ANA SINIFLARINDA

SATRANÇOkul Öncesi Öğretmen klavuz kitabı

Dr. Olgun Kulaç

SATRANÇ

OKUL ÖNCESİ ÖĞRETMEN KILAVUZ KİTABI

Dr.OLGUN KULAÇ

Bu kitabın her türlü yayın hakkı Türkiye Satranç Federasyonuna aittir. Her hakkı saklıdır. Hiç bir bölümü veya paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde fotokopi,faksimile veya herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanuni iktibaslarda kaynak gösterilmesi mecburidir.

Sayfa Düzenlenmesi:İnci KULAÇ

SATRANCI TANIYALIM

Satrancı tarihi 1Satrancın önemi Satrancın yararları 3Atatürk ve satranç 8Ünlülerin satranç ile ilgili sözleri 9Dünyada satranç 10Türkiye’de satranç 11

SATRANÇ TAHTASINI TANIYALIM

Satranç nedir? 12Satranç tahtası 13Satranç tahtasının özellikleri 14Dikey 15Yatay 15Çapraz 16Kare adı 17

SATRANÇ TAŞLARINI TANIYALIM

Satranç taşları 18Taşların hareketi 19Kalenin hareketi 20Filin hareketi 24Vezirin hareketi 28Atın hareketi 32Piyonun hareketi 36Şahın hareketi 39Taşların gücü 43

ÖĞRENME VE ÖĞRETME YÖNTEMLERİ 44

Taşların Diziliş 56Taş isteme 57Şah çekmek 59Tehdit altındaki şah 62

MAT

Mat 66Mat konumları 67Bir hamlelik matlar 69İki hamlelik matlar 71

BASİT MATLAR

Merdiven matı 74Tembel matı 75Çoban matı 76

OKUL ÖNCESİ ÖĞRETMENLER İÇİN EK BİLGİLER

DİĞER KURALLARRok 78Geçerken alma 82Piyon terfi 83Kare adı 86Oyunların yazılması 87Pat 90Puanlama 90Kısa mat örnekleri 91Centilmenlik 93

Açarak Taş İsteme 94Çifte tehdit 95 Açarak şah çekmek 96Çifte şah çekmek 97Çifte şah ile mat yapmak 99

OYUN SONU-1

Vezir matı 100Opozisyon 102Kale matı 103

İÇİNDEKİLER

TAŞ İSTEME-2

Çatal 105At çatalı 106Klae Çatalı 107Vezir çatalı 107Piyon Çatalı 108Şah çatalı 108Şiş 109İstenen taşı koruma 111 İstenen taşı kaçma 112

AÇILIŞ

Açılış 113Açılışın amacı 114Açılışların Sınıflandırılması 115İspanyol açılışı 116

TAŞ DEĞİŞİMLERİ

Taş değişimleri 118Eşit taş değişimleri 119İyi taş değişimleri 120Kötü taş değişimleri 121Feda 122İlk satranç otomatı 123

OYUN SONU-2

Vezire karşı piyon 124Kaleye karşı piyon 127 Satranç saati 128

AÇMAZ

Açmaz 129Açmaza almak 130Açmazdan taş almak 131

BERABERLİKLER

Yetersiz güç 132Pat 133Konum tekrarı 13450 Hamle kuralı 134

OYUN SONU-3

Geçer piyon 135Kare kuralı 136Satranç sözlüğü 138

İÇİNDEKİLER

SATRANÇ TARİHİ Milattan 3000 yıl önce Mısır'da bulunan yazıtlarda, satranca benzer bir oyunun oynandığı bilinmektedir. 1913 yılında Muret'in yazdığı 'Satranç Tarihi' adlı kitapta bu oyunun 570 yılında Hindistan'da ortaya çıktığı belirtilmektedir. Hint ordusu filler, atlar, savaş arabaları ve yayalar olmak üzere 4 kısımdan oluşur. Sanskritçe dört anlamına gelen çatur ve kısım anlamına gelen anga sözcüklerinin birleştirilmesi ile bu oyuna çaturanga adı verildi. 625 yılında bu oyun bugünkü İran olan Pers ülkesine ulaştı. Persler bu oyuna çatrang adını verdiler. Daha sonra bu oyun Arap yarımadasına yayıldı. Sekizinci yüzyılın başında Arapların İspanya'yı fethi ile Avrupa'ya geçmiş oldu. Satrancın İspanya'ya gelmesi bu oyun için dönüm noktası oldu. Arap el yazmalarından sonra ilk basılı satranç kitabı İspanyol Lucane tarafından 1497 yılında kaleme alındı. Rönesans dönemi ile birlikte İtalya daha sonra Fransa olmak üzere tüm Avrupa ülkelerine yayıldı. Satrancın Avrupa'ya gelmesi ile birlikte, kurallarında da önemli değişmeler oldu. Yeni kurallar eklendi. Satranç başlangıçta ağır gelişen bir oyundu. On beşinci yüzyıldan sonra Modern satrancın kuralları ortaya kondu. Eskiden vezir çapraz olarak sadece bir kare gidebiliyordu. Fil, ancak at gibi bir kare ilerliye gidebiliyordu, en güçlü taş kaleydi. Rok ile piyonun, başlangıç durumundan iki kare ileri gidebilme kuralı yoktu. Rok kuralı daha sonra kabul edildi. Başlangıçta iki hamlede gerçekleştirilen rok hareketi tek hamlede yapılmaya başlandı. İlk resmi satranç turnuvası 1851 Yılında Londra'da düzenlendi. İngiliz şampiyonlarından Howard Staunton herkes için geçerli olan yarışma kuralları olması gerektiğini ortaya attı. Bu teklif 1924 Yılında Hollanda'nın Lahey kentinde FIDE'nin (Uluslararası Satranç Federasyonu) kurulmasını sağladı.

SATRANÇ EFSANESİ Satranç oyununu bulan Brahman, bu oyunu şahına armağan eder. Oyunu çok beğenen şah, bunun karşılığında Brahman'a bir dileği olup olmadığını sorar. Brahman ise kendisinden sadece buğday tanesi istediğini söyler. Şah bu kadar alçak gönüllü istek karşısında 'ne kadar istersin' diye sorunca, Brahman satranç tahtasının ilk karesine bir, ikinci karesine iki, üçüncü karesine dört olmak üzere her kareye bir öncekinin iki katı buğday tanesi verilmesini ister. Şah Brahman'ın bu isteğini kabul eder. Vezirlerine isteğin yerine getirilmesi için emir verir. Brahman'ın istediği buğday taneleri sayılıp verilmeye başlandıktan bir süre sonra ülkedeki buğdayların buna yetmeyeceği anlaşılır. Tüm bunlara karşın Şah zekasından ötürü bir kez daha Brahman'ı tebrik eder.

1

2

R

3

R

4

R

5

R

6

R

7

ATATÜRK VE SATRANÇ ‘Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.’

Mustafa Kemal Atatürk 1881-1938 yılları arasında yaşadı. Türkiye Cumhuriyeti' nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı.

Atatürk satranç oynamayı çok severdi. Aynı zamanda iyi bir satranç oyuncusu idi. Kendisi için özel olarak yapılmış bir satranç takımı vardı. Bu takımla sadece atamız oynamıştır. Satranç oyununu daha çok Atatürk Orman Çiftliğinde oynardı. Oyun arkadaşları, başta İsmet İnönü olmak üzere diğer silah arkadaşlarıydı.

Atatürk satrancın gelişmesine özel önem vermiştir. Atatürk' ün verdiği emirler doğrultusunda satranç ülke genelinde yaygınlaşarak gelişmeye başlamıştır. Yeni satranç kitaplarının basımı bu yıllarda olmuştur.

R

8

ÜNLÜLERİN SATRANÇ İLE İLGİLİ SÖZLERİ

‘ Satranç hayattır.’ B.Fischer

‘ Satranç her şeydir;sanat,bilim ve spor.’ A.Karpov

‘ Satranç bir bilimdir.’ Leibnitz

‘ Satranç bilgeliğin ölçüsüdür.' Goethe

‘ Satranç bünyesinde oyun,sanat ve bilimi barındırır. Sporcunun, aktörün ve bilim adamının özelliklerini sahiplenen kişi yenilmez olur.’ T. Petrosyan

‘Ben satranç bilmeyen herkese acıyorum. Yeni öğrenmekte olanlara bile sevinç sağlar, iyi bilenlere ise olağanüstü mutluluk verir.’ L.Tolstoy

‘ Hiç kimse hatasız doğmaz. En iyi olan, en az hata yapandır.’ L.Marshall

‘ Satranç, bir sivrisineğin banyo yaptığı, kocaman bir filin ise boğulduğu denize benzer ’. Hint Atasözü

‘ Satranç bir tür yaşam, yaşam bir tür satrançtır.’ B.Franklin

‘ Satranç bir analiz sanatıdır.’ M.Botvinik

‘ Satranç aklın jimnastiğidir.’ S. Decker

‘ Yaşam satranç için çok kısadır.’ L.Byron

R

9

TÜRKİYE’DE SATRANÇ Türkler, çok eski dönemlerden beri satranca ilgi duymuşlardır. Ayrıca satrancın yayılmasında önemli rol oynamışlardır. Satranç tarihimiz oldukça eskidir. Satranç ile ilgili 1500 yıllarına ait el yazması kitaplar vardır. Bunların en önemlisi Seferihisarlı İsmail Şaban'ın el yazması kitabıdır. Büyük Türk düşünürü Mevlana'nın satranç oynadığına ait bilgiler vardır. Anadolu Selçuklu Devletinde, halkın en fazla ilgi gösterdiği oyunlardan bir tanesi de satranç oyunuydu. Sadece Anadolu’da değil, Orta Asya Türk topluluklarında da satranç yaygın olarak oynanan bir oyundu. Fransız gezgin H. Blocgueville 1860 yıllarında o bölgeleri gezmiş. Orada edindiği izlenimlerini bir kitapta toplamıştır. Bu anılara göre , ‘Türkmenlerin, boş zamanlarında en çok sevdikleri şey satranç oynamaktı. Üzerinde satranç oynadıkları şey siyahlı beyazlı karelere boyanmış mendil, taşlarda tahtadan oyulmuştu. Türkmenler bunu daima yanlarında taşırlardı’. Osmanlı döneminde satranç önemini korumuştur. Özellikle devletler arası ilişkilerde, önemli kişilere satranç takımı hediye edilirdi. 1672 yılında III. Sultan Ahmet tarafından Polonya hükümdarına, satranç takımı hediye edilmiştir. Bu Türklerin o dönemde satranca verdiği önemi göstermektedir. Tarihi kaynaklara göre, Yavuz Sultan Selim padişah olmadan önce Tebriz şehrine gitmiş. Safevi hükümdarı Şah İsmail ile satranç oynamıştır. Onu yenerek 1000 altın kazanmış, bu altınları bir taşın altına saklamıştır. Yavuz Sultan Selim daha sonra Osmanlı Padişahı olmuş. 1514 Yılında Şah İsmail'i Çaldıran savaşında yenmiştir. Tebriz'e giden Yavuz Sultan Selim yıllar önce sakladığı altınları bulmuştur. Cumhuriyetin kurulması ile birlikte satranç sporuna verilen önem artmıştır. Askeri okullarda ders olarak okutulmuştur. Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk, iyi bir satranç oyuncusuydu. İkinci Cumhurbaşkanımız İsmet İnönü ve dönemin diğer devlet büyüklerinin de satranç oynadıklarını biliyoruz. Daha sonraki yıllarda satranç ülkemizde yaygınlaşmıştır. Başta İstanbul ve Ankara olmak üzere satranç kulüpleri açılmıştır. 1954 yılında TSF (Türkiye Satranç Federasyonu) kurulmuştur. Türkiye Satranç Federasyonunun kurulması ile birlikte ülkemizde satrancın gelişimi hızlanmıştır. Günümüzde hemen her ilde satranç faaliyetleri yapılmaktadır. Türkiye Satranç Federasyonu her yıl değişik yarışmalar düzenlemektedir. Bu yarışmaların en önemlileri; Türkiye Birincilikleri, Yaş grupları Türkiye Birincilikleri, Türkiye Gençler Birincilikleridir. Ayrıca, ülkemizde satranç ligleri kurulmuş olup, yüzlerce spor kulübü bu liglerde yarışmaktadır.

R

10

SATRANÇ NEDİR ?

Satranç iki oyuncu arasında oynanan bir oyundur. Bu oyun aynı zamanda bir spor dalıdır. Sporda olması gereken tüm unsurlar bu oyunda vardır. Bu oyun satranç tahtası denilen bir alan üzerinde, satranç taşları ile oynanır.

Satranç oyununda iki renkte taş vardır. Bu taşlar siyah ve beyaz renktedir. Oyunculardan biri beyaz diğeri ise siyah taşlar ile oynar. Oyunun başlangıcında her iki tarafın 16 taşı vardır. Bu 16 taş satranç tahtası üzerine belli bir düzen içinde yerleştirilir. Oyuncular sıra ile birer taşlarını hareket ettirirler.

Satranç taşlarının belli kurallar ile hareket ettirilmesine hamle denir. Oyun beyazların hamlesi ile başlar. Satranç oyununda amaç rakip oyuncuyu yenmektir. Satranç oyununda buna mat denir.

SATRANÇ OYUNUNUN KURALLARI

Satranç oyunu Uluslararası Satranç Federasyonu 'Federation Internationale Des Echecs' (FIDE ) kurallarına göre oynanır

FİDE KURALLARI :

Madde 1:Satrancın Esasları1.1. Satranç oyunu, 'Satranç Tahtası' diye adlandırılan kare şeklinde bir alan üzerinde iki rakip arasında taşları sırayla oynatılmasıyla oynanır. Rakibi hamlesini tamamlamış olan taraf 'hamlede'dir.1.2.Her iki tarafın da amacı, rakip şahın kurallara uygun bir hamleyle yenmekten kurtulması mümkün olmayana dek rakip şaha saldırmaktır. Bunu başaran taraf rakibini ' Şah-Mat' yapmış demektir ve oyunu kazanır. Mat olan taraf oyunu kaybeder.1.3.Her iki taraf için de Şah-Mat yapmak mümkün değilse oyun berabere biter.

R

11

Siyahlarınalanı

Beyazların alanı

Vezir kanadı Şah kanadı

Satranç tahtası iki oyuncu arasına sağ alt köşe beyaz kare olmak üzere konur.

SATRANÇ TAHTASI

Satranç oyunu, satranç tahtası üzerinde oynanır. Satranç tahtasına baktığınızda ilk gördüğünüz kutucuklardır. Bu kutucuklar yan yana ve üst üste dizilmişlerdir. Kutucukların rengi bir beyaz, bir siyah renktedir. Siyah ve beyaz renkte olan bu kutucukların her biri 'kare ' olarak adlandırılır. Eşit büyüklükte olan bu karelerin toplam sayısı 64 tanedir. Bunların yarısı olan 32 kare beyaz diğer yarısı ise siyah renktedir. Bu 64 siyah ve beyaz karenin oluşturduğu büyük karey denir. e satranç tahtası

Satranç tahtası basit bir oyun alanı olmayıp, pek çok özelliği bulunan bir mücadele sahasıdır. Satranç başarısının ilk adımı bu mücadele alanını tanımakla başlar. Bu nedenle her satranç oyuncusu öncelikle satranç tahtasının özelliklerini öğrenmelidir.

R

12

Satranç Tahtasının ÖzellikleriSatranç tahtası kare şeklindedir.Satranç tahtasının enlemesi ve boylamasına 8'e bölünmesi ile yatay ve dikey hatlar oluşmuştur.

Yatay(Sıra ):Satranç tahtasının enlemesine 8'e bölünmesiyle oluşan her bir bölüme yatay veya sıra denir.

Dikey (Sütun):Satranç tahtasının boylamasına 8'e bölünmesi ile oluşan her bir bölüme dikey veya sütun denir. Satranç tahtasının 8 yatay ve 8 dikey hat ile bölünmesiyle satranç tahtasında 64 kare oluşur. Bu 64 karenin yarısı beyaz diğer yarısı ise siyah kareler olarak adlandırılır.Yatayların rakamlarla dikeylerin ise harflerle gösterilme özelliğinden dolayı her bir kare harf ve rakamla ifade edilir.(e4 karesi,g6 karesi gibi) Satranç tahtası iki oyuncu arasına sağ alt köşe beyaz olacak şekilde konur.

Bitişik Kareler: Yan yana bulunan karelere bitişik kare denir. (Örnek:e4-e5 kareleri bitişik karelerdir.) Bitişik kareler farklı renktedir.

Çapraz Kare: Bir köşeleri ile birbirine değen karelere çapraz kare denir.( Örnek:b3-c4 çapraz karelerdir.) Çapraz kareler aynı renktedir.

Diagonal: Çapraz karelerin uzanmasına diagonal denir. Diagonal kareler aynı renktedir.En uzun diagonaller satranç tahtasının köşegenleri olan a1-h8 diagonali ve h1-a8 diagonalidir.

Merkez Kareler: Satranç tahtasının ortasında yer alan kontrol edilmesi son derece önemli olan e4,e5,d4,d5 karelerinin oluşturduğu alandır,

Orta çizgi: Satranç tahtasını enlemesine ikiye bölen çizgiye orta çizgi denir.Beyazların Alanı: Orta çizginin altında kalan 1-2-3-4 yataylarının oluşturduğu alandır.

Siyahların Alanı: Orta çizginin üstünde kalan 5-6-7-8 yataylarının oluşturduğu alandır.

Şah Kanadı: Oyunun başlangıcında şahın bulunduğu taraf olması nedeniyle e-f-g-h dikeylerinin oluşturduğu alandır.

Vezir Kanadı: Oyunun başlangıcında vezirin bulunduğu taraf olması nedeniyle a-b-c-d dikeylerinin oluşturduğu alandır.

R

13

1-YATAY

Satranç tahtasında enlemesine olarak 8 küçük karenin oluşturduğu yola yatay denir. Satranç tahtasında 8 yatay vardır. Bu yatay yollar rakam ile adlandırılır. Aşağıdan başlayarak bu yollara 1-2-3-4-5- 6-7-8 yatayları denir.

2-DİKEY

Satranç tahtasında boylamasına olarak 8 küçük karenin oluşturduğu yola dikey denir. Satranç tahtasında 8 dikey vardır. Bu dikey yollar harf ile adlandırılır. Bu yollara soldan başlayarak a-b-c-d-e-f-g-h dikeyleri denir.

R

14

3-ÇAPRAZ

Birer köşeleri ile birbirine değen karelerin oluşturduğu yola çapraz denir. Çapraz sıradaki karelerin rengi aynıdır. Çapraz yolların uzunlukları her yerde aynı değildir. En uzun çapraz satranç tahtasının bir köşesinden çapraz köşeye doğrudur. Satranç tahtasında toplam 26 çapraz vardır. Bunların 13 tanesi beyaz, 13 tanesi ise siyahtır. Çapraz yollara diyagonal de denir.

Kısa çaprazlar iki kareden oluşur. En kısa çaprazlar tahtanın köşesine yakındır. Çapraz yolların uzunluğu tahtanın ortasına yaklaşıkça artar.

En uzun çapraz satranç tahtasının bir köşesinden çapraz köşeye uzanır. Bu çaprazlar 8 kareden oluşur. Satranç tahtasında iki uzun çapraz vardır. Biri beyaz diğeri siyah karelerden oluşur.

Siyah çaprazlar Beyaz çaprazlar

Kısa çaprazlarUzun çaprazlar

R

15

SATRANÇ TAŞLARINI TANIYALIM

FİDE KURALI2.2.Başlangıçta bir taraf 16 adet açık renkli ( beyaz ) diğer taraf 16 adet koyu renkli (siyah) taşa sahiptir. Bunlar: birer adet şah, birer adet vezir, ikişer adet kale, ikişer adet fil, ikişer adet at ve sekizer adet piyondur.

Satranç oyunu, satranç taşları ile oynanır. Her bir oyuncunun başlangıçta 16 taşı vardır.

R

16

FİDE KURALIMadde 2:Tahta Üzerinde Taşların Başlangıç Konumu2.1.Satranç tahtası çizgili 64 ( 8x8 ) eşit kareden oluşur ve kareleri sırayla açık (beyaz ) ve koyu ( siyah ) renktedir. Satranç tahtası iki rakip arasına beyaz renkli köşe karesi sağ tarafta olacak şekilde yerleştirilir.

TAŞLARIN HAREKETİ

Madde 3:Taşların Hareketleri

3.1.Hiç bir taş aynı renkte başka bir taşın bulunduğu bir kareye gidemez. Eğer bir taş rakip bir taşın olduğu kareye giderse, rakip taş alınmış olur ve tahta dışına çıkar. 3.2-3.5 maddelerinde tarif edilen hareketlere göre rakip taşı alma imkanı varsa, alacak olan taş bu kareye saldırıyor demektir.

Satranç oyununda taşların hareketine hamle denir. Satranç oyununda 6 çeşit taş vardır. Her bir taşın hareket yeteneği birbirinden farklıdır.

Madde 4:Taşların Oynatılması

4.1.Her hamle tek elle yapılmalıdır.

4.2.Önceden niyetini belli etmek şartıyla ( örneğin 'düzeltiyorum' diyerek ) oyuncu bir ya da daha fazla taşı düzeltebilir.

4.3.Madde 4.2.'de açıklanan durum hariç, sıradaki oyuncu bilerek birden fazlataşa dokunmuşsa, oynayabileceği ya da alabileceği ilk dokunduğu taşı oynamalı ya da almalıdır. Iki taraftan da birer taşa dokunmuşsa, dokunduğu kendi taşıyla dokunduğu rakip taşı almalıdır, bu mümkün değilse oynanabilecek ya da alınabilecek ilk dokunduğu taşı oynamalı ya da almalıdır. Hangisine önce dokunduğu belli değilse oyuncunun öncelikle kendi taşı dokunulmuş sayılır.

4.4.a. Eğer oyuncu şah ve kalesine bilerek dokunmuşsa bu kaleyle mümkünse rok atmalıdır.b.Eğer oyuncu bilerek kalesini ve sonra şahını tutmuşsa bu hamlede bu yöne rok atamaz ve madde 4.3 uygulanır.

4.5..Eğer oyuncu rok yapmaya niyetlenerek aynı anda şah ve kalesini tutmuş fakat bu yöne rok atması mümkün değilse diğer tarafa rok atmak veya şahını oynamak arasında tercih yapar, şahın yapacak hamlesi yoksa dilediği hamleyi yapmakta serbesttir.

4.6.Dokunulan taşların hiçbiri oynanamıyor ya da alınamıyorsa, oyuncu herhangi bir hamle yapabilir.

R

17

KALENİN HAREKETİ

FİDE KURALI

3.3.Kale bulunduğu karenin dikey ve yataylarında herhangi bir kareye gidebilir

Kale a8 karesinde bulunuyor. Kale dikey ve yatay yollarda hareket eder.

Kale yatay ve dikey yollarda hareket eder. Kale ileri, geri, sağa ve sola gidebilir. Kale kendi veya rakip taşların üzerinden atlayamaz. Kale en fazla 14 kareye gidebilir.

Kalenin hareketi: Kale, yatay veya dikey hatta hareket eder. f3 karesinde bulunan bir kale dikey ve yataylarda bulunan işaretli karelerden herhangi bir tanesine gidebilir. Bu karelerden herhangi birinde bulunan rakip taşlardan birini yiyebilir. Bir kale en fazla 14 kareye gidebilir.

r

R

R

18

KALENİN TAŞ ALMASI Kale kendi yolu üzerinde bulunan rakip taşı alabilir. Aldığı taşı tahta dışına çıkartır. Aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Kalenin taş alması:

Kale c4 karesinde bulunuyor.

1-Kale yatay yolda giderek siyah fili alabilir.

2-Kale aldığı taşı tahta dışına çıkartır.

3-Kale aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Kale, atı almadan önce Kale, atı aldıktan sonra

R l

R

n

R

19

Soru: 1Kale a4 karesine kaç hamlede gider?Cevap:Kale a4 karesine 4 hamlede gider.

Soru: 2Beyaz kale kaç kareye gidebilir? Cevap :8 kareSoru:Siyah kale kaç kareye gidebilir? Cevap:10 kare

Soru: 3

K a l e n i n y a p a b i l e c e ğ i hamleleri gösteriniz.

Soru: 4

Cevap:

Cevap:

Kale kaç taşı alabilir?

Kale 6 kareye gidebilir. Ayrıca atı alabilir.

Kale atı ve c7 karesindeki piyonu alabilir.

ALIŞTIRMALAR

20

Soru: 5

Kale atı alabilmesi için hangi kareye gitmelidir?

Cevap:

Soru: 8

Beyaz kale hangi taşları alabilir?Siyah kale hangi taşları alabilir?Cevap:

Beyaz kale hangi taşları alabilir?

Siyah kale hangi taşları alabilir?

Beyaz kale atı ve fili alabilir. Siyah kale atı ve fili alabilir.

Soru: 7

Soru: 6

Cevap:

Cevap:

Kale at ve fili alabilir.

Kale at ve piyonu alabilir.

Kale a5 karesine gitmelidir.

R

21

FİLİN HAREKETİ

Fil sadece çapraz yollarda hareket eder. Fil çapraz yolda ileri, geri gidebilir. Fil kendi veya rakip taşların üzerinden atlayamaz. Her oyuncunun başlangıçta iki fili vardır. Bu fillerden biri beyaz diğeri ise siyah karede bulunur. Bu nedenle her oyuncunun bir beyaz bir de siyah fili vardır. Oyuncuların beyaz filleri oyuna beyaz karelerde, siyah filleri ise siyah karelerde başlar. Filler oyun boyunca başladıkları karenin renginden diğer renkteki karelere geçemezler. Bu nedenle bir filin oyun boyunca gidebileceği en fazla 32 kare vardır.

FİDE KURALI3.2.Fil bulunduğu karenin çaprazlarında herhangi bir kareye gidebilir.

Filin gidebileceği kare sayısı bulunduğu yere bağlıdır. Merkez karelerde bulunan bir fil 13 kareye gidebilir. Fil köşede ise sadece 7 kareye gidebilir.

R

22

FİLİN TAŞ ALMASI Fil kendi yolu üzerinde bulunan rakip taşı alabilir. Aldığı taşı tahta dışına çıkartır. Aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Filin taş alması:

Fil f3 karesinde bulunuyor.1-Fil çapraz yolda giderek siyah kaleyi alabilir.

2-Fil aldığı taşı tahta dışına çıkartır.

3-Fil aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Fil, atı almadan önce Fil, atı aldıktan sonra

1

2

3

4

A B C D E F G H

6

7

8

5

R

23

Soru: 1

Fil a6 karesine en kısa yoldan kaç hamlede gider?

Cevap:Fil h6 karesine 3 hamlede gider.

Soru: 2

Cevap:

Beyaz fil kaç kareye gidebilir ? Siyah fil kaç kareye gidebilir ?

Beyaz fil 11kareye gidebilir.Siyah fil 7 kareye gidebilir.

Soru: 3 Soru:4B e y a z f i l i n p i y o n u a l ab i lmes i i ç in hang i karelere gitmesi gerekir?

Fil hangi hamleleri yapabilir?

Cevap:

Cevap:

Fil kaleyi alabilir. Ayrıca b3,b5 veya c6 karesine oynayabilir.

Fil, piyonu alabilmesi için d1 veya e6 karesine gitmelidir.

ALIŞTIRMALAR

24

Beyaz filin piyonu alabilmesi için hangi kareye gitmelidir?

Beyaz fil hangi taşları alabilir?Siyah fil hangi taşları alabilir?

Soru: 5 Soru: 6

Cevap:Cevap:

Fil, f6 karesine gitmelidir.Beyaz fil, at ve piyonu alabilir.Siyah fil, at ve piyonu alabilir.

Soru:7 Soru:8

Beyaz fil hangi taşları alabilir. Siyah fil hangi taşları alabilir?

Cevap: Cevap:

Beyaz fil, kale ve piyonu alabilir.

Siyah fil, kale, at ve piyonu alabilir.

R

25

VEZİRİN HAREKETİVezir yatay, dikey ve çapraz yollarda hareket eder. Vezir ileri, geri, sağa

ve sola gidebilir. Vezir kendi veya rakip taşların üzerinden atlayamaz.

Vezirin gidebileceği kare sayısı bulunduğu kareye göre değişir. Merkez karelerde olan vezir 27 kareye gidebilir. Köşede bulunan bir vezir 21 kareye gidebilir.

FİDE KURALI3.4.Vezir bulunduğu karenin dikey yatay ve çaprazlarında herhangi bir kareye gidebilir.

Vezir e4 karesinde bulunuyor. Vezir yatay, dikey ve çapraz yollarda hareket eder. Vezir ileri, geri, sağa ve sola gidebilir.

Siyah vezir, köşede bulunuyor. Siyah vezir 21kareye gidebilir.

R

26

VEZİRİN TAŞ ALMASI Vezir kendi yolu üzerinde bulunan rakip taşı alabilir. Aldığı taşı tahta dışına çıkartır. Aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Vezirin taş alması:

Vezir b2 karesinde bulunuyor.

1-Vezir çapraz yolda giderek siyah atı alabilir.

2-Vezir aldığı taşı tahta dışına çıkartır.

3-Vezir aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Vezir kaleyi almadan önce Vezir, kaleyi aldıktan sonra

R

27

Vezir c1 karesine 3 hamlede hangi yollardan gelebilir?

Soru:2

Cevap:

Beyaz vezir kaç kareye gidebilir?Siyah vezir kaç kareye gidebilir?

Beyaz vez i r 23 kareye gidebilir.Siyah vezir 21 kareye gidebilir.

Vezi r hang i hamle le r i yapabilir?

Soru:3

Cevap:

Vezir hangi taşları alabilir?

Soru:4

Cevap:

Vezir atı, piyonu ve a3 kalesini alabilir.

Vezir 13 farklı hamle yapabilir.

Soru:1

ALIŞTIRMALAR

28

Beyaz vezir hangi taşları alabilir?Siyah vezir hangi taşları alabilir?

Soru: 5

Beyaz vezir, kaleyi alabilir mi?

Soru: 6

Cevap:

Cevap:

Beyaz vezir, atı ve fili alabilir.Siyah vezir, kale ve atı alabilir..

Vezir kaleyi alamaz. Çünkü vezir ile kale aynı dikey hatta değil.

Soru:7 Soru:8

Cevap:

Beyaz vezir, piyonu ve h3 karesindeki atı alabilir.

Siyah vezir hangi taşları alabilir?

Beyaz vezir hangi taşları alabilir?

Cevap:

Siyah vezir, b3 karesinde bulunan kaleyi ve fili alabilir.

R

29

Atın hareketi diğer taşlardan farklıdır. Atın hamlesi iki aşamalıdır. 1-Önce yatay veya dikey yolda iki kare ilerler.

2-Geldiği kareden yatay veya dikey yolda bir kare ilerler.

At önce yatay veya dikey yolda iki kare ilerler.

At geldiği kareden yatay veya dikey yolda bir kare ilerler. Atın hareketi iki ileri bir yana olarak tanımlanabilir. Atın bu hareketi L harfine benzer.

ATIN HAREKETİ

At hamlesinin özellikleri: Atlar kendi ve rakip taşlar üzerinden atlayabilirler. Bu at hamlesinin en önemli özelliğidir. Atlar bulundukları karenin ters rengindeki kareye hareket ederler (Beyaz kareden kalkan bir at siyah kareye yerleşir.) Atın hareket kabiliyeti merkeze yaklaştıkça artar. Köşedeki bir at iki kareye kenardaki bir at dört kareye merkeze yakın bir at ise en fazla sekiz kareye hareket edebilir.

FİDE KURALI3.6.At yatay, dikey ya da çapraz yönde olmamak şartıyla bulunduğu kareye en yakın karelerden birine gidebilir.

R

30

Atın taş alması:

At f3 karesinde bulunuyor.

1-At kendine özgü hareket ederek siyah fili alabilir.

2-At aldığı taşı tahta dışına çıkartır.

3-At aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

ATIN TAŞ ALMASI At gideceği karedeki rakip taşı alabilir. Aldığı taşı tahta dışına çıkartır. Aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

At, kaleyi almadan önce At, kaleyi aldıktan sonra

R

31

Soru:1 Soru: 2

Her üç atın gidebilecekleri kareleri sayınız.

Beyaz at d4 karesine kaç hamlede gider?Siyah at d4 karesine kaç hamlede gider?

a1 karesindeki at 2 kareye f4 karesindeki at 8 kareye h6 karesindeki at 4 kareye gidebilir.

Cevap:

Cevap:

Beyaz at d4 karesine 2, Siyah at d4 karesine 3 hamlede gelir.

Soru:3

At hangi taşları alabilir? At b1 karesine 4 hamlede hangi yollardan gelebilir?

Soru: 4

Cevap:

At, b1 karesinde bulunan kaleyi, fil ve piyonu alabilir.

Cevap:

At b1 kares ine değiş ik yollardan gelebilir.

ALIŞTIRMALAR

32

Atın piyonu alabilmesi için en az kaç hamle yapması gerekir?

At piyonu almak için hangi kareye oynamalıdır?

Soru: 5 Soru: 6

Soru: 7 Soru: 8

Cevap:

Cevap:

Cevap:

Cevap:

At piyonu almak için c2 karesine oynamalıdır.

Atın piyonu alabilmesi için en az 4 hamle yapması gerekir.

Beyaz at c3 karesine kaç hamlede gider?Siyah at c3 karesine kaç hamlede gider?

Beyaz at e4 karesine kaç hamlede gider?Siyah at e4 karesine kaç hamlede gider?

Beyaz at c3 karesine 4 hamlede gider.Siyah at c3 karesine 2 hamlede gider.

Beyaz at, e4 karesine 2 hamlede gider.Siyah at, e4 karesine 4 hamlede gider.

R

33

PİYONUN HAREKETİ

Piyon sadece dikey yolda hareket eder. Piyon bir kare ileriye gidebilir. Başlangıç konumunda bulunan bir piyon isterse iki kare ilerleyebilir.

Beyazın f3 piyonu daha önce hamle yapmış. Bu nedenle sadece bir kare ilerleyerek f4 karesine gelebilir. Oysa b2 piyonu başlangıç konumunda yani hiç hareket etmemiş. Bu piyon ilk hamlesinde ister bir, isterse iki kare ilerleyebilir.

FİDE KURALI3.7.a) Piyon bulunduğu dikeyde önündeki boş kareye doğru ilerler, ya da b) İlk hareketinde (a) paragrafında yazdığı gibi bir kare ilerleyebilir

veya bulunduğu dikeyde önündeki her iki karenin boş olması şartıyla iki kare ilerleyebilir ya da

c) Yan dikeyde bir önünde bulunan (ön çaprazda ) rakip taşı alarak bu kareye gidebilir.

R

34

PİYONUN TAŞ ALMASI Piyon çapraz karedeki rakip taşı alabilir. Aldığı taşı tahta dışına çıkartır. Onun bulunduğu kareye yerleşir.

c3 piyonu çapraz karede bulunan siyah atı alabilir. Aldığı taşı tahta dışına çıkartıp onun bulunduğu kareye oturur. f6 ve g7 çapraz karelerinde bulunan piyonlar birbirlerini alabilirler. Hamle sırası kendinde olan taraf isterse rakip piyonu alabilir. Piyon aldığı taşı tahta dışına çıkartır. Onun bulunduğu kareye yerleşir.

Beyaz oyuncunun, e3 karesinde bulunan piyonu d4 ve f4 karelerinde bulunan siyahın kale ve atından birini alabilir. Piyon aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir. Siyah oyuncunun, b7 karesindeki piyonu beyazın c6 karesindeki atı alabilir. Piyon atı alırsa atın bulunduğu c6 karesine yerleşir.

R

35

Piyonların hareketlerini gösteriniz.

Soru:1 Soru:2

Cevap:Cevap:Beyazın a2 karesinde bulunan

piyonu bir veya iki kare ilerler. Diğer piyonlar sadece bir kare ilerleyebilir.

Beyaz piyon her iki attan birini, siyah piyon her iki kaleden birini alabilir.

Beyaz ve siyah piyonların alabileceği taşları gösteriniz.

Soru:4

Cevap:Beyaz piyon atı, a4 piyonunu, ve d6 piyonunu alabilir. Siyah piyon kaleyi b3 piyonunu ve e5 piyonunu alabilir.

Beyaz ve siyah piyonların alabileceği taşları gösteriniz.Cevap:

Soru:3

Beyaz, f3 piyonunu bir kare, h piyonunu ise bir veya iki kare ilerletebilir, b3 atını alabilir. Siyah g piyonunu bir, d piyonunu ise bir veya iki kare sürebilir.

Siyah ve beyaz piyonların hareketlerini gösteriniz.

Soru:4

ALIŞTIRMALAR

36

ŞAHIN HAREKETİ Şah her yöne sadece bir kare gidebilir. Şahın hareketi, vezirin hareketinin bir kare ile sınırlandırılmış halidir. Şahın gidebileceği kare sayısı bulunduğu konuma göre değişir. Şah tahtanın köşesinde ise 3 kareye gidebilir. Şah kenarda ise 5 bunun dışında bulunuyorsa 8 kareye gidebilir. Şah rakip taşların gidebileceği karelere gidemez.

Şah yatay, dikey ve çapraz yollarda bir kare gider. Merkezdeki şahın hareket alanı daha fazladır. Kenarda ve köşede bulunan şahın gidebileceği kare sayısı daha azdır.

FİDE KURALI3.8. Şahın iki türlü hareketi vardır.a)Bir veya daha fazla rakip taş tarafından tehdit edilmemesi şartıyla komşu karelere gidebilir. b) Bakınız rok. (Sayfa 98 )

R

37

ŞAHIN TAŞ ALMASI Şah komşu karelerde bulunan rakip bir taşı alabilir. Aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Şahın taş alması:

Şah f3 karesinde bulunuyor.

1-Şah çapraz yolda bir kare giderek siyah kaleyi alabilir.

2-Şah aldığı taşı tahta dışına çıkartır.

3-Şah aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Şah kaleyi almadan önce Şah kaleyi aldıktan sonra

R

38

B e y a z ş a h k a ç k a r e y e gidebilir?Siyah şah kaç kareye gidebilir?

Şah a8 karesine kaç hamlede gidebilir?

Beyaz şah kaç kareye gidebilir?S iyah şah kaç kareye gidebilir?

Beyaz şah hangi taşları alabilir? Siyah şah hangi taşları alabilir?

Soru:1 Soru:2

Cevap: Cevap:Şah a8 karesine 7 hamlede gider.

Beyaz şah5 kareye gidebilir.Siyah şah 3 kareye gidebilir.

Soru : 3 Soru : 4

Beyaz şah 8 kareye gidebilir.Siyah şah 5 kareye gidebilir.

Beyaz şah kale, at ve b3 karesindeki fili alabilir. Siyah şah,sadece atı alabilir.

Cevap: Cevap:

ALIŞTIRMALAR

39

Beyaz şah hangi taşları alabilir?Siyah şah hangi taşları alabilir?

Beyaz şah hangi taşları alabilir?Siyah şah hangi taşları alabilir?

Soru : 5 Soru : 6

Cevap: Cevap:

Beyaz şah, b5 karesinde bulunan fili alabilir. Ancak b7 karesinde bulunan atı alamaz. Çünkü, kale atı koruyor. Şahlar korunan taşı alamazlar. Siyah şah, Kale ve e4 karesinde bulunan atı alabilir. Beyaz şah, fili alamaz. Çünkü, fil f5 karesindeki at tarafından korunuyor.

Beyaz şah, a8 karesindeki kaleyi alabilir. Şah b8 karesindeki atı alamaz. Çünkü at kale tarafından korunuyor.Siyah şah, atı ve piyonu alabilir. Ancak fili alamaz. Çünkü fil at tarafından korunuyor.

R

40

TAŞLARIN GÜCÜ

Satranç oyununda 6 değişik taş vardır. Bu taşların hareketleri birbirinden farklıdır. Taşların gücü onların hareketlerine bağlıdır. Taşın hareket yeteneği arttıkça gücü de artar.

Gücü en az olan taş piyondur. Piyona 1 puan verilerek yapılan kuvvet sıralamasına göre:

R

41

ÖĞRENMEÖğrenme, bireyin çevresi ile etkileşimi sonucu kalıcı olan davranış

kazanmasıdır.Öğrenme planlı ve düzenli etkileşim sonucu olur. Eğitimde hedef, toplumun gelişimine katkı sağlayacak bireyi geliştirmektir. Öğretim sonucunda öğrencilerin kazanmasını istediğimiz davranışlar 3 başlık altında incelenir. Satranç derslerinde oranları değişmekle birlikte her üç kazanımı da görmek olasıdır.

1-Zihinsel kazanımlar2-Duyuşsal kazanımlar3-Bedensel kazanımlar

1-Zihinsel KazanımlarÖğretilen kavramlar, tanımlar ile ilgili bilgiler zihinsel kazanımlara ait

örneklerdir. Bilgi düzeyinde öğrenilen her şey zihinsel kazanımdır.Örnek: Pat konumunu bilmek, mat konumlarını bilmek zihinsel bir kazanımdır.

2-Duyuşsal KazanımlarÖğrencilere kazandırılan paylaşma, hoşgörü başkalarına karşı saygılı

olma gibi tutumlar duyuşsal kazanımlara örnektir. Yeterli bilgi düzeyi oluşmadan duyuşsal alandaki davranışları kazandırmak olası değildir. Çünkü bilmediğimiz bir nesneye olguya karşı herhangi bir sevgi, nefret korku gibi duygu hissetmemiz olası değildir. Dersin niteliğine göre duyuşsal kazanımlara verilen önem değişebilir. Sosyal bilgiler dersinde vatanını, ailesini arkadaşlarını sevme, büyüklerine karşı saygılı olma, yasalara uyma gibi duyuşsal alanla ilgili davranışları kazandırmak esastır.

Satranç derslerinde satranç ile ilgili zihinsel kazanımlar yanında, onların sosyal gelişimine katkı sağlamak amacıyla duyuşsal davranışlar kazanmasına olanak sağlamalıyız Çünkü, eğitimde amaç daha.iyi bir birey yetiştirmektir. Bunun için öğrencilerin sadece bilgi ile donatılmaları yeterli olmaz. Öğrencilerin duygusal gelişmelerine de katkıda bulunmalıyız.

Satranç dersleri anlatılırken paylaşma, hoşgörü, başkalarına karşı saygılı olmak, öğretmenlerini,vatanını sevmek, doğaya karşı duyarlı olmak gibi pek çok duyuşsal davranışın öğretilmesi gereklidir. Ancak satranç derslerinde özellikle üzerinde durmamız gereken konu centilmenliktir.

İyi bir satranç sporcusu olmanın yanında, başkalarına saygılı, kendi yeteneklerini iyi bilen, doğaya duyarlı, kendine güvenen, sorumluluklarını bilen, kendisi ve çevresi ile barışık, olayları objektif değerlendirebilen, mutlu bireyler yetiştirmektir.

42

Satranç ile yaşam arasında başka hiçbir oyunda bulunmayan benzerlikler vardır. Çünkü satranç yaşamın içinden çıkmış bir oyundur. Hayatta hep var olmuş ve hep var olacak mücadelenin tahtaya yansımasıdır. Milli takım eski antrenörü GM. Vasukov bunu “Satranç büyük hayatın küçük bir modelidir” diye tanımlamıştır. Çocuklarımıza yönelik mesajlarda bu modeli araç olarak kullanabiliriz.

Satranç için doğru olanın hayat içinde geçerli olduğunu unutmamalıyız. Satranç dersleri sırasında çocuklara verdiğimiz mesajların hayat içinde geçerli olduğunu bilmeliyiz.

Satranç derslerinde : Önce düşün sonra oyna. Bu satranç derslerinde öğrencilere yaptığımız bir uyarıdır. Ama bunun hayata dönük bir mesaj olabileceğini de bilmeliyiz. Piyonlar geri gitmez. Satranç dersinde verdiğimiz bir bilgi, ancak içinde hayata dönük pek çok mesajı sakladığını da bilmeliyiz. Zamanı iyi kullan.Satrançta sık kullandığımız bu uyarı sadece satranç için değil hayatın her alanı için geçerli bir uyarıdır. Plan yap.Öğrencilere yaptığımız bu uyarıda hayata yönelik önemli mesaj var. Bunlara benzer şekilde :

Durumu değerlendir. Kurallara uy. Rakibine karşı saygılı ol.

Biz bunu yapmasak bile bu mesaj oyunun yapısında zaten var. İstemesek te bu mesaj bir ölçüde alınacaktır. Satrancın eğitimdeki önemi büyük ölçüde buradadır. Ancak öğretmenlerin derinlerde duran amaçları açığa çıkarmak, onları daha anlaşılır bir şekilde çocuklara sunmak, satrançtaki uyarıları hayata yansıtmak gibi görevleri vardır. Satranç öğretmenleri bu uyarıları duyuşsal kazanımların sağlanmasının bir yolu olarak değerlendirilmesi gerekir.

3-Bedensel KazanımlarBir hareketin nasıl yapılacağını öğrenmek gibi bedenin kullanımı ile

ilgili kazanımlardır. Bazı derslerde bu kazanımın sağlanması diğer kazanımlara göre daha değerlidir. Keman çalmasını öğretmek için elin doğru pozisyon alması gerekir. Beden eğitimi dersinde takla atmasını beceri ile yapmak, bunu teorik olarak bilmekten daha önemlidir. Satranç dersleri verilirken öğrencilere kazandırmamız gereken bedensel kazanımlar vardır. Burada amaç hem satranç kurallarına hem de centilmenliğe uygun davranışları kazandırmak olmalıdır.

R

43

Örnek: Rok hamlesinin kurallara uygun bir şekilde yapılmasını sağlamak. Önce şahın tutulması satranç kuralları açısından önemlidir. Saat kullanımını kurallara ve centilmenliğe uygun olarak yapılması davranışını kazandırmak. Taş alışlarında centilmenliğe uygun davranmasını, piyon terfisinde ise centilmenliğe ve satranç kurallarına uygun davranışı kazandırmak. Öğrenme duyu organlara sayesinde olur. Bu nedenle elden geldiğince fazla duyu organını etkin hale getirmek gerekir. Öğretim böylelikle etkili, verimli, başarılı ve kalıcı olmaktadır. Genel olarak öğrenmede beş duyunun değişik oranlarda etkisi vardır. Görme duyusu % 83 , koklama duyusu % 3,5 , işitme duyusu ,% 11, dokunma duyusu % 1,5 ve tatma duyusunun etkisi % 1 olarak saptanmıştır.

Öğrenme İlkeleriÖğrenmenin daha kolay ve daha kalıcı olması için uyulması gereken

bazı ilkeler vardır.1-Öğrencinin eğitim sürecine etkin katılımını sağlamak. 2-Hedefler gerçekçi olmalı öğrencinin bunları benimsemesi öğrenmeyi olumlu etkiler.3-Öğrenci öğrenme sürecinde kendi durumunda bir gelişme gördüğü sürece başarılı olur.4-Başarısızlığa karşı en etkili yöntem, arka arkaya başarı getirecek etkinlikler düzenlemektir.5-Öğrenciyi güdülemek, yüreklendirmek öğrenme etkinliğini artırır.6-Öğrenme, öğrencinin öğrenme hızına göre ayarlanmalıdır.7-Pratik yapma ve ezberlemede tekrarın önemi büyüktür.8-Aralıklı ve farklı biçimlerde yapılan tekrar kalıcılığı artırır. İnsanlar kavramlar üzerinden düşünür. Çatal hamlesini bilen bir çocuğun tahtada çatal konumunu değerlendirmesi çok daha kolay olmaktadır. Bu çocuklara doğru örneklerle açıklanmalıdır. Örnek konumun seçimi önemlidir. Öncelikle konuyu anlatacak kişinin örneği çok iyi anlaması gerekir. Anlaşılmayan bir konunun anlatılması zordur.

ÖĞRETMEÖğretme, öğrenmeyi sağlayan faaliyetlerin hepsine öğretme denir.Öğrencilere istenilen davranışları kazandırma işlemine öğretme denir.Öğretme, bireyin bilgi, beceri, tutum ve değerlendirme gücünü geliştirmesini sağlama ve gerçekleştirmesidir. Öğretme dünyadaki en saygın işlerindendir.Öğretme, öğrenmekten daha zordur. Bu nedenle öğretme sanatından bahsedilir. İstenilen davranışlar öğrencilere öğretme yöntemleri ile kazandırılır. Bu amaç ile kullanılan pek çok öğretme yöntemi vardır.Bunlardan birinin diğerine üstün olduğunu söylemek doğru değildir.Her yöntemin üstün ve zayıf yönleri vardır.Bu nedenle tek bir yöntem yerine değişik yöntemler kullanılmalıdır.

R

44

ÖĞRETME YÖNTEMLERİ

Öğretme faaliyetlerinde kullanılan yöntemlerdiSatranç derslerinde kullanabileceğimiz başlıca öğretme yöntemleri:

Sunuş yolu ile öğretmeKeşif ( Buluş ) yolu ile öğretmeGösterip-yaptırma yolu ile öğretmeSoru-cevap yolu ile öğretmeDrama yöntemi

Öğretme yönteminin belirlenmesi Bir davranışın kazandırılmasında hangi yöntemin kullanılacağı belirleyen etkenler:

1-Öğretilecek konuya göre değişir.Örnek:Satrancın yararları anlatılırken sunuş yöntemi daha uygun olurken, vezir matı anlatılırken buluş yolu ile öğretme daha etkin olabilir.

2-Öğrencinin yaşına göre değişir.Bir konuyu 8 yaşındaki bir çocuk ile 20 yaşındaki bir gence aynı şekilde anlatamazsınız.Örnek: Atın hareketini büyüklere düz anlatım yöntemi ile öğretebilirsiniz. Ancak aynı konuyu çocuklara anlatırken gösterip- yaptırma yöntemi daha etkindir. Satrancın ilk derslerinde sunuş ve drama yöntemi daha çok kullanılırken daha ileri derslerde buluş yöntemi daha ağırlık kazanır.

3-Öğretmene göre değişir.Her öğretmenin uzmanlaştığı kendini daha başarılı bulduğu öğretme yöntemleri olabilir.Öğretmen bunlardan birini tercih edebilir.Örnek: Bazı öğretmenler drama yönteminde başarılıdırlar. Hemen her konuyu bu yöntemle anlatma becerisini gösterirler.

4-Öğrenci sayısına göre değişir. Kalabalık sınıflarda zorunlu olarak sunuş yöntemine daha ağırlık verilir.Sınıf mevcudu azaldıkça soru-cevap yöntemi ve tartışma yöntemi daha ağırlık kazanır. Kalabalık sınıflarda buluş ve drama yöntemini uygulamak zordur.

1-Sunuş Yolu ile Öğretme YöntemiSunuş yolu ile öğretme kavram ve genellemelerin açıklayıcı ve

yorumlayıcı bir yaklaşımla öğretme yoludur. Bu öğretme yöntemi öğretmen tarafından çok dikkatli bir şekilde düzenlemiş ve öğrenci tarafından alınmaya hazır bir duruma getirilmiş bilgilerin verilme sürecidir.

R

45

Bu öğretme yönteminde asıl faktör öğretmendir. Diğer bir deyişle öğretmen etkinliğin merkezindedir. Bu yaklaşımında işlenen derste bilgiyi sağlayan kavramlara ve genellemeleri sunan bunları açıklamaya yarayan örnekleri veren öğretmendir. Bu yaklaşımda; kavram ve genellemeler önce sınıfa verilir. Ardından bunu açıklayıcı örnekler sunulur. Konu yeterince anlaşılıncaya ve öğrencilerde anlamlı bir birikim oluşuncaya kadar örnekler verilmeye devam edilir.

Uygulama: Şah çekmek bir kavramdır. Öğretmen bu konuyu öğretirken sunuş yöntemini kullanabilir. Önce şah çekme kavramını anlatır. Bunlar ile ilgili örnekleri kendi verir.Bu yöntemi kullanan öğretmen diğer tekniklerden de yararlanabilir. Konunun daha iyi anlaşılması için soru-cevap tekniğinden yararlanılabilir.Örnek: Şah çekmeyi anlatan öğretmen konunu daha iyi anlaşılması için bu at şah çekebilir mi? Filin şah çekebilmesi için hangi hamleyi yapmalıdır? gibi sorular sormalıdır.Ardından bununla ilgili diğer örnekleri sunar. Dersin daha iyi anlaşılması için daha sonra gösterip yaptırma tekniğini kullanabilir.

Sunuş yolu ile öğretme tekniği yaygın olarak kullanılan etkili öğretme yöntemidir. Özellikle kavramların, öğretilmesinde etkin bir yöntemdir.Bu yöntemin olumsuz yönü öğrenciyi pasif kılması ve katılımsız dinleyici konumuna getirmesidir.İstenmeyen bu durumu ortadan kaldırmak için öğretmen bu yöntemi diğer öğretme teknikleri ile zenginleştirebilir.

Sunuş yolu ile öğretmenin aşamaları:Sunuş yolu ile öğretmede 3 temel aşama vardır.

Birinci aşama planlamadır. Öğrencilerin konu ile neleri anlaması, neleri yapabilir duruma gelmesi belirlenmelidir. Bu dersin sonunda öğrenci hangi davranışları kazanmalıdır? Böylece kazanımlar saptanmalıdır.

Örnek:Örnek olarak şah çekme konusunu ele alalım.Şah çekme konusunda öğrencilere şah çekme kavramı öğretilecek. Öğrenci tahta üzerine böyle bir durum varsa bunu gösterebilecek.Ayrıca konumda şah çekilebilecek hamleler varsa bunları tahtada gösterebilecek beceriye sahip olacak.

İkinci aşama uygulama aşamasıdır. Burada işlenmesi gereken konu ile ilgili kavramlar anlatılır. Öğretmen bu konu ile ilgili örnekler sunar. Örnekler kolaydan zora ve basitten karmaşığa doğru bir sıra izlemesi gerekir. Öğretmen örnekleri açıklarken diğer teknikleri kullanması ve bunlardan yararlanmasını bilmelidir.

R

46

Örnek:Şah çekme kavramı öğretmen tarafından anlatılır. Bunun önemi vurgulanır.Öğretmen bu şah çekme ile ilgili örnekleri panoda gösterir.Öğretmen yeni örnek sunar. Bu örnek ile ilgili sorular sorar. (At şah çekebilir mi? Fil şah çekmesi için hangi hamleyi yapmalıdır.) Bu soruların açıklanmasında soru-cevap ve tartışma tekniği kullanılır. Üçüncü aşama konunun pekiştirildiği ve değerlendirmenin yapıldığı aşamasıdır. Bu aşama konu ile ilgili alıştırmaların yapıldığı bölümdür. Bu alıştırmaların çözümünde soru-cevap, tartışma gibi teknikler kullanılmalıdır. Sunuş yolu ile anlatmada dikkat edilecek konular : Anlatılacak konular mantıklı bir sıra izlemesi gerekir. Örnek:Önce şah çekmek daha sonra açarak şah çekmek anlatılmalıdır. Öğretmen fazla konuşmamalıdır. Öğretmen fazla konuşursa öğrenci düşünmekten vazgeçer. Derse başlarken neyin öğretileceği açıklanmalıdır. Ardından niçin öğretileceği açıklanmalıdır. Neyi, neden öğreneceğini bilen öğrenci derse daha kolay katılır. Aynı zamanda öğrendikleri daha kolay akılda kalır. Öğretmen merkezli bir yöntem olması nedeniyle, öğrenci katılımını sağlamak amacıyla diğer tekniklerde kullanılmalıdır. Öğrenci soru sormaya özendirilmelidir.

Keşfetme (Buluş ) yolu ile öğretme yöntemi Verilen bilgiler yardımı ile daha fazla bilgiye ulaşmayı sağlayan öğretme yöntemidir. Keşfetme yöntemi ile öğretme öğrenci merkezlidir. Öğretmen rehber görevini üslenir. Öğretmen yeni bilgilere ulaşma olanaklarını hazırlar. Ancak bilgiye ulaşma öğrenci tarafından gerçekleştirilir. Buluş yolu ile öğretimin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için öğrencinin o konu ile ilgili temel kavramları bilmesi gerekir.

Örnek: Kale matı, buluş yolu ile öğretmeye uygundur. Ancak öğrencinin bu konu ile ilgili temel olan kalenin hareketi, şahın hareketi, şah çekme, mat ve opozisyon kavramlarının ne olduğunu bilmesi gerekir. Buluş yolu ile öğretim bir tüme varım yoludur. Öğrenci burada sağladığı kazanımları diğer alanlarda da gösterebilmelidir. Diğer bir anlatımla öğrenci bu kazanımlarla genelleme yapabilmelidir.

Örnek : Beyaz kale ile mat yapmasını öğrenen bir çocuk, siyah kale ile veya başka bir konumda da mat yapmasını bilmelidir. Öğretmenin yönlendirici rolü başarıda önemlidir. Buluş yolu ile öğretmede, öğrenciler örnekleri inceleyerek kavram ve genellemelere ulaşırlar. Öğrencilerin örnek üzerinde gerekli işlemleri yapması sağlanmalıdır. Bu işlemler ile ilgili sorular öğrencilere sorulmalıdır.

R

47

Örnek:Kale matında öğretmen hangi hamleyi yaparsınız? Bu hamleyi niçin yaptın gibi sorular sormalıdır.Bu yöntemde öğretmen ipucu hariç açıklamalarda bulunmamalı sadece yol gösterici olmalıdır.Öğretmen konunun başka alanlara kaymasına izin vermemeli; böyle bir durumla karşılaşırsa 'bizim konumuz o değil ' uyarısı ile konuyu toplamasın bilmelidir.

Vezir matının buluş yolu ile anlatımı Vezir matının bu yöntem ile anlatılabilmesi için öğrencinin bazı temel bilgileri öğrenmiş olması gerekir. Bu nedenle vezir matı ilk ele alınacak konulardan biri olmamalıdır.Vezir matı için gerekli temel bilgiler:1-Vezirin hareketi2-Şahın hareketi3-Şah çekme4-Mat yapma5-Vezir matının tahtanın kenarında gerçekleşebileceğini bilmelidir. Vezir matının buluş yolu ile anlatımı ancak bu temel verilerin öğretilmesinden sonra olasıdır. Bu bilgilerin verilmesinden sonra öğretmen uygun bir konumu panoya yerleştirir. Öğrencilerde önlerindeki tahta üzerinde konumu oluştururlar. Öğretmen vezir ile mat yapmak için nasıl oynanması gerektiği sorar. Öğrenciler kendi bilgilerine göre mat yapmaya çalışırlar. Öğretmen birkaç dakika bekledikten sonra hangi hamlenin yapılması gerektiğini, bunun nedenini sorar. Ne yapılması gerektiği konusunda ipucu verebilir.Mat yapmasını başaran öğrenciye pekiştireç verir. Öğretmen daha sonra bu matı kendisi yaparak öğrenmeyi daha kalıcı kılar. Bu arada gerekli açıklamaları yapar. Öğretmen bu konu ile ilgili alıştırmaları sorar. Öğrencilerden bunları çözmelerini ister. Alıştırmaların çözümü sırasında öğretmen rehber görevini üslenir. Onları konu ile ilgili sorular ile yönlendirir. Bu yöntemin en iyi yönlerinden biri de öğrencilerin sosyal gelişimine katkıda bulunmasıdır. Bu yöntemde öğrenci soru sormasını, kendini ifade etmesini öğrenir. Öğrenci başarılı olduğunu gördükçe kendine olan güveni artar. Buluş yöntemi ile öğrenme modeli problem çözme becerilerinin geliştirilmesi için uygun bir modeldir. Bu modelde doğuştan var olan merak ve başarma gibi iç motivasyonlardan yararlanılması önerilir. Bu eğitim modelinde iç motivasyon sağlayan bu etkenlerden yararlanılır. Öğretmen, öğrenciyi başarma duygusunu tadabileceği problemlere yöneltmelidir. Öğrencinin yanlış yola gitmemesi için yönlendirilmelidir. Öğrenci çözüme doğru adım adım kendi buluşları ile ulaşmalıdır.

R

48

Öğrencinin, öğrenmeye hazır olmasını sağlamak amacıyla merak ve başarı gibi iç güdüleri kullanılmalıdır. Öğrencinin merak duymasını sağlamak üzere sorulan problemler aşırı zorluktan dolayı bir bezginlik veya aynı şeylerin tekrarından dolayı bir bıkkınlık oluşturmamalıdır. Verilecek problemler genel hedefe uygun olmalıdır. Seçilen sorular çocuğun zihinsel gelişimine uygun olmalıdır. Problemde ne istendiği net bir şekilde belirtilmelidir.

Her sorudan sonra uygun bir süre verilmelidir. Öğretmen bu soru ile bir belirsizlik durumu oluşturulur. Belirsizlik insan oğlu için rahatsızlık veren bir durumdur. İnsan oğlu bu durumu anlama ve sorunu çözmenin yollarını arar. Bu insan oğlunun doğal bir tepkisidir. Bunu oluşturan merak ve başarma iç güdüleridir. Öğrencinin merak ve başarma iç güdülerinden yararlanarak bu problemi çözmesi istenir. Öğrenme sürecinde verilecek ödüllerin nitelik ve sıklığı belirlenmelidir. Öğretmenin görevi sürekli pekiştireç dağıtmak olmamalıdır. Öğrencinin kendi kendisini değerlendirebilecek duruma gelmesine yardımcı olmalıdır. Satranç derslerinin ilk günlerinde sunuş tekniği daha çok kullanılan bir yöntemdir. İlerleyen derslerle birlikte buluş yöntemi kullanımı artar.

Gösterip-Yaptırma Yöntemi

Hiçbir öğretim yöntemi tek başına tüm derslerin öğretilmesinde yeterli değildir. Bir öğretme yöntemi ile öğrencilerin tüm öğrenim gereksinimlerini karşılamak olası değildir. Özellikle uygulama ve hareket ile ilgili kazanımların sağlanabilmesi için gösterip-yaptırma yöntemi tercih edilmesi gereken etkin bir yöntemdir. Bir beceriyi kazandırmanın en etkili yolu onun uygulamasını yapmaktır. Uygulayarak öğretmek anlatmaktan daha kolaydır.

Bu yöntemde eylem en olgun şekli ile öğretmen tarafından yapılır. Öğretmen uygulamayı yaparken gerekli açıklamaları yapar. Daha sonra öğrencilerin aynı becerileri tekrarlaması istenir.

Satranç derslerinde kullanımı: Gösterip yaptırma yönteminin satranç derslerinde geniş bir kullanım

alanı vardır. Özellikle centilmenliğe uygun davranışların öğretilmesinde en etkin yöntemdir. Taş alma ve piyon terfi gibi hamlelerin gerek satranç kurallarına gerekse centilmenliğe uygun olarak nasıl yapılması gerektiğini en iyi açıklayan öğretme yöntemidir.

Taşların hareketlerini öğretmek için de bu yöntem etkilidir. Örneğin at hamlesini öğretilmesinde; öğretmenin tercih edebileceği en etkili yöntem bu uygulamayı tahta üzerinde yapmasıdır.

Rok hamlesini öğretmenin en kolay yolu gösterip-yaptırmadır.

R

49

Bu yöntem adından da anlaşılacağı gibi iki aşamalıdır.Birinci aşama gösterme, ikinci aşama ise yaptırmadır.

Gösterme tekniği :Bu teknikte zihinsel ve bedensel becerileri kazandırmak için öğretmen

hedef davranışı basamaklarına göre en mükemmel şekilde yapar. Gerekli zamanlarda uygun açıklamalarda bulunur. İşleme ait basamaklar tahtaya yazılır. İşlem daha iyi anlaşılması için tekrar edilir.

Örnek-1Taş alma konusu anlatılırken, öğretmen bu eylemi tahtada (panoda ) gösterir. Bu konudaki basamakları belirtir.Kalenin taş alması:Kale c4 karesinde bulunuyor.1-Kale yatay yolda giderek siyah fili alabilir. 2-Kale aldığı taşı tahta dışına çıkartır.3-Kale aldığı taşın bulunduğu kareye yerleşir.

Örnek-2Öğretmen rok hamlesini yaparken gerekli açıklamaları yapar. İşleme ait basamakları belirtir.1-Kısa Rok (Küçük Rok): Şah kanadında yapılan rokdur.1.Siyah şah rok yapmak amacıyla kaleye doğru iki kare ilerler. 2.İki kare ilerleyen şah e8 karesinden g8 karesine gelir. 3.Kale şahın üzerinden atlayarak şahın yanına konur. 4.Kale h8 karesinden f8 karesine gelmiştir. Yaptırma tekniği:

Gösterme tekniğinde yapılması istenen beceriler öğrencilerin her birine yaptırılmalıdır. Öğretmen her bir öğrenciyi denetim altında tutmalı yanlışlar hemen düzeltilmeli hareketin doğrusu hemen gösterilmelidir. Doğru davranışın öğrenci tarafından yapılması istenmelidir. Çünkü yanlış kazanılan bir davranışı sonradan düzeltmek zordur. Rok hamlesinde önce kaleyi tutmak. Bu yanlış uygulama ilerde önemli sorunlara neden olabilir. Öğretmen bu tür yanlışları görüldüğü anda düzeltmelidir.

Gösterip-yaptırma tekniğinde uyulması gereken ilkeler:1-Kazandırılacak davranış öğretmen tarafından en olgun şekli ile yapılmalı gerekli açıklamalar ve yinelemeler yapılmalıdır.2-Her öğrenci gösterilen davranışı gördüğü ve anladığı biçimde yapmalıdır. Yanlışlar öğretmen tarafından anında düzeltilmelidir.3-Uygulamalarda her bir öğrencinin beceriyi yapıp, uygun sayıda tekrarlaması olanak verilmelidir. Tekrar etme öğrenilen becerinin kalıcılığını sağlar.4-Becerinin ortaya çıkması için bütün basamaklar sırasıyla belirtilmelidir.Gerekirse öğrencilerden not tutması istenmelidir.5-Öğrencilerin derse katılımı sağlanmalıdır. Öğrencilerin hepsinin istenen uygulamayı yapması istenmelidir.

R

50

Özellikleri

Gösteri öğretmen merkezli, yapma işlemi de öğrenci merkezlidir.

Daha çok öğrencilerin psiko-motor becerileri kazanmasında etkilidir.

Öğrenciler becerilerini yaparak ve yaşayarak geliştirir, öğrenir. Sınırlılıkları: 1. Kazandırılacak beceriler önce öğretmenler tarafından yapılarak öğrencilere gösterilmeli.2. Her öğrenciye istenilen beceriyi kazanması için yeterli zaman ve tekrar yapma şansı verilmeli.3. Gösteri anında kullanılacak şema, grafik, slayt ve film gibi araç gereçler önceden hazırlanmalı.4. Beceriler sırayla ve aşamalı olarak öğretilmeli, bir beceri tam öğrenilmeden diğerine geçilmemeli.5. Öğrencilere önce basit, kolay ve yapabilecekleri işler yaptırılmalı.

Soru-cevap yöntemi (Teknik )

Sınıf etkinliklerinde soru sorulması ve cevap verilmesi yolu ile tartışmanın yürütüldüğü bir öğretme yöntemidir. Bu yöntem düşünmeyi ve konuşmayı özendirmesi nedeniyle önemli bir yöntemdir. Ayrıca anlatılan konuların daha iyi anlaşılmasına katkı sağlaması nedeniyle oldukça kullanışlıdır.

İyi bir sorunun özellikleriSoru öğrencinin anlayabileceği bir dille ifade edilmeli. Soru açık, basit ve anlaşılır olmalı.Soru sormanın amacı güdüleme olmalı. Yeni bir bilginin oluşmasını sağlamalıdır.Öğrencinin yanıtlayamayacağı güçlükte bir soru sorup onu utandırmamalı.Çok kolay soru ise zaman kaybına neden olup, kazanımı olmayacağından sorulmamalıdır.

Soru sorma tekniğiÖğretmen soruyu hoş bir tavırla, samimi bir konuşma ile sormalıdır. Öğrenci soruyu cevaplandıramazsa veya yetersiz kalırsa anlayış ile karşılamalı küçük düşürücü davranışlardan kaçınmalıBütün sınıfı ilgilendirecek sorular sorulmalı öğrencilere düşünmeleri için yeterli süre tanınmalı Her öğrenciye olabildiğince eşit sayıda soru sorulmalıSınıfı dikkatli ve ilgili tutmak için ilgi çekici düşündürücü sorular sorulmalıdır. Cevabı tek kelimelik olan (evet- hayır ) sorulardan kaçınılmalıdır. İlgisiz öğrencilerin dikkatini çekmek amacıyla soru direk isme hitap edilerek yapılabilir.

R

51

Soru-cevap yönteminin üstün yönleri:Soru cevap yöntemi düşünmeyi özendirir.Açıklanması gereken konular açıklığa kavuşur.Öğrencilerin yorumlama yeteneklerini geliştirir.Akılda tutmak kolaylaşır.Öğrencinin sosyal gelişimine katkı sağlar.

Soru cevap yönteminin eksik yönleri:Öğrencilerin ilgisini çekmek ve bunu sürdürmek zordur.Yetenek düzeyi düşük olan öğrencilerin soru ve cevapları anlaması ve onlardan bir kazanım sağlamaları sınırlıdır.Soru ve cevap yöntemi diğer yöntemler ile desteklenmezse konunun anlaşılması zorlaşır. Satranç derslerinde soru-cevap yöntemini bir dersin anlatımından çok o dersin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olması için kullanabiliriz. Bu amaçla bu tekniğin satranç derslerinde kullanım alanı geniştir.

Uygulaması: Taşların hareketi anlatıldıktan sonra konunun daha açıklığa kavuşması için soru-cevap tekniği kullanılmalıdır. Taşların kaç kareye gidebilecekleri, belirtilen kareye neden gidemeyeceği gibi sorular sorulabilir.Örnek:Taş değiş imler inde hangi taş değiş imler i yapı labi l i r. Bu taş değişimi iyi midir? Nedenlerini açıklayınız gibi sorular yöneltilebilir.

Dramatizasyon

Dramatizasyon öğretme sistemleri arasında son yıllarda sıklıkla yer alan bir öğretme yöntemidir. Dramanın sözlük anlamı “bir şey yapmak anlamına gelir.” Bu yöntemin eğitimde kullanımı bir olayın bir durumun oyunlaştırılması şeklinde olur.

Drama, dramatizasyon sosyal hayat içinde ortaya çıkabilecek çeşitli olayları veya bir durumu öğrencilerin oyuncu olarak katıldıkları çeşitli sahneler içinde ortaya koymak ve dersi bunun üzerine bina etmek demektir.

Uygun konular seçildiğinde her düzeyde ve her derste uygulanabilir. Özellikle satranç başlangıç derslerinde tercih edilebilir. Taşların dizilişi, hareketi, taş isteme, taş alma.şah çekme ve mat başlıca kullanım alanları olabilir.

İnsan hayatında hayal gücünün en hür ve yaşama hakim olduğu dönemler, çocukluk dönemleridir. İnsanlar, hayatlarındaki en iyi tiyatro oyunculuğunu çocukluk dönemlerinde yaparlar. Her çocuk mükemmel bir tiyatro oyuncusudur. Örneğini bir kere gördükten sonra oynayamayacağı rol yoktur. İnsan büyüdükçe rol oynama alanlarını daraltmaya başlar. Dolayısıyla eğitim-öğretim sırasında da çocukların bu özelliğinden faydalanmak gerekir.

R

52

Drama metodu, çocuk hayatında çok önemli bir yer tutan oyun yeteneğinin kontrollü bir şekilde eğitim hayatına aktarılması demektir. Bu metodu iyi kullanmak için öğrencilerin bilgisi kadar yaratıcılıkları da çok önemlidir.

Öğrencilerin bir kısmı aktif olarak rol alırken diğerleri seyirci konumundadır. Etkinliğe ne kadar çok öğrenci katılırsa istenen sonuç o denli fazla olur. Seyirci konumundaki öğrenciler sadece izler durumda olsalar bile algılama olanağı buldukları için öğrenme değeri fazladır. Dramada rol alan öğrenciler hem yaşama hem de yapma durumundadır. Bu özelliğinden dolayı drama “yaparak yaşayarak öğrenme” yöntemidir. Drama yöntemi öğrenci merkezli olmasına rağmen öğretmenin rolü fazladır. Öğretmen yönetmen konumundadır. Öğretmenin bu konudaki becerisi dramanın başarısında belirleyici rol oynar. Çocuk dramatize ettiği bir konuyu oynarken konunun gerektirdiği el, yüz hareketleri, duyguları ve düşünceleri oyuna yansıtır. Dramada karakterler gerçeğine uygun olmak zorundadır.Şah rolünü oynayan çocuk şah gibi davranırken, piyon ise piyona özgü tavırları sergilemelidir. Eğer olanak varsa oyun kostüm ve müzikle zenginleştirilebilir. Bu şekilde dersin kalıcılığı ve sanatsal yönü artırılır.

Yararları:Öğrenciler rol oynama içinde kendi duygu ve düşüncelerini daha rahat ifade etme imkânı bulabilirler. Başkaları ile daha rahat ilişki kurma becerileri geliştirirler. Öğrencilerin dinleme ve konuşma becerileri gelişir.Kişinin kendine olan güvenini artırır. Kalıcı öğrenmeler sağlar.

Sınırlılıkları :Öğretmenin yaratıcı drama eğitimi almış olmasını gerektiriyorKalabalık sınıflarda uygulanırken sorunlar yaşanabilir. Öğrencilerin temel iletişim becerilerin gelişmiş olması gerekir. Satranç öğretiminin en zor olduğu dersler başlangıç dersleridir. Öğretmenleri en fazla bu dersler zorlar. Çünkü bu dönemde öğretmenin satrancı öğretmek kadar onu sevdirmek gibi bir görevi daha vardır. Öğretmen bu dönemi başarılı bir şekilde atlatırsa bundan sonrası nispeten daha kolaydır. Bu dönemde öğretmen konuların daha iyi anlatabilmek ve satrancı sevdirebilmek için değişik etkinliklerde bulunması ve bunları en iyi bir şekilde uygulaması gerekir. Bunun için öğrencilere ilginç gelecek değişik etkinlikler yapmalıdır. Bu dönem mat konusuna kadar devam eder. Mat konumundan sonra öğretmen etkinliklerini satranç tahtası üzerinde yapabilir. Öğretmen bu derse gelinceye kadar öğrencilerde satranca karşı bir sevginin oluşmasını sağlamalıdır. Bu nedenle mat konusu satranç öğretiminde eşik bir konudur.

R

53

54

TAŞLARIN DİZİLİŞİ

Oyuna başlamadan önce taşlar tahta üzerine nasıl yerleştirilir? Önce bunu öğrenelim. Beyazların taşları tahtanın 1. ve 2. sırasına, siyah taşları ise 7. ve 8.sırasına yerleştirilir.

Piyonların dizilişi: Beyazın 8 adet piyonu tahtanın 2.sırasına yerleştirilir.Siyahın 8 adet piyonu tahtanın 7.sırasına yerleştirilir.

Kalelerin dizilişi: Beyazın kaleleri 1.sıradaki a1 ve h1 karelerine konur.Siyahın kaleleri 8.sıradaki a8 ve h8 karelerine konur.

Atların dizilişi: Beyazın atları b1 ve g1 karelerine konur.Siyahın atları b8 ve g8 karelerine konur.

Fillerin dizilişi: Beyazın filleri c1 ve f1 karelerine konur.Siyahın filleri c8 ve f8 karelerine konur.

Vezirlerin dizilişi:Beyazın veziri d1 karesine konur.Siyahın veziri d8 karesine konur.

Şahların dizilişi:Beyazın şahı e1 karesine konur.Siyahın şahı e8 karesine konur.

Önemli!!

Taşların dizilişinde şah ve vezirin yerine dikkat edilmelidir. Vezir kendi rengindeki kareye yerleştirilir. Yani oyunun başlangıcında beyaz vezir beyaz karede bulunur. Siyah vezir ise siyah kareye konur.

R

55

TAŞ İSTEMEK Oyuncunun, rakip taşı alabileceği bir hamle yapmasıdır. Bu hamle ile oyuncu, rakip oyuncudan taş almak ister. Bu hamleye taş isteme denir.

Fil a4 karesinde bulunuyor. Fil yaptığı hamle ile c2 karesine geliyor. Bu hamle ile fil, atı almak istiyor. Filin bu hamlesine taş isteme hamlesi denir.

Kale yaptığı hamle ile b1 karesine geliyor. Bu hamle ile kale, fili almak istiyor. Taş almak için yapılan bu hamleye taş isteme hamlesi denir.

R

56

Taş alma tehdidi: Bir taşın, rakip bir taşı istemesine taş alma tehdidi denir.

Vezir f2 karesinden b2 karesine oynuyor. Vezir yaptığı bu hamle ile kaleyi almak istiyor. Bir taşın, rakip bir taşı istemesine taş alma tehdidi denir.İstenen taş tehdit altındadır.Bu nedenle :Vezir; kaleyi tehdit ediyor. Kale; vezir tarafından tehdit ediliyor.

At f2 karesinden g4 karesine oynuyor. At yaptığı bu hamle ile veziri almak istiyor. İstenen taş ise tehdit altındadır.Bu nedenle:At, veziri almak ile tehdit ediyor. Vezir ise at tarafından tehdit ediliyor.

R

57

Fil, atı istemek için hangi kareye oynamalıdır?

At, kaleyi hangi karelerden isteyebilir?

Piyonun, atı istemesi için hangi hamleyi yapmalıdır?

Kale, atı hangi karelerden isteyebilir?

Soru : 1 Soru : 2

Soru : 3 Soru : 4

Cevap: Cevap:

Cevap: Cevap:

A t k a l e y i c 4 v e d 5 karelerinden isteyebilir.

Filin atı isteyebilmesi için e6 karesine oynaması gerekir.

Piyon atı istemesi için d4 karesine oynamalıdır.

K a l e , a t ı f 2 v e b 6 karelerinden isteyebilir.

ALIŞTIRMALAR

58

Vezir, fili hangi karelerden isteyebilir?

Şah, atı istemek için hangi kareye oynamalıdır?

Soru : 5 Soru : 6

Cevap: Cevap:

Vezir, fili d6, d7, d8, c5 e 5 , g 5 k a r e l e r i n d e n isteyebilir.

Şahı atı isteyebilmesi için b3 k a r e s i n e o y n a m a s ı gereklidir.

Piyon, kaleyi ve atı istemek için nasıl oynamalıdır?

Soru : 7

Cevap:

Piyon, kaleyi istemek için e4 karesine, atı istemek için e3 karesine oynamalıdır.

Kale, fili ve atı istemek için

Soru : 8

Cevap:Kale, fili istemek için e7 veya g2, atı istemek için f7 v e y a g 6 k a r e s i n e oynamalıdır.

R

ŞAH ÇEKMEK Şah çekme, oyuncunun rakip şahı isteyen bir hamle yapmasıdır. Bu hamle ile oyuncu, rakip şahı tehdit eder. Bu hamleye şah çekmek denir. İstenen şah tehdit altındadır.

Beyaz vezir b1 karesinde bulunuyor. Vezir b1 karesinden b8 karesine oynuyor. Bu hamle ile vezir, siyah şahı istiyor. Vezirin, şahı isteyen bu hamlesine şah çekmek denir. Beyaz vezir ile şah çekmiştir. Siyah şah tehdit altındadır.

Beyaz fil c1 karesinde bulunuyor. Fil c1 karesinden a3 karesine oynuyor. Bu hamle ile fil, siyah şahı istiyor. Filin, şahı isteyen bu hamlesine şah çekmek denir. Beyaz fil şah çekmiştir. Siyah şah tehdit altındadır.

Vezir hamlesinden önce Vezir hamlesinden sonra

Fil a3 hamlesinden önce Fil a3 hamlesinden sonra

R

59

Beyaz fil şah çekmek için hangi kareye oynamalıdır?

Siyah at hangi karelerden şah çekebilir?

Beyaz vezir hangi karelerden şah çekebilir?

Siyah kale hangi karelerden şah çekebilir?

Soru:1 Soru: 2

Soru :3 Soru:4

Cevap: Cevap:

Cevap: Cevap:

Beyaz fil, şah çekmek için c4 karesine oynamalıdır.

S i y a h a t , e 2 v e e 6 karelerinden şah çekebilir.

Beyaz vezir a3, b4, b7, e2,e5 ve g7 kareler inden şah çekebilir.

S i y a h k a l e a 4 v e e 8 karelerinden şah çekebilir.

ALIŞTIRMALAR

60

Beyaz oyuncu, şah çekmek i ç i n h a n g i h a m l e y i yapmalıdır?

Beyaz oyuncunun şah ç e k m e h a m l e l e r i n i gösteriniz.

Soru:5

Soru:7Soru:6

Cevap:

Cevap: Cevap:

Beyaz oyuncu şah çekmek için piyonunu e4 karesine ilerletmelidir.

Beyaz oyuncunun şah çekme hamleleri:Vezir ile a8, a4, e6, g8 ve f7 karelerinden, Kale ile h8 karesinden, fil ile b5 ve h5 ka re l e r inden a t i l e d6 karesinden, piyon ile f7 karesinden şah çekebilir.

S iyah oyuncunun ş ah ç e k m e h a m l e l e r i n i gösteriniz.

S iyah oyuncunun şah çekme hamleleri:Vezir ile h6, g5, g3, g1 e5 ve d4 karelerinden, kale ile h3 ile e1 karelerinden, fil ile c5 ve g5 karelerinden at ile d1 ve piyon ile d4 karesinden şah çekebilir.

R

61

TEHDİT ALTINDAKİ ŞAH

Şah, rakip oyuncu tarafından isteniyorsa tehdit altındadır. Şahı, rakip tarafından istenen oyuncunun 3 seçeneği vardır.

1- Şah emniyetli bir kareye gidebilir.

2- Şah çeken taş alınabilir.

3- Şah ile şah çeken taş arasına taş konabilir.

Eğer bunların hiçbiri işe yaramıyorsa şah mat olmuştur.

1-Şah emniyetli bir kareye gidebilir : İstenen şah mat olmamak için bu tehditten kurtulmalıdır. Eğer şah tehditten kurtulamazsa mat olur. Şahın tehditten kurtulmasının bir yolu da emniyetli bir kareye gitmesidir.

Kale, şah çekiyor. Şah tehdit altında bulunuyor. Şah, emniyetli bir kare olan g7 karesine gidiyor. Bu hamle ile şah istekden kurtuluyor.

R

62

2-Şah çeken taş alınabilir : Şah tehdidinden korunmanın bir yolu da şah çeken taşın alınmasıdır. Bu taşın alınması ile şah bu tehditten kurtulur.

Beyaz fil, şah çekiyor. Siyah şah tehdit altında bulunuyor. Siyah, şah çeken fili alarak bu tehditten kurtuluyor.

Atın fili almasından sonra

Siyah vezir şah çekiyor. Beyaz şah tehdit altında bulunuyor. Bu tehditten korunmak için vezirin yolu kapanmalı. Beyazın bunu başarabilecek tek taşı fildir. Beyaz filini f1 karesine oynuyor. Böylece vezir ile şah arasındaki yol kapanıyor. Bu hamle ile şah tehditten korunmuş olur.

3-Şah ile şah çeken taş arasına taş konabilir : Şah ile şah çeken taş arasına taş konabilir. Şah tehdidinden korunmanın 3. yolu bu yolun kapanmasıdır.

Atın fili almasından önce

R

63

Siyah kale şah çekiyor. Beyaz nasıl oynamalıdır?

Siyah kale şah çekiyor. Beyaz nasıl oynamalıdır?

Soru : 2Soru :1

Soru : 3 Soru :4

Cevap:Cevap:

Cevap:Cevap:

Beyaz vezir, şah çekiyor. Siyah nasıl oynamalıdır?

Siyah şah, gidebileceği tek emniyet l i kare olan h7 karesine oynamalıdır.

Beyaz vezir, şah çekiyor. Siyah nasıl oynamalıdır?

Siyahın yapabileceği zorunlu hamle veziri g7 karesine oynamaktır.

Beyaz, atını a3 karesine oynamalıdır.

Beyaz, atını g1 karesine oynamalıdır.

ALIŞTIRMALAR

64

Beyaz fil, şah çekiyor. Siyah nasıl oynamalıdır?

Beyaz kale, şah çekiyor. Siyah nasıl oynamalıdır?

Soru : 5 Soru : 6

Cevap: Cevap:

Siyah şah, fili almalıdır. Siyah fil , beyaz kaleyi almalıdır.

Beyaz oyuncu şah çekiyor. S i y a h o y u n c u n a s ı l oynayabilir?

Soru : 7

Siyah oyuncu;1-Atı d6 karesine oynayıp, kalenin yolunu kapayabilir.2 - Ş a h ı e 7 k a r e s i n e oynayabilir.3-Fil ile şah çeken kaleyi alabilir.

Cevap:

R

65

MAT Tehdit altındaki şah kendini savunamıyorsa şah mat olmuştur. Mat yapan taraf oyunu kazanır.

Beyaz kale şah çekiyor.1-Şahın gidebileceği emniyetli bir kare yok.2-Siyah oyuncu, şah çeken kaleyi alamıyor.3-Kale ile şahın arasını her hangi bir taş ile kapamak olanaksız.Siyah MAT oldu. Beyaz mat yaptı.

Siyah vezir şah çekiyor.1-Şahın gidebileceği emniyetli bir kare yok. g2 karesini fil tehdit ediyor.2-Beyaz oyuncu, şah çeken veziri alamıyor.3-Beyaz oyuncunun, vezir ile şahının arasını kapaması olanaksız.Siyah MAT yaptı.

1-Şahın gidebileceği emniyetli bir kare yok.a8 ve b7 karelerini fil tehdit ediyor. 2-Siyah oyuncu, şah çeken atı alamıyor.3-At ile yapılan şah çekmelerde at ile şah arasını kapamak olanaksızdır. Çünkü atın diğer taşların üzerinden atlama özelliği vardır.Siyah MAT oldu.

Beyaz at şah çekiyor.

R

66

MAT KONUMLARI Mat konumu bir veya daha çok taşın yaptığı tipik matlardır. Satranç oyununda pek çok mat konumu vardır. Oyuncuların bunları bilmesi yararlıdır. Çünkü oyun içinde benzer konumlar oluşabilir.

Koridor matıŞahın kaçabileceği hiç bir kare yok

Arap matıŞah kaleyi alamıyor. Çünkü at kaleyi koruyor.

Anestezi matıKale şah çek iyo r. Şah ın kaçabileceği d7 ve f7 karelerini at kontrol ediyor.

Apolet matıAt şah çekiyor. Şahın kaçabileceği hiç bir kare yok.

R

67

Sideboard matı Boden matı

Blackburn matı Domiano matı

Lolli matı Guerdion matı

R

68

BİR HAMLELİK MATLAR

Fxh7 #

Kh1#

Kd8#

Kh1#

Fa6#

Vc6#

R

69

Vh7# Af7#

Ag6# Kd8#

Vf7# Vh5#

R

70

İKİ HAMLELİK MATLAR

Boğmaca matı Beyaz vezi r i g8 kares ine oynayıp, şah çekiyor. Siyah,kale ile almak zorunda. Beyaz daha sonra atı f7 karesine oynayıp, mat yapıyor.

İki hamlelik koridor matıBeyaz vezir c8 karesine oynayıp şah çekiyor. Siyah kale, veziri almak zorunda. Beyaz kale ile kaleyi alıp mat yapıyor. Beyaz ilk hamlesinde vezir yerine kale c8 hamlesi de oynayabilir.

İki hamlede arap matıBeyaz önce at ile f6 karesinden şah çekiyor. Siyah şah, h8 karesine kaçmak zorunda kalıyor. Beyaz kale h7 piyonunu alarak mat yapıyor.

İki hamlelik apolet matıBeyaz vezir ile c8 karesinden şah çekiyor. Siyah zorunlu olarak fil ile veziri alıyor. Beyaz daha sonra atı f7 karesine oynayıp mat yapıyor.

R

71

S i y a h o y u n c u n u n i k i hamlelik matını gösteriniz.

Beyaz oyuncu iki hamlede nasıl mat yapar ?

Beyaz oyuncu iki hamlede nasıl mat yapar ?

Soru : 1 Soru : 2

Cevap:

Cevap:

Cevap:

Soru : 3

Siyah oyuncu önce vezir ile b1 karesinden şah çeker. Beyaz kale ile veziri almak zorunda, daha sonra siyah atı c2 karesine oynayıp mat y a p a r. B u t i p m a t l a r a boğmaca mat denir.

Beyaz oyuncu önce at ile h6 karesinden şah çekmelidir. Siyah şah zorunlu olarak h8 karesine gidecektir. Beyaz daha sonra d4 karesinden fil ile şah çekerek siyahı mat eder.

Beyaz oyuncu önce c4 k a r e s i n d e n f i l i l e ş a h çekmelidir. Siyah şahın gidebileceği tek kare h8 karesidir. Beyaz daha sonra fil ile c3 karesinden şah çekerek mat yapar.

ALIŞTIRMALAR

72

S i y a h o y u n c u n u n i k i hamlelik matını gösteriniz?

Soru :4

Beyaz oyuncu iki hamlede nasıl mat yapar ?

Cevap:

Beyaz vezir ile f8 karesinden şah çeker. Siyah kale ile beyaz veziri alır. Daha sonra beyaz kale ile siyah kaleyi alarak mat yapar.

Soru : 5

Soru : 6

Cevap:

Cevap:

Siyah oyuncu mat yapmak amacıyla bir hazırlık hamlesi yapmalıdır. Bu nedenle siyah v e z i r i h 3 k a r e s i n e oynamalıdır. Bu hamle ile siyah hem h2 hem de g2 karesinden mat yapmak istiyor. Beyazın bu plana karşılık yapabileceği bir savunma yok.

Beyaz oyuncu iki hamlede nasıl mat yapar ?

Beyaz ilk hamlesinde kale ile d7 karesinde bulunan siyah piyonu alarak şah çeker. Siyah şahın gidebileceği tek emniyetli kare c8 karesidir. Beyaz a1 karesindeki kale ile c1 karesinden şah çekip, mat yapar.

R

73

BASİT MATLAR1-MERDİVEN MATI

En kolay matlardan biridir. İki kale veya bir kale ve bir vezirle yapılır. Şahın yardımına da gerek yoktur. Kaleler devamlı şah çekerek şahın kenara gitmesi sağlanır. Merdiven matının olabilmesi için rakip şah tahtanın kenarına sürüklenmelidir. Rakip şah, satranç tahtasının herhangi bir kenarında

1.Kh5+Beyazın amacı şahı 8 yatayda sıkıştırmak. Kaleler devamlı şah çekerek, şahın son yataya gitmesi sağlanıyor. Merdiven matının olabilmesi için rakip şah tahtanın kenarına sürüklenmelidir. 1..Şb6 2.Kg6+ Şc7 3.Kh7+ Şd8 Beyaz amacına ulaştı. Rakip şahı tahtanın kenarına sürükledi. Şimdi oyunu bitirici hamle yapmalı.4.Kg8 # Siyah şahın yapabileceği hiçbir şey yok. Siyah mat oldu.

R

74

TEMBEL MATI Satrançta en kısa mat, 2 hamlede yapılan mattır. Genellikle satranca yeni başlayanların oyunlarında rastlanır. Satranç bilgisi oldukça az olanlar bu türden matlara kolayca düşerler. Bu nedenle 2-3 hamlelik mat şekline “Tembel matı” adı verilmiştir. 1.f3? e5

2.g4?? Vh4+ Mat.

Beyazlar ise ancak 3 hamlede mat yapabilirler.

1.e4 f6

2.d4 g5

3.Vh5+ Mat.

Tembel Matı

Tembel Matı

R

75

ÇOBAN MATI

En ünlü ve çok bilinen matlarından biridir. Genellikle satranca yeni

başlamış ve deneyimsiz kişilere karşı uygulanır.

Satrançta deneyimli ve usta oyuncular, “Çoban Matı” yapmaya

çalışmazlar. Bunun çok zararlı sonuç verdiğini iyi bilirler. Çünkü, çoban matı

yapabilmek için vezirle erkenden oynamak gerekir. Sabırsız ve deneyimsiz

oyuncular bu matı yapmaktan pek hoşlanırlar. Ancak deneyimli oyuncular

vezirle hemen oynamaktan kaçınırlar. Çünkü vezirleri rakibin erken saldırısı ile

karşılaşır. Vezirini sürekli kaçmak zorunda kaldığı için diğer taşlarını

geliştiremezler. Rakip oyuncu ise taşları erken geliştirir.

Beyazların 2. hamlede veziri oynamaları yanlıştır. Beyazların amacı e5 karesindeki piyonu almak gibi görünüyor. Ancak gerçek hedefleri zayıf f7 karesidir. Siyahlar öncelikle e5 piyonunu korumalı. 2. ... Ac6

3.Fc4 ...Bu hamle ile beyazlar vezir ve fil ile f7 karesine saldırıyor. Amaç, f7 karesinden vezirle erken bir mat yapmak.

3. ... Af6?? Çok kötü ve hemen kaybettiren bir hamle! Bu hamle ile siyahlar, beyazın amacını sezemediklerini de göstermiş oluyorlar. ' Veziri isteyerek taş çıkayım.' diye düşünen siyah hemencecik mat oldu.

4.Vxf7+ Mat

1e4 e5 2.Vh5?

R

76

OKUL ÖNCESİ ÖĞRETMENLERİ İÇİN

EK BİLGİLER

77

ROK

Şah ve kalenin ortak hareketidir. Bu iki taşın hareketi tek bir hamle sayılır. Bir oyunda, her oyuncunun sadece bir kez rok yapma hakkı vardır.

Rokun yapılması: Şah kaleye doğru iki kare ilerler. Kale şahın üzerinden atlayarak bitişik kareye konur. Rok şahın özel bir hareketidir. Bu nedenle rok hamlesine önce şahın hareketi ile başlanır.

FİDE KURALI: 3.8. b) Rok şahla aynı sırada bulunan aynı renkli kalenin ortak hareketidir. Bu iki taşın hareketi tek bir hamle sayılır. Şah bulunduğu kareden kaleye doğru iki kare ilerler ve ardından kale şahın üzerinden atlayarak bir kare yanına (bitişik kareye) konarak yapılır.1-Şu durumlarda rok yapmak artık mümkün değildir: -Şah daha önce oynamışsa ya da ilgili kale daha önce oynamışsa 2-Şu durumlarda rok yapmak geçici olarak mümkün değildir: -Şahın durduğu, rok atarken geçeceği ve rok attığında gideceği kareler rakip taşlarca tehdit ediliyor, ya da rok atılacak kale ile arasında herhangi bir taş bulunuyorsa

R

78

1-Kısa Rok (Küçük Rok) Şah kanadında yapılan rokdur. Siyah şah rok yapmak amacıyla kaleye doğru iki kare ilerler. İki kare ilerleyen şah e8 karesinden g8 karesine gelir. Kale şahın üzerinden atlayarak şahın yanına konur. Kale h8 karesinden f8 karesine gelmiştir. Diyagramda, siyah şah ve k a l e n i n r o k h a m l e s i n d e k i hareketleri gösterilmiştir. Beyaz taşların ise rok hamlesinden sonraki durumları gösterilmiştir.

2-Uzun Rok (Büyük Rok )

Vezir kanadında yapılan rokdur. Siyah şah rok yapmak amacıyla kaleye doğru iki kare ilerler. İki kare ilerleyen şah e8 karesinden c8 karesine gelir. Kale şahın üzerinden atlayarak şahın yanına konur. Kale a8 karesinden c8 karesine gelmiştir. Diyagramda, siyah şah ve k a l e n i n r o k h a m l e s i n d e k i hareketleri gösterilmiştir. Beyaz taşların ise rok hamlesinden sonraki durumları gösterilmiştir.

İki çeşit rok vardır. 1-Kısa rok 2-Uzun rok

Satranç Tahtasını tam ortadan bir çizgi ile ikiye ayıralım. Bu çizginin Şah olan tarafına “Şah Kanadı” denir. Vezir olan tarafına da “Vezir Kanadı” denir. Şah kanadına yapılan rok “kısa rok” olarak adlandırılır. Vezir kanadına yapılan roka ise “uzun rok” denir.

R

79

A-Hangi durumlarda artık rok yapılamaz:

1- Şah daha önce oynamış ise rok yapılamaz.

2- Kale daha önce oynamış ise o tarafa rok yapılamaz.

B-Geçici olarak rok yapılamayan durumlar:

1- Rakip şah çekmiş ise

2- Şahın geçtiği ve yerleştiği kareler rakip tarafından tehdit ediliyorsa

3- Şah ile kale arasında herhangi bir taş bulunuyorsa

Bu durumlarda geçici olarak rok yapılamaz. Bu şartlar ortadan kalkarsa oyuncu rok yapabilir.

Rok yapma nedenleri

Satranç oyununda oyuncuların rok yapması zorunlu değildir. Oyuncu istediği zaman, rok yapmaya engel bir durum yoksa rok hamlesini yapabilir.

Rok yapmakta iki amaç vardır.

1- Şahın emniyetini sağlamak.

2- Kalenin daha çabuk oyuna girmesini sağlamak.

R

80

-Beyaz kısa rok yapamaz.Çünkü siyah fil, şahın rok yaparken geçmesi gereken f1 karesini tehdit ediyor. - Beyaz uzun rok yapamaz.Çünkü şahın rok yaptıktan sonra yerleşeceği c1 karesi kale tarafından tehdit ediliyor.

-Siyah kısa rok yapabilir.

ÖRNEKLER

- Beyaz rok yapamaz.Çünkü siyah fil şahı tehdit ediyor.

-Siyah, kısa rok yapamaz.Çünkü şah ile kale arasında at var.

-Siyah uzun rok yapabilir.Çünkü şah beyaz kale ve filin kontrol ettiği b8 karesinden geçmeyecek.

-Beyaz kısa rok yapamaz.

Çünkü şah ile kale arasında at var. -Beyaz uzun rok yapamaz.Çünkü şah ile kale arasında siyah fil var.

-Siyah oyuncu kısa veya uzun rok yapabilir.

R

81

GEÇERKEN ALMA Geçerken alma piyonlara özgü bir taş alış biçimidir. Bir piyon ilk hareketinde iki kare ilerleyip rakip piyonla yan yana gelebilir. Rakip piyon, bu piyonu sanki bir kare ilerlemiş gibi kabul ederek alabilir. Bu hak sadece piyon iki kare ilerlerse yapılır. Piyonun yanından geçen piyonu almasına 'geçerken alma ' denir.

Siyah c7 karesindeki piyonu iki kare ilerletip c5 karesine oynayabilir. Siyah piyonun ilk hareketi ile iki piyon yan yana gelmiştir. Beyaz piyon, siyah piyonu sanki bir kare ilerlemiş gibi düşünerek alabilir. Beyaz piyon, siyah piyonun geçtiği kareye yerleşir. Benzer şekilde f2 karesindeki beyaz piyon, iki kare ilerleyip f4 karesine oynayabilir. Beyaz piyonun ilk hareketi ile iki piyon yan yana gelmiştir. Siyah piyon isterse yanına gelen beyaz piyonu alabilir. Taş alan piyon f3 karesine yerleşir. Geçerken alma, piyonun iki ilerlemesinden hemen sonra yapılır. Beyaz piyonların geçerken alabilmesi için 5.yatayda olmalıdır. Siyah piyonların ise 4. yatayda olmaları gereklidir.

: Piyon ilk hamlesinde iki kare ilerliyor.

: Piyon yanına gelen bu piyonu geçerken alıyor.

FİDE KURALId)Bir piyon ilk hareketinde iki kare ilerleyip rakip piyonla yan yana gelirse rakip piyon bu piyonu sanki bir kare ilerlemiş gibi kabul ederek alabilir. Bu hak sadece ilk defasında, yani iki kare çıkışı yapılır yapılmaz geçerlidir bu harekete 'geçerken alma ' (en passant) denir.

R

82

FİDE KURALI: Bir piyon bulunduğu ilk konumdan ilerleyerek son sıraya (rakibinin ilk yatayı) vardığında aynı hamlenin bir parçası olarak aynı renkte bir vezir,bir kale,bir fil veya bir at ile değiştirilir. Oyuncunun tercihi daha önce yenmiş olan taşlarla sınırlı değildir. Bu piyon hareketine 'terfi' denir ve yerine konan taş kurallara uygun olarak derhal devreye girer.

PİYONUN TERFİ ETMESİ

Vezir terfisinden sonraVezir terfisinden önce

1.c8 ( V ) Piyon c8 karesine geliyor. Son yataya ulaşan piyon terfi etmek zorundadır. Piyon aynı renkte bir vezir, bir kale, bir fil veya at ile değiştirilir. Oyuncunun bir vezirinin olması ikinci veya daha fazla vezirinin olmasını engellemez.

Bir piyonun son yataya ulaşması, piyon için başarıdır. Piyonun bu başarısı ödüllendirilmelidir. Son yatay beyazlar için 8. yataydır. Siyahların son yatayı ise 1. yataydır. Son yataya ulaşan bir piyon, artık piyon olarak kalamaz. Piyon başka bir taşa dönüşmelidir. Piyonun daha güçlü bir taşa dönüşmesine piyon terfi denir.

Son yataya ulaşan her piyonun terfi hakkı vardır. Ancak oyunda aynı renkte iki şah olamaz. Bu nedenle piyon şah dışında bir taşa dönüşmelidir. Piyon aynı renkte vezir, kale, fil veya at ile değiştirilmelidir.

Piyon genellikle vezire terfi eder. Bunun nedeni vezirin en güçlü taş olmasıdır. Ancak kale, at ve filin tercih edildiği konumlar da vardır. Oyuncunun bir veziri olabilir. Bu ikinci veya daha fazla vezirinin olmasına engel değildir. Benzer şekilde üç veya daha fazla kale, fil, at olabilir.

R

83

Piyonun ata terfi etmesi

Piyon terfi etmeden önce Piyon terfi ettikten sonra

Beyaz piyon bu konumda ata terfi etmiştir. At, çatal hamlesi ile veziri alır. Siyahın piyonunu ata terfi etmesi vezire terfisinden daha yararlıdır.

Bazı konumlarda, piyonun ata terfi etmesi vezire terfi etmesinden daha yararlı sonuç verebilir.

Piyonun taş alarak terfi etmesi: Piyon bazı konumlarda, son yataya taş alarak ulaşır. Son yataya ulaşan piyon terfi etmeye hak kazanır.

Piyon taş almadan önce Piyon taş alarak kaleye terfi ediyor.

Piyon taş alarak da terfi edebilir. Siyah piyon e2 karesinde bulunuyor. Piyon f1 karesindeki kaleyi alarak son yataya ulaşabilir. Son yataya ulaşan piyon terfi etmelidir.

R

84

Piyon terfisinde filin tercih edildiği durumlara ilginç bir örnek:Hamle beyazda 1.h8 (V) ? 1...Şb3 =1.h8 (K) ?? 1...Vd1 0-11.h8 (F) !! 1...Şa2 2-Fxa1 1-0

Piyon terfi ile ilgili değişik örnekler

1.c8 ( V )? Beyazın piyonu, vezire terfi etmesi kötü bir hamle, çünkü siyah şahın oynayabileceği hamle yok. Oyun pat oldu. Oysa kale yapsa kazanırdı.

1.h7 a1V 2.h8V+ Şd3 3.Vxa1 Hamle beyazda, siyah daha önce p i y o n t e r f i e t m e s i n e rağmen,şahın kötü konumundan dolayı kaybediyor.

Beyaz, oyuncu piyonunu ata terfi ederek, mat yapar.

R

85

KARE ADI

Satranç tahtasında her karenin bir adı vardır. Karelerin adları önce harf daha sonra rakam ile söylenir. Örneğin; e4 karesi veya g7 karesi olarak adlandırılır. Oyuncular karelerin adlarını bilmelidirler. Bir karenin adını öğrenmek kolaydır. Önce o karenin hangi dikeyde olduğu bulunur. Daha sonra o karenin hangi yatayda olduğu bulunur.

Siyah noktalı karenin adını öğrenelim:

Önce ka ren in hang i dikeyde olduğunu bulacağız. Bunun için aşağıya doğru gidip dikey sıramızı öğreneceğiz. Karemiz f dikeyinde bulunuyor.

Sonra karenin hangi yatayda olduğunu bulacağız. Bunun için sola doğru gidip yatay sıramızı öğreneceğiz. Karemiz 6.yatayda bulunuyor.

O halde karemizin adı f6 karesidir.

Siyah noktalı karenin adını öğrenelim:

Önce karenin hangi dikeyde

olduğunu bulacağız. Bunun için aşağıya doğru gidip dikey sıramızı öğreneceğiz. Karemiz c dikeyinde bulunuyor.

Son ra ka ren in hang i yatayda olduğunu bulacağız. Bunun için sola doğru gidip yatay sıramızı öğreneceğiz. Karemiz 3.yatayda bulunuyor.

O halde karemizin adı c3 karesidir.

86

R

86

OYUNLARIN YAZILMASI

( NOTASYON )

Notasyon 3 bölümden oluşur.

1-Hamle numarası: Oyuna başlayan beyazın ve siyahın ilk hamlesi oyunun 1. hamlesidir. Daha sonra yapılan beyazın ve siyahın hamlesi oyunun 2. hamlesidir. Hamle numaraları bu şekilde artarak oyun bitene kadar devam eder.

2-Beyazın hamlesi: Notasyon kağıdının bu bölümüne beyazın hamlesi yazılır.

3-Siyahın hamlesi: Notasyon kağıdının bu bölümüne siyahın hamlesi yazılır.

Notasyonda kullanılan kısaltmalar: Ş: ŞahV: VezirK: KaleF: FilA: At

Satranç oyununda yapılan tüm hamleler yazılır. İyi bir satranç oyuncusu hem kendi hem de rakibinin hamlelerini yazar. Satranç yarışmalarında oyunların yazılması zorunludur. Bunun için özel hazırlanmış kağıtlar kullanılır. Bir satranç oyununun hamle hamle yazılmasına notasyon denir. Notasyon sayesinde daha önce oynanmış oyunları izlemek olasıdır. Bizler daha önce oynamış olduğumuz oyunları notasyona bakarak inceleyebiliriz. Böylece yaptığımız hataları görebiliriz. Bunlardan gerekli dersi çıkarabiliriz.

Hamle yapan taş bulunduğu kareyi değiştirir. Notasyonda önce taşın adı sonra gideceği kare yazılır. Taşların adını yazmakta bazı kısaltmalar kullanılır.

Örnek: Veziri f3 karesine oynayalım. Bunu yazarken Vezir f3 yerine Vf3 olarak

yazabiliriz. Böylece vezirin f3 karesine gittiğini anlarız. Piyon ile hamle yapılırken kısaltma kullanılmaz,sadece gideceği kare belirtilir.

Piyonu d3 karesine oynayan bir oyuncu, bu hamlesini d3 olarak yazar.

R

87

X : Taş Alma

+ : Şah Tehdidi (Kiş)

0-0 : Kısa Rok

0-0-0 : Uzun Rok

# : Mat

1/2 :Berabere

1-0: Beyaz Kazanmış

0-1: Siyah Galip

! : Güçlü Hamle

!! : Çok Güçlü Hamle

? : Kötü Hamle

?? : Çok Kötü Hamle

Notasyonda kullanılan bazı işaretler:

Örnek: Bir satranç oyununda notasyonun nasıl tutulduğunu görelim.

1. f4 e5 Sol baştaki 1 rakamı hamle sırasını gösterir. Beyaz oyuncu ilk hamlesinde f2 karesinde bulunan piyonunu iki kare ilerleterek f4 karesine oynadı.

Buna karşılık siyah oyuncunun e7 karesindeki piyonunu e5 karesine oynadığını anlıyoruz. Bu iki hamle n o t a s y o n d a 1 - f 4 e 5 o l a r a k tanımlanır. Birinci hamlenin ilk bölümü beyaza ait hamleyi gösterir. İkinci bölümü ise siyaha ait olan hamledir.

2. fxe5 d6

Oyunun ikinci hamlesinde beyaz piyon e5 karesindeki siyah piyonu aldı. Taş almayı x işaretinden anlıyoruz. Siyah 2. Hamlesinde d7 karesindeki piyonunu d6 karesine oynadı.

R

88

3. exd6 Fxd6 Oyunun 3.hamlesinde beyazın e5 piyonunun siyahın d6 piyonunu a l d ı ğ ı n ı a n l ı y o r u z . F x d 6 hamlesinden siyahın fil ile d6 piyonunu aldığını anlıyoruz.

Oyuncunun hangi filini oynanmış olduğunu karelerin renklerinden biliyoruz. Çünkü d6 karesine sadece f8 karesindeki fil gelebilir.

4. Af3 g5

Oyunun 4. hamlesinde beyazın atı f3 karesine oynadığını anlıyoruz. Siyah ise g7 piyonunu g5 karesine oynamış.

5. h3 Fg3 #

Oyunu 5. hamlesinde beyaz h2 karesinde bulunan piyonunu h3 karesine oynadı. Siyah filini g3 karesine oynayarak şah çekti. Beyaz şahın yapabileceği hiçbir şey yok. Siyah mat yaptı. Bunu # işaretinden anlıyoruz.

R

89

PUANLAMA

Satranç oyununda:

Kazanan oyuncu bir puan, kaybeden oyuncu sıfır puan alır.

Beraberlik durumunda oyuncuların her biri yarım puan alır.

PAT Bir oyuncunun kurallara uygun hamle yapamaması durumudur. Oyuncu kurallara uygun bir hamle yapamıyorsa oyun pat olur.

Hamle sırası, siyah oyuncuda b u l u n u y o r . S i y a h ş a h ı n gidebileceği tüm kareler beyaz oyuncunun denetimi al t ında bulunuyor. Şah kurallara uygun olarak hamle yapamıyor. Oyun pat oldu.

Beyaz oyuncunun kurallara uygun olarak yapabileceği hiç bir hamle yok. Şahı da tehdit altında değil. Oyun pat olmuştur. Çünkü, beyazın piyonlarının hareket olanağı yok. At kalenin tehdidine engel oluyor. Bu nedenle at hamlesi kurallara uygun bir hamle değil. Şahın gidebileceği iki karede rakip taşlar tarafından kontrol ediliyor.

R

90

Legal mat: 1.e4 e5 2.Af3 d6 3.Fc4 Fg4 4 .Ac3 g6 5 .Axe5 Fxd1 6.Fxf7+ Şe7 7. Ad5#

Kısa mat örnekleri:

Örnek-1 Örnek-2

Örnek-3 Örnek-4

1.e4 c6 2.d4 d5 3.Ac3 dxe4 4.Axe4 Ad7 5.Ve2 Agf6 6.Ad6 #

1.e4 e5 2.Af3 Af6 3.Axe5 Ac6 4.Axc6 dxc6 5.d3 Fc5 6.Fg5

Axe4 7.Fxd8 Fxf2+ 8.Şe2 Fg4 #

1.d4 f5 2.Fg5 h6 3.Fh4 g5 4.Fg3 f4 5.e3 h5 6.Fd3 Kh6 7.Vxh5+ Kxh5 8.Fg6#

R

91

1.d4 Af6 2.Ad2 e5 3.dxe5 Ag4 4.h3? Ae3 5.fxe3 Vh4 6.g3 Vxg3 #

1.e4 e5 2.f4 exf4 3.Af3 d5 4.Ac3 dxe4 5.Axe4 Fg4 6.Ve2 Fxf3 7.Af6#

1.d4 e5 2.dxe5 Ac6 3.Af3 Ve7 4.Ff4 Vb4+ 5.Fd2 Vxb2 6.Fc3 Fb4 7.Vd2 Fxc3 8.Vxc3 Vc1#

1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ac3 Fb4 4.Age2 dxe4 5.a3 Fxc3+ 6.Axc3 Ac6 7.Vg4 Axd4 8.Vxg7 Axc2+ 9.Şe2 Vd3#

Örnek-5 Örnek-6

Örnek-7 Örnek-8

R

92

ÖNCE CENTİLMENLİK

‘ Ben sporcunun zeki, çevik aynı zamanda ahlaklısını severim.’ Mustafa Kemal Atatürk

Satranç oyununda kuralların yanında bazı gelenekleri vardır. Satranç oyuncusu önce rakibine saygılı olmalıdır. Oyunun sonucu ne olursa olsun bunu kabullenmelidir. Aşırı taşkınlıklardan kaçınmalıdır. Oyundan önce rakibinin elini sıkıp, başarılar dilemelidir. Oyunu kaybeden oyuncu, rakibini tebrik etmelidir. Satranç oyuncusu aşağıdaki hareketlerden kaçınmalıdır.1-Rakibini rahatsız etmek.2-Yarışmaya bilerek geç gelmek.3-Kazanan oyuncuya saygısızlık etmek.4-Saate hızlı vurmak.5-Kayıp konumlarda beraberlik teklif etmek.6-Kesin kayıp bir oyunu ısrarla devam etmek.7-Oyun esnasında konuşmak.8-Oyun anında mimik hareketlerinde bulunmak.9-Maçın sonucu hakkında önceden anlaşmak.

Bu tür hareketlerde bulunan oyuncular hakem tarafından uyarılır. Hakem gerekli görürse ceza verebilir.

FİDE KURALI13.4.Hakem aşağıdaki cezalardan birini veya daha çoğunu uygulayabilir.A-bir uyarı,B-rakibinin saatine süre eklemek,C-cezalandırılan oyuncunun süresini azaltmak,D-oyunu kayıp ilan etmek,E-hatalı tarafın o oyundan alacağı puanı azaltmak,F-diğer tarafın o oyundan alacağı puanı tam puana kadar artırmak,G-yarışmadan çıkarmak.

R

93

AÇARAK TAŞ İSTEME Bazı konumlarda oyuncunun taş alması kendi taşı tarafından

engellenmiştir. Bu taş oyuncunun rakip taşı istemesine engel olmaktadır. Çünkü bu taş, oyuncunun isteyen taşı ile rakip taş arasındaki yolu kapamıştır. Oyuncunun taşı isteyebilmesi için bu yolun açılması gerekir. Oyuncu bu engeli kaldırarak taş isteyebilir. Buna açarak taş isteme denir. Engel olan taşın konumuna örtü denir.

Örtü :Beyaz at olmasaydı, vezir kaleyi alabil i rdi . At, vezir in kaleyi almasına engel oluyor. Vezirin, kaleyi alabilmesi için atın oynaması gerekiyor. Atın bu konumuna örtü denir. Çünkü, at vezirin yolunu kapatıyor.

Kalenin f i l i a lması , p iyon tarafından engelleniyor. Piyon örtü konumundadır. Kalenin fili almasına engel olmaktadır. Kalenin fili alabilmesi için 3.yatayın açılması gerekiyor. Beyaz, piyon hamlesi yaparak kale ile fili isteyebilir.

Beyaz fil, kendi atı olmasaydı kaleyi alabilirdi. Filin kaleyi alması kendi taşı tarafından e n g e l l e n i y o r . A t ö r t ü konumundadır. Çünkü at, filin yolunu kapıyor. Filin kaleyi a l ab i lmes i i ç in bu yo lun açılması gerekli. Bunun için at ile hamle yapmalıdır. Beyaz at hamlesi yapıp fil ile kale istiyor.

R

94

ÇİFTE TEHDİT Bir taşın hamlesi ile rakip oyuncudan, iki ayrı taşın istenmesidir. Çifte tehdidin olabilmesi için örtü konumundaki taşın istek de bulunması gerekir.

Birinci diyagramda beyaz, siyahın hiçbir taşını istemiyor. Vezirin, fili istemesine at engel oluyor. Çünkü at örtü konumunda bulunuyor. İkinci diyagramda, örtü konumundaki at e6 karesine oynuyor. Bu hamle ile at kaleyi istiyor. Aynı zamanda vezir de fili istiyor. Bir taşın hamlesi ile iki ayrı taşın istenmesine çifte tehdit denir.

Beyaz, siyah oyuncunun hiçbir taşını tehdit etmiyor. Beyaz at örtü konumunda bulunuyor. Çünkü kalenin fili tehdit etmesine engel oluyor. Örtü konumundaki at d3 karesine oynuyor.

Beyaz oyuncu, at hamlesi ile iki ayrı taşı birden istiyor. Atı ile fili isterken aynı zamanda kale ile diğer fili istiyor.

R

95

AÇARAK ŞAH ÇEKME Bazı konumlarda oyuncunun şah çekmesi kendi taşı tarafından engellenmiştir. Bu taş, oyuncunun rakip şahı istemesine engel olmaktadır. Çünkü bu taş, rakip şahın yolunu kapamıştır. Oyuncunun şah isteyebilmesi için bu yolun açılması gerekir. Oyuncu bu engeli kaldırarak şah çekebilir. Buna açarak şah çekme denir. Engel olan taşın konumuna örtü denir.

Örtü Beyaz at olmasaydı, vezir şah çekebilirdi. At, vezirin şah çekmesine engel oluyor. Vezirin, şah çekebilmesi için atın oynaması gerekiyor. Atın bu konumuna örtü denir. Çünkü, at vezirin yolunu kapatıyor.

Filin, şah çekmesi kale tarafından e n g e l l e n i y o r . K a l e ö r t ü k o n u m u n d a d ı r . F i l i n ş a h çekmesine engel olmaktadır. Filin şah çekebilmesi için çapraz yolun açılması gerekiyor. Beyaz, kale hamlesi yaparak fil ile şah çekebilir.

Siyahın kale ile şah çekmesi, fili tarafından engelleniyor. Fil k a l e n i n ş a h t e h d i d i n i e n g e l l e d i ğ i i ç i n ö r t ü konumundadır. Kalenin şah çekebilmesi için filin hamlesi g e r e k i y o r . S i y a h , f i l oynamasına rağmen kale ile şah çekiyor.

R

96

ÇİFTE ŞAH ÇEKME

Çifte şah, iki ayrı taşın şah çekmesidir. Çifte şah konumunda şah iki taş tarafından istenmektedir. Çifte şah çekebilmek için örtü konumundaki taşında şah çekmesi gerekir.

Beyaz kale olmasaydı, vezir şah çekebilirdi. Kale, vezirin şah çekmesine engel oluyor. Vezirin, şah çekebilmesi için kalenin oynanması gerekiyor. Kalenin bu konumuna örtü denir. Çünkü, kale vezirin yolunu kapatıyor. Beyaz örtü konumundaki kalesini e8 karesine oynuyor. Bu hamle ile kale şah çekiyor. Aynı zamanda vezir de şah çekiyor. Aynı anda, iki ayrı taşın şah çekmesine çifte şah denir.

Beyaz kale ile siyah şah, aynı dikey yolda bulunuyor. Bu dikeydeki fil kalenin şah çekmesine engel oluyor. Fil bu tehdidi engellediği için örtü konumundadır. Beyaz oyuncu filini f6 karesine oynuyor. Beyaz bu hamle ile hem fili hem de kalesiyle şah çekiyor. İki ayrı taşın şahı tehdit etmesine çifte şah denir.

R

97

Siyah fil ve beyaz şah aynı çap razda bu lunuyor. Bu çaprazda siyah attan başka bir taş yok. At, filin şahı istemesine engel oluyor. Siyah, atı g3 karesine oynuyor.

At g3 hamlesinden sonra siyah 1- Fil ile şah çekiyor. 2- At ile şah çekiyor.İki taş aynı anda şahı istiyor. Bu n e d e n l e s i y a h ç i f t e ş a h çekmiştir.

Beyaz oyuncu, çifte şah çekebilmesi için hangi hamleyi yapmalıdır?

ALIŞTIRMALAR

Soru : 1

Cevap:

Beyaz oyuncu, çifte şah çekebilmesi için atını e7 karesine oynamalıdır. Beyaz bu hamle ile hem at ile hem de kale ile şah çekmektedir.

R

98

ÇİFTE ŞAH İLE MAT YAPMAK

İki taşın şah çekmesi ile yapılan matlardır.

Beyaz at örtü konumundadır. Çünkü vezirin şahı istemesini engellemektedir. Çifte şah için örtü konumundaki taşın da şah çekmesi gerekir.

Ö r t ü k o n u m u n d a k i a t c 6 karesine oynuyor. Beyaz, hem at ile hem de vezir ile şah çekiyor. Siyah, atı alamaz. Çünkü, vezir şahı istiyor. Fil ile vezirin yolunu kapayamaz. Çünkü at şah çekiyor. Siyah mat olmuştur.

Çifte şah çekildiği z a m a n ş a h ı o y n a m a k zorunludur. Eğer çifte şah çekildiğinde şah kaçamıyorsa mat olur. Beyaz iki taşı ile şah çekiyor. Siyahın bunları alabilecek taşları var. Ancak iki taş ile şah çekildiği için hiç birini alamıyor. Çifte şah çekildiği için siyah şahını oynamalıdır. Şahın kaçabileceği bir yer olmadığı için siyah mat olur.

Beyaz çifte şah çekiyor. Beyazın kale ve atı şahı istiyor.

R

99

VEZİR MATI Vezir matı için rakip şah tahtanın kenarına sıkıştırılır. Tek başına vezir mat yapamaz. Vezirin mat yapabilmesi için kendi şahının da yardımı gerekir.

Vezir matında önce rakip şahın hareketleri kısıtlanır. Bu nedenle vezir b5 karesine oynamalıdır. Bu hamle ile şahın 6.yataydan aşağı inmesi engellenir. Daha sonra kendi şahını da oynayarak rakip şahı kenarda sıkıştırmaya çalışır.1.Vb5 Şd6 2.Şe2 Şe6 3.Vc5 Vezirin bu hamlesi ile siyah şahın hareket alanı daraltılır. 3..Şf6 4.Şf3 Beyaz şahını rakip şaha yaklaştırıyor.4..Şe6 5.Şf4 Şf6 6.Vd6+ Şf7 Siyah şah tahtanın kenarına gitmeye zorlanıyor. 7.Şg5 Şg7 8.Ve7+ Şg8 9.Şg6 Şh8 10.Vg7 # Mat

Mat

R

100

Vezire karşı yalnız şahın olduğu oyun sonlarında:1-Vezir olan taraf için kesin kazanç vardır.2-Mat etmek için vezir olan taraf kendi şahını da aktif olarak oyuna sokmalıdır.3-Rakip şah herhangi bir kenara gitmeye zorlanır.4-Vezir mat yapmaya çalışırken PAT konumundan kaçınılmalıdır.

Şaha karşı vezir oyun sonlarında dikkat edilmesi gereken en önemli sorun oyunun pat olmasıdır. Hamle siyahta ve siyah şahın oynayabileceği hiçbir hamle yok. Oyun PAT

Hamle beyazda, siyah şahın kenarda olması nedeni ile beyaz için bir kolay mat var. 1.Vc7+Şg8 2.Vg7#

R

101

Şahlar opozisyon konumunda bulunuyor. Çünkü iki şah aynı dikey yol üzerinde karşılıklı duruyor. İki şah arasında bir kare var. Şahların bu şekilde karşı karşıya olmasına opozisyon denir.

Şahlar opozisyon konumunda bulunuyor. Çünkü iki şah aynı yatay yol üzerinde karşılıklı duruyor. İki şah arasında bir kare var.

Şahların karşılıklı konumlarını ifade eden bir terimdir. Eğer iki şah, aralarında 1-3-5 kare olmak üzere, aynı sırada aynı sütunda veya aynı diyagonalde karşı karşıya gelmişlerse, şahların bu konumuna opozisyon denir. Opozisyondaki şahlar aynı renkteki karelerde bulunurlar. Opozisyon özellikle oyun sonlarında önemlidir. Özellikle kale matı ile piyonunu terfisinde opozisyonun rolü büyüktür.

OPOZİSYON

Uzak opozisyonŞahlar aynı dikeyde ve aralarnıda 3 kare uzaklık var.

Çapraz opozisyon Şahlar aynı çaprazda ve aralarında 1 kare uzaklık var.

R

102

KALE MATI Kale ile mat yapmak vezire göre daha zordur. Kalenin mat yapabilmesi için önce mat konumu oluşturulur.

Kale ile mat konumu: 1-Zayıf olan tarafın şahı kenarda bulunuyor.

2-Şahlar arasında bir kare olacak konumunda karşılıklı duruyor. Bu kale ile mat konumudur.

Ş a h l a r ı n k a r ş ı l ı k l ı b u duruşuna opozisyon denir.

Mat konumuKa8 #

Kale matı için rakip şah tahtanın kenarına sıkıştırılır. Bunun için kale olan tarafın şahının da yardımı gerekir. Rakip şahı kenara sıkıştırabilmek için opozisyon konumu oluşturmak gerekir. Bu nedenle opozisyon konumunu iyi bilmek gerekir. Kale opozisyon konumunda şah çekmelidir. O zaman şah kenara doğru gitmek zorunda kalır.

Şahlar aynı dikeyde karşılıklı duruyorlar. Şahlar arasında bir kare var. Bu konuma opozisyon denir. Beyaz kale ile şah çekince siyah şah kenara gitmek zorundadır.

Şahlar aynı yatayda karşılıklı duruyor. Şahlar arasında bir kare var. Bu konuma opozisyon denir. Beyaz kale şah çekince siyah şah kenara gitmek zorundadır.

R

103

Siyah şah 8 yatay yola yakın bulunuyor. Bu nedenle şah tahtanın bu kenarına sıkıştırılmalıdır.

1.Kh6 Beyaz önce şahın yolunu kesmelidir. Bu hamle ile şahın merkeze kaçması engellendi. Artık siyah şah 7. ve 8. yatayda kalmak zorundadır. Beyazın amacı rakip şahı önce 8. yatay yola indirmek. Ardından opozisyon konumunda şah çekerek oyunu kazanmak

1..Şd7 2.Şd5 Şe7 3.Şe5 Şf7 4.Şf5 Şg7 Şah kaleyi istiyor. Kale aynı yatayda en uzak kareye kaçmalı.

5.Ka6 Şh7 6.Şg5 Şg7 İki şah karşı karşıya geldi. Yani şahlar opozisyon konumunda duruyor. Kale ile şah çekmek için en uygun konum oluştu. Kale şah çektiği zaman, şah kenara gitmek zorunda kalacak.

7.Ka7+ Şf8 Şah artık kenara gitmek zorunda kaldı. 8.Şf6 Şe8 9.Şe6 Şd8 10.Şd6 Şc8 11.Şc6 Şb8 12.Kh7 Şa8 13.Şb6 Şb8 Şahlar opozisyon konumunda duruyor. Şah çekmek için en uygun konum oluştu. 14.Kh8 # Kale şah çekti. Şahın gidebileceği hiçbir kare yok. Siyah mat oldu.

Hamle beyazda, eğer beyaz opozisyon için 1.Şf2 oynarsa siyah 1..Şh3 oynayarak opozisyondan kurtulur. Bunu önlemek amacıyla beyaz 1.Kg7! ( bekleme hamlesi yapar.) 1..Şh1 (1..Şh3 2-Kh7# ) 2.Şf2 Şh2 3.Kh7#

R

104

ÇATAL

Çatal, bir taşın birden fazla taşı istemesidir. Çatal en etkili taş isteme hamlelerinden biridir. Her taşın çatal hamlesi vardır. Çatal hamlesinin önemi istenen taşların gücüne bağlıdır. İstenen taşlar, güçlü ise çatal hamlesinin etkisi artar.

Filin birden fazla taşı istemesine denir. Fil aynı anda birden fazla taşı ister konumdadır.

FİL ÇATALI

Fil f2 karesinde bulunuyor. Fil çatal hamlesi yapmak için d4 karesine oynamalı.

Fil, aynı anda atı ve kaleyi istiyor. Filin bu hamlesine çatal denir.

XIIIIIIIIY8-tr-+-+-tr07+-+-+-+-06-+-+-+-+05+-+-vl-+-0

R

105

Atın birden fazla taşı istemesidir. Atın, değişik hamle yeteneğinden dolayı beklenmedik çatal hamleleri vardır.

AT ÇATALI

Atın e6 hamlesinden önceki konum

Atın e6 hamlesinden sonraki konum

Atın e4 hamlesinden önceki konum

Atın e4 hamlesinden sonraki konum

At, f6 karesinde bulunuyor. Siyah atını e4 karesine oynuyor. Bu hamle ile at, şah ve kaleyi istiyor. Atın birden fazla taş istediği bu hamleye çatal denir.

At e6 hamlesi ile hem şahı hem de veziri istiyor.

R

106

Kalenin birden fazla taşı istemesidir.

KALE ÇATALI

Kale e7 hamlesinden önceki konum

Kale e7 hamlesinden sonraki konum

Kale e1 karesinde bulunuyor. Kale yaptığı hamle ile e7 karesine geliyor. Kale e7 hamlesi ile hem atı hem de fili istiyor. Kalenin bu hamlesine çatal denir.

Vezirin birden fazla taşı istemesine vezir çatalı denir.

VEZİR ÇATALI

Vezir e4 hamlesinden önceki konum

Vezir e4 hamlesinden sonraki konum

Vezir b4 karesinde bulunuyor. Vezir yaptığı hamle ile e4 karesine geliyor. Vezir e4 hamlesi ile hem atı hem de kaleyi istiyor. Vezirin bu hamlesine çatal denir.

R

107

Piyonun iki taşı birden istemesine piyon çatalı denir.

PİYON ÇATALI

Piyonun f5 hamlesinden önceki konum

Piyonun f5 hamlesinden sonraki konum

Şahın birden fazla taşı istemesine şah çatalı denir.

ŞAH ÇATALI

Şahın f2 hamlesinden önceki konum

Şahın f2 hamlesinden sonraki konum

Şah e1 karesinde bulunuyor. Şah yaptığı hamle ile f2 karesine geliyor. Bu hamle ile şah, hem atı hem de fili istiyor. Şahın bu hamlesine şah çatalı denir.

R

108

Bir taşın, rakibin birden fazla taşını sırayla istemesidir. Şiş hamlesinde taşlar aynı yol üzerinde olmalıdır. Bu nedenle şiş hamlesi vezir, kale ve file özgüdür.

ŞİŞ

Vezirin aynı yol üzerinde birden fazla taşıt istemesidir.

VEZİR ŞİŞİ

Vezir f1 karesinde bulunuyor. Vezir şiş hamlesi yapmak amacıyla b1 karesine oynuyor.

Vezir önce kaleyi istiyor. Siyah, kaleyi kaçarsa vezir aynı çapraz yoldaki atı alır.

XIIIIIIIIY8-+-+-+-tr07+-+-+-+-06-+-+-tr-+05+-+-+-+-04-+-vL-+-+0

R

109

Kalenin aynı yol üzerinde birden fazla taşı sırayla istemesidir.

KALE ŞİŞİ

Kale h1 hamlesinden önceki konum

Kale h1 hamlesinden sonraki konum

Kale a1 karesinde bulunuyor. Kale şiş hamlesi yapmak amacıyla h1 karesine geliyor. Kale bu hamle ile önce atı istiyor. Siyah atını kaçarsa bu sefer kale fili alır. Kalenin birden fazla taşı sırayla istemesine kale şişi denir.

Filin aynı çapraz yol üzerinde birden fazla taşı sırayla istemesidir.

FİL ŞİŞİ

Fil c3 hamlesinden önceki konum

Fil c3 hamlesinden sonraki konum

Fil e1 karesinde bulunuyor. Fil şiş hamlesi yapmak amacıyla c3 karesine geliyor. Fil bu hamle ile önce kaleyi istiyor. Siyah kaleyi kaçarsa bu sefer fil, veziri alır. Filin birden fazla taşı sırayla istemesine fil şişi denir.

R

110

İSTENEN TAŞI KORUMA

Oyuncu, istenen taşını koruyabilir. İsterse kaçabilir. 1-İstenen taşı koruma : Koruma, istenen taşın başka bir taş ile

savunulmasıdır. Hiçbir oyuncu, taşını karşılıksız vermek istemez.

Beyaz kale, piyonu istiyor. Siyah kale, piyonu korumak için h8 karesine oynamalıdır.

Vezir, kaleyi istiyor. Siyah kalesini korumak için piyon oynamalıdır.

Siyah, piyon hamlesi ile kalesini korumaya aldı. Beyaz kaleyi alırsa, siyah piyon da veziri alır. Beyaz, kaleyi almak istemez. Çünkü vezir kaleden daha güçlüdür.

R

111

2-İstenen taşı kaçma : Kaçma, oyuncunun istenen taşını emniyetli bir kareye oynamasıdır. İstenen bir taşı korumak her zaman doğru değildir. Bazen istenen taşı kaçmak daha yararlıdır.

Kale, gücü daha az olan fil tarafından isteniyor. Siyah, piyonu ile kalesini koruyabilir. Ancak kaleyi korumak yerine kaçmak daha doğrudur. Çünkü, kale filden daha güçlüdür. Kale emniyetli bir kareye gitmelidir.

Beyazın, f4 karesinde bulunan piyonu siyah veziri istiyor. Siyah, piyonunu h6 karesine oynayarak vezirini koruyabilir. Ancak veziri korumak yerine kaçmak doğrudur. Çünkü, vezir piyondan daha güçlüdür. Vezir emniyetli bir kareye gitmelidir.

R

112

AÇILIŞ

Bir satranç oyunu üç bölümden oluşur.

1-Açılış 2-Oyun ortası 3-Oyun sonu

Bu üç bölüm arasında sınır her zaman belirgin olmayabilir. Oyunun ilk 10-12 hamlelik başlangıç kısmına açılış bölümü denir.

AÇILIŞ: Satranç oyununun başlangıç bölümü olan açılış, bir strateji anlayışı içinde oyun kurgusunun oluşturulduğu bölümdür. Mücadele eden tarafların başlangıçta kendi saflarında olan güçlerini uygun yerlere yerleştirme önemli kareleri ele geçirme ve belli noktalara odaklanma amacıyla yaptığı hamle-lerdir. Bu bölüm oyunun en önemli bölümüdür. Çünkü bu bölüm oyunun temellerinin atıldığı,oyunun karakterinin belirlendiği bölümdür. Bu nedenle açılış bölümü sadece oyunun başlangıcını değil oyunun tümünü ilgilendirir. Bir satranç oyuncusu,satranç kurallarına uymak koşuluyla istediği hamleyi yapabilir. Ama satranç tarihi boyunca beyazların yaptığı bazı açılış hamlelerinin daha iyi olduğu anlaşıldı. Buna karşılık olarak da siyah oyuncunun verebileceği etkili hamleler bulunmaya çalışıldı. Karşılıklı hamlelerin incelenmesi sonucunda açılış teorisi ortaya çıktı.

Açılış bölümü oyun pratiği ve oyun yeteneğinden çok teorik bilgiyi gerektirir. Yüzyıllardan beri satranç oyunlarının kayıt altına alınabilme özelliği, satranç teorisini oluşturmuştur. Oynanan oyunların daha sonra yapılan analizleri sonucu yanlışlardan arınıp, en doğruya ulaşma arzusu satranca bilimsel nitelik kazandırmıştır. Açılış teorisi satranç ustalarının oyunları ile doğrulanmış ve zamanın süzgecinden geçmiştir. Ama satranç teorisinin tamamlandığını söylemek olası değildir.

R

113

AÇILIŞIN AMACI Açılışın amacı oyuna iyi bir başlangıç yapabilmektir. Açılış bölümünü başarılı bir şekilde tamamlayan oyuncu, oyunun daha sonraki bölümleri için avantaj sağlar. Açılışta yapılan hatalar ise oyunun kaderini etkileyebilecek kadar önemli olabilir. Oyuna iyi bir başlangıç yapabilmek ve hatalardan kaçınmak için satranç teorisini iyi bilmek ve açılış ilkelerine uymak gerekir.

AÇILIŞ İLKELERİ

Satranç oyununda amaç başarılı olmaktır. Bunun için açılışta uyulması gereken bazı ilkeler vardır.

1-Merkez karelerini ele geçir veya kontrol et.

2-Hafif aletlerin en hızlı ve etkili gelişmesini sağla.

3-Ağır aletleri gerektiğinden önce oyuna sokma.

4-Piyonlarla yapılacak gereksiz hamlelerden kaçın. Unutma ki piyonların geri dönüşü yoktur.

5-Kuvvetlerini uyumlu yerleştir. Taşların birbiriyle uyumu onların gücünü artırır.

6-Bütün aletlerinin olabildiğince çabuk oyuna girmesini sağla.

7-Her hamlenin bir amacı olduğunu,her hamlenin büyük planın küçük bir parçası olduğunu unutma.

8-Daha iyi bir nedeni yoksa piyon zayıflıklarından kaçın.

9-Piyonlarınla kendi aletlerinin gelişimini engelleme.

10-Başlangıçta zayıf olan f2 ve f7 karelerini koru.

11-İlk hamle hakkından dolayı beyaz olarak girişim,siyah olarak karşı oyun arayışları elde etmeye çalış.

R

114

1-e4 AÇILIŞLARI

1-e4 e5 2-Af3 Ac6 3-Fb5 İspanyol Partisi 1-e4 e5 2-Af3 Ac6 3-Fc4 İtalyan Oyunu 1-e4 e5 2-Af3 Ac6 3-d4 İskoç Partisi 1-e4 e5 2-Af3 Af6 Rus Savunması 1-e4 e5 2-Ac3 Af6 Viyana Partisi 1-e4 Af6 Alekhin Savunması 1-e4 d6 2-d4 Af6 Pirc Savunması 1-e4 c5 Sicilya Savunması 1-e4 e6 Fransız Savunması 1-e4 c6 Caro-Cann Savunması 1-e4 e5 2-f4 Şah Gambit 1 -e4 d5 İskandinav Savunması 1-d4 AÇILIŞLARI 1-d4 d6 Tartakover sistem 1-d4 c5 Benoni Savunması 1-d4 Af6 2-c4 e5 Budapeşte Gambiti 1-d4 Af6 2-c4 d6 Eski Hint Savunması 1-d4 Af6 2-c4 c5 3-d5 b5 Benko Gambiti 1-d4 Af6 2-c4 c5 3-d5 e6 Modern Benoni 1-d4 d5 2-c4 Vezir Gambiti 1-d4 d5 2-c4 dxc4 Kabul Edilen Vezir Gambiti 1-d4 d5 2-c4 e6 Red Edilen Vezir Gambiti 1-d4 Af6 2-c4 g6 Grünfeld Savunması 1-d4 Af6 c4 e6 Catalan 1-d4 Af6 2-c4 e6 3-Af3 b6 Vezir- Hint 1-d4 Af6 2-c4 e6 3-Ac3 Fb4 Nimzo- Hint 1-d4 Af6 2-c4 g6 Şah-Hint 1.d4 f5 Hollanda

DİĞER AÇILIŞLAR

1-c4 İngiliz Açılışı 1-Af3 Reti Açılışı 1-f4 Bird Açılışı

R

115

AÇILIŞ ÖRNEKLERİSatrançta pek çok açılış vardır. Bunlardan İspanyol açılışını inceleyelim.

1-İSPANYOL AÇILIŞI

1-e4 e5 2-Af3 Ac6 3-Fb5

İspanyol açılışında beyazın iki amacı vardır. Bunlar merkezi ele geçirmek ve daha iyi bir gelişim sağlamaktır. Siyahların da benzer şansları vardır. İspanyol açılışı beyazların piyonunu e4 karesine oynaması ile başlar. Amaç merkez kareleri denetim altına almaktır. Siyah bu hamleye piyonunu e5 karesine oynayarak karşılık verir. Siyah oyuncunun da amacı merkez karelerin denetimini sağlamaktır. Beyaz 2. hamlesinde atı f3 karesine oynar. Beyazın amacı siyahın e5 karesindeki piyonunu istemektir. Siyah merkezde bulunan e5 piyonunu kaybetmek istemez. Piyonu korumak için atını c6 karesine oynar. Beyaz 3.hamlede filini b5 karesine oynar. Bu hamle ile beyaz bir taşını da oyuna sokar. Rok yapmaya hazırdır. Beyazın 3. hamlesinden sonra tahtada aşağıdaki konum oluşmuştur.

Bütün İspanyol açılışları bu hamleler ile başlar. Siyahın oynayacağı 3. hamleye göre değişik devam yolları vardır. Bu devam yolları değişik isimler ile adlandırılır. Bu devam yollarından 2 tanesini inceleyelim.

R

116

1-Berlin savunması 3.. Af6 Berlin savunması, İspanyol açılışının devam yollarından biridir. Bu devam yolunda siyah 3. hamlede atını f6 karesine oynar.

4.0-0 Beyaz rok atarak şahını emniyete alıyor. Aynı zamanda kalesini hızlı bir şekilde oyuna sokuyor. 4..Fc5 Siyah rok için hazırlık yapıyor. Bunun için filin oyuna girmesi gerekiyor. Aynı zamanda f2 karesine baskı oluşturmayı amaçlıyor. 5.Axe5 Axe4 Oyuncular karşılıklı olarak e dikeyindeki piyonları alıyorlar. Bu dikeyde artık piyon yok. 6.Ve2 Vezir piyon olmayan e dikeyine gelerek atı istiyor. Siyahın atı kaçması doğru değil. Çünkü, Beyazın açarak şah hamlesi ile vezir kazancı var. 6..Axe5 7.Vxe4 Ve7 8.Ac3 Beyaz, vezirini koruyor hem de taşını oyuna sokuyor.8..Ag6 Siyah, vezirleri değişmeye zorluyor. 9.Vxe7+ Beyaz vezir değişimini kabul ediyor. Beyaz vezirini kaçarsa, siyah rok yapıp iyi konum elde eder. 9..Fxe7 10.Ad5 Fd6 11.Ke1+ Beyaz şah çekerek kalesini aktif hale getiriyor.11..Şd8 12.Ae3 Siyahın piyon çatal isteği var. Bu nedenle beyaz atını oynuyor. 12..Ke8 Siyah e dikeyine kale geliyor. Amaç, atı açmaza almak ve kalesini aktif hale getirmek.

R

117

TAŞ DEĞİŞİMLERİOyuncuların karşılıklı olarak taş almalarıdır. Bir oyuncu taş

almıştır. Diğer oyuncu da taş alarak karşılık vermiştir. Taş değişimleri kırışma olarak da adlandırılır.

1- Beyaz fil, atı alıyor.

2- Siyah piyon, fili alıyor.

Taş değişiminden sonraki durum, beyaz oyuncunun fili ile siyahın atı değişilmiştir.

Taş değişiminden sonraki durum, oyuncular, karşılıklı olarak vezirleri değiştiler.

1- Beyaz vezir, siyah veziri alıyor.

2- Siyah at, veziri alıyor.

R

118

1-EŞİT TAŞ DEĞİŞİMLERİ Oyuncuların aynı güçteki taşlarını değiştirmeleridir.

Hamle siyahta, siyah fil beyaz fili aldı. Beyaz şah da siyah fili aldı. Oyuncular, aynı taşları aldıkları için bu eşit taş değişimidir.

Hamle beyazda, beyaz fil atı aldı.Siyah at fili aldı. At ve filin güç le r i 3 puan o lduğunu bi l iyoruz. Oyuncular eş i t güçteki taşları değiştiler. Bu nedenle bu değişimde eşit bir değişimdir.

Hamle beyazda, beyaz kale siyah kaleyi aldı. Siyah kale beyaz kaleyi aldı. Oyuncular eşit güçteki taşları değiştiler. Bu nedenle bu değişimde eşit bir değişimdir.

Hamle siyahta, siyah vezir beyaz veziri aldı. Kale de veziri aldı. Oyuncular eşit güçteki taşları değiş t i ler. Bu nedenle bu değişimde eşit bir değişimdir.

R

119

2-İYİ TAŞ DEĞİŞİMLERİ Bir taşı, rakibin daha güçlü bir taşı ile değiştirmektir. Oyuncu kendi taşı karşılığında daha güçlü bir taş almıştır. Bu değişim oyuncuya fayda sağlar.

Değişimden önceBeyaz oyuncu, fil ile kaleyi aldı. Siyah, kale ile fili alıyor.

Değişimden sonraBeyaz fil kaybetti. Karşılığında kale aldı. Beyaz fil vererek daha güçlü olan kale kazandı. Bu değişim beyaz için yararlı bir taş değişimidir.

Değişimden önceBeyaz oyuncu, kale ile vezir aldı. Siyah oyuncu, at ile kaleyi aldı.

Değişimden sonraBeyaz için yararlı bir değişim. Çünkü beyaz, kale karşılığında vezir aldı. Beyaz 5 puan değerinde taş verdi. Karşılığında 9 puan değerinde taş aldı.

R

120

3-KÖTÜ TAŞ DEĞİŞİMLERİBir taşı, rakibin daha güçsüz bir taşı ile değiştirmektir. Oyuncu, kendi taşı karşılığında daha güçsüz bir taş almıştır. Bu değişimden oyuncu zararlı çıkar. Oyuncular bu değişimlerden kaçınmalıdır.

Değişimden önceBeyaz oyuncu, vezir ile siyah kareyi aldı. Siyah fil veziri aldı.

Değişimden sonraB e y a z v e z i r k a y b e t t i . Karşılığında kale aldı. Vezir, kaleden daha güçlü bir taştır. Bu değişim beyaz için zararlı bir değişimdir.

Değişimden sonraS i y a h k a l e k a y b e t t i . Karşılığında at aldı. Kale attan daha güçlü bir taştır. Bu değişim siyah için zararlı bir değişimdir.

Değişimden önceSiyah oyuncu, kale ile atı aldı. Beyaz piyon ile kaleyi aldı.

R

121

FEDA Taş değişimlerinin en ilginç olanı taş fedalarıdır. Oyuncular daha iyi bir konum elde etmek isterler. Bunun için, bir taşın rakibe verilmesi gerekebilir. Feda daha iyi bir konum için bir taşın rakibe verilmesidir. Oyuncu başlangıçta bir taşını bilerek verir. Ancak daha sonra fazlasını geri alır.

Her iki oyuncunun taşları eşit. Beyaz daha iyi bir konum sağlamak amacıyla vezir fedası yapıyor. Vezir ile atı alıyor. Siyah şah zorunlu olarak veziri alıyor. Beyaz, at ile vezirini değiştiriyor. Beyaz başlangıçta kötü bir taş değişimi yapıyor. Birinci hamle sonunda beyazın atına karşılık siyahın veziri var. Ancak, atın çatal hamlesi var. Bu hamle ile vezir kazanıyor. İkinci hamle sonunda beyaz bir at öne geçiyor.

Beyaz,vezir ile kaleyi aldı. Siyah oyuncu da beyazın vezirini aldı. Birinci hamle sonunda beyaz kaleye karşılık vezir verdi. Bu değişim beyaz için kötü bir değişimdir. Çünkü vezire karşılık kale almıştır. Ancak beyazın feda hamlesinden sonra şiş hamlesi var. Bu hamle ile oyunu kazanır.

R

122

İLK SATRANÇ BİLGİSAYARI ‘ TÜRK ’

Macaristanlı Baron Kempelen 1769 Yılında bir satranç otomatı yaptı. Otomat üzeri satranç tahtası olan kapalı bir masa şeklindeydi. Bunun arkasında dönemin giysileri içinde balmumundan yapılmış bir Osmanlı askeri vardı. Macar usta bu satranç otomatına TÜRK adını vermişti. Türk hamleleri mekanik bir kol yardımı ile yapıyordu. Aynı zamanda hamlenin gücüne göre başını oynatarak duygularını da oyuna yansıtıyordu. Döneminde büyük bir hayranlık uyandırmışdı.Türk özellikle saray çevrelerinde büyük ilgi gördü.

1770 yılında Viyana'da Avusturya İmparatoriçesi Maria Theresa'ya gösterildi.1783 Yılında Paris'e getirildi. Aynı yıl Viyana'da Avusturya İmparatoru 2.Joseph ile oynadı.1784 Yılında İngiltere'ye gönderildi.1785 Yılında Büyük Frederik ile oynadı.1809 Yılında Napolyon ile oynadı.1826 Yılında Amerika'da Philadelphia şehrine getirildi.1837 Yılında Havana'ya götürüldü.1838 Yılında yeniden Philadelphia döndü1840 Yılında Philedelphia'da bulunan Çin Müzesinde sergilendi.1854 Yılının 7 mayıs günü bu müzede çıkan bir yangın ile tamamen yandı. Uzun yıllar bu otomatın sırrı tam olarak çözülemedi.

R

123

VEZİRE KARŞI PİYON Vezire karşı piyon oyun sonlarında genellikle vezir olan taraf kazanır. Piyon olan tarafın amacı piyonunu vezire terfi ettirmektir. Bu şekilde beraberliği sağlamayı amaçlar.

Beyaz oyunu kazanmak istiyor. Bunun için önce piyonu almalı ardından mat yapmalıdır. Siyah ise önce piyonunu vezir yapmak istiyor. Daha sonra beraberliği sağlamayı düşünüyor. Beyaz vezirini piyonun önündeki kareye gelmelidir. Bu tür oyun sonlarında vezir piyonun önüne gelirse kazanır.

1.Vh1 Şh3 Beyaz önce piyonun önündeki kareye geliyor. 2.Şf6 Şg3 Beyaz daha sonra şahını yaklaştırıyor.3.Şf5 Şh3 4.Şf4 Şh4 5.Vxh2 # Daha sonra piyonu alarak mat yapıyor.

R

124

1.Vf7+ Şg2 2.Ve6 Şf2 3.Vf5+ Şg2 4.Ve4+ Şf2 Vezir kendine özgü basamak hamleleri ile rakip şaha yaklaşıyor. Birinci hamlesinde şah çekiyor. Siyah şah piyondan uzaklaşınca piyonu istiyor. Bu şekilde rakip taşlara yaklaşıyor. Amacı rakip şahı piyonun önüne getirmek. Rakip şah piyonun önüne geçtiği anda kendi şahını yaklaştıracak. 5.Vf4+ Şg2 6.Ve3 Şf1 7.Vf3+ Şe1 Siyah şah kendi piyonun önüne geçmek zorunda kaldı. Aksi halde piyonunu kaybedecekdi. Beyaz artık şahını yaklaştırmalıdır. 8.Şc6 Şd2 9.Vf2 Şd1 10.Vd4+ Şc2 11.Ve3 Şd1 12.Vd3+ Şe1 Siyah şah, bir kez daha kendi piyonunu önüne geçti. 13.Şd5 Beyaz şah bir kare daha piyona yaklaştı. Beyaz şah benzer şekilde piyona yaklaşarak, piyonu alır. 1-0

S i y a h p i y o n , ş a h ı n korumasında bulunuyor. Eğer piyon, birinci yataya inebilirse vezire terfi edecek. Bu durumda her iki tarafın birer veziri olacak. Oyun berabere bitecek. Beyazın oyunu kazanabilmesi için, piyonu alması gerekiyor. Piyon ise şah tarafından korunuyor. Beyazın piyonu alabilmesi için piyonu iki taş ile istemeli. Bunun için şahının da yardımına ihtiyacı var. Vezirin basamak hamleleri

R

125

Kural: Vezir finallerinde:1-Piyon 'c' veya 'f '

dikeylerinde bulunuyorsa2-Piyon beyazlar için 7.

siyahlar için ise 2. yataya ulaşmış ise

3-Piyon şah tarafından kısa kenardan korunuyorsa

4-Vezir olan tarafın şahı uzakta ise

bu oyun sonları beraberedir.

Çünkü siyah bir taraftan vezir terfisi tehdidi yaparken d i ğ e r t a r a f t a n p i y o n u korumaktan vazgeçebiliyor. Vezir bu piyonu alırsa şahın hiçbir hareketi olmadığından oyun pat olur.

Piyon c dikeyinde,2.yataya kadar ilerlemiş,şah tarafından kısa olan ta- raftan korunuyor ve beyaz şah uzakta. ise bu tür oyun sonları beraberedir. 1.Vb5+ Şa1 2.Va4+ Şb1 3.Vb3+ Şa1 =

V e z i r e k a r ş ı p i y o n finallerinde kenar piyon, siyahlar için 2.beyazlar için ise 7.yataya ulaşmışsa, piyon k e n d i ş a h ı t a r a f ı n d a n korunuyorsa ve vezir olan tarafın şahı uzakta ise bu tür oyun sonlar ı genel l ik le berabere sonuçlanır.

1.Vg3+ Şh1 =

Vezire karşı piyon oyun sonlarında ,bazı konumlarda piyon olan tarafın beraberlik yapma şansı vardır. Kenar piyon ile c ve f hattındaki piyonlar 7. Yataya kadar ilerlemiş ve şah tarafından korunuyorsa beraberlik şansı fazladır.

R

126

En zor oyun sonlarından biridir. Kale olan taraf kazanmaya çalışmalıdır. Piyon olan taraf ise beraberliğe oynamalıdır. Nadir konumlarda piyon olan tarafın kazanç şansı vardır. Eğer piyon vezire terfi edebilirse oyunu kazanır. Bu nedenle kale olan taraf önce piyonu almalıdır. Daha sonra kale ile mat yapmalıdır.

Kale piyonun arkasına geçmelidir. Bunun için kale g8 karesine oynamalıdır. Bu hamle ile kale piyonu istemektedir. Piyon ile şah arasında iki kareden fazla ara var. Şah piyondan iki kareden fazla uzakta ise piyonu koruyamaz. Kale önce piyonu almalıdır. Daha sonra kendi şahının da yardımı ile mat yapmalıdır.

1.Kg8 Şf4 2.Kxg2 Beyaz piyonu aldıktan sonra oyunu kazanır.

KALEYE KARŞI PİYON

Kale olan tarafın şahı, piyonun önüne geçebilirse kazanır. Konumda beyaz şah piyonun önünde bulunuyor. Beyaz bu oyunu kazanır.

1.Ka2 Beyaz, piyonu iki taş ile istiyor. Siyah oyuncunun piyonu koruması olanaksız. Beyaz piyonu alır. Ardından kale matı ile oyunu kazanır.

1..Şf3 2.Kxf2 1.0

R

127

H a m l e s ı r a s ı s i y a h oyuncuda bulunuyor. Buna rağmen siyah oyuncu piyonun terfi etmesini engelleyemiyor. Piyon bir hamle sonra terfi edecek. Kalenin piyon terfisine engel olabileceği iki kare var. Bu kareler b2 ve g8 kareleridir. Ancak kale bu karelere gelemiyor. Çünkü, b2 karesine gelirse şah kaleyi alır. Kalenin g8 karesine gelmesine ise kendi şahı engel oluyor. K a l e , p i y o n u n t e r f i etmesine engel olamaz. Beyaz, piyonunu vezire terfi eder.

Hamle siyahta, kalenin piyon terfisini engelleyebileceği iki kare f8 ve d5 kareleridir.f8 karesi beyaz şah tarafından kontrol edilirken, kendi şahı d5 karesine gitmesine engel oluyor. Ama siyahın beraberliği sağlayacak etkili hamleleri var.

1...Kh5! 2.d8 (V) Kh7+3.Şf8 Kh8+ =

SATRANÇ SAATİ

Satranç yarışmalarında saat kullanılır. Satranç saati oyuncuların düşünme sürelerini belirler. Satranç saatinde iki ayrı saat vardır. Oyuncu hamle yapıp saatine basınca diğer saat çalışır.

Oyuncular belirlenen süre içinde hamlelerini tamamlamalıdır. Belirlenen süre içinde hamlelerini tamamlayamayan oyuncu kaybeder.

R

128

AÇMAZTaşın konumu, başka bir taşın alınmasını engelliyorsa buna açmaz denir.

Siyah fil ile beyaz at ve vezir aynı çaprazda bulunuyor. At, fil ile vezir arasında duruyor. Atın konumu filin veziri almasını engelliyor. At hamle yaparsa fil veziri alır. Filin veziri alması istenmeyen bir durumdur. Bu nedenle beyaz, atını oynamak istemez. Atın bu konumuna açmaz denir. At vezir açmazındadır.

Şah açmazı: Şah isteğini engelleyen taş, şah açmazındadır.

Siyah at şah açmazındadır. Şah açmazında bulunan taşın hareket yeteneği yoktur. Siyah at hareket ederse kale şahı alır. Oysa, satranç oyununda şah kapma yoktur. Bu nedenle şah açmazında bulunan taş hareket edemez. Oyuncu farkına varmadan bu taşı oynayabilir. Fakat bu hamle kurallara uygun olmaz. Kuraldışı yapılan bu hamle geri alınır. Oyuncu başka bir hamle yapar.

R

129

AÇMAZA ALMAK Yapılan hamle ile bir taşın açmaza alınmasıdır.

Siyah vezir ve at aynı dikey yolda bulunuyor. Beyaz vezir açmazına almak amacıyla kalesini d1 karesine oynuyor. Bu hamle ile artık at açmaz konumundadır. Atın hamlesi siyahın vezir kaybetmesine neden olur.

Şah açmazına almak : Rakip şahla aynı yol üzerinde olan taşın açmaza alınmasıdır.

Siyah şah ile kale aynı çaprazda bulunuyor. Beyaz fil b3 hamlesi ile kaleyi şah açmazına alır. Kale şah açmazında olduğu için hareket olanağı yoktur. Kalenin hareketsizliği, açmaz devam ettikçe sürer.

Şah açmazından önce Şah açmazından sonra

Vezir açmazından önce Vezir açmazından sonra

R

130

Açmazdan taş almak : Açmazdaki taşın savunma gücü sınırlıdır. Bu nedenle açmazdaki taşın koruduğu taşlar saldırıya açıktır.

Siyahın f6 piyonu vezir açmazında bulunuyor. Bu piyon aynı zamanda fili koruyor. Açmazdaki taşın savunma gücü az olduğundan kale fili alabilir. Piyon kaleyi alırsa fil de veziri alır.

Siyahın f7 piyonu şah açmazında bulunuyor. Aynı piyon g6 piyonunu koruyor. Şah açmazında olan taşın savunma gücü yoktur. Bu nedenle vezir g6 piyonunu alır.

R

131

SATRANÇTA BAREBERLİKLER

İki tarafın da yenişemediği oyunlar berabere bitmiş sayılır. Beraberlik durumunda oyuncular yarım puan alırlar. Satranç oyununda çeşitli beraberlikler vardır.

1-YETERSİZ GÜÇ Mat yapabilmek için belirli bir güce sahip olmak gerekir. Oyuncuların mat yapabilecek güçte taşı yoksa oyun berabere biter. Oyunda sadece şahlar kalmışsa mat yapılamaz. Şahın yanında yalnızca bir at veya fil kalmışsa mat yapmak olanaksızdır. Oyun berabere sonuçlanır.

Mat yapabilmek için, şahın yanında en az:

A) Bir Vezir B) Bir Kale C) At ve Fil

D) 2 Fil olmalıdır.

Şah ve fil ile mat yapılamaz. Benzer şekilde şah ve at ile mat yapılamaz. Bu oyunlar berabere sonuçlanır. Oyuncular yarım puan alırlar.

Şah ve fil, yalnız kalmış şahı mat e d e m e z . O y u n b e r a b e r e sonuçlanır.

Şah ve at, yalnız kalmış şahı mat e d e m e z . O y u n b e r a b e r e sonuçlanır.

R

132

2-PAT Satrançta beraberliklerden bir tanesi de pat konumudur. Oyuncu kurallara uygun hamle yapamıyor. Aynı zamanda şahı da tehdit altında değilse oyun berabere biter. Bu durumda oyun 'Pat ' olmuştur.

Hamle siyahta:

1-Siyah kurallara uygun hamle yapamıyor.

Siyahın sadece şahı var. Şahın gidebileceği yerler g7,g8 ve h7

kareleridir. Bu üç karede beyaz vezir tarafından denetleniyor.

2-Siyah şah tehdit altında değil.

Bu iki nedenden dolayı oyun pat olmuştur. Beyaz kazanabileceği bir

oyunu pat yapmıştır. Bir puan kazanacağı oyundan yarım puan almıştır.

Kötü konumlarda pat yapmak

başarıdır.

1.Vg8+ Şxg8 Pat Beyaz

şahın gidebileceği hiç bir kare yok.

R

133

3-KONUM TEKRARI Aynı konum, 3 defa tekrarlanırsa oyun berabere bitmiş sayılır. Buna 'konum tekrarı' ile beraberlik denir. Konum tekrarı için hamlelerin arka arkaya yapılmış olması gerekmez. Ancak, konumun aynı olabilmesi için hamle sırasının aynı kişide olması gerekir. 3 hamle arka arkaya yapılmışsa buna 'hamle tekrarı' denir. Beraberliği kanıtlayabilmek için hamlelerin notasyon kağıdında tek tek ve doğru olarak yazılmış olması gerekir.

Beyaz sürekli şah çekerek beraberliği sağlıyor.

1.Ve8+ Şh7 2.Vh5+ Şg8 3.Ve8+ Şh74.Vh5+

Beyaz sürekli şah çekiyor. Hamle tekrarı ile oyunu berabere yapıyor.

4-50 HAMLE KURALI Son 50 hamle içinde; 1-Hiç piyon hamlesi yapılmamış. 2-Oyunculardan hiç biri taş almamış. Bu iki durum olmuşsa oyun berabere bitmiş sayılır. Beraberlik isteyen kişi, 50. hamleyi yapmadan önce saatini durdurur. Daha sonra hakeme başvurur. Hakeme beraberlik istediğini açıkça belirtir. Notasyon kağıdını hakeme gösterir. Hakem notasyona bakarak karar verir.

Notasyon kağıdında hamleler tam ve doğru olmalıdır.

5-ANLAŞMALI BERABERLİK Taraflardan biri beraberlik isteyebilir. Diğer oyuncu kabul ederse oyun yine berabere biter.

R

134

GEÇER PİYON Son yataya ulaşan bir piyon terfi eder. Piyonun bu özelliği, piyona özel bir güç verir. Piyonun terfisi için önce geçer bir piyon oluşturmak gereklidir. Geçer piyon yapılması oyunun sonucunu etkiler.

Piyon fedası ile geçer elde etmek 1.g6 fxg6 [1...hxg6 2.f6 gxf6 3.h6]

2.h6 gxh6 3.f6 1-0Beyaz iki piyon feda ederek geçer

piyon yaptı.

İki piyona karşı tek piyon k o n u m l a r ı n d a g e ç e r p i y o n sağlamanın en kolay yolu piyon sürmektir. 1.b5! Beyaz piyon sürerek geçer piyon elde etmeyi başarıyor. Siyahın bu plana karşılık yapabileceği hiçbir şey yok. 1... axb5 2.axb5 1-0

R

135

Piyon oyun sonlarında şah, rakibin geçer piyonunun son yataya inmesine engel olmalıdır. Eğer piyon son yataya inebilirse terfi edecektir. Bu nedenle şah geçer piyonun terfi etmesini engellemelidir. Kare kuralı, rakibin geçer piyonunun son yataya ulaşmasına şahın, engel olup olamayacağını hesaplamakta kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemde tahtaya hayali bir kare çizilir. Bu karenin bir köşesi son yataya ulaşmaya çalışan piyonun bulunduğu kare, diğer köşesi piyonun ulaşmaya çalıştığı karedir. Kenarı bu uzunlukta olan bir kare çizilir. Eğer şah, bu karenin içinde ise veya yapacağı hamle ile bu karenin içine girebiliyorsa şah bu piyonu engelliyor demektir. Bu yöntemin zor gibi gözükmesinin nedeni, geometrik uzaklık ile satranç tahtasındaki mesafenin farklı olmasıdır. Örneğin:a1 karesinin a8 karesine ve h8 karesine olan uzaklığı geometrik olarak farklı olmasına rağmen satranç anlamında aynıdır. Çünkü her iki karenin de a1 karesine olan uzaklığı 7 hamledir.

KARE KURALI

a1 karesinin a8 ve h8 karelerine olan uzaklığı aynıdır. Çünkü şah her iki kareye de 7 hamlede ulaşır.

a1 karesindeki beyaz şahın h1 karesine ulaşmak için takip edebileceği her iki yolda eşit uzaklıktadır. Şah h1 karesine her iki yoldan da 7 hamlede ulaşır.

R

136

Kare kuralına göre:Geçer piyon ve rakip şah aynı kare içinde bulunuyor. Siyah şah ve piyon terfi karesine eşit uzaklıktadır. Her iki taş, terfi karesine 5 hamlede ulaşır. B u n e d e n l e s i y a h ş a h piyonun terfi etmesini engeller. 1.b4 Şf4 2.b5 Şe5 3.b6 Şd6 4.b7 Şc7 5.b8V+ Şxb8

Kare kuralına göre: a-Hamle beyazda ise siyah şah beyaz piyonun terfi etmesini engelleyemez.

b-Hamle siyahta ise siyah şah yapacağı hamle ile bu karenin içine girer. Karenin içine giren şah piyonun terfi etmesini engeller.

Siyah şah,çizilen hayali karenin içinde bulunuyor.

Siyah şah,çizilen hayali karenin dışında bulunuyor.

Kare çizmek:Piyon c4 karesinde bulunuyor.Pi - yonun terfi karesi c8 karesi1-c4 karesinden c8 karesine doğru düşey doğrultuda bir çizgi çizilir.2-c4 karesinden rakip şaha doğru yatay doğrultuda aynı uzunlukta bir çizgi daha çizilir.3-Yatay çizginin bitim noktası olan g4 karesinden g8 karesine doğru düşey bir çigi çizilir.

R

137

Açarak şah: Bir taşın hamlesi ile diğer bir taşın şah çekmesidir.Açık hat: Üzerinde piyon olmayan dikey yol.Açmaz: Yapacağı hamle ile kendisine tehdit oluşturan taşın konumudur.Ağır taş: Vezir ve kaleler ağır taş olarak adlandırılır.Diyagram: Sa t ranç oyununda konumları gösteren şekillerdir. Çatal : Bir taşın birden fazla taşı istemesidir.Çifte şah : İki ayrı taşın aynı anda şah çekmesidir.Çifte tehdit : Oyunculardan birinin iki ayrı istekte bulunmasıdır.

Feda : Daha iyi bir amaç için bir taşın verilmesidir. F I D E : U l u s l a r a r a s ı S a t r a n ç Federasyonunun kısaltılmasıdır.Figür: Piyonlar dışında satranç taşlarına verilen ortak adFM : Fide Master. Fide ustalarına verilen ünvanGambit: Piyon feda edilerek yapılan açılışlara gambit denir.Geçerken alma: Bir piyonun, yanından geçen piyonu almasıGeçer piyon : Önünde, rakip piyon olmayan piyona denir. GM: Grand Master. Büyük ustalara verilen ünvanHafif taş : Fil ve atlar hafif taş olarak adlandırılır.Hat: Satranç tahtasında bulunan yollara hat denir.I M : I n t e r n a s y o n a l M a s t e r . Uluslararası ustalara verilen ünvan

SATRANÇ SÖZLÜĞÜ

Notasyon: Satranç oyununda hamlelerin belirli kurallara uygun olarak yazılmasıdır. Norm: Belli bir düzeyin FIDE tarafından onaylanması.Opozisyon: Şahların karşılıklı durmasına denir.Örtü: Bir tehdide engel olan taşın konumuna örtü denir.Pat: Şah çekilmediği halde kurallara uygun hamle yapamama durumudur.Piyon terfi: Son yataya ulaşan piyonun daha güçlü bi r taşa dönüşmesidir.Rating: Oyuncuların seviyesini belirleyen puan sistemi

Şah çekmek : Bir taşın rakip şahı istemesidir. Şah kanadı: Şahın bulunduğu tarafa şah kanadı denir.Şiş : Bir taşın aynı yolda birden fazla taşı sırayla istemesidir.Sürekli şah: Bir oyuncunun devamlı şah çekmesidir.Sütun: Dikey yol.Tehdit: Taraflardan birinin bir istekte bulunmasıdır.T S F : T ü r k i y e S a t r a n ç Federasyonunun kısaltılmasıdır.Varyant: Bir oyunun değişik devam yollarından her birine verilen ad.Vezir kanadı: Vezirin bulunduğu tarafa vezir kanadı denir.Zeitnot: Zaman sıkış ıkl ığını belirtmek amacıyla kullanılan bir terim.Zugzwang : Hamle sıkışması, kendi a leyhinde bir hamle yapmak zorunda kalmak.

138

1. Odaklanma ve konsantrasyonu artırır.

7. IQ seviyesini ve sosyal becileri artırır.

6. Büyük resme odaklanmayı teşvik eder.

2. Görselleştirme ve canlandırma yeteneklerini geliştirir.

8. Planlama yeteneğini artırır.

3. İleriyi düşünme, sabırlı olma ve düşünceli olmayı sağlar.

9. Motivasyonu artırır.

4. İlk olana değil diğer olası seçeneklere de bakmayı sağlar.

Öğrenciyi daha iyi davranışlar sergilemeye teşvik eder.

5. Analiz kabiliyetini artırır.

Kendini daha iyi tanımayı sağlar ve özgüveni artırır.

Kavramsal öğrenme yeteneğinde artış sağlar.

12.

11.

10.

NEDEN SATRANÇ ?Yapılan birçok bilimsel araştırma sonucunda satrancın genel ders başarılarında %17.3 oranında artış sağladığı tespit edilmiş ve aşağıdaki faydaları ispatlanmıştır.