebek ve Çocuk Ġzlem

Kartı çıkarır. Doğum sonrası yapılan her izlemde bebeğin bulguları bu karta yazılır.

Çocuk izlem protokolünde doğumdan sonra her bebeğin ilk 1 yaĢına kadar en az 9

defa sağlık personeli tarafından izlenmesi gerektiği belirtilmiĢtir. Buna göre; 1. izlem

doğumda, 2. izlem ilk 48 saat içerisinde, 3. izlem onbeĢinci günde, 4. izlem kırkbirinci

günde, daha sonra 6 aya kadar ayda bir, 6 ay ile 2 yaĢ arası üç ayda bir, 2–4 yaĢlar arası altı

ayda bir, 4 yaĢtan sonra yılda bir izlem önerilmektedir.

1.5.3.3. Çocuk Sağlığı Ġzlem Basamakları

Çocuk sağlığı izlem basamakları sırasıyla; görüĢme ve öykü alma, aile- çevre- çocuk

iliĢkisinin gözlemi, fizik muayene, geliĢimin değerlendirilmesi, taramalar, aĢı, sağlık eğitimi

ve danıĢmanlıktır.

GörüĢme ve Öykü Alma: Ġlk görüĢmede prenatal, natal ve soy geçmiĢi ile ilgili öykü

ayrıntılı olarak alınmalıdır. Gülümsediği, döndüğü, oturduğu, ayağa kalktığı, konuĢtuğu

tarihler geliĢim öyküsünün temelini oluĢturmaktadır. Ayrıca tuvalet eğitimi, boy ve kilo

artıĢındaki tarihler de takiplerde büyük önem taĢımaktadır.

28

Aileyle güncel Ģikâyetler, beslenme, aĢı, aĢının yan etkileri, çevre, geliĢim

basamakları, ev ortamı gibi çocuğun sağlığını yakından ilgilendiren konular görüĢülmelidir.

Bu görüĢmeler çocuğun yaĢına, sağlık durumuna, taĢıdığı risk faktörüne ve çocuğun fiziksel,

sosyo- kültürel çevresine uygun olarak düzenlenmelidir.

Gözlem: Çocuğun anne, baba ya da çocuğa bakan kiĢi, çevresiyle iliĢkileri

gözlenmelidir. Ġlk aylarda emzirme gözlenmeli; biberon ve emzik kullanımı, kundaklama

gibi yanlıĢ uygulamalar önlenmelidir. Ayrıca çocuk ihmali ya da istismarını iĢaret eden

bulgulara (bakımsız bebek, ilgisiz anne, annenin veya bakıcının bebeğe sert tavırları vb.)

dikkat edilmelidir.

Fizik Muayene: Sağlam çocuğun fizik muayenesi eksiksiz olmalı, Ģikâyeti olup

olmadığına bakılmaksızın tam bir fizik muayene yapılmalıdır. Her kontrolde boy, ağırlık ve

en az iki yaĢına kadar baĢ çevresi saptanarak büyüme parametreleri izlenmeli ve büyümenin

değerlendirilmesi aileyle paylaĢılmalıdır. 1 yaĢından baĢlanarak kan basıncı da ölçülmelidir.

Ġyi bir fizik muayene ile konjenital anomaliler, büyüme geliĢme geriliği, geliĢimsel

kalça displazisi, kalp anomalileri, inmemiĢ testis, umbilikal ya da inguinal herni vb. erken

dönemde saptanabilir.

Değerlendirme: Öykü ve fizik muayene sonrası çocuğun sağlığı, fiziksel ve

nöromotor geliĢimi ve psiko- sosyal sağlığı değerlendirilmelidir. Bu değerlendirmeler

ıĢığında tarama testleri ve bağıĢıklama planlanmalıdır.

Taramalar: Çocuk sağlığı izleminde öykü, gözlem, fizik muayene ile pek çok

hastalık erken dönemde tespit edilebilmektedir. Farklı yaĢlarda önceden belirlenmiĢ

standartlara uygun olarak düzenli tarama testleri yapılır. Amerikan Pediatri Akademisi

tarafından geliĢtirilen standartlara uygun olarak rutin kan tahlilleriyle hemoglobin,

hematokrit değerleri saptanır. Ġdrar tahlili yapılır. Görme ve iĢitme değerlendirmesi mutlaka

ilk 5 yıl içinde yapılmalıdır. Aile öyküsü, etnik köken, sosyoekonomik özellikler, coğrafi

koĢullar göz önünde tutularak ek bazı taramalar da yapılabilir.

AĢılama: AĢılama çocuk sağlığı hizmetlerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Ülke

gerçeklerine uygun aĢı programı her çocuğa zamanında uygulanmalıdır. Geçersiz nedenlerle

aĢılama aksatılmamalı, aileye aĢının gerekliliği ve yan etkileri hakkında bilgi verilmelidir.

Her ziyarette çocuğun aĢı durumu gözden geçirilmeli ve bu ziyaretler aĢı için bir fırsat olarak

değerlendirilmelidir.

DanıĢmanlık ve Sağlık Eğitimi: Hastalıkların önlenmesinde oldukça etkin bir

yöntemdir. DanıĢmanlık ve sağlık eğitimi hizmeti, çocuğun yaĢına uygun olmalı, çocuk ve

ailenin özellikleri göz önünde bulundurulmalı ve gereksinimlere yönelik olmalıdır. Bu

hizmeti sunarken iletiĢim becerileri uygun Ģekilde kullanılmalıdır.

Sağlık eğitiminde dikkat edilmesi gereken noktalar Ģunlardır:

29

Anne-babanın eğitim düzeyi ne olursa olsun, tıbbi terminoloji kullanmaktan

kaçınılmalıdır. Söylenenler kolay anlaĢılır olmalı, tıbbi terimler kullanıldığı

takdirde mutlaka açıklama yapılmalıdır.

Anne-babalara yaklaĢım dostça ve yumuĢak olmalı, emreden ve otoriter

tavırlardan kaçınılmalıdır. Düzeyleri ne olursa olsun ailelere saygı

gösterilmelidir.

Ayrıntılı olarak öykü alınmalı, uygun sorular sorularak çocuğun sorunları ile

ilgilenildiği aileye hissettirilmelidir.

Yapılan öneriler ailenin düzeyine uygun olmalıdır. Uygulanmayacak ve ailenin

üstesinden gelemeyeceği öneriler yapılmamalıdır.

Öneriler çocuğun bulunduğu yaĢ dönemi ile ilgili olmalıdır. Örneğin, yenidoğan

bir bebeğin anne-babasına üç yaĢında görülebilecek sorunlardan söz etmek

yanlıĢtır.

Belirsiz konuĢmalardan kaçınılmalı, öneriler kesin ve açık olmalıdır.

Uzun öneriler yazılı olarak verilmeli ve gerekli açıklamalar yapılmalıdır.

Özellikle uygulamaya yönelik öneriler, yalnız konuĢarak değil, mümkünse

gösterilerek anlatılmalıdır. Örneğin, bir ilacın sulandırılması, mama

hazırlanması gibi uygulamalar gösterilerek anlatılmalıdır.

Öneri sırasında negatif tutumlardan kaçınılmalıdır.

Söylenenlerin anlaĢılıp anlaĢılmadığı kontrol edilmelidir.

Anne-babaların anlatılanlarla ilgili bir kuĢkuları olup olmadığı sorulmalı, baĢka

sorular da sormalarına fırsat verilmeli ve onların soruları yanıtlanmalıdır.

Verilen önerilerle ilgili broĢürlerin verilmesi sağlık eğitiminin etkinliğini artırır.

Bir sonraki çocuk takibi için aile ile birlikte karĢılıklı olarak randevu

belirlenmelidir.

Sağlık eğitiminde üzerinde durulması gereken konular Ģunlar olmalıdır:

Bebek Bakımı: Bebek bakımı ile ilgili bilgiler özellikle yenidoğan döneminde

verilmelidir. Göbek bakımı, alt bakımı, banyo, giyim, emzirme, gaz çıkarma tekniği, uyku,

kundaklamanın zararları, emzik ve biberon kullanmama, el yıkama ve bebek ile sağlıklı

iletiĢim konularında anneye yol göstermelidir.

Aile Planlaması: Sağlam çocuk izlemlerinde yenidoğan bebeğin bakımı kapsamında

ailenin istenmeyen erken bir gebeliğe karĢı korunması için danıĢmanlık yapılmalıdır.

Hastalık Belirti ve Bulguları: Yenidoğan döneminden itibaren her yaĢa uygun ateĢ,

iyi emmeme, kusma, ishal, sarılık, uykuya meyil gibi önemli hastalık bulguları ve bu

durumlarda ne yapılacağı aileye anlatılmalıdır. Bebeğe ilk yaklaĢım, ev bakımı, sağlık

kuruluĢuna baĢvuru konularında bilgi verilmelidir.

Beslenme: Emzirmenin önemi, emzirme tekniği, sıklığı, süresi, ek gıdaya geçiĢ

zamanı, ek gıdaların hazırlanması ve baĢlanmasında uyulması gereken kurallar, bebeğin aile

sofrasına oturtulma zamanı ve kendi kendini beslemeye teĢvik gibi konularda bilgi

verilmelidir.

30

Vitamin Ġlavesi: Ülkemizde annelerde de D vitamini eksikliği sık olduğundan

miadında dünyaya gelen sağlıklı bebeklere doğumdan itibaren D vitamini ilavesi

önerilmelidir.

DiĢ Sağlığı: DiĢ çıkarma ile birlikte diĢ temizliği su ile önerilir. DiĢ macunu 3

yaĢından sonra önerilmelidir. Bölgedeki flor düzeyine göre gerekirse flor ilavesi

yapılmalıdır.

Kazalar: Ġlk aylarda bebeğin yatağının çok yumuĢak olmaması, yüzüstü

yatırılmaması, bebeğin küçük çocuklarla yalnız bırakılmaması konusunda aileler

uyarılmalıdır. 6-9 aydan itibaren ilaç ve kimyasalların kilitli dolaplarda saklanması, çocuğun

poĢet ve balonlarla oynamasına izin verilmemesi, elektrik prizlerinin kapatılması, ısıtıcı ve

sobaların çevrelerine engeller konulması, ağzı açık su kaplarının bulundurulmaması önerilir.

12-24 ay arası çocukların sürekli izlenmesi, kibrit ve diğer yanıcı maddelerin çocuklardan

uzak tutulması, banyoda çocukların yalnız bırakılmaması konuları konuĢulmalıdır. 3

yaĢından büyük çocuklarda oyun alanı güvenliğine dikkat edilmeli, yabancılar konusunda

uyarılmalıdır.

1.5.4. Engelli Çocukların Ġzlemi

Engellilik iĢlev kısıtlılığı, algı zayıflığı veya bozukluğu kavramlarını içeren geniĢ bir

kavramdır. Engellilik, bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yeteneklerin çeĢitli derecelerde

kaybedilmesi veya yetersizliği sonucu normal yaĢamın gereklerine uyamama; korunma,

bakım, rehabilitasyon, danıĢmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyma durumudur.

Engellilik doğuĢtan ya da sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu olabilir.

Gerek zihinsel gerek bedensel engellerin ortaya çıkması çocuk, aile ve toplum

açısından önemli sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu çocukların bakım ve eğitimi çok

daha yoğun bir çabaya, duygusal ve toplumsal sorunlara ve ekonomik sıkıntıya neden

olmaktadır. Bu nedenle sorun ortaya çıkmadan önlenmesi çok önemlidir. Önlenemeyen

olguların erken tanısı ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanması önem taĢımaktadır.

Engellilik geçici ve kalıcı olabildiği gibi ilerleyici veya gerileyici de olabilir. Engelli

bireylerin içinde bulundukları ruhsal durum, onların kendilerine bakıĢ açılarını ve toplumla

iliĢkilerini önemli ölçüde etkilemekte; suçlama, aĢağılık duygusu, öfke, inkâr gibi duygular

yaĢamasına neden olmakta dolayısıyla tedavi ve rehabilitasyon süreci de gecikebilmektedir.

Bu nedenle engelli birey ve ailelerin ihtiyaçlarını belirleme, bu doğrultuda onlara eğitim

verme konusunda hemĢirelere önemli görevler düĢmektedir.

1.5.4.1. Zihinsel Engelli Çocuklar

Zekâ geliĢiminde oluĢan yavaĢlama, duraklama ya da gerileme nedeniyle davranıĢ ve

uyum yönünden yaĢıtlarına göre sürekli gerilik ve yetersizlik gösterenlere zihinsel engelli

denir.

31

Aile hekimliği bölge sınırları içerisindeki zihinsel engelli bireylerin saptanması ve

durumlarının belirlenmesi büyük önem taĢımaktadır. Tanının konulması ve zihinsel

engellilik sorununun ele alınması oldukça özen isteyen bir iĢlemdir. Aile hekimi,

olanaklarına göre çocuğa iliĢkin bilgi edinir, gerektiğinde ilgili kurum ve kuruluĢlara çocuğu

sevk eder. Zihinsel engelli tanısı konduktan sonra tıbbi tedavinin yanı sıra sağlık

merkezlerinde “özürlü sağlık kurulu raporu” çıkartılarak bireyin özel eğitim kurumlarından

yararlanılması sağlanır. Zihinsel engelli bir çocuğa sahip olmak, ailenin tüm bireylerinin

bundan etkilenmesine neden olmaktadır. Sağlık çalıĢanlarının önemli görevlerinden biri de

zihinsel engelli çocuğu olan anne, baba ve kardeĢlerin duygularını olumlu yönlendirmektir.

Zihinsel engelli çocukların hangi düzeyde olursa olsun uygun eğitimden

yararlanabileceği unutulmamalıdır. Çocuktaki zihinsel engelin erken dönemde fark edilip

eğitime erken baĢlanması çocuğun geliĢimi açısından çok önemlidir. Ancak bu konuda

aileler hiçbir zaman gerçekçi olmayan umutlarla kandırılmamalı, bunun yanında gerçekçi

beklentileri desteklenmelidir. Zihinsel engelli bir çocukla yaĢamak ve onu eğitmek yoğun

çaba ve sabır isteyen bir iĢtir. Ebe/hemĢireler düzenli olarak zihinsel engelli çocuğun

büyüme geliĢme izlemini, sağlık kontrollerini ve bağıĢıklama hizmetlerini yapar. Çocuğa ve

ailesine kazalardan korunma, beslenme, öz bakım ve tuvalet eğitimi verir; genetik ve aile

danıĢmanlığı yapar.

1.5.4.2. Ortopedik Engelli Çocuklar

DoğuĢtan ya da sonradan ortopedik engelli bireyin izlemesinde birçok uzmanlık

alanının ortak katkısıyla baĢarılı bir sonuç sağlanabilir. Her çocuk için ayrı izleme

programları düzenlenmelidir. Bu programlarda bedensel, ruhsal ve toplumsal sağlık

sorunlarına ayrı olarak yaklaĢılmalı ve bu sorunlar ayrı olarak çözümlenmelidir.

Bu tür çocuklarda rehabilitasyon; bozuklukların tıbbi tedavisi ile baĢlar, var olan

yeteneğin eğitimi ve/veya kaybedilenlerin desteklenmesine yönelik çalıĢmalarla sürer ve

toplum içine tam katılımının sağlanması ile amacına ulaĢır.

Herhangi bir engeli olan kiĢinin eğitimine ve rehabilitasyonuna erken baĢlanması

oldukça önemlidir. Rehabilitasyona baĢlama yaĢı ne kadar büyürse bireyin iĢlevlerindeki

kaybın derecesi o oranda artmakta ve diğer iĢlevlerinde de yetersizlikler ortaya çıkmaktadır.

Var olan engele ek olarak baĢka engeller de oluĢabilmektedir. Bu nedenle aileler ziyaret

edilmeli, çocuğun ev Ģartları ve eğitim olanakları değerlendirilmelidir.

Aileye çocuklarının normal çocuklardan farklı olmadıkları temel gereksinimlerinin

karĢılanmasında baĢkalarının anlayıĢ ve yardımlarına daha çok gereksinim duyacakları

öğretilmelidir. Ailede çocuğa karĢı olumlu, ılımlı, kararlı, tutarlı tutum ve davranıĢlar

sağlanmalıdır. Çocuğun eğitim ve rehabilitasyonunda ailenin temel öğe olduğu bu nedenle

yeterli zamanın ayrılması gerektiği vurgulanmalıdır.

Engelli çocuklar spor etkinliklerine yönlendirilmelidir. Spor; engellinin yeteneklerinin

farkına varılarak toplum tarafından kabul görmesini sağlar. Engelli bireylerin spor

etkinliklerine katılımı toplumun dikkatini engelli bireylere çekerek, olumsuz tutum ve

davranıĢların değiĢmesine neden olur. Yapılan etkinlikler, engelli bireylerin yaĢam kalitesini

32

yükseltir ve sporcu kimliği ile kendilerini gerçekleĢtirebilecekleri bir toplumsal ortam

yaratır. Bu nedenle tüm bu özellikleri kapsamına alan bir etkinlik olarak spor, engellilere

yaĢam boyu önerilmektedir.

1.5.5. Suçlu Çocuklar ve Aileye Rehberlik

Çocuklar bir toplumun geleceğinin göstergeleridir. Çocuklarına değer veren, onları iyi

yetiĢtirmek için çaba gösteren toplumlar geleceğe güvenle bakabilirken; çocuklarını

korumayan, onları kendi ayakları üzerinde güvenle durabilecek düzeye getirmeden hayatın

tehlikeleriyle yüzleĢtiren toplumlarda sağlıklı nesillerin yetiĢmesi çok zordur.

Çocuk hakları sözleĢmesine göre her çocuğun, yaĢama, hayatta kalma ve geliĢme

hakkı vardır. Ayrıca çocuğun görüĢlerine saygı gösterilmesi, düĢünce, din ve vicdan

özgürlüğü, özel yaĢamına saygı gösterilmesi, her tür Ģiddetten korunması gerektiği de aynı

sözleĢmede belirtilmiĢtir. Çocuğun yetiĢtirilmesi, geliĢtirilmesi ve korunması sorumluluğu

öncelikle anne ve babaya ya da yasal vasilere düĢer. Ancak bu kiĢilerin çocuğa yeterli

koruma sağlayamadığı durumda çocuğun korunması devletin yükümlülüğündedir.

Türkiye‟de korunmaya gereksinimi olan çocukların bakımı, korunması ve sağaltımı Aile ve

Sosyal Politikalar Bakanlığı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğünce yürütülmektedir.

2828 numaralı yasa ile korunmaya muhtaç çocuk kavramı Ģöyle tanımlanmıĢtır:

Beden, ruh ve ahlak geliĢimleri veya Ģahsi güvenlikleri tehlikede olup; ana ve/veya babasız,

ana ve/veya babası belli olmayan, ana ve/veya babası tarafından terk edilen, ana veya babası

tarafından ihmal edilip fuhuĢ, dilencilik, alkollü içkileri veya uyuĢturucu maddeleri kullanma

gibi her türlü sosyal tehlikelere ve kötü alıĢkanlıklara karĢı savunmasız bırakılan ve

baĢıboĢluğa sürüklenen çocuktur. Bu çocuklar devlet tarafından korunma altına alınarak

kurum bakımında ya da koruyucu aile gözetiminde yetiĢtirilirler.

Kurumlarda görev yapan çalıĢanların çocukların büyüme, geliĢmesi, sosyalleĢmesi,

olumlu kimlik kazanması, gelecekte kendi kendine yeterli bir birey konumuna gelmesine

yönelik görev ve sorumlukları yönetmeliklerde belirtilmektedir.

Kuruma kabul edilen çocukların düzenli olarak sağlık kontrollerinin yapılması,

koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlanması, aĢılanması, hasta olduklarında muayene ve

bakımlarının yapılması, salgın hastalıklarla mücadele edilmesi, sağlıklı beslenmelerinin

sağlanması hekimin temel görevleri arasındadır. HemĢirenin görevleri arasında ise

çocukların sağlık, temizlik, yemek yeme ve alt temizliği ile yakından ilgilenmek, bölümlerin

hijyen koĢullarına uygun olması yönünde çalıĢmaları yapmak, dönemsel sağlık kontrollerini

sağlamak, çocuk geliĢimcileri ile beraber çalıĢmak yer almaktadır.

Bir çocuğun sağlığını, büyüme, geliĢmesini ya da sosyal geliĢimini olumsuz olarak

etkileyecek her türlü tutum ve davranıĢlar istismar olarak adlandırılır. Çocuk fiziksel ya da

cinsel olarak istismar edilebileceği gibi aĢağılanma, alay edilme, korkutulma, tehdit edilme

gibi davranıĢlara maruz kalarak duygusal olarak da örselenebilir.

33

Çocuğun sağlıklı ve mutlu yaĢayabilmesi için Ģart olan yemek, barınma, eğitilme gibi

fiziksel; sevilme, benimsenme, önemsenme gibi duygusal gereksinimlerinin karĢılanmaması

ise ihmal olarak tanımlanır. Çocukların suça sürüklenmesinin temel nedeni aile ve çevrede

olan etkenlerdir. Çocukların suça sürüklenmesinin önlenmesinde ve çocuğun korunma altına

alınmasında devletin sorumluluğu bulunmaktadır. Çocukların çevrelerinde aile ve sosyal

ortamda bulunan risk etmenleri Ģu Ģekilde sıralanmaktadır:

Alt ve orta sosyo-ekonomik düzey

Suç iĢleyen kiĢilerin yaĢadığı bir bölgede yaĢama

Göç bölgelerinde oturma

Yoksulluk

Çok çocukluluk

Aile içi aĢırı disiplin

Eğitim düzeyinin düĢük olması

Ġlgi ve sevgi yetersizliği

Tutarsız ebeveyn davranıĢı

Ebeveynlerin sorumluluklarını yerine getirmemesi

ParçalanmıĢ aileler (boĢanmıĢ ya da ayrı yaĢama)

Ailede suç iĢlemiĢ bireylerin olması

Çocukların aileleri ile beraber yaĢamıyor olmaları

Anne ve babada kiĢilik bozukluğu olması

Anne ve babanın sık sık kavga etmesi ve aralarındaki iletiĢim eksikliği

Ailede alkol ve madde kullanımı olması

Çocuğa küçük yaĢta taĢıyabileceğinden daha fazla sorumluluk verilmesi

Birden fazla koruyucu aile değiĢtirme

Çocuğun istismar edilmesi

Kitle iletiĢim araçlarındaki Ģiddet içerikli programlar

ArkadaĢlar arasında madde kullanımı

ArkadaĢlar arasında suç iĢleme ve akran etkisi

ArkadaĢların kumar oynaması

Çocukların suç iĢlemeyi kolaylaĢtıracak iĢlerde çalıĢması

Ebeveyn çocuk iliĢkisinde sıcaklık ve duygunun eksikliği saldırganlık, çekingenlik,

güvensizlik gibi istenmeyen kiĢilik özelliklerinin geliĢmesine sebep olmaktadır. Buna karĢı

sevgi ve ilgi, çocukta güven duygusu yaratmaktadır. Güven duygusu çocuğun dengeli bir

birey olmasına yardımcı olur. Çocukta güven duygusunun uyanması ve geliĢmesi, ailenin

eğitim anlayıĢına, tutumuna ve disiplinine bağlıdır. Güven duygusu çocuğun sorunlarına

çözüm getirir ve sosyal kabul görmesi için uygun ortam hazırlar. Sosyal açıdan kabul edilmiĢ

davranıĢ biçimlerinin geliĢimi için çocuğa rehberlik eder ve çocuğun yeteneklerini

geliĢtirerek okul ve güncel yaĢamda baĢarılı olmasını sağlar.

Çocuğun sağlıklı ruhsal ve toplumsal geliĢme gösterebilmesinin ilk koĢullarından biri,

ailede tutarlı bir disiplin uygulanması ve belli ölçüde bir otoritenin, denetimin varlığı ile

olmasıdır. Anne ve babalar, aĢırı koruma ve hoĢgörünün egemen olduğu eğitim ve disiplin

anlayıĢı kadar aĢırı sert ve otoriter bir uygulamanın da yanlıĢ ve zararlı olduğunu kabul

etmelidir. Tutarsız, katı, hoĢgörüden uzak ve baskılı disiplin uygulaması, olumsuz ve itaatsiz

çocukların yetiĢmesine neden olur. Öte yandan çocuğu tümüyle dürtü ve isteklerinin

34

doğrultusunda serbest bırakan aĢırı hoĢgörülü ya da umursamaz bir yetiĢtirme tarzı da

bencilce davranıĢların ortaya çıkmasına yol açar.

Aile, toplumun kültür değerlerinin bir kuĢaktan diğerine aktarılması iĢlevinin yanı sıra

okul öncesi dönemde çocuğun yaĢamında etkin bir toplumsallaĢtırma kurumudur. Çocuklar,

iyi bakım aldıklarında sağlıklı bir çevre içinde yetiĢtirildiklerinde ruhsal açıdan olumlu

davranıĢlar gösteren birer yetiĢkin olurlar.

35

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iĢaretleyiniz.

1. AĢağıdakilerden hangisi 1994‟te Kahire‟de yapılan Uluslararası Nüfus ve Kalkınma

Konferansı‟nda ele alınan konulardan değildir?

A) Üreme çağındaki tüm kadınların aĢılanması

B) Cinsiyetler arası eĢitliğin ve hakkaniyetin artırılması

C) Kadınların güçlendirilmesi

D) Kadınlara yönelik Ģiddetin yok edilmesi

E) Kadınların kendi doğurganlıklarını kontrol edebilmelerinin sağlanması

2. AĢağıdakilerden hangisi toplum sağlığı merkezlerinde verilen Ana Çocuk Sağlığı Aile

Planlaması (AÇSAP) ve Üreme Sağlığı (ÜS) Hizmetleri‟nin amacıdır?

A) Anne ve bebek ölümlerini azaltmak

B) Aile planlaması hizmetlerini yürütmek

C) Kadın, anne, bebek ve çocukların sağlık düzeyini yükseltmek

D) Gebe-bebek tespitlerini yapmak

E) Hepsi

3. AĢağıdakilerden hangisi neonatal tarama programının amacıdır?

A) Akraba evliliklerinin azaltılması konusunda toplum bilincinin arttırılması

B) Bebeklerin ilk 6 ay anne sütü almasının sağlanması

C) 4-12 ay arası her bebeğe profilaktik amaçlı ücretsiz demir desteği sağlanması

D) Toplumun demir yetersizliği konusunda bilinçlendirilmesi

E) 6. ayın sonunda uygun ve yeterli miktarda ek besine geçilerek, emzirmenin 2

yaĢına kadar sürdürülmesi

4. Sağlık evi personeli, toplum sağlığı merkezi bölgesinde bulunan sağlık evinde

hizmetlerini sunarken bölgede bireye yönelik koruyucu sağlık hizmetlerini kime bağlı

olarak yürütür?

A) Halk sağlığı kurumu baĢkanına

B) Toplum sağlığı merkezi hekimine

C) Sağlık müdürüne

D) Aile hekimine

E) Aile sağlığı elemanına

5. Normal Ģartlarda her gebe, gebeliğin ilk tesbitinden doğuma kadar hekim ve hemĢire

tarafından en az kaç kez izlenir?

A) 4 kez hemĢire, 1 kez doktor

B) 5 kez hemĢire, 5 kez doktor

C) 5 kez hemĢire, 1 kez doktor

D) 6 kez hemĢire, 1 kez doktor

E) 6 kez hemĢire, 3 kez doktor

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME

36

6. AĢağıdakilerden hangisi sağlam çocuk izleme ilkeleri ve bunları sağlama yollarından

olan hastalıkların erken tanı ve tedavisi için yapılır?

A) Büyüme, geliĢmenin izlenmesi

B) Taramalar

C) YaĢa uygun beslenmenin sağlanması

D) AĢılama

E) Sağlık eğitimi

7. AĢağıdakilerden hangisi çocuk izlem basamaklarındandır?

A) GörüĢme ve öykü alama

B) Fizik muayene

C) AĢı

D) Taramalar

E) Hepsi

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.

37

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2

Okul sağlığı hizmetlerini kavrayabileceksiniz.

Hijyen konulu bir sunu hazırlayıp sınıfta arkadaĢlarınıza sununuz.

BulaĢıcı hastalıklardan korunmayı anlatan bir afiĢ hazırlayınız. AfiĢinizi sınıf

veya okul panosunda sergileyiniz.

2. OKUL SAĞLIĞI

Okul sağlığı, öğrencilerin ve okul çalıĢanlarının sağlığının değerlendirilmesi,

geliĢtirilmesi, sağlıklı okul yaĢamının sağlanması ve sürdürülmesi, öğrenciye ve dolayısıyla

topluma sağlık eğitiminin verilmesi için yapılan çalıĢmaların tümüdür.

Sağlığı geliĢtirme; sağlıklı olabilmek için herhangi bir davranıĢı veya koĢulu

destekleyen eğitimsel, örgütsel, ekonomik ve çevresel desteklerin bileĢimi olarak tanımlanır.

Etkin bir okul sağlığı programı, bir ulusun eğitimle birlikte sağlığı da iyileĢtirmek için

yapabileceği en etkin yatırımdır.

Çocukluk ve adölesan dönemi olarak bakıldığında eriĢkinlik öncesi dönemin yarıdan

fazlası okul dönemi ile iliĢkilidir. Okul dönemi adölesan dönemini de kapsadığından kiĢinin

sadece bedenen değil ruhsal ve sosyal yönden de en hareketli olduğu dönemdir. Bu dönemde

verilecek sağlık hizmetleri hızlı geliĢme ve değiĢmeye bağlı sorunlarla baĢa çıkmanın

yanında sağlıklı bir ruhsal yapının oluĢturulmasını da hedef almalıdır.

Dünyada okul sağlığı programlarının uygulanmasına 19. yüzyılda baĢlanmıĢ ve 20.

yüzyılın ilk yıllarında geliĢmiĢ ülkelerde okul sağlığı uygulamaları rutin hizmet kapsamına

alınmıĢtır.

Cumhuriyet döneminde okul sağlığını ilgilendiren en önemli adım 1930 yılında

çıkartılan 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile atılmıĢtır. Daha sonra 1963 yılında

çıkarılan 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin SosyalleĢtirilmesi Hakkında Kanun ile okul

hekimliği görevi ve okul sağlığı hizmetleri sağlık ocağı hekimlerine verilmiĢtir.

Millî Eğitim Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı arasında 1996 yılında kabul edilen Okul

Sağlığı Hizmetleri ĠĢbirliği Protokolü ile bu hizmetler ülke genelinde standardize edilmiĢtir.

2006 yılında Beyaz Bayrak Projesi kapsamında okulların, temizlik ve hijyen açısından

değerlendirilmesi baĢlatılmıĢtır. 17 Nisan 2007 tarihinde yürürlüğe giren Okul Kantinlerinin

ARAġTIRMA

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2

AMAÇ

38

Denetimi ve Uyulacak Hijyen Kuralları Genelgesi, Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık

Hizmetleri Genel Müdürlüğü‟nün 11 Eylül 2008 tarih ve 58 sayılı Okul Sağlığı Hizmetleri

Genelgesi okul sağlığı hizmetleri ile ilgili yakın dönemde uygulamaya giren mevzuatın

içinde yer almıĢtır. Yakın zamanda geçilen Aile Hekimliği uygulaması ile okul sağlığı hizmetleri, toplum

sağlığı merkezleri tarafından aile hekimleri ile eĢgüdüm içinde yürütülmektedir. Bu

kapsamda Toplum Sağlığı Merkezleri;

Hekim, çevre sağlığı teknisyeni ve hemĢire/sağlık memuru ile birlikte Millî

Eğitim Müdürlüğü ve yerel yönetimlerle iĢbirliği içinde yılda en az iki kez

okulun çevre sağlığının geliĢtirilmesi ve gerekli durumlarda müdahale ve

program geliĢtirilmesi için saha çalıĢmaları yaparak okul çevre sağlığı

hizmetlerini yürütür. Bölgesindeki okul, özellikle yatılı bölümü olan veya

özellikli okul (bedensel engelliler için vb. ), yurt (resmi ve özel), huzurevi ve

çocuk esirgeme kurumu, otel, motel, pansiyon gibi konaklama yerlerinin sağlık

ve genel hijyen kuralları yönünden kontrolünü yapar. Suların kaynaklarını,

Ģebeke durumunu ve depo denetimini yaparak bakteriyolojik ve kimyasal

değerlendirmeler için su numunelerini alır. Ayrıca tuvalet, kantin, yemekhane,

yatakhane, spor sahası, havuz vb. bölümleri denetler.

Sağlığın geliĢtirilmesi ve korunmasına yönelik davranıĢ değiĢikliği kazandırmak

amacıyla aile sağlığı merkezleri ve diğer sağlık kurumları ile iĢbirliği yaparak

okullarda, sağlıkla ilgili özel gün ve haftalar, güncel sağlık konuları ve Sağlık

Bakanlığı‟nın yürüttüğü programlarla ilgili sağlık eğitimi yapar. Aile ve okul

idaresinin katılımıyla madde bağımlılığına ve Ģiddete karĢı eğitim yolu ile

mücadele edilmesini sağlar.

Öğrencilerin bedensel ve ruhsal sağlıklarının tespiti amacıyla millî eğitim

müdürlükleri ve okullarla iĢbirliği yaparak anaokulu ve ilköğretim 1. sınıfa

baĢlamadan önce aile hekimleri tarafından okula kabul muayenesi, daha sonra

yıllık periyodik izlemlerle sağlık kontrollerinin yapılmasını sağlar. Aile

hekiminin bölgesindeki okulların aĢılama programlarını koordine eder ve

sonuçlarını okul idaresi ile birlikte değerlendirir.

Sağlığın geliĢtirilmesi ve korunmasına yönelik çalıĢmalarda diğer sektörlerin ve

toplumun katılımını sağlamak amacıyla ASM, Millî Eğitim Müdürlüğü, HSM,

üniversiteler, kamu kurum ve kuruluĢları, yerel yönetimler, sivil toplum

kuruluĢlarıyla iĢbirliği yaparak kamuoyunu bilgilendirme programlarını yürütür.

2.1.Okul Sağlığının Önemi

Okul sağlığı hizmetleri, öğrencilerin ve okul personelinin sağlığını değerlendirmek,

öğrencilere, velilere ve diğer ilgililere önerilerde bulunmak, iyileĢtirilebilir bozuklukların

düzeltilmesi konusunda öğrenci ve velileri yönlendirmek, engelli çocukların belirlenmesine

ve eğitimlerine yardımcı olmak, bulaĢıcı hastalıkları kontrol etmek, ani hastalık ve

sakatlanmalarda ilkyardım yapmak amacıyla düzenlenmiĢ etkinlikler bütünüdür.

39

Okul sağlığı hizmetlerinin amaçları:

Toplumda okul çağındaki bütün çocukların olabilecek en iyi bedensel, ruhsal ve

toplumsal sağlığa kavuĢmalarını sağlamak ve sürdürmek.

Okul çocuklarının sağlıklı bir çevrede geliĢimini sağlamak.

Çocukların, ailelerinin ve toplumun sağlık düzeyini yükseltmek.

Ġnsan yaĢamı içinde okul çağı sağlık açısından özel bir dönemdir. Bu dönemde

planlanan ve uygulanan okul sağlığı hizmetleri ile sağlığı olumsuz etkileyen birçok durumun

önüne geçilebilir. Okul sağlığı hizmetleriyle yoksul çocuklara sağlık hizmeti götürebilmek

olasıdır.

Bu çağda çocuklar sürekli bir büyüme ve geliĢme içindedir. Bu dönemde büyüme,

geliĢme bozukluklarının önüne geçmek daha kolaydır. Çocukların büyüme ya da

geliĢmelerinde meydana gelebilecek bir duraklama erken fark edilirse bunun önüne

geçilebilir ve büyüme çağında alınan koruyucu önlemler yaĢam boyu etkili olur.

Okul çağındaki çocukların birçoğu için okul, kendi evleri dıĢında, toplu olarak

bulundukları ilk yerdir. Çocuk bu süre içinde, öğrenme yolu ile kendisini hayata

hazırlamakta, rekabet ortamı içerisinde karĢılaĢtığı baskı ve zorlamalara, farklı Ģekilde tepki

göstermektedir. Bu bakımdan çekingenlik, saldırganlık vb. Ģekillerde görülen kiĢisel

cevaplara ruh sağlığı yönünden uyumlu Ģekilde yön verilmesi gereklidir. Bu dönemde çocuk

ruhsal ve sosyal sorunlar için desteklenmelidir.

Öğrencilerin grup hâlinde bir arada bulunmaları bulaĢıcı hastalıkların artmasını ve

hızla yayılmasını kolaylaĢtırmaktadır. Paraziter enfeksiyonlar 5-14 yaĢ arası çocuklarda en

önemli hastalık sebebidir. Bu bakımdan okul, aynı zamanda sıkı gözlem ve koruyucu

önlemlerin alınması gereken bir yerdir. Ancak bunun yanında bir arada bulunmaları

nedeniyle aĢılama, tarama, eğitim gibi sağlık hizmetlerini vermek ve koruyucu önlemleri

uygulamak daha kolay olur.

Çocukların sağlıklı öğrenebilmeleri ve baĢarılı bir eğitim için bedensel ve ruhsal

yönden sağlıklı olmaları gerekir. Görme ve iĢitmedeki eksiklikler ve bir takım sağlıkla ilgili

engeller öğrenimi güçleĢtirir. Bu nedenle, bu bozuklukların erken tanınması ve düzeltilmesi,

çocuğun öğrenmesi ve baĢarısı için gereklidir. Örneğin, vitamin A eksikliği çocukluk çağı

körlüğünün tek baĢına en önemli önlenebilir sebebidir. Ġyot yetersizliği çocukluk çağı mental

retardasyon ve beyin hasarının tek baĢına en önemli önlenebilir sebebidir.

Okul çağı, sağlık alıĢkanlıklarının geliĢtirilmesi için uygun bir dönemdir. Eğer bu

dönemde çocuğa iyi bir sağlık bilgisi verilir, sağlıkla ilgili doğru davranıĢlar

kazandırılabilirse sağlık konusunda bilinçli bir toplum yetiĢtirilmiĢ olur. Sağlıklı bilgi, tutum

ve davranıĢları geliĢtiren öğrenciler çevrelerindeki bireyler için de eğitici olabilirler.

40

2.2. Okul Sağlığı Ekibi

Okul ve çevresinde satılan gıdaların kontrolü/ okulda tuvalet temizliğinin kontrolü için

okul yöneticileri, öğretmenler, ebeveynlerin katılımı ile okul sağlığı ekibi oluĢturulmalıdır.

Dünya Sağlık Örgütü, okul sağlığı ile ilgili yayınladığı raporlarda okul sağlığı

çalıĢmalarının sağlık ekibi tarafından yürütülmesinin gerekliliğini vurgulamaktadır. Bu

ekipte yer alması gereken kiĢiler; hekim, hemĢire, öğretmen, öğrenci velisi, psikolojik

danıĢman ve rehber, olanak varsa psikolog, sosyal hizmet uzmanı ve diyetisyendir.

ġema 2. 1: Okul sağlık ekibinin görevleri

2.2.1.1.Hekim

Okul sağlığı alanında çalıĢan hekim, çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanı, halk sağlığı

uzmanı, aile hekimi veya bu alanda özel eğitim gören pratisyen hekim olabilir. Hekim

öğrencilerin muayenesini yapmak, okul personeline ve öğrencilere yönelik sağlık eğitimi ile

danıĢmanlık yapmak, hemĢire ile iĢbirliği içinde çalıĢmak, okul sağlığı programını yapmak

ve denetlemekten sorumludur.

41

2.2.1.2. Okul Sağlığı HemĢiresi

Her okulun, öğrencilerin sağlığını denetleyecek bir okul hemĢiresi bulunmalıdır. Okul

sağlığı hizmetlerini yürüten ekip içinde, okul sağlığı hemĢiresi öğrencilerin sağlığını

korumada hayati bir rol oynamaktadır. Okul hemĢiresi öğrencilerin ve okul personelinin

sağlıkla ilgili önceliklerini belirler. Bunun için koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerini

hekimle birlikte planlar, uygular ve değerlendirir.

Okul hemĢiresi koordinasyon, sağlık eğitimi, ilkyardım, ailelere bilgi vererek

yönlendirme, okulda çıkabilecek bazı küçük sağlık sorunlarının çözümü, okul sağlık

kayıtlarının tutulması ve aĢıların yapılmasından sorumludur.

Okul sağlığı hemĢiresinin görev ve sorumlulukları Ģunlardır:

Görev yaptığı okulda okul sağlığı hizmetleri ile ilgili sorunları, gereksinimleri

saptar ve okul idaresine bildirir.

Sağlık risklerinin erken tanılanması ve uygun giriĢimlerin planlanması, gereken

önlemlerin alınması konusunda okul idaresiyle koordinasyonu sağlar.

Sağlık biriminin malzeme ihtiyaç listesini tespit eder ve okul idaresine bildirir.

Okula her yeni katılan öğrencinin sağlık durumunun değerlendirilmesinde ve

öğrencilerin düzenli olarak periyodik fiziki muayenelerinde görev alır ve sağlık

durumunu kaydeder.

Hastalanan veya acil müdahale gereken öğrenci ve okul çalıĢanının, hekim

istemi doğrultusunda tedavi ve bakıma yönelik hemĢirelik hizmetlerini planlar,

uygular, değerlendirir ve kayıt eder.

Okul sağlık ekibiyle birlikte okulda düzenli olarak gerçekleĢtirilen bağıĢıklama

ve sağlık taramalarında (görme, iĢitme, ağız-diĢ sağlığı, büyüme ve geliĢme, ruh

sağlığı vb. taramaları) görev alır.

Okulda çevre sağlığını ilgilendiren durumları (okul çevresi, oyun alanı, su

sağlanması, çöpler, tuvaletler, ısıtma ve havalandırma, aydınlatma, kazalara

neden olabilecek durumlar, sınıfların büyüklüğü vb.) kontrol eder, değerlendirir

ve okul idaresini bu konuda bilgilendirir.

Okulda öğrencilere doğru sağlık bilgilerinin aktarılması ve sağlık konusunda

olumlu davranıĢların kazandırılması amacıyla sağlık eğitimi (temizliğin önemi,

kazalar ve hastalıklardan korunma, ilkyardım, sigara ve alkolün zararları ve

cinsel eğitim vs.) faaliyetlerini planlar ve yürütür.

Okulda yapılan ruh sağlığı çalıĢmaları (madde bağımlılığı, yeme bozukluğu,

dikkat bozukluğu, depresyon, anksiyete, antisosyal davranıĢlar vb.) sonucunda

sorun saptanan öğrenci, öğretmen ve ailesi arasında iĢbirliğini sağlar ve ilgili

durumda sağlık danıĢmanlığını yürütür.

Okul kantininde görev alan personelin kiĢisel hijyen, kantin hijyeni ve gıda

güvenliği gibi konularda sağlık eğitimlerini planlar, yürütür ve denetler.

Okul temizliğini yürüten personele tuvalet temizliği, sınıf temizliği gibi

konularda sağlık eğitimi yapar ve onları denetler.

Okul mutfağında görev alan personele kiĢisel hijyen, mutfak hijyeni ve

besinlerin satın alınmaları, saklanmaları, iĢleme, iĢlendikten sonra saklama

konularında sağlık eğitimlerini planlar, yürütür ve denetler.

42

Düzenli periyodik olarak okulun sağlık raporunu oluĢturur ve okul idaresine

bildirir.

Öğrencilerin fiziksel ve psikolojik potansiyellerini fark edip ortaya koymalarını

sağlamak, özgüvenlerini geliĢtirmek amacı ile okulda görev alan öğretmenler,

öğrenci ve aile arasında koordinasyonu sağlar.

Kronik hastalığı ve alerjileri olan öğrenciler için öğrencinin kendisi, aile ve

öğretmenine sağlık danıĢmanlığı yapar. BulaĢıcı hastalıkların önlenmesinde

öğrenciler, aileleri ve öğretmenleri arasında koordinasyonu sağlar ve sağlık

danıĢmanlığını yürütür.

Kazalardan korunma ve güvenlik önlemlerinin geliĢtirilmesinde, öğrenci, aile,

okul yönetimi ve eğitimcilerle iĢbirliği içerisinde çalıĢır.

2.2.1.3. Öğretmen

Okul sağlığı ve sağlık eğitimi programlarının yürütülmesinde öğretmenlerin önemli

rolleri vardır. Çocuğun muayenesi sırasında öğretmen mutlaka bulunmalıdır. Çünkü

öğrencilerin güvendikleri ve onları yönetecek en uygun kiĢidir. Sık görülen bazı bulaĢıcı

hastalıkların belirtileri ve bulaĢma yolları konusunda bilgilendirilen öğretmen, hastalık

ortaya çıktığında hemen okul sağlığı ekibine haber vermelidir.

Sağlık personeli danıĢmanlığında sağlık eğitimini öğretmenin yapması en etkili

yollardan biridir. Yeterli sağlık bilgisiyle donanmıĢ olan öğretmen, görme taramaları, vücut

ağırlığı-boy uzunluğu ölçümleri, kayıtların tutulması ve aile ile iĢbirliği konularında hemĢire

ve hekime yardımcı olur. Ayrıca saptanan bozuklukların tedavisinin izlenmesinde (örneğin

göz bozukluğu saptanan bir öğrenciye gözlük alınması gibi) de okul sağlığı ekibinin önemli

bir parçasıdır.

2.2.1.4. DiĢ Hekimi

AraĢtırmalar, ağız ve diĢ sağlığına iliĢkin sorunların genellikle en sık görülen sağlık

sorunları olduğunu göstermektedir. Okul döneminde ağız ve diĢ sağlığının korunmasına

iliĢkin davranıĢların öğretilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, diĢ hekiminin ekipte yer alması

önemlidir. Olanaklar kısıtlıysa gezici diĢ sağlığı hizmetleri ile tanı ve tedaviler yürütülebilir.

2.2.1.5. Psikolojik DanıĢman ve Rehber

Psikolojik danıĢman ve rehberin, öğretmen ve hemĢire tarafından ruhsal uyumsuzluğu

saptanan çocukları birey olarak değerlendirme ve bu çocukların tedavi edilmesi sürecinde

sorumlulukları vardır. Psikolojik danıĢman ve rehber, uyum sorunu olan öğrencileri

tanıyarak, bu öğrencilerin psikolojik durumunu düzeltmeye ve mevcut ortama uyum

sağlamasına yardımcı olur. Psikolojik danıĢman, çeĢitli nedenlerden dolayı uyum problemi

yaĢayan, kendini yalnız hisseden, karar verme sorunu olan ya da kendini tanımak isteyen

öğrencilere yardımcı olur.

Ayrıca okul sağlığı programında yer alan sağlık eğitimi programının yürütülmesinde

sağlık çalıĢanları, öğretmen ve veli arasındaki iletiĢimin sağlanmasında önemli rolleri vardır.

43

2.3.Okul Sağlığı Hizmetleri

Okul sağlığı hizmetleri, okulun çevresi dâhil sağlığı olumsuz olarak etkileyen her türlü

etmenin denetimi ile okulda çalıĢanların ve öğrencilerin sağlıklarının en üst düzeye

çıkartılması çalıĢmalarıdır. Bu hizmetler, toplumda okul çağındaki bütün çocukların

mümkün olan en iyi bedensel, ruhsal ve sosyal yönden sağlıklı olmalarını sağlamak,

sürdürmek ve geliĢtirmek, çocukların, ailelerinin ve toplumun sağlık düzeyini yükseltmek

amacıyla yapılır.

DanıĢmanlık, sorunları önleme, sağlığı geliĢtirme hizmetleri okul sağlığı kapsamında

geliĢtirilmeli ve iyileĢtirilmelidir. Çocuğun sağlığının geliĢtirilmesi ve öğrenim baĢarısının

artması için okullarda sağlıkla ilgili hizmetlerin geliĢtirilmesi gerekmektedir. Okuldaki

çocuğun sağlığının geliĢtirilmesi okul sağlığı politikaları, okulda sağlığı destekleyici bir

ortamın oluĢturulması, çocuğun sağlıklı yaĢamayla ilgili becerilerinin geliĢtirilmesi ve okul

sağlığı hizmetlerinin sunumuyla gerçekleĢtirilebilir. Okul yöneticilerinin, öğretmenlerin,

ebeveynlerin, okul sağlığında eğitimli sağlık çalıĢanlarının katılımı ve katkısı ile okul temelli

sağlık hizmetlerinin etkinliği artar.

Okul sağlığı programları, okul ve sağlık personelinin iĢbirliği içinde yaptığı ortak

etkinliklerdir. Okul sağlığı programında en önemli etkinlikler; çevre sağlığı, okul sağlığı ve

sağlık eğitimidir. Bu etkinliklerle sağlıklı okul yaĢamı sağlanıp sürdürülürken bir yandan da

öğrenciler aracılığıyla topluma sağlık eğitimi verilmiĢ olur.

Sağlıklı okul yaĢamının sağlanması ve sürdürülmesi için yılda en az iki kez, Millî

Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı arasında Okul Sağlığı Hizmetleri ĠĢbirliği Protokolü‟

ne uygun olarak; TSM hekim ve sağlık personeli tarafından okul sağlığı hizmetlerinin

değerlendirilmesi yapılır. Bu çalıĢmalarda toplum sağlığı merkezi millî eğitim müdürlükleri

ile iĢbirliği yapar.

Toplum sağlığı merkezinin okul sağlığı hizmetleri eylem planında yer alan eylemler

aĢağıdaki baĢlıklar altında toplanmıĢtır:

Okul çevre sağlığı

Okul sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesi

Okullarda sağlık eğitimi

Öğrencilerin sağlığının değerlendirmesi

Okullarda sağlığın korunması ve geliĢtirilmesine yönelik çalıĢmalar

Sağlıklı beslenme

Fiziksel aktivite

Sigara, alkol ve madde bağımlılığı

ġiddetin önlenmesi

Kazalardan koruma, afet bilinci ve ilkyardım

Çocuk istismarına yaklaĢım

Kronik hastalıklara yaklaĢım

BulaĢıcı hastalıklar ile mücadele

Ağız ve diĢ sağlığı hizmetleri

44

Ruh sağlığına yönelik çalıĢmalar

Sektörler arası iĢbirliği

ÇağdaĢ okul sağlığı hizmetlerinin öğrenci sağlığı, okul çevresi, sağlık eğitimi ve okul

çalıĢanlarının sağlığı olmak üzere dört boyutu vardır. Okul sağlığı hizmetleri genel olarak bu

4 ana baĢlık altında incelenir.

2.3.1. Öğrenci Sağlığı

Okullarda bu amaçla yapılan çalıĢmalar; sağlıklı beslenme, kazalardan koruma,

bulaĢıcı hastalıklar ile mücadele, ağız ve diĢ sağlığı hizmetleri, ruh sağlığına yönelik

çalıĢmalar, afet bilinci ve ilkyardım, fiziksel aktivitenin teĢviki, sigara, alkol ve madde

kötüye kullanımının önlenmesi, Ģiddetin önlenmesi, çocuk istismarına ve kronik hastalıklara

yaklaĢım, sektörler arası iĢbirliği çalıĢmalarıdır.

Bu çalıĢmalar, hekim ve sağlık personeliyle toplum sağlığı merkezi ve aile sağlığı

merkezi tarafından yürütülür. Aile sağlığı merkezinin kendisine kayıtlı öğrencilerin bedensel

ve ruhsal sağlıklarının değerlendirilmesi için aile hekimi ve aile sağlığı elemanı ile okula

kabul muayenesi ve periyodik sağlık kontrolleri yapılır. Aile sağlığı merkezi bu iĢi yaparken

toplum sağlığı merkezi, millî eğitim müdürlüğü, üniversiteler, yerel yönetimler, sivil toplum

kuruluĢları ile iĢbirliği yapar.

Bu hizmetin amacı; sağlığı korumak, geliĢtirmek, hastalıkları önlemek, sağlık

sorunlarını saptayıp kesin tanı koymak ve gerekli ise tedavi etmek, ani geliĢen hastalıklar ile

yaralanmalarda acil bakım yapmak, sağlıkla ilgili eğitim ve danıĢmanlık yapmaktır.

2.3.1.1. Okula Kabul Muayenesi

Okula baĢlayacak tüm öğrenciler, sağlık durumunun belirlenmesi amacıyla hekim

tarafından tam sistematik muayeneden geçirilmeli, bulaĢıcı ve diğer hastalıkları olup

olmadığı aranmalı, hastalığı olanlar tedaviye yönlendirilmelidir. Görme, iĢitme, konuĢma

kusuru olup olmadığı incelenmeli, trahom gibi bulaĢıcı göz hastalıkları aranmalıdır. Çocuk

gözle görülebilen bir sakatlık yönünden değerlendirilmelidir. Çocuğun büyüme, geliĢme

durumu incelenmeli, mental durumu ile okumayı engelleyebilecek herhangi bir sağlık

sorunun olup olmadığı araĢtırılmalıdır. Epilepsi, diyabet, astım gibi kronik sağlık sorunları

olan öğrencilerin özel olarak izlenmesi gerekmektedir.

2.3.1.2. Periyodik Fizik Muayeneler

Okul çağındaki çocuklar sürekli büyüme ve geliĢme içindedirler. Bu yüzden

geliĢmelerinin sürekli olarak izlenmesi gerekir. Periyodik fizik muayenenin amaçları;

öğrencinin sağlığının değerlendirilmesi, geliĢiminin izlenmesi varsa çocuktaki hastalıkların

erken tanısının konulması ve gerekli olanların tedavi edilmesidir. Özellikle öğrencilerin

baĢarısını engelleyebilecek sağlık sorunları üzerinde durulmalıdır.

45

Periyodik fizik muayeneleri, ilköğretim öncesi dönemde yılda bir, daha sonra

çocukların altıncı, sekizinci ve onuncu yaĢlarında ve sonrasında da 18 yaĢa dek her yıl

sistemik Ģekilde yapılmalıdır. Sağlık sorunu olan çocuklar daha sık aralıklarla izlenmelidir.

Periyodik muayenelerin yoğun öğrenci nedeniyle üstün körü yapılmasının yerine,

farklı zamanlarda daha az sayıda öğrencinin, öğretmenlerine ek olarak anne ve babaların da

eĢlik ettiği bir ortamda daha detaylı bir muayeneden geçirilmesi önerilmektedir.

2.3.1.3. Kronik Hastalıkların Ġzlemi

Okul sağlığı kapsamında kronik hastalıklara yaklaĢımın temel prensibi; hastalıkların

çocuk, aile ve eğitim üzerindeki etkileri ile mücadele etmek, tedavi ve eğitimin

sürdürülmesini sağlamak, çocuğun benlik geliĢimini desteklemektir. Örneğin, astımlı bir

çocukta çevre kontrolü ve enfeksiyonların önlenmesi; diyabetli bir çocukta kan Ģekerinin

izlenmesi ve hastanın uyumunun geliĢtirilmesi; epileptik bir çocukta ise atakların önlenmesi

ve kazalardan korunması için çaba harcanmalıdır.

Sağlık Bakanlığı‟ nın düzenli eğitim programları çerçevesinde TSM hekimi ve sağlık

personeli tarafından okullarda eğitimler yapılır. TSM ve ASM; millî eğitim müdürlüğü,

üniversiteler, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluĢlarıyla iĢbirliği yapar.

Aile hekimi tarafından kronik hastaların kiĢisel eğitim, izlem ve tedavisi sağlanır.

Yapılan bu izlemlerle sürekli olarak ilaç kullanan çocukların okulda da tedavilerinin devam

etmesi sağlanır. Zihinsel ve bedensel engelli çocuklar sürekli kontrol altında tutularak aileye

rehberlik edilir.

2.3.1. 4. BulaĢıcı Hastalıklarla SavaĢ

Yapılan araĢtırmalara göre her çocuk hastalık nedeniyle yılda ortalama yedi gün okul

devamsızlığı yapmakta olup bu hastalıklardan 4/5 bulaĢıcı hastalıklardır.

Okul sağlık çalıĢanlarının en önemli görevleri arasında; bağıĢıklama, erken tanı ve

yayılmayı engelleyici önlemlerin alınması yer almaktadır. Bebeklikte baĢlanan aĢıların

pekiĢtirme dozlarının okul çağında yapılması, öğrencilerin toplu olarak bir yerde bulunması

nedeniyle sağlık çalıĢanlarına kolaylık sağlamaktadır.

BulaĢıcı hastalıkların ortaya çıkmasını kolaylaĢtırıcı çevre sağlığı koĢullarının ortadan

kaldırılması yoluyla okullarda bulaĢıcı hastalıklardan korunma ve kontrol programlarını

yürütmek de okul sağlığı ekibinin görevleri arasında yer almaktadır. Aile hekimi tarafından

okul yönetimi ile iĢbirliği içerisinde bulaĢıcı hastalığı olan kiĢiler saptanıp, bu kiĢilerin

kiĢisel eğitim, izlem ve tedavisi sağlanır. BulaĢıcı hastalıkların istatistiklerinin tutulması ve

hastalıkların kontrolü sağlanır. BulaĢıcı hastalıkların görülme sıklığının azaltılması,

salgınların oluĢmasının engellenmesi için TSM tarafından hekim ve sağlık personeliyle okul

eğitimleri yapılır. TSM ve ASM; millî eğitim müdürlüğü, üniversiteler, yerel yönetimler ve

sivil toplum kuruluĢlarıyla iĢbirliği yapar.

46

2.3.1.5. Kazaları Önleme ve Ġlk Yardım

Çocuklar, okul ve çevresinden çeĢitli nedenlerle yaralanmaktadırlar. Trafik kazalarının

önlemesi için özellikle trafikle ilgili bilgilerin verilmesi, trafik eğitim parklarının sayısının

artırılması, ilköğretim çağından baĢlayarak çocukların bu parklarda eğitimine zaman ve

kaynak ayrılması, okul içinde kazaya neden olabilecek ergonomik yetersizliklerin

giderilmesi, yaralanma durumunda müdahale edebilmek için ilk^yardım gereçlerinin ve

eğitimli okul personelinin sağlanması gereklidir.

Okullarda kaza görülme sıklığının azaltılması, afet bilincinin kazandırılması,

ilkyardım bilgi düzeyinin arttırılması için, TSM ve ASM tarafından hekim, sağlık

personeliyle kazalardan korunmaya, afet ve okul içi kazaları önlemeye, ilkyardım konusunda

bilinçlendirmeye yönelik çalıĢmalar yapılır.

2.3.1.6. Ruh Sağlığı ÇalıĢmaları

Ruh sağlığı yönünden iyi olma hâli, kiĢinin kendisi ve çevresi ile sürekli bir denge ve

uyum içinde olmasıdır. Okul çağı, çocuğun toplumsal çevreye geçiĢ dönemi olup yaĢına

uygun zihinsel ve ruhsal bir olgunluk göstermesi beklenmektedir. Okuldaki baskılar,

zorlamalar ve ortama uyum güçlükleri ruh sağlığı sorunlarına yol açabilir.

Okul çağında en çok huzursuzluk, sinirlilik, geçimsizlik, saldırganlık, yalan söyleme,

çalma, okuldan kaçma gibi davranıĢ bozuklukları ile kekemelik, tik, okul korkusu, gece

iĢemeleri, tırnak yeme, parmak emme, korkular, uyku ve yeme bozuklukları gibi duygusal

bozukluklar gözlenmektedir. Ruhsal sağlığın izlenmesi ve değerlendirilmesi için rehberlik

hizmetleri ile koordinasyon sağlanmalıdır.

Okul çağındaki bütün çocukların ruhsal ve sosyal açıdan sağlık düzeyini yükseltmek

için, TSM tarafından yapılan eğitimler yapılır. TSM bu konuyla ilgili olarak; millî eğitim

müdürlüğü, il emniyet müdürlüğü, üniversiteler, yerel yönetimler ve sivil toplum

kuruluĢlarıyla iĢbirliği yapar.

2.3.1.6. Beden Eğitimi/ Okul Sporları ÇalıĢmaları

Çocuğun bedensel ve ruhsal sağlığını iyileĢtirmek için fiziksel etkinlikler okul sağlığı

programları içinde yer almaktadır. Bütün okullarda yaygın bir biçimde, bütün öğrencilerin

gereksinimlerini karĢılayan, ilgilerini ve yeteneklerini gösterebileceği nitelikli programların

uygulanması önerilmektedir. Beden eğitiminin faydalı olabilmesi için çocuğun yaĢına ve

bireysel yeteneklerine göre ayarlanması gerekir. Bir çocuğun spor yarıĢmalarına veya

atletizm faaliyetlerine katılıp katılamayacağının belirleyicisi okul veya aile hekimidir.

Kemik yüzeylerinin gerilmesini sağlayan koĢma, atlama, sıçrama, jimnastik

hareketleri gibi fiziksel hareketler özellikle kemik yapımını hızlandığı için ergenlik

döneminde büyük önem kazanmaktadır. Bu nedenle, okullardaki beden eğitimi derslerinin

süre ve niteliğinin geliĢtirilmesi gereklidir. Ayrıca spor etkinliklerinin yaĢ dönemi özelliğine

uygun olması gerekir.

47

2.3.1.7. Sağlık Taramaları

Tarama programları, bir hastalık ya da bir hastalık komplikasyonu için risk altında

olan bir toplumda test ya da fizik muayene yöntemleriyle hastalıkların henüz belirtisinin

olmadığı bir dönemde tanı konulmasını sağlayan halk sağlığı hizmetleridir. Okul yılları

boyunca ortaya çıkabilecek ve eğitimi engelleyebilecek görme, iĢitme bozuklukları vb. gibi

sorunlara yönelik tarama muayenelerinin her yıl ya da 1-2 yıl ara ile yinelenmesi gerekebilir.

Bu incelemeler sonucunda hastalık kuĢkusu olan öğrencilerin konunun uzmanı tarafından

yeniden değerlendirilmeleri sağlanır. Tarama muayenelerinin amacı; hastalıkların erken

tanısının konulmasının yanı sıra iyileĢtirilmesi ve olası tedavinin yapılmasıdır. Erken

dönemde hastalığın ilerlemesinin durdurulması çocukların ilerideki sağlık durumlarının daha

iyi olmasına katkı sağlar.

Okul döneminde sık görülen, tarama muayeneleri ile belirlenerek tedavi edilebilen

görme bozukluğu, iĢitme kaybı, büyüme-geliĢme geriliği, ortopedik kusurlar, diĢ çürükleri,

öğrenme güçlükleri gibi sağlık sorunları, aralıklı fizik muayeneye ve ek tarama programları

ile değerlendirilmelidir.

Erken tanı çalıĢmalarında tarama programına alınacak hastalıkların da bazı özellikleri

taĢıması gereklidir. Toplumsal yayılma özelliği olan hastalıklar (parazit enfeksiyonları,

streptokok enfeksiyonları) tarama programlarına alınabilir. Ayrıca görülme sıklığı az fakat

kalıcı ve önemli sağlık sorunlarına neden olan yüksek kan basıncı, hepatit, gibi sağlık

sorunlarına yönelik de tarama programları uygulanabilir.

2.3.2. Okul Çevresi Sağlığı

Okul çevresi çocuğun okul yaĢamında karĢılaĢtığı tüm fiziksel ve sosyal çevreyi

kapsamaktadır. Okul çevre sağlığı; okulun yeri, binası, fiziki çevresi, toplumsal çevresi, alt

yapı tesisleri, oyun alanları, su sağlanması, çöplerin yok edilmesi, tuvaletler, mutfak,

yemekhane, kantin, ısıtma ve havalandırma, aydınlatma, sıralar ve sınıfların büyüklüğü gibi

konuları içerir. Öğrenci ve çalıĢanların sağlığının korunması için okulun çevre sağlığının

geliĢtirilmesi çalıĢmaları çok önemlidir. TSM tarafından bölgesindeki okulların çevre sağlığı

açısından değerlendirmesi Okul Sağlığı Değerlendirme Formu kullanılarak saha

çalıĢmalarıyla en az yılda iki kez, hekim ve sağlık personeliyle yapılır.

Son yıllarda kapalı ortam hava kirliliği ve elektromanyetik kirlilik yoğun olarak

tartıĢılan iki önemli çevre sağlığı sorunudur. Özellikle okullarda, kapalı ortam hava kirliliği

havalandırmanın yeterli sağlanamaması, okul hava hacminin yeterli olmaması, kapı ve

pencere çerçevelerinde izolasyon için farklı malzeme kullanılması gibi çeĢitli nedenlerle

önem kazanmaktadır. Kapalı ortam hava kirliliğinin önlenmesi için okulun yeterince

havalandırılmasına yönelik önlemler alınmalıdır. Ġkinci önemli çevre sağlığı sorunu ise

elektromanyetik kirliliktir.

48

Okullardaki ergonomik koĢullar, okul sağlığı hizmet kapsamına giren öğrencilerin ve

diğer okul personelinin sağlığını yakından ilgilendirir. Çocuklar büyüklere göre fizik,

biyolojik ve sosyal çevredeki koĢullara daha duyarlıdır. Okul sağlığı çalıĢmalarını yürüten

sağlık kuruluĢu, okul içi ve dıĢı fiziksel, sosyal çevre yapısının uygunluğunu belirlenen

standartlara göre kontrol etmeli, gerekirse okul yöneticilerini uyarmalıdır.

2.3.2.1. Okul Binalarının Yeri ve Konumu

Okul Çevre Sağlığı Standartları‟na göre, okul binalarının anayol üzerinde olmaması

gerekir. ġehir okulları; öğrencilerin kolaylıkla gidip gelebilecekleri yerde, bar, meyhane,

kahvehane vb. gibi tesislerden en az 100 m. uzakta inĢa edilmelidir. Ayrıca anayola, tren

yoluna, gürültü, koku, duman çıkaran fabrikaların yakınına yapılmamasına; bina yakınında

fiziksel ve ruhsal zedelenme yapabilecek etkilerin bulunmamasına özen gösterilmelidir.

Okul bahçesinin zemini girintili çıkıntılı olmamalı, düĢüp yaralanmaya, toz veya

çamur oluĢmasına sebep olmayan malzeme ile kaplanmalıdır. Yürüme yolları beton veya sert

yüzey kaplaması ile kaplanmalıdır. Okul bahçesinde ve yakın çevresinde seyyar satıcıların

satıĢ yapması engellenmelidir. Okul bahçesinin ağaçlandırılmasında bahçenin gözetimi,

dershanenin aydınlanması ve havalandırılması dikkate alınmalıdır.

Okulların koridor ve zemin kaplaması toz, haĢarat, vb. sağlığa zararlı etkenlerin

birikimine, üremesine imkân vermeyen, kaymaya ve takılıp düĢmeye yol açmayacak, kolay

temizlenebilir ve yanmayan maddelerden yapılmalıdır.

Öğrenci sayısı 300‟den fazla olan okullarda binanın iki ucunda birer tane olmak üzere

çift merdiven olmalıdır.

Ġç duvarlar ses geçirmeyecek Ģekilde kalın örülmelidir. Ġçme suyu muslukları koridor

veya okul avlusunda bulunmalı ve mümkünse el değmeden içilebilecek Ģeklinde olmalıdır.

2.3.2.2. Sınıflar

Sınıf duvarları gözü yormayan, aydınlatmaya yardımcı, mat fakat açık renk bir boya

ile boyanmalıdır.

Görme keskinliği, maksimum görme hızı ve göz yorgunluğunun önlenmesi için yeterli

aydınlatma Ģarttır.

Sınıflar direkt güneĢ ıĢığı alıyorsa perde kullanılmalıdır. Sınıflar için uygun

havalandırma ve sıcaklık sağlanmalıdır.

Yazı tahtaları ön sıradan 2 metre mesafede, ıĢık parlamasına meydan vermeyecek

Ģekilde ve sınıfın her yerinden kolayca görülebilecek boyutlarda ve yükseklikte duvara

monte edilmiĢ olmalıdır.

Okul sıraları, okuma, yazma ve dinlenme esnasında uygun ve en az eforu gerektiren

bir duruĢu sağlamak için çocuğun boyu ile orantılı olmalıdır. Ġskemle ve masa kısımları

ayarlanabilen sıralar bu amaçlara en uygun olanıdır.

49

2.3.2.3. Tuvaletler ve Lavabolar

Tuvaletler sağlık Ģartlarına uygun olarak bakımlı, temiz ve kokusuz olmalıdır. Her 25

kız öğrenciye 1 tuvalet, her 40 erkek öğrenciye 1 tuvalet ve 2 pisuar, 15-20 erkek öğretmen

için 1 tuvalet ve 2 pisuar, 5-10 bayan öğretmene 1 tuvalet bulunmalıdır.

Tuvaletlerde ortalama her 60 öğrenci için 1 lavabo olmalıdır. Lavobalar, yeterli

geniĢlikte ve yükseklikleri öğrencilerin boyuna uygun olmalıdır. Sağlık Ģartlarına uygunluk

açısından temiz olmalı ve mutlaka su, sabun, ayna bulunmalıdır.

2.3.2.4. Beden Eğitimi Salonları

Ayrı bir bina içinde bulunmalı ve mümkün olduğunca büyük olmalıdır. Ġçlerinde

malzeme ve giysilerin konması için ayrı yerler olmalıdır. DöĢemeler her gün, araç-gereç

haftada 2-3 defa olmak üzere ıslak temizlemeye tabi tutulmalıdır. Salonların ısıtılması özenle

yapılmalıdır. Her okulda spor sonrası kullanmak üzere bir duĢ bölümü bulunmalıdır.

2.3.2.5. Revir

Revir okulun idari bölümünde olmalı, revirde en az bir hemĢire veya sağlık memuru

görev yapmalıdır. Revirde uygun bir ilkyardım dolabı, malzemesi ile bir muayene masası

bulunmalıdır.

2.3.2.6. Mutfak, Yemekhane ve Kantinlerin Uygunluğu

Mutfak, yemekhane ve kantinlerin zeminini ve duvarları kolay temizlenebilir malzeme

ile kaplanmalıdır. Gıda hazırlanan veya dağıtılan mekânlar giriĢ katta ve yeterli büyüklükte

olmalı; piĢirme, yeme, içme ve bulaĢık yıkama bölümleri fiziki olarak birbirinden ayrı

olmalıdır. Havalandırma, aydınlatma, ısınma ve içme suyu sağlıklı olmalı, masalar ve diğer

malzemeler kolay temizlenebilmelidir. Açıkta yiyecek bulunmamalı ve uygun bir soğutucu

olmalıdır. Kemirici hayvanların üremesini önleyici tedbirler alınmalıdır. Buralarda

çalıĢanların sağlık yönünden periyodik kontrolleri yapılmalıdır.

2.3.2.7. Temizlik

Pislik ve tozlar, özellikle sınıflarda, düzenli bir Ģekilde ortadan kaldırılmalıdır.

Temizlenecek bölgeler her gün yıkama veya ıslak silme Ģeklinde temizlenmelidir.

Tuvaletlerde mutlaka dezenfeksiyon yapılmalıdır.

Çöplerin oyun alanından uzak bir köĢede, koku ve sıvıların dıĢarı taĢmayacağı,

karasinek vb. vektörlerin üreyemeyeceği biçimde kapalı olması gerekmektedir. Çöpler fazla

bekletilmeden uzaklaĢtırılmalı ve uygun koĢullarda yok edilmelidir.

50

2.3.3. Okul ÇalıĢanlarının Sağlığı ve Okul Sağlığı Kayıtları

Kantin ya da yemekhanesi olan okullar için okul çalıĢanlarının hepatit-B, salmonella,

tüberküloz yönünden taranması çok önemlidir. Okulda çalıĢan diğer personelin özellikle

bulaĢıcı ve salgın hastalık durumunda öğrenci baĢarısına olumsuz etkileri olabilir. Çünkü

hızla yayılma özelliğine sahip bu hastalıklar öğrenciye bulaĢtığında öğrencinin okula

devamsızlığına ve dolayısıyla okul baĢarısında düĢmeye neden olabilir.

Okullarda her öğrenci için, okul hemĢiresi tarafından, öğrencinin sağlık durumunu

gösteren bir kayıt tutulmalıdır. Bu kayıtta okul öncesi dönemindeki sağlık bilgileri, okul

döneminde konan tanılar ve yapılan tedaviler yer almalıdır. Öğrenci okul değiĢtirdiğinde bu

kayıtlar yeni okuluna gönderilmelidir. Bu kayıtların sonuçlarının yılda bir kez ilgili sağlık

kurumlarına gönderilmesi daha verimli okul sağlığı hizmetlerinin yapılmasına, dolayısıyla

okul sağlığının geliĢmesine katkıda bulunur.

2.4. Okul Sağlığında Eğitim

Günümüzde okulda sağlık eğitimi kapsamlı, uzun süreli ve koordineli bir yapıyla

değerlendirilmektedir. Okul çocuğunun en önemli görevi öğrenmek ve eğitilmek suretiyle

geleceğini hazırlamak ve yetiĢmektir. Okul çocuğunu henüz kötü alıĢkanlıkları edinmeden

eğitmek, onu iyi ve yararlı alıĢkanlıklarla donatmak çok daha kolaydır. Bununla ilgili olarak

yapılan bir araĢtırmada öğrencilerin sağlık konusundaki bilgilerinin yetersiz olduğu

çocukların % 2‟sinin diĢlerini fırçaladıklarını, % 75‟inin tuvalete girdikten sonra ellerini

yıkamadıkları saptanmıĢtır.

Çocuk öğrenirken taklit eder ve yaptığı taklitleri mantık süzgecinden geçirmez. Bu

taklitler onda iz bırakır. Sonuç olarak da iyi ve kötü alıĢkanlıklar edinmesine neden olur.

Eğitimciler, çocukların bu özelliklerini göz önünde bulundurmalı ve ona iyi örnek

olmalıdırlar. Okul çocuğunun belleği güçlüdür ve öğrendiğini kolay unutmaz. Ġyi eğitilirse

kazandığı iyi alıĢkanlıkları hayatının sonuna kadar devam ettirir. Ailesine ve kendisinden

sonra gelecek kuĢaklara da bu alıĢkanlıkları taĢır.

Okul sağlık öğretimi programı okul öncesi dönemde baĢlayan ve orta öğretimin

sonuna kadar süren planlı ve aĢamalı bir programdır. Kapsamlı okul sağlığı programları,

öğrencilerin sosyal, duygusal ve fiziksel geliĢimlerinin sağlanması, okul ve toplum ile

bağlantılı aktivitelerin planlanması ve bu etkinliklerin bütünleĢtirilmesidir. Bu programlar,

toplumun gereksinimleri, ihtiyaçları, standartları ve kaynakları doğrultusunda tanımlanan ve

ailelerin desteklerini içeren programlardır.

Okul sağlığı öğretim programında Ģu konulara önem verilmektedir;

Toplum sağlığı

Tüketici sağlığı

Çevre sağlığı

Aile sağlığı

Büyüme ve geliĢme

51

Zihinsel ve duygusal sağlık

Beslenme

KiĢisel sağlık

Hastalıkların önlenmesi ve kontrolü

Güvenlik ve kazaların kontrolü

Madde kullanımı ve alıĢkanlığı

Okul sağlığı eğitimlerinde sağlık personeli, öğretmen ve okul idaresi ile iĢbirliği içinde

olmalıdır. Hangi sağlık konularının hangi yaĢ grupları için önem taĢıyacağı, öncelik

verilmesi gereken sağlık eğitimi konularının neler olduğu konusunda okul yönetimine

önerilerde bulunmalıdır. Belirli gün ve haftalar okullarda yapılacak sağlık eğitimleri için

fırsat olarak değerlendirilmelidir.

2.5. Okul Sağlığında Rehberlik

Rehberlik, bireye kendini anlaması, çevredeki olanakları tanıması ve doğru kararlar

vererek özünü gerçekleĢtirebilmesi için yapılan sistematik ve profesyonel yardım sürecidir.

Amacı, öğrencinin geliĢmesine ve uyumuna yardım etmeye yöneliktir.

Sağlık alanında rehberlik, bireylerin hastalanmalarını önlemeye, ruh ve beden

sağlıklarını korumaya yönelik koruyucu hekimlik hizmetlerinde temel bilgileri edinmeleri

için verilmektedir.

Öğrencilerin geliĢimsel özellikleri göz önüne alınarak ilköğretim 1.kademe ve

2.kademedeki rehberlik hizmetleri farklılaĢmaktadır. Birinci kademedeki rehberlik

hizmetlerinin genel amacı öğrencinin kendini tanımasına, kabul etmesine, olumlu bir benlik

algısı geliĢtirmesine ve sosyalleĢmesine yardımcı olmaktır.

Ġlköğretim ikinci kademede rehberlik hizmetleri yürütülürken ergenlik döneminin

özellikleri dikkate alınır. Özellikle ergenliğe giriĢte ortaya çıkabilecek sorunlar dikkate

alınarak rehberlik hizmetleri sunulur ve burada sorunları önleyici çalıĢmalar önem kazanır.

Görme, iĢitme ve zekâ engelleri olan çocukların okul baĢarıları düĢük olur. Bazı aileler

ya da çocuğun kendisi durumunun farkında olmayabilir. Bu gibi durumlar öğretmenin

dikkati veya sağlık ekibinin taramaları sonucu belirlenebilir. Böyle çocukların tedavileri ya

da özürlerine uygun eğitim kurumlarına yerleĢtirilmesi sağlanır.

2.6. Okul Çağı Çocukların Sağlık Problemleri ve Kontrolü

Toplu yaĢanılan yer olması ve çocukların yaĢ dönemleri ile ilgili olarak okullarda çok

çeĢitli tıbbi ve psikososyal sorunlarla karĢılaĢılır. Yaralanmalar, diĢ sağlığı sorunları,

enfeksiyonlar, astım ve diğer alerjik hastalıklar, tekrarlayan ağrı, diyabet gibi süreğen

hastalıklar, büyümede yetersizlik, öğrenme güçlüklerini de içine alan ruhsal sorunlar, iĢitme

ve görme bozuklukları, sigara içilmesi gibi sağlıklı olmayan yaĢam alıĢkanlıkları, yeme

bozuklukları, madde kullanımı gibi risk taĢıyan davranıĢlar, Ģiddet, çocuk istismarı ve ihmali

okul çağında sık karĢılaĢılan baĢlıca sağlık sorunlarıdır.

52

Okulların açılıp, havaların soğumaya baĢlamasıyla beraber çocuklarda anjin, farenjit,

nezle, grip gibi üst solunum yolları enfeksiyonları artar. Basit önlemlerle atlatılabilecek nezle

gibi üst solunum yolu enfeksiyonları iyi tedavi edilmediği zaman otit, sinüzit gibi bakteriyel

enfeksiyonlara yol açabilir. Orta kulak iltihapları kalıcı iĢitme kayıplarına neden olabileceği

için önemsenmelidir.

Ġdrar yolu enfeksiyonları, üst solunum yollarından sonra ikinci sıklıkta gözlenir.

Özellikle okullardaki tuvalet temizliğinin yetersizliği nedeniyle çocukların idrar tutmaları ve

idrarı eve saklama alıĢkanlıkları, kızlarda alt temizliğinin önden arkaya doğru yapılmaması,

dar ve sentetik iç çamaĢırlarının giydirilmesi idrar yolu enfeksiyonlarının nedenlerindendir.

Hijyenik olmayan ortamlarda hazırlanmıĢ gıda tüketimiyle geliĢen gıda

zehirlenmeleri, el hijyenine dikkat edilmemesi ile geliĢen bağırsak enfeksiyonları ve kıl

kurdu baĢta olmak üzere bağırsak parazitleri de okul çocuklarında sıkça gözlenen enfeksiyon

hastalıklarıdır.

Enfeksiyonlardan korunmak için çocuklara gıda tüketiminden önce ve tuvalet

kullanımından sonra doğru el yıkama öğretilmelidir. KiĢisel hijyen kuralları özellikle kız

çocuklarına genital bölge temizliği öğretilmelidir. Çocuğun yeterli miktarda su içmesi,

günde 3-4 kere idrar yapması, tuvalette yeterli süre kalması sağlanmalı, bu konuda ailelerle

iĢbirliği yapılmalıdır.

2.6.1. Beslenme Yetersizlikleri

Öğrencilerin beslenme alıĢkanlıklarında; ailenin eğitim durumu, ekonomik durumu,

medya, aile ve akran grup baskısı etkili olmaktadır. Okul çağı çocuklarının harçlıkları ile

kolay ulaĢılabilir, besin değeri az ama yüksek kalorili besinleri tercih ettikleri ve bu durumun

sağlıksız beslenme alıĢkanlığını pekiĢtirdiği belirlenmiĢtir. Okul çağı çocukları, meyve ve

sebze yemelerinin gerekliliğini bilmelerine rağmen; kola, bisküvi, cips yemeği tercih

etmektedir. Son yıllarda okul çağı çocuklarında yüksek kalori, yağ ve sodyum, düĢük

mineral ve vitamin içeren olumsuz beslenme davranıĢları sonucunda, obezite bir sağlık

sorunu olarak ortaya çıkmıĢtır. Obez çocuklarda; düĢük benlik saygısı, sosyal izolasyon,

aktivitede yetersizlik gibi problemlerin yanı sıra uzun dönemde; kanser, diyabet ve kalp

hastalıkları gibi sağlık problemleri görülmektedir.

Sağlıksız beslenme davranıĢı, okul çağı çocuklarının geliĢimini de olumsuz yönde

etkilemektedir. Oysa düzenli olarak taze sebze ve meyve tüketimi, kardiyovasküler

hastalıkları ve bazı kanserlerin görülmesini önemli ölçüde azaltmaktadır. Ayrıca yeterli

miktarda meyve ve sebze tüketimi ile kemik sağlığı arasında da olumlu yönde bir iliĢki

olduğu kanıtlanmıĢtır. Okul yemekleri için belirlenen beslenme standartlarına göre öğlen

yemeklerinde bir sebze ya da bir meyve tüketilmesi önerilir. Çocukluk döneminde kemik

sağlığının korunması için, kalsiyumun yeterli düzeyde alınması ve düzenli olarak fiziksel

aktivite yapılması gerekmektedir.

53

Okul çağı çocuğu besin seçme yönünden özgür olmasına rağmen beslenme alıĢkanlığı

aile üyelerinin beslenme alıĢkanlığından ve kültürel özelliklerden de etkilenmektedir.

Ailenin beslenme alıĢkanlığı çocukların sağlıklı beslenme davranıĢlarını etkilediği gibi

çocuklar da ailelerinin beslenme alıĢkanlığı üzerinde etkili olabilir.

2.6.2. Ağız-DiĢ Sağlığı

Okul döneminde ağız diĢ sağlığı sorunları çok fazla görülür. Amerikan DiĢ Sağlığı

Derneği, diĢ fırçasının üç ayda bir değiĢtirilmesini, eğlenceli diĢ fırçalarının seçilmesini,

floridli diĢ macunları kullanılmasını, çok Ģekerli besinlerin tüketiminden kaçınılmasını ve

düzenli olarak diĢ hekimi kontrollerine gidilmesini önermektedir. Okul çağı çocuklarının

ağız ve diĢ sağlıklarının geliĢtirilmesi için; okulda sağlıklı suyun bulunması, ağıza yönelik

travmaların engellenmesi, okulda Ģekerli gıdaların satıĢının azaltılması gibi uygulamalar;

ağız ve diĢ sağlığını destekler ve sağlıklı bir toplumun oluĢturulmasına yardımcı olur.

Ülkemizde okul sağlığı programları kapsamında Ağız DiĢ Sağlığı Merkezleri (ADSM)

tarafından düzenli olarak diĢ hekimine gitme alıĢkanlığının kazandırılması, ağız ve diĢ

sağlığının geliĢtirilmesi, diĢ fırçalamanın öneminin öğretilmesi, diĢ ve diĢeti hastalıklarının

azaltılması için yılda bir kez, eğitim ve müdahale programları, bilgilendirme ve

bilinçlendirme çalıĢmaları yapılır. Ağız DiĢ Sağlığı Merkezlerinde görevli diĢ hekimleri

tarafından taramalar, ağız ve diĢ sağlığı eğitimleri yapılır. Bu çalıĢmalarda ASM, TSM,

ADSM‟ler millî eğitim müdürlükleri, üniversiteler ve sivil toplum kuruluĢlarıyla iĢbirliği

yapar.

2.6.3. BulaĢıcı Hastalıklar

Toplu yaĢanılan kapalı ortamlarda ve kalabalık yerlerde bulaĢıcı hastalıklar kolayca

yayılabilir. Günde 6-8 saat kapalı ve havasız bir sınıfta bulunan öğrencilerden birindeki üst

solunum yolu enfeksiyonu çok rahat diğerlerine de bulaĢabilir. Okullarda en sık rastlanan

bulaĢıcı hastalıklar; üst solunum yolları enfeksiyonları, döküntülü hastalıklar, hepatitler ve

parazit enfeksiyonlarıdır. Okul çağı çocuklarında görülen döküntülü hastalıklardan kızamık,

suçiçeği, kızamıkçık, kabakulak aĢı ile önlenebilir hastalıklardır. Bu hastalıklar solunum yolu

ile bulaĢtığı için hastalığa yakalanan çocuklar hastalık süresince okula gönderilmemelidir.

Okul çocuklarında önemli olan bir diğer hastalık hepatit A‟dır. Özellikle dıĢkı ile kirlenmiĢ

yiyeceklerle fekal- oral yolla bulaĢan Hepatit A, okul çocuklarında sık görülmektedir.

Açıkta uygun olmayan gıdaların satıĢı, tuvalet ve el temizliğine yeterince dikkat

edilmemesi, öğrencilerin birbirleri ile yakın teması, birbirlerinin eĢyalarını kullanması

sonucu çocuklarda bitlenme, uyuz gibi paraziter enfeksiyonlar da görülebilmektedir.

54

BulaĢıcı hastalıkların okulda görülmesini ve yayılmasını önlemek için öğretmenler

bulaĢıcı hastalıkların belirtileri hakkında bilgili ve uyanık olmalıdırlar. Hastalık belirtilerini

fark ettiklerinde okul hemĢiresini haberdar etmeli ve aile ile iletiĢim kurarak çocuğun

muayene edilmesini sağlamalıdır. BulaĢıcı hastalık tanısı konan çocuklar doktorun önerdiği

süre kadar okula gönderilmemeli, okul bu hastalıklardan haberdar edilmelidir. Hastaya yakın

olan çocuklar da bu hastalıklar açısından takip edilmelidir. Çocukların aĢıları eksiksiz ve

zamanında yapılmalıdır. Çocuklara kiĢisel hijyen kuralları ve el yıkama alıĢkanlığı erken

yaĢlarda kazandırılmalıdır. Bu gibi tedbirler bulaĢıcı hastalıklardan korunmada ve

yayılmasını önlemede önemlidir.

2.6.4. Kazalar ve Yaralanmalar

Çocuklarda ve adölesanlarda yaralanmaların %35-50‟si okulda oluĢmaktadır. Oyun ve

spor kazaları bunların baĢında gelir. Tüm yaralanmalar önlenebilir bir halk sağlığı sorunudur

ve yaralanmaların kontrolü sağlık çalıĢanları için önemli bir uğraĢ gerektirir.

Çocukluk ve adölesan dönemlerinde meydana gelen kazalar, oluĢ nedenlerine göre

farklılık gösterir. Okul çağı çocuğunda; karĢıdan karĢıya geçme, düĢme, çarpma ve bisiklet

kazaları en çok görülen kaza Ģekilleridir. Adölesan dönemde ise; yanık, madde kullanımıyla

ilgili zehirlenmeler, trafik kazaları ya da intiharlar yaygın olarak görülmektedir.

Okullarda yaralanmayla ilgili öğretmenlerle iĢbirliği içerisinde toplum sağlığı

merkezleri tarafından eğitimler yapılır. TSM, hekim ve yardımcı sağlık personeliyle okul

ortamının çocuklar için güvenli hâle getirilmesi için gerekli değerlendirmeleri yapar. Aile

hekimi, Ģiddete maruz kalan ya da Ģiddet uygulayan çocukları tespit ederek tedavi için

yönlendirir. Okul yönetimi ile iĢbirliği içerisinde, öğrencilere, ailelere ve öğretmenlere

eğitim verir. Bu konularla ilgili toplum sağlığı merkezleri ve aile sağlığı merkezleri ayrıca

millî eğitim müdürlüğü, il emniyet müdürlüğü, üniversiteler, yerel yönetimler ve sivil toplum

kuruluĢlarıyla iĢbirliği yapar.

2.6.5. Ruhsal Sorunlar

Okul çocukları hırçınlık, alınganlık, saldırganlık, içine kapanıklık gibi farklı duygu ve

davranıĢlar gösterebilirler. Bu dönemde çocukların ruhsal dengesini korumak ve çocukları

olumlu davranıĢlara yönlendirmek gerekir. Okul çağı çocukları, stres durumunda stresle baĢ

etmesi yönünde problem çözme tekniklerini öğreterek desteklenmelidir. Desteklenmediği

durumlarda öfke nöbetleri, uyum sağlayamama, anti sosyal davranıĢlar, sigara, içki,

uyuĢturucu alıĢkanlıkları ve depresyon görülür. Hatta intihara varan sonuçlar görülebilir.

Bu dönemdeki çocuklara yardım için anne- babalara, öğretmenlere ve okul yönetimine

büyük sorumluluklar düĢmektedir. Ruhsal yönden normalin dıĢına sapan gençlerin aileleri ile

iĢbirliği yapılarak psikolog, psikiyatri uzmanı, pedagog veya sosyal hizmet uzmanlarından

tıbbi ve psikolojik destek alınmalıdır.

55

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iĢaretleyiniz.

1. Ülkemizde okul sağlığı hizmetleri hangi kurum tarafından yürütülmektedir?

A) Kamu hastane birlikleri

B) Millî eğitim müdürlükleri

C) Ġlçe sağlık müdürlükleri

D) Toplum sağlığı merkezleri

E) Belediyeler

2. AĢağıdakilerden hangisi okul sağlığı hizmetlerinin amaçlarındandır?

A) Okul çağındaki bütün çocukların olabilecek en iyi bedensel, ruhsal ve toplumsal

sağlığa kavuĢmalarını sağlamak

B) Okul çağındaki bütün çocukların olabilecek en iyi bedensel, ruhsal ve toplumsal

sağlığa kavuĢmalarını sürdürmek

C) Okul çocuklarının sağlıklı bir çevrede geliĢimini sağlamak

D) Çocukların, ailelerinin ve toplumun sağlık düzeyini yükseltmek

E) Hepsi

3. Okul sağlığı ekibinde olmayan hangisidir?

A) HemĢire

B) Ebe

C) Doktor

D) Öğrenci velisi

E) Psikolojik danıĢman

4. AĢağıdakilerden hangisi okul hemĢiresinin sorumluluğu değildir?

A) Sağlık eğitimi

B) Ġlkyardım

C) Sağlıklı su temini

D) Aileleri yönlendirme

E) Koordinasyon

5. Millî Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı arasında “Okul Sağlığı Hizmetleri ĠĢbirliği

Protokolü” ne uygun olarak sağlıklı okul yaĢamının sağlanması ve sürdürülmesi için

yılda en az kaç kez okul sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesi yapılır?

A) 1 kez

B) 2 kez

C) 3 kez

D) 4 kez

E) 12 kez

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME

56

6. AĢağıdakilerden hangisi okul çevresi sağlığı kapsamında yapılan çalıĢmalardır?

A) Kapalı ortam hava kirliliğinin önlenmesi çalıĢmaları

B) Fiziksel aktivitenin teĢviki çalıĢmaları

C) Sağlıklı beslenme eğitimi

D) Kazalardan korunma eğitimi

E) Afet bilinci ve ilkyardım eğitimi

7. 150 kız, 160 erkek öğrencisi olan bir okulda kız ve erkek öğrenci için en az tuvalet

sayısı kaç olmalıdır?

A) Kızlar için 6;erkekler için 4 tuvalet 8 pisuvar

B) Kızlar için 4;erkekler için 8 tuvalet 4 pisuvar

C) Kızlar için 8;erkekler için 4 tuvalet 12 pisuvar

D) Kızlar için 10;erkekler için 8 tuvalet 10 pisuvar

E) Kızlar için 3;erkekler için 12 tuvalet 25 pisuvar

8. AĢağıdaki sağlık eğitimi konularından hangisi 6-12 yaĢ arası ilköğretim birinci

basamaktaki çocuklara yapılır?

A) Akıl ve ruh sağlığı eğitimi

B) BoĢ zamanları değerlendirme

C) ġiddetin önlenmesi

D) KiĢisel hijyen

E) Akıl ve ruh sağlığı eğitimi

9. Ġlköğretim birinci kademedeki rehberlik hizmetlerinin genel amacı nedir?

A) Öğrencinin kendini tanımasına yardımcı olmak,

B) Öğrencinin kendini kabul etmesine yardımcı olmak,

C) Öğrencinin olumlu bir benlik algısı geliĢtirmesine yardımcı olmak

D) Öğrencinin sosyalleĢmesine yardımcı olmak,

E) Hepsi

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise değerlendirme sorularına geçiniz.

57

DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği iĢaretleyiniz.

1. Ġnsan sağlığına zararlı faktörlerin etkilerini ortadan kaldıran; sağlığı koruma,

geliĢtirme ve sağlık eğitimini içeren sağlık hizmetleri aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Koruyucu hizmetler

B) Tedavi edici hizmetler

C) Rehabilite edici hizmetleri

D) Sağlık hizmeti

E) Sosyal hizmetler

2. Ġnsanların doyurucu ve güvenli bir cinsel yaĢamlarının olması, üreme yeteneğine sahip

olmaları ve bu yeteneklerini kullanmada karar verme özgürlüğüne sahip olmalarını

ifade eden kavram aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Ergen sağlığı

B) Adölesan sağlığı

C) Ana sağlığı

D) Üreme sağlığı

E) Aile planlaması

3. AĢağıdakilerden hangisi Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması hizmetleri kapsamında

birinci basamak sağlık kuruluĢlarında verilen hizmetlerden değildir?

A) 15-49 yaĢ kadınların periyodik izlemleri

B) 15 yaĢ altı ve 49 yaĢ üstü kadınların tedavi hizmetleri

C) Çocukların bağıĢıklama hizmetleri

D) Gebe, lohusa, bebek ve çocuk ağız- diĢ sağlığı hizmetleri

E) Aile planlaması danıĢmanlık, eğitim ve yöntem uygulama hizmetleri

4. AĢağıdakilerden hangisi Türkiye‟de kadın ve üreme sağlığı ile çocuk ve ergen sağlığı

konularında yürütülen proje ve programlardandır?

A) YaĢlı Üreme Sağlığı Programı

B) Neonatal Tarama Programı

C) Ġshalli Hastalıkların Kontrolü Programı

D) Evlilik ve Gebelik Öncesi DanıĢmanlık Programı

E) Hepsi

5. AĢağıdaki amaçlardan hangisi doğum öncesi bakım ve izlemin amaçlarından değildir?

A) YaklaĢmakta olan doğuma, anneyi bedenen ve psikolojik olarak hazırlamak

B) Doğumdan sonra kullanacağı aile planlaması yöntemi hakkında gerekli bilgiyi

vermek

C) Anneyi hepatit B‟ye karĢı bağıĢıklamak

D) Doğumun nerede, nasıl ve kimin tarafından yaptırılacağına karar vermek

E) Gebeliğe bağlı olarak ortaya çıkabilecek olumsuz durumların zamanında tanı ve

tedavisini sağlamak

DEĞERLENDĠRME

58

6. AĢağıda gebelikte anemi ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıĢtır?

A) Anemik gebelerde anne ve bebeğin ölüm oranı daha yüksektir.

B) Anemik annenin enfeksiyonlara direnci azalır:

C) Anemik gebelerde doğum sonu kanama ve puerperal enfeksiyon sık görülür.

D) Hb değeri 11 gr.'dan az olan gebelere 3.aydan itibaren demir preparatları verilir.

E) Anemik gebeler eklampsi yönünden değerlendirilmelidir.

7. Çocuk izlem protokolünde doğumdan sonra her bebek 1 yaĢına kadar en az kaç kez

izlenir?

A) 3 B) 5 C) 6 D) 9 E) 12

8. Türkiye‟de korunmaya gereksinimi olan çocukların bakımı, korunması ve sağaltımı

hangi kurum tarafından yürütülmektedir?

A) Sağlık Bakanlığı

B) Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü

C) Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü

D) Sosyal Yardımlar Genel müdürlüğü

E) Belediyeler

9. Okul sağlığı hizmetleri kapsamında olmayan etkinlik aĢağıdakilerden hangisidir?

A) ĠyileĢtirilebilir bozuklukların düzeltilmesi konusunda öğrenci ve velileri

yönlendirmek

B) Engelli çocukların belirlenmesine ve eğitimlerine yardımcı olmak

C) Kronik hastalıkları tedavi etmek

D) BulaĢıcı hastalıkları kontrol etmek

E) Ani hastalık ve yaralanmalarda ilkyardım yapmak

AĢağıdaki cümleleri dikkatlice okuyarak boĢ bırakılan yerlere doğru sözcüğü

yazınız.

10. Bireyin kendini anlaması, çevredeki olanakları tanıması ve doğru kararlar vererek

özünü gerçekleĢtirebilmesi için yapılan sistematik ve profesyonel yardım sürecine

………………… denir.

11. Ġlköğretim ikinci kademede rehberlik hizmetleri yürütülürken ………………

özellikleri dikkate alınır.

12. Öğrencilerin ve okul çalıĢanlarının sağlığının değerlendirilmesi, geliĢtirilmesi, sağlıklı

okul yaĢamının sağlanması ve sürdürülmesi, öğrenciye ve dolayısıyla topluma sağlık

eğitiminin verilmesi için yapılan çalıĢmaların tümüne …………………….. denir.

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baĢvurunuz.

59

CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALĠYETĠ- 1’ĠN CEVAP ANAHTARI

1 A

2 E

3 A

4 D

5 D

6 B

7 E

ÖĞRENME FAALĠYETĠ- 2’NĠN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 E

3 B

4 C

5 B

6 A

7 A

8 D

9 E

MODÜL DEĞERLENDĠRMENĠN CEVAP ANAHTARI

1 A

2 D

3 B

4 E

5 C

6 E

7 D

8 B

9 C

10 Rehberlik

11 Ergenlik döneminin

12 Okul sağlığı

CEVAP ANAHTARLARI

60

KAYNAKÇA ALKAN Emel, A. Alper ERTEM, Etem HATEMOĞLU, Ünal HÜLÜR, Salih

MOLLAHALĠLOĞLU, Okullarda Sağlık Eğitimi, Hıfzıssıhha Mektebi

Müdürlüğü Mevcut Durum Raporu, Ankara, 2005.

AYDIN Sabahattin, Aile Hekimliği Türkiye Modeli, Ankara, 2004.

T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetlerinde Okul Sağlığı Kitabı, T.C. Sağlık

Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi BaĢkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi

Müdürlüğü, Ankara, 2008.

PEKCAN H., Münevver Bertan, Çağatay Güler, Okul Sağlığı Ġçinde: Halk

Sağlığı Temel Bilgiler, GüneĢ Kitabevi, 2.Baskı, Ankara,1997.

ÖZCEBE Hilal, Betül ULUKOL, Salih MOLLAHALĠLOĞLU, Nazan

YARDIM, Feray KARAMAN, T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetlerinde

Okul Sağlığı Kitabı, Sağlık Bakanlığı Yayın Numarası : 719 HM Yayın No :

SB-HM-2007-17, Basım Tarihi :Mayıs 2008.

ÖZCEBE Hilal, Türkiye’de Çocuk Sağlığının Durumu, Ankara, 2009.

Aile Hekimliğinin Pilot Uygulandığı Ġllerde Toplum Sağlığı Merkezleri

Kurulması ve ÇalıĢtırılmasına Dair Yönerge

Sosyal Hizmetler Kanunu, Kanun Numarası:2828, Kabul Tarihi:24/05/1983,

Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi:27/05/1983

Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği, 25 Mayıs 2010, Resmî Gazete Sayı :

27591

HemĢirelik Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, 19

Nisan 2011/ Sayı :27910, Resmî Gazete: 14.12.2005.

http://www.hasuder.org.tr/anasayfa/images/stories/dosyalar/cocuk-tsr- EriĢim

tarihi: 25. 03. 2013

http://www.ailehekimligi.gov.tr/index.php?option=com_content&view=categor

y&layout=blog&id=53&Itemid=212 EriĢim tarihi: 27. 03. 2013

http://www.ailehekimligi.gov.tr/ EriĢim tarihi: 20. 03. 2013

KAYNAKÇA