Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Cilt: VII / 1, s. 249-279 Haziran-2003-SVAS

ANADOLUNUN TRKLEMES VE SLAMLAMASINDA TASAVVUF ZMRE VE AKIMLARIN ROL

Kadir zkse kozkose@cumhuriyet.edu.tr.

Anahtar kelimeler: Anadolu, slamlama, Tasavvuf , Mevlevilik, Horasan

Erenleri, Ahilik, Kolonizatr Trk Dervileri ZET

On iki ve on nc yzyllar Anadoluda Trkleme ve slamlamann gerekletii dnemlerdir. Anadolunun Trk ve slam yurdu haline gelmesinde pek ok etken vardr. Bunlardan biri de tasavvuf ve tasavvufi zmrelerdir. Ahmed Yesev, Mevlana, Hac Bekt- Veli ve Yunus Emre gibi sufiler Anadolu insannn hmsi hline gelmilerdir. Yeseviyye, Mevleviyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Rufiyye gibi tarikatlar ise zaviyeleri ile Anadolunun mamur hle gelmesinde nemli roller stlenmilerdir. Anadolu Mslmanlar genelde tasavvufa meyyal zmrelerdir. Zaviyeler Anadolu insannn buhranl anlarnda snd liman hline gelmitir. Topran ilenmesinde, sanat dallarnn gelimesinde, sosyal barn salanmasnda, din eitimin verilmesinde nemli roller stlenmilerdir.

SUMMARY 12th and 13th centruis are islamisation and Turkish periods in Anatolia.

Anatolia was become Islamic and Turkish land by very factors. One of them is sufism and sufi orders. The sufis like Ahmad Yesevi and Mawlana and Hachi Bektash Vali and Yunus Emre had become patrons of Anatolia people. The orders as Yesevi and Mevlevi and Kubrevi and Suhreverdi and Rifai had importantly played a part by their zaviyas in Anatolia. Anatolia Muslims are generally predisposed to sufism. Zaviyas had become harbours that Anatolia people took refuge in the times of erisis. They are important centres in the cultivation of land and development of works of art and ontaining of social peace and teaching of relegion education

GR zel bir snflandrma ile on bir, on iki ve on nc yzyllar, Seluklular

dnemi olarak isimlendirmek mmkndr. Tasavvuf tarihinin en dikkate deer safhalarndan biri olan bu yzyllar, daha sonraki asrlarn tasavvuf dncesini

anadolunun trklemesi 250

byk apta etkisi altnda bulunduran Kdiriyye, Rifiyye, Mevleviyye, Ekberiyye ve Kbreviyye gibi slm dnyasnn mehur tarikat zmrelerinin teekkl ettii ve kurucularnn yaadklar dnemdir. zellikle tarikatlara ait tasavvuf fikir, db, erkn ve stlahlarn bu asrlar iinde doup gelitiini rahatlkla syleyebiliriz. Bylesi bir yaplanmann zirvede bulunduu bu dnemden sonra, tasavvuf dncesi yeni hamleler gerekletirememi ve bu bakmdan tekml gsterememitir.

XII. ve XIII. yzyldaki tasavvuf hayat incelemeye gemeden nce, Anadoluda siyas, iktisad, itima ve kltrel hayat tetkik etmek istiyoruz.

A. Siyas Hayat Mslmanlarn Anadolu ile ilk temaslar, Hz.Peygamber (s.)in 628 ylnda

Heracliusa gnderdii mektupla balamtr. Hz. Peygamber (s.)in stanbulun fethedileceine dair mjdesi, Anadolunun fethi hareketlerinde itici mil olmutur. Abbsler dneminde balayan Arap-Trk mnasebetleri sonucu, Trkler, Abbslerin Hssa Ordusunu teekkl ettirmitir. Bilhassa Mutasmdan sonra Iraktaki Trklerin says olduka artmtr. slm kabul edip cihad akna brnen Mverunnehir ve Horasan yresindeki Trkler, batya doru aknlar yaparak, Anadolu ilerine kadar ulamay amalamlardr. XI. yzyldan itibaren Anadolu topraklar, siyas adan nemli deiikliklere sahne olmaya balam, blgeye yerleen Trkler, srekli olarak Horasan ve Orta Asyadan gelen yeni kafilelerle desteklenmilerdir. nceleri bamsz Trkmen gruplarn balatt aknlar, sonralar Seluklular tarafndan, zellikle Anadoluya mteveccih olarak 1016-1021 yllarnda younluk kazanmtr. ou yerde Trkler artk aznlk deil, ounluk konumuna gelmilerdir. Bunun tabii sonucu olarak, Anadolunun siyas gc Trklerin eline gemeye balamtr.

Turul Bey (.456/1063) ve Alparslan (.465/1072)nn komutasnda birbiri ardnca srdrlen fetih hareketleri, 1071de Alparslann Diyojene galip gelmesiyle neticelenmi, Anadolunun tamamnn fethi hareketi balatlmtr. Fetihler ve iskn politikalar ile balayan Anadolunun Mslmanlamas, bir bakma on drdnc yzyln ortalarna kadar devam etmitir.

Anadolu Seluklularnn en parlak dnemi ise XIII. yzyln balardr. nk bu dnemde Anadolu Seluklu Devleti, siyas, asker, tima, ilm, fikr ve iktisad alanlarda ilerleme gstermi ve bilhassa I. Aleddin Keykbdn saltanat dneminde (616-635/1219-1237), bu ilerleme en yksek seviyeye ulamtr1.

I. Aleddin Keykubdn lmnden sonra yerine geen ve ahs meziyetlere sahip olmayan II. Gyseddin Keyhsrevin, hkmdar olmasyla durum deiti, ilerleme devri duraklamaya yz tuttu. Onun saltanat dneminde meydana gelen olaylar, Mool aknlar, i karklklar, saltanat kavgalar Seluklu saltanatn sarst gibi Anadolunun siys, tima ve ilm hayatnda da nemli etkiler brakmtr. Yakn dounun en byk devleti konumunda bulunmasna ramen, Anadolu Seluklular, 640/1243 Kseda savanda, kendisinden sayca az olan

1Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s.382-402.

kadir zkse 251

Mool ordusuna kar koyamayarak yenildi. Sonraki srete Moollara bal bir hle gelen Seluklu Devletinin idaresi, 676/1277 ylnda fiilen lhanllarn eline geti2.

Anadolu Seluklularnda ve btn Anadolu beyliklerinde devlet, hanedan yelerinin ortak mal sayldndan, siyas hkimiyet blnyor ve her hkmdarn lm ok defa bir saltanat mcadelesine yol ayordu3. Devletin ileri grl sultanlar asker seferlerini, ticaret yol ve limanlar elde etmek gayesine yneltmekte, dnemin ticar ve iktisad hayatna hkim konumda bulunmaktaydlar. Seluklu sultanlar deniz ve karada, korsan veya ekya saldrsna maruz kalan tccarlarn zararlarn hazineden demekte ve bir bakma devlet sigortasn teekkl ettirmekteydi4. Bu durum dnya ticaret tarihi bakmndan olduka nemli bir noktadr.

B. tima ve ktisad Hayat Btn Seluklu tarihi boyunca, Anadolu halk iki temel gruba ayrlmt;

Mslmanlar ve Hristiyanlar. Trk-Bizans mcadelesi ile Bizansllarn zayflamas ve yenilmesi sonucu, Anadoludaki bir ksm Hristiyanlar g ederken, dier bir ksm ya eski din inanlarn srdrerek ya da ihtida edip Mslmanlaarak ikametlerini devam ettirmilerdir. G eden Hristiyanlarn boalttklar yerleri dolduran Mslman Trk zmreleri kendileri iin bir takm yeni yerleim merkezlerini iskna amlardr5.

Anadolu Seluklu Devletinin itima hayatna ekil kazandran beer unsurlar; gebeler, kyller ve ehirliler olmak zere grupta toplayabiliriz. On birinci ve on nc yzyllar arasnda Anadolunun iktisad hayatna tesir eden deiik etkenler bulunmakla beraber, tarm, ticaret, sanayi ve hayvanclk lke ekonomisine en parlak dnemini yaatmakta6, Mslman halk arasnda deiik meslek ve merepten insanlar bulunmaktayd7.

Seluklu fetih hareketlerinin nemli sonularndan biri, Anadolunun Mslman ve Hristiyan topluluklar arasnda bir kpr vazifesi grmesi, dnya ticaret yollarna almas, ileri ve zengin bir lke hline gelmesidir. Seluklularn Anadoluyu slm corafyas iine dahil etmesi ve ticar hayatn nndeki engelleri ortadan kaldrmas ile bu lkenin tarihinde hzl bir iktisad gelime devri balamtr. Bununla beraber bir asr kadar sren Bizans saldrlar ve dzenlenen Hal seferleri Anadoluda itima ve iktisad zayfl bir kat daha artrm ve bu durum 1176 ylna

2Kronolojik olarak on birinci yzyldan on nc yzyln sonuna kadar Anadolunun hayatna yn veren

Anadolu Seluklu hkmdarlarn u ekilde sralayabiliriz: Sleyman b. Kutalm (470/1077), Fetret Devri (479/1086), I. Kl Arslan (485/1092), Melikah (500/1107), Rkneddin I. Mesud (510/1116), zzeddin II. Kl Arslan (551/1156), I. Gyseddin Keyhsrev (588/1192), Rkneddin II. Sleyman (592/1196), zzeddin II. Kl Arslan (600/1204), I. Gyseddin Keyhsrev (601/1204), I. zzeddin Keykvus (607/1210), I. Aladdin Keykbd (616/1219), II. Gyseddin Keyhsrev (634/1237), II. zzeddin Keykvus (644/1246), II. Keykvus (646/1248), IV. Kl Arslan (655/1257), II. Gyseddin Keyhsrev (663/1265), Gyseddin II. Mesud (681/1282), III. Aladdin Keykbd (683/1284), II. Mesd (683/1284), III. Keykbd (692/1293), II. Mesd (693/1294), III. Keykbd (700/1301), II. Mesd (702/1303), III. Keykbd (704/1305) ve Gyseddin III. Mesd (707/1307).

3Turan, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi Trk Dnya Nizmnn Mill, slm ve nsn Esaslar, stanbul 1993, c.I, s.209-216.

4Turan, Osman, Seluklular ve slmiyet, stanbul 1993, s.66. 5Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s.245-257. 6Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisd ve tima Tarihi, Ankara 1979, c.I, s.43. 7Kprl, Fuat, Anadoluda slmiyet, haz.Mehmet Katar, stanbul 1996, s.44.

anadolunun trklemesi 252

kadar devam etmitir. Anadolu Seluklular ve Bizans tarihinde ikinci bir dnm noktas tekil eden II. Kl arslann bu tarihteki zaferi ile, Anadolunun d emniyeti, i asayii, siyas birlii salanm ve dnya ticaret yollarnn Anadolu topraklar zerinde kesimesi gerekletirilmitir.

Yolcularn kervansaraylarda hayvanlar ile birlikte gn meccan olarak kalmas ve yeme ime ihtiyalarnn karlanmas dettendi. Yine Anadolu Seluklularnn zihniyetine uygun olarak kervansaraylara gelen Mslman-Hristiyan, zengin-fakir, hr-kle btn misafirlere ayn yemek verilmesi ve eit muamele yaplmas vakf artlar arasnda kaydedilmekteydi. Byk sultan ve vezir hanlarnda hastalar tedavi edilmekteydi. Kale gibi burlar ve demir kaplaryla kervansaraylar, ayn zamanda, ticret eyalar iin gvenilir emanet yerleriydi.

Anadolu iskn edilirken, byk ve kuvvetli Trkmen airetleri muhtelif paralara ayrlarak birbirinden uzak sahalara gnderilmekte, irs reislerinin idaresi altndaki herhangi toplu ve kuvvetli etnik bir birliin isyan ihtimalleri ortadan kaldrlmakta ve airet dayanmas krlarak mill btnlk salanmakta, memleket huzuru korunmaktayd.

C. Kltrel Hayat II. Kl Arslandan sonra devletin ynetimini stlenen Anadolu Seluklu

hkmdarlarnn hemen hepsi tahsilliydi. st dzey slm ve mill duygularla yetitirilen Anadolu Seluklu Sultanlarndan bazlar Arapa, ounluu Farsa bilmekte ve bu dilde iirler yazabilmekteydi8. II. Kl Arslann renim hayat grmemesine ramen, ilim erbabna son derece sayg duymakta ve onlara huzurunda mnazaralar yaptrmaktayd9. Olu Keyhsrevin en yakn dostu, devrin nl bilginlerinden Necmeddin shak idi. II. Kl Arslandan itibaren tm Seluklu hkmdarlar medrese yapmna zel ihtimam gstermekteydi. Anadolu Seluklu devletinde ilk medreselerin kuruluu siyas istikrarn salanp kltrel etkinliklerin yrtlmeye balad II. Kl Arslan devrine rastlamaktadr. II. Kl Arslan biri Konya, dieri Aksarayda olmak zere iki medrese yaptrrken, emirlerinden Altun Aba da, Konyada bir medrese yaptrmtr. Aksaray medresesinden yetien bilginler, on drdnc yzylda Suriye ve Msrda byk bir itibar grrken, Anadolu kasabalar kurulan medreselerle birer kltr corafyas hline getirilmeye

8Togan, A.Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s.215. 9Osman, Seluklular ve slmiyet, s.64. Fikir hrriyetinin ileri boyutta bulunduu bu dnemde Seluklu Sultan

II.Kl Arslan (509-588/1115-1192)nin huzurunda Mslman ve Hristiyan alimler serbeste fikr tartmalar yapabilmekteydi. ctihad messesesini altrmak istemesinden dolay Musul ve Suriye Atabei Nureddin Muhammed tarafndan tecdd-i imana davet edilen II.Kl arslan, lkesinde yaayan dar grl kimselerin Atabein lkesine gitmesi tavsiyesinde bulunmaktayd. Bkz.lken, Hilmi Ziya, Eski Yunandan ada Dnceye Doru slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, stanbul 1998, s.172;Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, s.231-232. Hatta bn Batuta, Anadolu gezisi srecinde, Germiyan Sultan Mehmed Beyin ziyaretine varnca, sarayndaki Yahudi hekime, hafzlardan daha fazla sayg gstermesinden dolay onun bu davrann beenmediini dile getirmektedir. bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden Semeler, haz.smet Parmakszolu, Ankara 1999, s.31-32.

kadir zkse 253

allmtr10. Bu medreselerde programlarn esasn, slm dnyasnn dier medreselerinde olduu gibi, hadis, tefsir ve fkh dersleri tekil etmekteydi.

Seluklular dneminde slm ilimler kadar tbba da ok nem verilmekte ve hemen her ehirde Daru-ifa, Drul-Afiye ve Drus-Shha gibi adlarla anlan hastaneler ina edilmekteydi11. Bu hastanelerin birounda birden fazla hekim bulunmakta ve tp tahsili hastanelerde uygulamal bir tarzda gereklemekteydi. Ayrca ehirlerde eczaneler bulunmakta, buralarda Hindistandan getirilen tbb bitkilere rastlanmaktayd.

On nc yzylda Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray, Krehir, Amasya, Nide, Tokat, Niksar, Ankara ve Erzurum nemli birer kltr merkezi konumundayd. Bu kltr merkezlerinin hmsi bulunan Anadolu Seluklu hkmdarlar, yalnz birer kahraman asker olmalaryla deil, kltr sahasndaki temaylleriyle de temayz etmekteydiler12.

XIII. ve XIV. asrlarda Anadolu ve randa yaayanlarn byk ounluunun snn Mslman olduu kesindir. Byk Seluklu Devleti, Anadolu Seluklular ve Osmanllar ehl-i snnet vel-cemaat akidesini benimsemi olduklarndan, snn itikad koruduklar gibi bu itikadn yaylmas iin de son derece byk gayret sarf etmilerdir13. Anadoluda daha ok snnliin Haneflik kolu, Dou blgelerinde ise ksmen fiilik yaygnd; eitim ve retim alannda bilhassa hukk sahada birincisi hkim durumdayd14. Hkmdarlar Trk, Arap ve Fars meneli din ve ilim adamlarn, tasavvuf erbabn etraflarna toplamak ve onlara eserler yazdrmak iin gerekli madd ve manev imknlar ellerinden geldii lde hazrlyorlard. rnein, Anadolu Seluklular zamannda randan ve Arap memleketlerinden gelip Anadoluya yerleen ulema arasnda Abdulmecid b. smail el-Herev (.537/1142), Muhammed Telekn (.639/1217), Yusuf b. Said es-Sicistn (.639/1241) ve mer el-Ebher (.663/1265) gibi isimler saylabilir. Skmenliler zamannda Ahlatta fkh alimi Abdussamed b. Abdurrahman (.540/1145) ok tannmaktayd. Ayrca Anadolu medreselerinde yetimi olup eitli Arap memleketlerine giderek oralarda yerleen Trk alimleri de vard.

Anadolu Seluklular da, Byk Seluklular gibi, Arapay ilim dili, Farsay edebiyat ve devlet dili olarak kullanmaktaydlar. Anadolunun siyasal ve kltrel hayatnda ran kltr ve geleneinin etkili olduu bir gerektir. Bu nedenle, Seluklu

10Bu medreseleri u ekilde sralayabiliriz: Altun Aba Medresesi (598/1202-?), Sral Medrese (640-641/1242-

1243), nce Minareli Medrese (650-651/1252-1253), Karatay Medresesi (649/1251), Atabekiyye Medresesi (649/1251den sonra), Kayseride Hunat (Hord) Hatun Medresesi (631-633/1233-1235), Sahibiye Medresesi (666-667/1267-1268), Sivasta Gk Medrese (670/1271), Krehirde Cacaolu Medresesi (671/1272), Tokatta Gk Medrese (674/1275), Ankarada I. zzettin Keykvus (608-617/1211-1220), Antalyada Ertoku Medresesi.

11Bunlarn bata gelenleri; Kayserideki Gevher Nesibe (601/1205), Sivastaki I. zzettin Keykvus (612/1217), Konyadaki Aladdin Keykbd, ankrdaki Atabey Ferruh (632/1235), Divriideki Mengcklerden Fahrettin Behram ahn kz Turan Melek (626/1228), Amasyadaki Torumtay (665/1266), Tokattaki Muinuddin Pervane (674/1275) ve Kastamonudaki Pervane olu Ali (671/1272) hastaneleridir.

12Togan, Umum Trk Tarihine Giri, c.I, s.205. 13Kprl, Anadoluda slmiyet, s.87, dipnot 21. 14Anadolu seyahati srasndaki mahedelerini dile getiren bn Batuta, Mslman halkn ounluunun Hanef

mezhebine mensup bulunduunu, aralarnda Rfiz, Mutezil, Hric ve ehl-i bidat bulunmadn anlatmaktadr. bn Batuta, Semeler, s.2.

anadolunun trklemesi 254

sultanlar, Keykubd, Keyhsrev, Keykvus gibi eski ran trelerinden alnm unvanlar kullanmakta, ran edebiyatna youn ilgi gstermekte, idr ilerin birou ran asll kimseler tarafndan yrtlmekteydi15. Bununla birlikte, Trke de halk arasnda, ordu ve sarayda geerli bir dil konumundayd16.

D. Tasavvuf Hayat Fethin tamamlanmas ve Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas Anadoluda

siys ve itima hayatn salam bir zemine oturmasna yol amtr. Gen ve dinamik Anadolu Seluklu devleti, blgeyi Trkler iin yeni vatan ittihaz etmi ve burasn kltr corafyas konumuna brndrmtr. XI. yzyln sonlarndan itibaren ksa zamanda gebe Trkmen kafileleri Trkistan ve Horasan yresinden kalkp Anadoluya gelmitir. Harezm, Horasan ve Azerbaycan zerinden bat istikametinde Anadoluya kitleler hlinde g eden zmreler arasnda ok sayda mutasavvf, lim ve sanatkr bulunmaktayd17. Bu kltr transferi ile XIII. yzyl Trk mill kltr yeni bir oluum safhasna girdi.

Gebe Trkmen kafileleri Anadolu topraklarna yaylrken, hemen hemen ayn tarihlerde stratejik nemi bulunan baz noktalara tekkesini kurup irada koyulan eyh ve kolonizatr derviler de Anadoluyu bir a gibi sarmaya baladlar18. Onlarn olumlu katklar sonucu, bir yandan Anadoluda Trk devletinin teekkl salam temellere oturtulurken dier yandan slmn yaylmas, milli birlik ve btnln muhafazas gerekletirilmekteydi. ehir ve kasabalara yerleen tarikat zmreleri, bata brokrat ve entelektel zmreler olmak zere halk kitleleri ile yakn temas kurmaktaydlar. Tarikat zmreleri gibi medrese ve dier itima messeselerin de daha ok ehirlerde younlamas, ehir halklarnn gebe ve ky halklarna oranla daha yksek din kltre sahip bulunmas sonucunu douruyordu. ehir merkezlerinden uzak muhitlerde ikamet eden ve din bilgileri olduka zayf, ananelerine son derece bal Trkmenler ise, kendilerinden olan eyh ve dervileri rnek almakta ve hayatlarn onlarn direktifleri dorultusunda idame ettirmekteydi19.

Anadoluda XIII. yzylda faaliyet yrten mutasavvflar arasnda, Konyada Evhdddn-i Kirmn (.635/1237), Mevln Celleddn-i Rm (.672/1273), ems-i Tebrz, bn-i Arab (.638/1240), ve onun en nde gelen temsilcisi Sadreddin-i Konev ((.673/1274), Sadreddin-i Konevnin mridlerinden ve eyh-i Ekberin baz musannefatn erheden Meyyedddin Cend (.691/1292) ile bnl-Friz (.632/1235)in Kasde-i Tiyesine erh yazan Sadeddin-i Fergn ((.699/1300), Maribli Affddin Tilimsn; Tokatta kendi mrid ve mntesibi Munddin Pervnenin yaptrd hanghta irad faaliyetini srdren Lemet sahibi Fahreddn-i Irk (.688/1289); Kayseri ve Sivasta Mirsdl-bd mellifi Necmuddn-i Dye

15Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, sad.Orhan F.Kprl, Ankara 1993, s.231-234;Akda,

Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve ctimai Tarihi, stanbul 1974, I, s.10. 16Alptekin, Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1992, c.VIII,

s.382. 17Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s.206-222. 18Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve

Temlikler: I, stil Devrinde Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S.II (1942), stanbul 1974, s.281 19etin, Osman, Anadoluda slmiyetin Yayl, stanbul 1990, s.163.

kadir zkse 255

(.654/1256); Krehirde Ah Evrn (.660/1261) ve mutasavvf bir halk ozan olan Yunus Emre (.720/1320)yi sayabiliriz20.

Orta Asyada balayan slm Trk Edebiyat ve yaz dili ananesi Anadoluya intikal etmemi ve ancak didaktik gayelerle balayan Trk yaz dili on nc asrda Trk Edebiyatnn domasna ve Beylikler devrinde inkiafna imkan vermitir. Bununla beraber Battal Gazi ve Danimend Gazi destanlar Gaziler ve Ouz-name, Dede Korkut hikayeleri de gebeler arasnda Trke ifahi bir edebiyat olarak on ikinci asrdan beri yaamaktayd21. Tasavvuf bir hl ilmi olmakla birlikte, bu dnemde belli bal yazl eserler muvacehesinde talim olunan bir ilim hline geldi. Bu dnemde kaleme alnan bn Arabinin Fssu, Konevnin ona yazd Fkku, Fahreddn Irknin Lemet, bnul-Frid (.632/1234)in Dvn tefekkr taraf ar basan, tasavvuf dncesini zengin kavramlarla aklayan eserler olarak ilgi ekmektedir22.

XIII. yzylda Mool aknlaryla ypranan Seluklu Devletinin yerini beylikler alrken, devletin resm dil kabul ettii Farsann yerini beyliklerde yerli dil olan Trke almaya balamtr. Eserleri Farsa olmasna ramen Mevln Celleddn-i Rm bile Trke szler, terkipler kullanm, mlemma beyitler ve iirler yazmtr. Mevlnnn olu Sultan Veled (.712/1312)in divan ve mesnevsinden derlenen Trke beyitler ayr bir divan meydana getirecek kadar oktur23. Bunlarn yan sra Konya ve Orta Anadolu ehirlerinde Ahmed Fakih, Hoca Dehhan, Hoca Mesud ve Seyyad Hamza gibi sf airler, sadece Trkeyi kullanmaktaydlar. Hele Yunus Emrenin byk edeb kudreti ve tasavvuf ak ile Trke en gzel rnekleriyle Anadoluda yaayan bir dil hline geldi.

zellikle ehir merkezlerinde Farsa bilen zmrelere ayn dille hitap eden eserler yannda, Trke konuan halk tabakalarna tasavvuf fikriyatn Trk diliyle yayma gayesini gden din ve tasavvuf eserler Trk edebiyat yaptlarn ortaya koymutur. Bylece XIII. yzyln ilk yars iinde, dorudan doruya Farsa bilmeyen bir kitleyi irad etmeyi gaye edinen Trk tasavvuf edebiyatnn douuna ahit olunur. Ouz Trkesinin Anadoludaki ilk airlerinden biri sayabileceimiz Horasanl Ahmed Fakih (.618/1221 veya 650/1252)in arhnmesi bu edebiyatn gnmze gelebilmi en eski rneidir24.

XIII. yzyl tekke edebiyatnn Anadoludaki en gl temsilcisi Yunus Emre (.720/1320)dir. Orta Asyada, Ahmed-i Yesev ve dervilerinin hikmetleriyle balayan r Anadoluda devam ettiren Yunus, klasik tasavvuf terminolojisini Trkeletirmitir. iirlerindeki tabi ve ikne ed, ondaki edeb yapy hissettirmeyecek kadar gelimitir. Yunus tasavvuf dnceyi, slm ve insan deerleri en gzel ekilde sunabilmek iin ilemi, bunlar anlatrken kendi z dilini ve terminolojisini kullanmtr. Dili en sade bir biimde kulland hlde yksek bir tefekkre ulamtr. iirleri ekil ve muhteva bakmndan mill ve slm yapy birlikte

20Kprl, Anadoluda slmiyet, s.48. 21Turan, Seluklular ve slmiyet, s.64. 22Ylmaz, H.Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, s.141. 23Veled elebi budak ve Kilisli Rfat Bilge, Dvn- Trk-i Sultan Veled, stanbul 1341. 24Akn, . Faruk, Divan Edebiyat, DA, stanbul 1994, c.IX, s.393.

anadolunun trklemesi 256

yanstmtr25. Anadolu Tekke edebiyatna byk tesirleri bulunan Yunusun syleyi tarz, bu asrdan itibaren Anadolu insan iin ideal olarak benimsenmitir. Hatta bizzat Yunusun ismini ve Emre unvann kullanan airler vardr. Bir ok dervi onun syleyiine hayranlk duyarak, halk dili ve hece vezniyle ilahiler yazmtr. XIV. yzyln sonlar ile XV. yzyln ilk yarsnda yaayan Kaygusuz Abdal26, Yunus Emrenin nde gelen takipisi ve Tekke edebiyatnn en mhim ahsiyetlerindendir27.

Ayn yzylda Velyetnmesinde Yunus ve onun eyhi Taptuktan bahsedilen Hac Bekt- Vel (.669/1270?)nin, mstakil tasavvuf risalelerden oluan Arapa Maklt ve Trkeye XIV. veya XV. yzyl balarnda yaplan manzum tercmeleri dil, edebiyat ve kltr tarihimiz bakmndan son derece nemlidir28.

Mevleviyye, Rifiyye, Halvetiyye, Kazerniyye, Yeseviyye, Kalenderiyye, Haydariyye, Kdiriyye zmreleri bu dnemde Anadolunun en yaygn tarikatlaryd. Bu tasavvuf akm ve zmrelerin belirtilen dnemdeki konumlarn u ekilde ele alabiliriz:

1. Yesevlik Ahmed-i Yesev (.562/1166)nin kurucusu olduu ve kendi adyla anlan

Yesevlik snnet, tasavvuf ve Horasan melmlii gibi temel esasa dayanmakta ve hemen her ynyle Trk kimliini yanstmaktayd. Buhara medreselerinde renimini tamamlayan Ahmed-i Yesev, hikmetleri vastasyla renim grd yazl kltr, szl kltr hline dntrm ve ehir halklar kadar okuma imkan bulamayan bozkr halklarna da bu bilgileri aktarmtr29. Pr-i Trkistn30, Hce-i Trkistn31, Hazret-i Sultan ve Sultanul-Evliy gibi unvanlarla anlan Ahmed-i Yesev, Trk dili ve edebiyatnda bir byk r am, Yunus Emre, Erefolu Rm, Niyz-i Msr ve Aziz Mahmd- Hdy gibi Anadolu tekke irlerine, hem ruh ve mnda hem de dil ve nazmda rehberlik etmi, Trk tasavvuf iirinin "pr" i olmutur. Onun nclnde gerekleen Trk Tasavvuf Edebiyat rnleri, slm edebiyat iinde ayr bir yer tutmu ve nemli bir alm salamtr. XII. asrda tohumunu atarak gerekletirdii bu sre, "insn- kmil" ve "pr" olarak Ahmet Yesev'nin mnev ahsiyetini

25Tat, Mustafa, Yunus Emre Divan I: nceleme, Ankara 1990, s.66-69. 26 Manzum, mensur ve manzum-mensur kark olmak zere eserler veren Kaygusuzun 20-30 kadar hece ile

geriye kalan aruzla yazlm 200e yakn iiri vardr. Bu iirlerin ilahi bir vecd iinde yazld anlalmaktadr. Dier eserlerinde vahdet-i vcd, nefis, akl, gnl, mrid, dervi vb. kavramlar zerinde durur, bunlar heyecanl bir slupla dile getirir. Manzum eserleri: Divan, Glistan, Mesnev-i Baba Kaygusuz, Gevhernme, Minbernme; mensur eserleri: Budalanme, Kitab- Miglte, Vcdnme; manzum-mensur eserleri: Saraynme, Dil-gdr. Kaygusuz Abdal, verdii eserler ve iledii konular gz nne alndnda tekke edebiyatnn en mhim ahsiyetlerinden biri olduu anlalmaktadr

27Gzel, Abdurrahman, Kaygusuz Abdaln Mensur Eserleri, Ankara 1983, ss.38-41. 28Coan, Esat, Hac Bekta- Veli Maklt, stanbul ts., s.XXXV, XLIII, LX. 29Cebeciolu, Ethem, Hoca Ahmed Yesevi (.562/1167), Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi,

Ankara 1993, c.XXXIV, s.91-93. 30Trklerin slm kabulleri ile beraber Orta Asyada balayan erken sflik geleneini temsil ettii iin Pr-i

Trkistn nvanyla anlmtr. 31XV. yzyln sonlarna doru Yesevlikle aa yukar ayn mntkada teekkl eden Nakibendlik geleneinin

de douuna etkisi olduu ve Hcegn silsilesinden sayld iin Hce-i Trkistan nvanyla anlmtr.

kadir zkse 257

yanstmaktadr. Onun diktii Trk tasavvuf iiri aac Ynus Emre'nin dilinde Anadolu'da kemalini bulmu ve olgun meyvelerini vermitir32.

Fuad Kprl Ahmed-i Yesevnin Trk tarihindeki nemini u tespitleri ile dile getirmektedir:

Ahmed-i Yesevnin Trk tarihindeki nemi, yalnz be-on para veya birka cilt tasavvuf manzumeler yazm eski bir air olmasndan deil, slmiyetin Trkler arasnda yaylmaya balad asrlarda, Trkler arasnda ilk defa tasavvuf meslei vcuda getirerek ruhlar zerinde asrlarca hkm srm olmasndandr. Ondan nce Trkler arasnda tasavvuf mesleine girmi ahsiyetler yok deildi. Fakat onlar, ya byk slm merkezlerinde Acem kltrnn tesiri ile Acemlemiler veya yeni dinin umumilemesi iin byk Trk kitleleri arasna girerek orada unutulup gitmilerdi. lerinden hibiri kendilerinden sonra yaayp devam edebilecek kuvvetli bir eyin tesisine muvaffak olamamtr. Ama Ahmed-i Yesev, kuvvetli ahsiyeti ile, Trkler arasnda asrlarca yaayan byk bir tarikat kurdu. Yeseviyye, bir Trk tarafndan ve Trkler arasnda kurulmu ilk tarikattr. Dolaysyla, Ahmed-i Yesevyi tetkik etmekle, Trk tasavvufunun en eski ve en asl bir ksmn aklam olmaktayz33.

Yesevlikin Orta Asya, Hindistan ve Anadolu corafyas olmak zere balca ana blgede yayldn syleyebiliriz34. Gmen Yesev eyh ve dervileri, mesken edindikleri Anadolu topraklarnda zaviyelerini kurarak tarikatlarn yaymaya altlar. Orta Asyadan getirdikleri Ahmed-i Yesevi ile ilgili btn szl geleneklerini buradaki yeni mridlerine aktardlar. Yesev soyundan geldiini eserinin muhtelif yerlerinde dile getiren mehur Trk seyyah Evliya elebi, Anadoludaki baz Yesevi dervilerinin trbe ve derghlarn u ekilde sralamaktadr:

a. Horos Dede: Evliya elebiye gre, Horos Dede stanbulun fethini gren, stanbul-Unkapannda medfun bulunan Yesevi derviidir. Horasandan gelip Fatihin ordusuna katlmtr. Askerler arasnda horoz gibi grleyerek Ey gafiller, kalknz eklinde Mslman askerleri uyard iin, askerler kendisine Horos Dede lakabn vermitir35.

b. Avar Baba: Kafkasyann nemli yerleim birimlerinden irvana snr bir Osmanl kenti olan Niyzbdda bulunmaktadr. Evliya elebi, halkn sevdii ve tarikatna bal bulunduu bu eyhe ait derghn son derece canl olduundan, yende ve rvendeye hizmet eden yz kadar derviin bulunduundan bahsetmektedir36.

c. Pr Dede: Evliya elebi Merzifonun ziyaretghlarn anlatrken, ilk sray Pr Dedeye vermektedir. Ahmed-i Yesevnin izniyle Anadoluya gelen ve Merzifona yerleen Yesev dervii Pr Dede sitnesinin, Evliya elebi dneminde aevi, tekke,

32Tahral, Mustafa, Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik Bilgisi,

haz.Cemal Kurnaz-Mustafa sen ve Mustafa Tat, Ankara 1998, s.169. 33Kprl, lk Mutasavvflar, s.114. 34Ocak, Ahmet Yaar, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl: Bir Sf Kltrnn

Yeniden Gncellemesi, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, s.299. 35 Evliya elebi b. Dervi Muhammed Zll, Seyahatnme, stanbul 1314, c.I, s.100. 36Evliya elebi, Seyahatname, c.II, s.293.

anadolunun trklemesi 258

dervi hcreleri ve iki yzden fazla derviiyle yende ve rvendeye hizmet ettii, nemli bir irad makam konumunda bulunduu anlatlmaktadr37.

d. eyh Emr-i in Osman: Bozok-Hseyinovada derghnn bulunduundan bahseden Evliya elebi, Emr-i in Osman kutb- fk- cihn diye tantmaktadr. Ahmed-i Yesevnin yedinci hlifesi olduu, Dou Trkistan taraflarndan geldii ve Emr-i in lakabyla anld anlatlmaktadr38.

e. Geyikli Baba ve Abdal Musa: Evliya elebinin anlattklarna gre Geyikli Baba Azerbaycann Ceri Hasan slalesinden ve Yesevi dervilerinden meczup tavrl bir velidir. Yaban srlarna bindii, eyalarn geyiklere tatt, Orhan Gazi ile grt, Osmanl Beyinin Uluda eteklerinde kendisi iin bir tekke ina ettiinden bahsetmektedir. Abdal Musann da Yesevi dervilerinden olduu, Hac Bekt- Veli ile Anadoluya gelip yerletii, Orhan Gazi ile birlikte Bursann fethine katld, Orhan Bey tarafndan kendisine bir tekke ve trbe yaptrldndan bahsedilmektedir39.

f. eyh Nusret Tekkesi: Evliya elebi, Hac Bekt- Veli ile birlikte Horasandan gelen ve Ahmed-i Yesev hlifelerinden olan eyh Nusretin Tokat-Zile vadisinde bakml imaret, mescid ve misafirhanesinin bulunduunu haber vermektedir. Yetmi kadar dervii ile halka hizmet ettii, halkn youn ilgisine mazhar olduu ve tekkenin nndeki byk bir dut aac meyvesinin ehrin ynna hediye edildii anlatlmaktadr40.

g. Gajgaj Trbesi: Evliya elebinin belirttiine gre Tokatta ehrin da yamac zerinde bir mesire blgesinde bulunan tekke ve trbenin sahibi Gajgaj Dededir. Kendisinde esmaul-hsnadan celal isminin tecelli ettiini beyan etmektedir41.

2. Shreverdiyye Maverunnehir, Harezm, Horasan ve dier kltr merkezlerinden

Anadoluya gelen eyh ve derviler sadece Yeseviyye mensuplarndan ibaret deildi42. Shreverdiyye ve Kbreviyyeye mensup sfler de Anadoluya gelenler arasnda idi. Kbrev ve Shreverd dervilerinin ounluu vahdet-i vcud anlayna sahip bulunmaktayd43. Shreverdiyye ve mensuplar o dnemde tarikatlarn Anadoluda messeseletirip yaygnlatramamakla birlikte, daha sonra XV. asrn ilk yarsnda kurulan Zeyniyye kolu bu imkan elde etmitir. Bu tarikat tekkeleri ile Anadoluda yaygnlk kazanamadysa da oluturduu kltr etkisini asrlarca srdrmtr. Zeyneddin Haf (.838/1434)nin Bir ak kt yaktk, Rm zerine attk ifadesiyle vd hlifesi Abdllatif-i Kuds (.856/1452) ve

37Ayn eser, c.II, s.398-99. 38Ayn eser, c.III, s.237. 39Ayn eser, c.II, s.17-18,46. 40Ayn eser, c.III, s.238. 41Ayn eser, c.V, s.60,67. 42Kprl, lk Mutasavvflar, s.200. 43Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slm-Trk

Heterodoksisinin Teekkl, stanbul 1996, s.63.

kadir zkse 259

Abdrrahim-i Rum (.850/1446), Zeyniyye kolu olarak Shreverdiyyeyi yaymlardr44.

Shreverdlik, Ebun-Necb Shreverd (.563/1167) tarafndan kurulmu ve zamannn eyhler eyhi saylan Eb Hafs mer es-Shreverd tarafndan gelitirilip sistemletirilmi bir tarikattr. zellikle mer es-Shreverdnin Avriful-Marifi Hac Ahmed b. Seydi el-Bigav tarafndan 863/1458 ylnda Trkeye evrilmitir45. Tasavvuf ve tekke muhitlerinde ok tutulan Avarif, adet dergahlarn ders kitab hline gelmi, hy, Kueyr Risalesi, Fussul-Hikem ve Fthat gibi eserlerin yannda tekkelerde oka okunmutur.

Shreverdnin hlife ve devlet ricaliyle yakn mnasebetler kurmas ve onlarn sempatisini kazanmas, diplomatik grevlerle baz seyahatler yapmasna yol amtr. Shreverdinin eli sfatyla gerekletirdii diplomatik giriimleri, Hlife Nasr dneminde Hlifenin siyas otoritesini iade ve Seluklu devletinin dalmas gibi sebeplerle ortaya kan baz fitneleri bastrmak, komu slm lkeleriyle dostluk mnasebetlerini glendirmek amacna ynelikti. Bir ka defa amda yneticilik mevkiinde bulunan Eyyub Sultan Melik Erefe ve Hlife ile aras pek ho olmayan Harezmah sultanna eli olarak gnderildiinden bahsedilmektedir. Melik Eref Musaya eli olarak gidiinde Melikin, Shreverdiyi ok iyi karladndan ve ona hibir eliye yaplmayan hsn-i muameleyi gsterdiinden bahsedilmektedir. 614/1217 ylnda 400.000 kiilik bir orduyla Badat almak zere yola kan Harezm Sultann bu fikrinden caydrmak zere Hlife, Shreverdyi gnderir. Ancak sultan bu fikrinden vazgeiremez. O srada mevsimin k olmas sebebiyle yaan kar, ordunun telefatna sebep olur ve Sultan Badat igal etmekten vazgeerek geri dner.

Shreverd elilik grevlerinden birini de Konya Seluklu Sultan Alaaddin Keykubata, Hlife Nasrn mesajn ulatrmak zere yapmtr (618/1221). Shreverd, Hlifeden ald mesaj ve itimadnametyi gtrrken, yolu zerinde urad Malatyada, Mirsadul-Ibad mellifi Necmeddin Dye veya Necm-i Razi lakaplaryla mehur, Necmeddin Ebu Bekr b. Muhammed (.654/1256) ile buluur. O sralarda 45 yanda gen bir ilim adam ve Horasan diyarndan Mool igali nedeniyle kap gelen Necmeddin Dye, 78 yanda bulunan yal eyhe hrmet gsterir ve eserinin ilk redaksiyonunu yapmas iin ona takdim eder. Nefehatn belirttiine gre, Mevln ve Sadreddin Konev ile de gren Necmeddin Dye, Shreverdi ile birlikte Konyaya gelmi, oradan da Kayseri ve Sivas blgesine gemitir46.

44Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, c.I, s.25-27. 45Ylmaz, H.Kmil, Shreverdi Hayat ve Eserleri, Avriful-Marif-Tasavvufun Esaslar, stanbul 1990,

s.XXIX. 46Shreverd, Ebu Hafs ihbuddin, Avriful-Marif-Tasavvufun Esaslar, ter.H.Kamil Ylmaz-rfan Gndz,

stanbul 1990, s.xv-xv.

anadolunun trklemesi 260

3. Kbreviyye Kbrevlik, zhde dayal sade bir tasavvuf izgisini benimsemitir47.

Tarikatn pri olan Necmeddin Kbr, on ikinci yzyln sonlar ile on nc yzyln balarnda Harezmahlar blgesinde yaam ve hayatn 618/1221 ylnda Moollarn elinde ehit edilmek suretiyle tamamlamtr. Moollarn Harzmi igal ettikleri srada, yannda bulunan alt yzden fazla mridine, Harizmi hemen terk edip Horasana gitmelerini emreden Necmuddin-i Kbr, Harizmde Moollarla savam ve ehit dmtr. Kbreviye Tarikat mensuplarndan bazlar Moollar arasnda kalarak, onlarn kalbini slma sndrmaya ve zulmlerini asgariye indirmeye alrken, bir ksm da Horasandan ayrlarak Anadoluya gemilerdir48. Kbrevlik, Mool istilas nnden kaarak Anadoluya snan Sadeddin-i Hamev, Seyfeddin-i Bherz ve Baba Keml-i Hocend gibi hlifeler vastasyla burada yayld. Kbrevliin ileri gelen teki temsilcilerinin banda, bizzat Mevln'nn babas Baheddin Veled ve hlifesi Burhaneddin Muhakkk- Tirmiz ile Necmddin Dye gelmektedir. Bu isimler, o dnemde slmlama ve Trkleme srecini yaayan Anadolu'nun tasavvufi hayatn derinden etkilemitir. Yldrm Bayezidin damad Buharal Emir Sultan (emseddin Muhammed, .833/1429) ve hlifeleri yoluyla Anadoluda Kbreviyye, XVI. yzyla kadar yaayabilmitir. Anadolu ve Rumelide Kbrev tekkeleri bulunmamakla birlikte Necmuddin-i Kbr ve mridi Necmuddin Dyenin eserleri sevilerek okutulmaktadr. Dye, Mirsdul-bd Anadoluda Farsa olarak kaleme alm iken bu eser, II.Murad tarafndan 825/1422 tarihinde rdul-mrid ilel-murad ismiyle Trkeye evrilmitir. Necmuddin-i Kbrnn tarikatlarn el kitab olarak grlen Uslul-aere adl kk risalesi smail Hakk-i Bursev (.1137/1724) tarafndan Trkeye evrilip erh edilmitir.

Sflerin geni halk kitleleri tarafndan benimsenmesine yol aan en nemli faktr, onlarn farkl din ve mezheplere mensup kiileri evrelerine toplayp birletirmeleri, toplumun fertleri arasnda ortak sevgi ve dostluk balar kurmalardr. Bu msamaha ikliminin nemli temsilcilerinden biri olan Necmuddin Dye, kendisine dmanlk besleyenlere bile u ekilde hitap edebilmektedir:

Dmen-i mr sadet-yr bd Der-cihn ez-omr ber-hordr bd Her ki hr m-dihed der-rh-i m Hri m der rh-i golzr bd!

Dmanmz bahtiyar olsun Dnyada mr boyu mutlu olsun Kim ki bizim yolumuza diken koyarsa Bizim dikenimiz onun yolunda glistan olsun!49

47Ocak, Trk Sufilii, s.92. 48Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns Evliy Menkbeleri, ter. ve rh. Lmi elebi, haz.Sleyman Uluda ve

Mustafa Kara, stanbul 1998, s.594-595. 49Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, stanbul 1992, s.589.

kadir zkse 261

4. Mevlevlik XII. yzylda Anadoluda yaygnlamaya balayan tasavvuf dnce, iki

farkl izgide gelimekteydi. Birincisi Irakler adyla mehur ve genellikle Arap dnyasndan gelen, tasavvufun zhd ve takvaya nem veren tahalluk boyutunu benimseyen ahlak sfiler ile kef, marifet ve vahdet-i vcud gibi tahakkuk boyutuna nem veren rif sfilerin temsil ettii izgiydi. Kadirilik ve Ruflik mensuplar gibi tasavvuf hayata hz kazandran akmlarla Muhyiddin bnul-Arab ve Sadreddin-i Konev gibi tasavvuf dncenin kuramclar, bu izginin en nemli temsilcileridir. kinci izgi ise Horasanler diye ifade edilen, Maverunnehir ve Harizm blgelerinden gelen ve daha ok cezbeye nem veren mektepti. Bu ekoln en nemli temsilcileri ise ehbuddin es-Shreverd (.635/1238), Necmuddin-i Kbr (.623/1226), Bahuddin Veled (.635/1238), Burhaneddin Muhakkk- Tirmiz (.637/1240), Necmeddin-i Rz (.654/1256) ve Fahreddin-i Irak (.685/1286)dir.

Bu iki ana izginin sentezi on nc yzyln ikinci yarsnda Mevln Celleddin-i Rm (.672/1273) tarafndan gerekletirilen Mevlevliktir50. elebi Hsameddinle Mevlnnn olu Sultan Veled zamannda bnyelemeye balayan tarikat zamanla Badattan Rumeliye kadar geni bir alanda kurulan mevlevhanelerle tesir sahasn geniletmitir51. Mevlevyye, Anadoludaki tasavvuf faaliyetler asndan Halvetiyye, Nakibendiyye, Bayramiyye ve Zeyniyye gibi tarikatlara oranla ncelii olan bir tarikattr. Tarikatn ak, cezbe, sema ve saf zerine kuran Mevln, tasavvufu belli kurallar ve fikirler sistemi deil, duyulan ve yaanlan tecrb bir bilim olarak alglamakta, sem esnasnda gazeller okumakta, ve toplumun her tabakasndan pek ok kii meclisine katlmakta idi. Medrese hocas, gzde lim ve saygn bir eyh efendi olmasna ramen Mslim gayr-i mslim, alim cahil, fakir zengin, kk byk ve kadn erkek toplumun her kesimiyle yakn temas kurmaktayd52.

Babas Bahuddn Veled ve Burhaneddin Muhakkk- Tirmizden Kbrevlii, ems-i Tebrzden vecd, ak ve sem yolunu, bn Arabden vahdet-i vcd telkkisini alan Mevln, yepyeni bir mektep oluturmutur. Btn bunlar toparlayarak sylemek gerekirse, Mevlna'nn tasavvuf dncesinin ana esaslarn u ekilde sralayabiliriz: Zhd, vahdet-i vcud, ak, vuslat, Tarikat- Muhammediye ve sem.

Vahdet-i vcd dncesini benimseyen Mevln, etrafna sadece Sadreddin-i Konev, Fahreddin Irak gibi mutasavvflarla ilim ve ftvvet erbabn deil, pek ok hkmdar ve idareciyi de toplayabilmi, manev nfuzuyla Mool idarecilerinin bile hrmetini kazanmtr. nk Bektlik, Melmlik ve Halvetlik daha ok halk kitleleri arasnda yaygnlk kazanrken, Mevlevlik kuruluundan itibaren, ilm ve idr zmreler arasnda doup gelimekteydi53. Hem Seluklu Sultan I.Alaaddin Keykubad hem de Anadolu Beyleri ona hrmette kusur etmemekteydi. Aydnolu mer Bey kendisine srekli hrmet gstermi, Karamanoullar kendisi ile

50Ocak, Ahmet Yaar, Anadolunun Trklemesi ve slmlamas, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1991, c.III, ss.111-114.

51Kara, Bursada Tarikatlar, c.I, s.30. 52Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, ev.Tahsin Yazc, stanbul 2001, c.II, s.328. 53Uman, Abdullah, Tekke iiri, Balangtan Gnmze Kadar Trk Klasikleri, stanbul 1985, c.II, ss.12-13.

anadolunun trklemesi 262

akrabalk tesis etmi, Sivas Beyi Kad Burhaneddin, Mevlnya zel ilgi gstermi ve iirlerinden tefel etmi, Erturul Gazi ise ona candan bal kalmtr54. Erturul Gazi olu Osman Gaziyi Mevlnnn ziyaretine gtrm, Mevln da Osman Gaziye hayr dualarda bulunmutur. Osmanl padiahlarnn bir ou Mevln nesline ve Mevleviyyeye layk olduu hrmeti ve yardm esirgememilerdir. rnein Orhan Gazi tarafndan Konurhisarn fethine memur edilen ehzade Gazi Sleyman, Rumeliye gemeyi kararlatrd zaman, evliyaullahtan yardm talebinde bulunmay ihmal etmemi, Mevlev hlifelerinden biri ile grm ve bu bulumann bir hatras olarak eyh kendisine bal olduu tarikatn klhn hediye etmi, peinden de zafer ve nusret niyaznda bulunmutur. ehzade Sleyman, fethi mteakip, bu klh, ganimetleri paylatrmak iin lek olarak kullanmt. O, ayrca "himmet-i ricalullah" telakkisiyle klah altnlarla ssleyerek kendisine padiahlk tc ittihz etmitir55.

Mevlna Celleddin Rum, Mevleviliin felsefesini, tasavvufunu ve ilh akn anlatrken, olu Sultan Veled Mevlev Tarikatn, Ulu Arif elebi Mevlevliin musikisini gelitirmi, bid elebi ise semn son eklini vermitir. lim ve siyaset dnyasndan pek ok kiinin rabet ettii Mevlevilik, msik, sem ve iir faaliyetlerinin icra edildii tekkeleriyle gzel sanatlarn inkiafna yol amtr.

5. Rifiyye Ahmed-i Rifye nisbet edilen, ad sebebiyle Ahmediyye, doum yeri

sebebiyle Betaihiyye diye de tannan bu tarikat, Anadolunun yaygn tasavvuf akmlarndandr. Ahmed-i Rif (.578/1182) days Mansur el-Betih ve Ebul-Fazl el-Vstden tasavvuf terbiyesini tamamlad. Vastnin ona icazet verirken Herkes stad ile, ben ise talebem Rif ile iftihar ederim dedii ve kendisine zahir ve batn ilimlerine sahip anlamna ebul-alemeyn unvann verdii rivayet edilir. el-Hikemur-rifaiiye ile sohbetlerinin derlenmesinden meydana gelen el-Burhanul-meyyed en mehur eserleridir.

Riflikten Tarikat- Ahmediye adyla bahseden bn Batuta (.771/1369), seyahatnamesinde, bu tarikata ait tekkelerin zellikle zmir, Bergama, Amasya ve Snisada bulunmakta olduunu yazmaktadr. Ayrca, gsterdikleri burhanlarla halkn itibar ve tevecchn kazanan Rif dervilerinin nemli bir nfuza sahip olduklarn kaydeder56.

Mevln zamannda Rif eyhlerinden Seyyid Tceddin kalabalk bir mrit cemaatiyle Konyaya geldiinde emirler, ehrin ileri gelenleri ve ftvvet erbab onlar karlam, Celleddin-i Karatay Medresesinde arlamtr. Dervilerinin ylanlarla ve atele oynamalar, Konyallar tarafndan seyredilmi, Mevlnnn ei de grmek zere gitmek istemise de Mevln, btn bunlar abes grp gitmesine izin vermemitir57.

54Vassf, Hseyin, Sefne-i Evliy, haz.Mehmet Akku-Ali Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1990, c.I, s.313. 55Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, haz.smet Parmakszolu, Ankara 1999, c.I, s.92. 56bn Batuta, bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, s.24,34,38. 57Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, c.II, s.299-300.

kadir zkse 263

6. Kazerniyye Anadoluda XIII. yzyldaki bir dier tarikat da Kazerniyyedir. Mehur ranl

mutasavvf Eb shak b. ehriyar- Kzernye (.426/1034) nispet edilir. Nefehtl-nsn verdii bilgiye gre, Eb shak Kzern Mecslikten ihtida eden bir babann oludur58. Eb shak denizci ve balklarn piri ve hamisi kabul edilmitir. nana gre Eb shak- Kazernnin mezarndan alnan bir avu toprak, byk dalgalaryla tehlike arz ettii zaman denize atldnda sakinleirmi. Bunun iin denizciler, yanlarnda kabirden alnm toprak bulundururlard. Bu inan Konyada da yaygnd59. shkyye ve Mridiyye diye de anlan Kazerniyye, zellikle, ran'n bat blgelerinde hkim olduu, Irak ve Hindistandan Trakyaya kadar uzanan bir tesir sahasnn bulunduu, XIV. ve XV. asrlarda da varln srdrd fakat XVI. yzylda Anadoluda etkisini yitirdii gzlenmektedir.

Eb shak b. ehriyar el-Kazern 65 ribat ve hangh tesis etmi, ordu denilebilecek bir tekilat kurmu, 24.000 mecusiyi ihtida ettirmitir. Tarikat ran'dan Hindistan'a, in'e kadar yaylm ve Anadolu'ya da gelmitir60. zellikle asker maksatlarla teekkl eden Kazerniyye, gayretinin byk bir ksmn cihada ynelten tarikatlardand. Daha ok liman ve menzil gibi insanlarn ska urad ve her zaman yardma ve yol gstericiye ihtiya duyduu yerlerde tekkelerini kurup alan bir tekilatt. Kazerniyyeyi ar snn bir tarikat diye niteleyen Glpnarl, Karamanoullarndan Sultan Muhammedin 821/1418 tarihinde Konyada onlara bir tekke yaptrdn kaydeder61. Kazerniyye dervilerinin Anadoluda tekkeler ina edecek kadar ok ve yaygn bulunduu sylenebilir.

Osmanl Sultan Yldrm Beyazdn, Kazern dervilerine 802/1399 tarihinde Bursada zaviye yaptrmas ve vakf kurmas da zerinde durulmaya deer bir durumdur. Vakfiyede u ifade yer almaktadr: Murad Han olu Bayazid Han riya ve sumadan hl bir niyetle Bursada kalaalt denilen yerin arkasnda tark-i mn nnde bir zaviye-i erife kurdu. Bunu, eyh Ebu shak- Kazern ashabna, det olduu vechile gelip gidenlerin, misafirlerin mukimlerin... mmkn olduu derecede izz ve ikramlar hizmetlerini ifas iin vakfetti62.

Mridlerini, delimen tabiatl, garb etvarl ve sava kiilerden seen, tekkelerini, hudut boylarnda ve serhatlarda kurmaya byk nem veren Kazerniyye Tarikat, bu tutumu ile, mezkur karakter yapsndaki kiilerin, kabna smayan ve tatmin olmak isteyen kiilerin enerjilerini, fitne tefrika gibi ie dnk deil, cihad gibi kuds ve da dnk bir hedefe tevcih etmek usuln tercih etmitir63.

7. Sosyal Zmreler Orta Asyadan gelip Anadoluyu mesken tutan Trk boylar eitli gruplar ve

messeseler oluturarak, Anadolu'da kkleme imkan buluyorlard. Bu tarih misyonu, itima, iktisad, din, siyas ve tasavvuf adan gerekletiren bu zmrelere

58Cm, Nefehtl-ns, s.399. 59Kara, Bursada Tarikatlar, c.I, s.19. 60Coan, Esad, Hac Bekt- Vel-Maklt-, Seha Netiyat, Ankara, ts., s.XXVIII. 61Glpnarl, Abdlbki, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1983, s.11. 62Kara, Bursada Tarikatlar, c.I, s.18. 63 Gndz, rfan, Osmanllarda Devlet - Tekke Mnasebetleri, stanbul 1983, s.100.

anadolunun trklemesi 264

k Paa, Horasan Erenleri adn vermektedir. Drt grup hlinde isimlendirilen bu zmreleri u ekilde sralayabiliriz:

a. Gziyn- Rm Gziyn- Rma, Alpler veya Alperenler ad da verilmektedir64. Geni bir

tekilata mensup dervi-gzilerdir. slm ncesi Trk hayatndaki alplerin bir devam olarak kabul edilmektedir. Bekt tarikatnn askerlik kolu olarak kurulan Yenieri ordusuna, Gaziyn- Hac Bekt- Veli ismi verilmitir. Anadoluya g eden sfler, sadece eyh veya postnin deil, ayn zamanda birer alperen, gazi, emir ve ah idi. Alplerin lme ve hayata, zamana ve tarihe yenilmedikleri bir gerektir. Byk felaketlere yol aan Mool istilasyla birlikte Horasan ve Maverunnehirden ehitlik idealiyle Anadoluya koan alperen ve Horasan erenleri birer kolonizatr Trk dervileri olarak, nefislerini arndrp tevazular ile Anadolu halkn aydnlattlar65. Alperenler kimi zaman ularda ilim ve fikir ehli olarak yerlerini alrken, kimi zaman da slm ordular ile birlikte veya onlardan nce veya sonra hareket edip savalara katlmakta, fetihlerin kazanlmasnda nemli roller stlenmekteydiler66. Anadoluya gelen Trkmenlerin, buradaki gazalarn l-y Kelmetullah uruna yapmalar ve bu corafyay slmlatrmay gaye edinmeleri, Turul ve Alparslan devrinde bu fetihlere itirak eden Seluklu komutanlarna Gazi unvannn verilmesine sebep olmutur. Mengcek Gazi, Melik Ahmed Gazi, Erturul Gazi, Osman Gazi ve Orhan Gazi bunlardan bazlardr. Bu tekilata mensup Turgut Alp, Aka Koca, Konur Alp gibi mcahidler, Osmanl Beyliinin kurulu aamasnda, etraflarndaki mritleriyle birlikte, bir yandan ordularn sava ruhunu hzlandrrken, bir yandan da manev kiilikleriyle itima nizam dzenlemeye almaktaydlar67.

b. Abdaln- Rm Abdal kavram, o devirlerde dervi kelimesiyle e anlaml olarak

kullanlmaktayd. Bunlar dnyaya kar ilgisiz tutumlar ile sade bir yaam srerken, ayn zamanda manev kiilikleriyle insanla faydal olmann abasn gtmekteydiler68. Bu, Trkmen kabileleri arasnda faaliyet gsteren dervilerin oluturduu bir tekilattr. Abdal ve Baba ismini tayan bu dervilere Horasan

64Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve

Temlikler: I, stil Devrinde Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S.II (1942), stanbul 1974, s.282. 65Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c.II, s.282,284. 66 Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Vel, Ankara 1991, s.18. 67Kprl, Anadoluda slmiyet, s.63. 68Abdal ifadesi evliya zmresinden halkn mesalihinde tasarruf iin manev izne mazhar olanlar hakknda

kullanlan bir tabirdir. Lgat manas; dnyadan habersiz, safderun, alktr. Abdal kelimesi aslen Trke deildir. Arapa ebdalden bozmadr. Ebdal; Arapada halkn mesalihinde tasarrufa mezun evliyaullah zmresinden olan bir cemaata tlak edilir. Trkede abdal mfret olarak o cemaate mensup olan zata denmitir. Bu itibarla Kara Abdal ismi karada, Deniz Abdal ad denizde baz tasarrufa mezun olan veliler demektir. Sonradan abdal kelimesi Trkede asl manasndan galat olarak temsilen, evvela evliya geinen mukallitlere, kalender ve dervilere, miskin ve fakirlere de denmektedir. Saniyen kalendermerep, dervinihat olanlar, maiet umuruna aldrmadklarndan, onlara kyasen i bilmiyen, kra akl ermeyen adamlara da abdal denmi ve bunun lazm olarak idrak zayf ve dncesi iptidai kimselere de isim ve sfat olmutur. Bkz.Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993, c.I, s.5.

kadir zkse 265

erenleri de denilmektedir69. Anadolunun fethi, halklarn Mslmanlamas ve fethedilen topraklarn madd-manev alardan ihya edilmesinde nemli rol oynayan bu Horasan erenleri, sadece Horasandan gelen derviler anlamn tamamakta, ayn zamanda melm merep sfler manasna da gelmektedir. Dolaysyla bu kavram bir corafi menei deil, tasavvuf bir meslei ifade etmektedir70. Bu zmre daha sonra, XIII. asrn ikinci yarsnda vefat etmi olan Hac Bekt- Velye nisbet edilir olmutur71. Hac Bekt- Velinin bizzat kendisi, Nevehir ve Krehir havalisindeki Hristiyanlarla temas hlindeydi72. Hlifesi Sar Saltuku, henz Trk ordularnn ulaamad bir dnemde, Rumeli topraklarna, slmn sesini duyurmak zere gndermiti. Grcistan Beyini slmlatrp, ona elini ptren Sar Saltuk, Rumelide baarl faaliyetlerin icracs olmutur73. slmlatrma faaliyetini rasgele deil de belli bir plana gre gerekletiren Hac Bekt, bir ksm hlifelerini Rumeliye gnderirken, Sar Saltuk, Kara Donlu, Barak Baba, Hoy Ata ve Can Baba gibi hlifelerini de Mool zmrelerini slmlatrmakla vazifelendirmiti. Bylesi cidd boyuttaki organizeli faaliyet neticesinde, ok sayda putperest Mool zmresi slma girmekteydi74. Orhan Bey, Bursa fethine katlan Abdal Musa, Geyikli Baba ve Abdal Murad gibi Horasan erenlerine Uluda yamalarnda birer zaviye yaptrm ve vakflarn da tayin etmiti. yle ki, bunlarn hepsi XVII. yzylda bile faal konumunu srdrmlerdir75.

c. hiyn- Rm Ah Evran76 tarafndan XIII. asrda kurulan ve meslek bir hviyete sahip

olan Ahlik, Anadoluda meslek eitimin, sanat eserlerinin ve kltrel hayatn

69Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c.II, s.282. 70Kprl, Anadoluda slmiyet, s.89, dipnot:30. 71Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, c.I, s.531. 72Ocak, Ahmet Yaar, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, Ankara 1984, s.15-16. 73Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1992, s.30. 74 Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Vel, Ankara 1991, s.18. 75 ngren, Reat, Osmanllarda Tasavvuf -Anadoluda Sfler, Devlet ve Ulem (XVI.Yzyl)-, stanbul 2000,

s.24. 76Byk bir halk dnr olup pek ok eserler vermi, Seluklular devrinde yetimi gl bir ilim ve fikir

adamdr. Devrinin siyas ve fikr akmlar ierisinde ok nemli ve etkili faaliyetler icra etmi bir ahsiyettir. Asl ad Nasruddin Mahmud olup 567/1171 ylnda, Azerbaycann Hoy kasabasnda domu, Horasan ve Maveraunnehrde tahsil yapm, mehur Er kelamcs Fahruddin-i Rzye (.606/1209) talebe olmutur. Bir sre Badatta da bulunan Ahi Evran 602/1205 ylnda Anadoluya gelmi ve Kayseriye yerlemitir. I. Gyaseddin Keyhsrev, I. zzeddin Keykavus ve I. Alaaddin Keykubad dnemlerinde Anadolu Seluklu Devletinin, slm dnyasndaki ftvvet birliklerini organize edip kendi ahsna balayan 34.Abbasi Halifesi Nsr li Dinillah (757-623/1179-1225) ile gayet sk ve aktif bir ekilde siyas ve kltrel mnasebetler iinde bulunduu grlmektedir. Aslnda en-Nsr li Dinillahn kurduu Ftvvet Tekilatnn yesi olan kaynpederi Evhdddin-i Kirmn ile birlikte Badattan Anadoluya gelmi bulunan Ahi Evrann, himaye grecei siyas ve fikr ynden son derece mnasip bir vasat ve bu vasatn meydana gelmesinde rol oynayan gl bir iktidar vard. Onun tekilat yn devlet tarafndan desteklenmesi Ahi Tekilatnn kurulmasna yol at. O dnemin sosyo-kltrel, politik ve ekonomik yapsnn artlar, tekilatn ksa zamanda glenmesi ve gelimesini hzlandrmtr. Ahi Evran, dericilerin piri ve 32 eit esnaf ve sanatkarlar zmresinin lideri olmutur. Ahiliin Anadoluda yaylmasna hizmet eden Alaaddin Keykubadn olu II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan ldrlmesi, Ahilerin bu sultana kar direnie gemesine yol at. Sultan da iktidarna kar olduklar ve kendisini devirmeyi planlayan veziri Sadeddin Kpek ile ibirlii iinde olduklar gerekesi ile pek ok Ahi ve Trkmen zmresini ldrtp, baz ileri gelenlerini tutuklatt. Ahi Evran da be sene mddetle (637-642/1240-1245) tutukland.

anadolunun trklemesi 266

gelimesine nemli katklar olmu bir tasavvuf zmresidir. On sekizinci yzyla kadar Ahlik, XX. asrn balarna kadar ise gedik ve lonca adyla faaliyet yrten esnaf tekilatlar cemiyetin ekonomik hayatn tanzimde nemli roller stlenmitir. Bu tekilat adn, Arapa kardeim mnsna gelen ah kelimesinden veya Trkede yiit, eli ak ve cmert mnlarna gelen ak kavramndan ald, tahmin edilmektedir77. O devirde "aki', "aka" veya "ah" ismiyle anlan kiiler soylu zmrelerden saylp ftvvet erbabnn reisi konumundaydlar. Ftvvet mesleine bal olan Ahilerin senetleri, Hz.Ali araclyla Hz.Peygambere kadar ulamaktadr. Dier mutasavvflarn hrka giymelerine karlk onlar, ftvvet alvar giyerlerdi. Aralarnda birok kad, mderris ve bilgin vard. Sadece bir esnaf teekklnden ibaret saylmayan Ahlik Tekilat, ayn zamanda tasavvuf dnce ve grleri ile bir tarikat zelliine sahip bulunmaktayd78. bn Batuta, Antalyadan balayarak Burdur, Gllhisar, Ladik, Milas, Barin, Konya, Nide, Aksaray, Kayseri, Sivas, Gm, Erzincan, Erzurum, Birgi, Tire, Manisa, Balkesir, Bursa, Grele, Geyve, Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu, Sinop gibi Anadolu ehir ve kasabalarnda urad ve arland Ahi zaviyelerinden bahsetmektedir. Dolaysyla, ok yakndan tand Ahi zmreleri hakknda seyahatnamesinde u ifadeleri dile getirmektedir: Ahiler Anadoluya yerlemi bulunan Trkmenlerin yaadklar her yerde, ehir, kasaba ve kylerde bulunmaktadr. Memleketlerine gelen yabanclar karlama, onlarla ilgilenme, yiyeceklerini, ieceklerini, yatacaklarn salama, ihtiyalarn giderme, onlar uursuz ve edepsizlerin ellerinden kurtarma, u veya bu sebeple, bu yaramazlara katlanlar yeryznden temizleme gibi konularda, bunlarn e ve rneklerine dnyann hibir yerinde rastlamak mmkn deildir.

Ahi, evlenmemi, bekr ve sanat sahibi olan genlerle dierlerinin kendi aralarnda bir topluluk meydana getirip ilerinden setikleri bir kimseye denir. Bu toplulua da Ftvve genlik ad verilir. nder olan kimse bir tekke yaptrarak burasnn hal, kilim, kandil vb. eya ve gerekli aralarla donatr. Kardeler, gndzleri geimlerini salayacak kazanc elde etmek zere alrlar ve o gn kazandklar paray ikindiden sonra topluca getirip ndere verirler. Bu para ile tekkenin ihtiyalar karlanr, topluca yaama iin gerekli yiyecek ve meyveler satn alnr. Mesela, o sralarda beldeye bir yolcu gelmise, onu tekkede misafir ederler ve alnan yiyeceklerden ikram ederler. Bu tutum yolcunun ayrlna kadar srer gider. Bir misafir olmasa bile, yemek zamannda yine hepsi bir araya gelip topluca yerler, rakslar ederler, trkler arrlar ve ertesi sabah ilerine giderek ikindiden sonra elde ettikleri kazanlarla nderlerinin yanna dnerler. Bunlara Fityan genler, nderlerine ise Ahi karde ad verilir79. bn Batuta, Ladik, Dongozla veya Tonuzlu adn verdii Denizliye geldiinde, Ahi Sinan mensuplar ile Ahi Duman mensuplar arasnda, onu nce hangi tarafn misafir edecei hakknda epeyce grlt koparldndan, nihayet kura usul ile Ahi Sinan mensuplarnn kendilerini arladndan bahsetmektedir80.

77aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara 1974, s.51-52;Glll, Sabahattin, Ah Birlikleri,

stanbul 1977, s.18. 78Kprl, lk Mutasavvflar, s.212-213. 79bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden Semeler, s.5. 80Ayn eser, s.11-13.

kadir zkse 267

Yine bn Batuta, Ladik Beyi Yenen Beyin81 bir bayram alayn tasvir ederken, Ahilerin tekilat hakknda u bilgiyi veriyor:

Namazgaha gittiimizde sultan da askerleriyle km, btn sanatkrlar davul zurna ve borular, bayraklar ile hazrlanmlar, gsterileri ve silahlar ile de birbirleriyle yara girimilerdi.

Her sanat kolu, yanlarnda getirdikleri koyun, kz ve ekmek yklerini tayorlar, kabristanda kestikleri kurbanlar, ekmeklerle birlikte fakir fukaraya datyorlard. Bayram alay kabristandan balamakta idi. Oradan namazgaha geliniyordu. Bayram namazn kldktan sonra, sultanla birlikte konana gittik. Yemek hazrland. Fakihler, eyhler ve ahiler iin ayr bir sofra, fakirler, dknler iin de ayr bir sofra kurulmutu. Bugn hkmdarn kapsndan bey olsun, fakir olsun kimse evrilemezdi82.

XIII. asrn ikinci yars ile XIV. asrn balarnda Anadolunun nde gelen bir takm devlet erkn, kad, mderris ve tacirlerin, deiik tarikatlara mensup eyhlerin bir ah kuruluu olan ftvvet tekilatna girdikleri grlmektedir83. O dnemde bu tekilatn ne derece yaygn olduu, bn Batutann Ahiler Anadoluya yerlemi bulunan Trkmenlerin yaadklar her yerde, ehir, kasaba ve kylerde bulunmaktadr.84 ifadesinden anlalmaktadr. bn Batutaya, Anadolunun effaf diyar olduu hkmn verdiren ahler, belli bal merkezlerde, bir nev zerk idare ile, blge halklarn dalmaktan, cemiyet hayatn paralanmaktan kurtarmlar ve Osmanl Devletinin kuruluuna kadar bu corafyay korumulardr. Bylece tekke mensuplar, yklan bir devletin yerine, kurulacak yeni bir dzen ve yeni bir devletin de ilk hazrlaycs olmutur. Halk, kol ve kanatlar altna alan ve onlar her trl tehlikeye kar koruyup kollayan bu tekilatlar, devlet kurma fikrinde olan Beyler iin, yegane g ve kuvvet kayna durumunda idi. bn Batuta, Aksaraydaki erif Hseyin, Nidedeki Ahi aruk, Kayserideki Ahi Emir Ali ve Sivastaki Ahi Bak Ahmed ve Ahi elebi zaviyeleri ile Emir Alaaddin Eretnay85 tantrken, Ahilerin siyas konumlarna u ekilde vurgu yapmaktadr:: Bu lke trelerinden biri de, bir ehirde hkmdar bulunmad takdirde ahilerin hkmeti ynetmeleridir. Ahi, kudreti lsnde geleni gideni arlar, giydirir, altna binek eker, davranlar, buyruklar, binileri ile aynen bir hkmdar andrr86.

Bnyelerinde alp ve alperenleri barndran ah tekilatlar ayn zamanda, fetih ve gaza hamlelerini kolaylatran, ordunun ikml ve lojistik ihtiyalarn imknlar lsnde karlayan asker birer teekkld87. II.Gyaseddin Keyhsrevin zaafndan ve kt ynetiminden yararlanan Moollar Anadoluyu igal edip, Sultann ordusu Ksedada Mool ordusu karsnda ar bir yenilgiye uraynca, Kayseri Ahileri

81Seluklu veziri Shib At ailesinden Ali Beyin olu olup, caaddin nan Bey adyla tannr. Denizlide

kendi adyla anlan bir beylik kurmutur. 82bn Batuta, a.g.e., s.14-15.. 83Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I, s.530. 84bn Batuta, a.g.e., s.5. 85Alaaddin Eratna (.753/1335), lhanl hkmdar olup Irak sultan unvanyla anlan Ebu Said Bahadr Hann

Anadolu genel valisi eyh Hasen-i Buzurgun vekili olarak 1327-1335 tarihleri aasnda Anmadoluya hakim olmu ve daha sonra mstakil bir beylik kurmutur.

86bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden Semeler, s.21-24. 87aatay, Ahilik, s.3.

anadolunun trklemesi 268

Moollara kar ehri mdafaa etmilerdir. Moollar karsnda on be gn sreyle ehri savunan Ahilerin gerekletirdikleri en iddetli arpmalar, Debbalar ars tarafndaki surlar nnde gereklemi ve Mool ordusuna ar kayplar verdirmilerdi. Mool ordusu komutan Baycu Noyann muhasaray kaldraca bir srada Seluklularn Kayseri Subacs Hacok olu Hsameddin, Baycu ile anlaarak Moollarn ehre girmelerini salad88. Bu ac malubiyetten sonra Kayseri Ahilerinin topluca imha edildikleri ve tekilatlarnn dald anlalmaktadr.

Meslek hayatn temel prensiplerine sadk kalan Ahilerle, bugnn esnaf dernekleri diyebileceimiz Ahi zaviyeleri ierisinde her sanat dalndan insanlar bulunmaktayd. Ayn zamanda onlar, manev mertebesi yksek bir prin gzetiminde tasavvuf eitim de almaktaydlar. Aldklar terbiye gereince, herkesin kendi mesleinin gereklerini yerine getirmesi, iinin ehli olmas ve rettiklerinin kalitesine dikkat etmesi istenmekteydi. alma hayat ve hizmet sahalarnda gsterecekleri en kk bir ihmal ve kusurla, prin sevgi ve himmetinden mahrm kalacaklar telkin edilmekteydi. Bylesi bir terbiye ocanda ve kltr ve sanat okulunda eitim gren deiik meslek zmreleri, alma hayatlarn ve meslek faaliyetlerini ibadet cokusu ierisinde yerine getirmilerdir. Bunun sonucu olarak, ok atclar toz koparanlar-, deil msabakalarda, gnlk idmanlarnda bile abdest alp iki rekat namaz klmadan, herhangi bir sebeple de olsa ok ve yaylarn ellerine almaz ve el srmezlerdi. Tfanda inananlar kurtard iin gemilerini mukaddes sayan gemiciler, gemilerinin zerinde abdestsiz dolamamlar, manasz ve gereksiz i yapmay hatal saymlar, insanlk hli olarak bilmeden gemilerine er-p atmay bile gnah telkki etmilerdir. Geimini zrh yaparak kazand iin Davud (a.) pir ittihaz edinen demirciler, rslerinde demir dverken onunla btnlemiler, bu duygu ve heyecan iinde elie su vermilerdir. Pehlivanlar, abdest alp iki rekat namaz klmadan ve kendilerine cazgr tarafndan prleri Hz.Hamzann ruhaniyeti hatrlatlmadan gree balamamlardr89.

Anadolu Seluklular zamannda, Ahi zaviyelerinin kurulmasn zaruri klan sebeplerden biri, Trkmen halkn gebelikten yerleik hayata geiidir. Gebelikten yerleik hayata geiin en nemli art, yerleim yerlerinde i sahibi olunmasdr. O gnn toplumunda Ahi zaviyeleri, Trkmen halkn ehir hayatna adaptasyonunu salamaktayd. Gmen Trkmenlerin birer meslek sahibi hline gelmelerine nclk etmeleri ve onlarn ehir hayatna uyum salamalarna nem vermeleri ile Ahi zaviyeleri, meslek ve sanat dallarnn Trklerin eline gemesine sebep olmutur. Mool istilas sonucu Anadoluya gelen yeni sanat erbab desteklenmi ve kendilerine sunulan imkanlarla takviye edilmi, yerli Hristiyan esnafa kar rekabet kabiliyeti gelitirilmi ve bylece Trklerin i hayatn ellerine geirmesine imkan kazandrlmtr. Ayakkab, izme, at koumu ve silah gibi devletin zaruri ihtiyalarn gideren i kollarn mill hle getiren ah zaviyeleri, aralarnda gerekletirdii dayanma ruhu ile Trk esnafn glendirmi ve karlarnda gayr-i Mslim zmrelerinin tutunabilmesini imkanszlatrmtr90.

88Bayram, Bciyn- Rm s.41-42. 89Daryal, Ali Murat, Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, stanbul 1994, s.153-155. 90aatay, Ahilik, s.90-95.

kadir zkse 269

Esnaf ve sanat kurulularnn eitimini, retim, kalite kontrol ve fiyat politikas gibi esaslarn dzenleyen Ahlik, usl ve dbn, i-tzkleri diyebileceimiz ftvvet-nmelerle91 tespit etmitir. Ahliin i tzkleri, dier tarikatlarn usl ve db mukayese edildiinde, ou zaman paralellik arz ederken baz nemli noktalarda farklklarn bulunduu da grlmektedir. Bu farkllklar u ekilde sralayabiliriz:

1. Mridlere kyafet olarak ahlikte, edd-kuak balanmas ve alvar giydirilmesi tercih edildii hlde, tarikatlarda, hrkann esas libas olarak kabul edildii grlmektedir.

2. Ahlik ve ftvvetde, yiit, ah, eyh veya ahbb, nm-tark, mfred, nakb, nakbn-nukab, halfe-i dim-makam- eyh, eyh ve eyhu-yh eklinde derecelendirilen teekkl ii hiyerari, tarikatlarda, mrid-eyh veya mbted, mutavasst, mnteh, mrd eklinde bir tasnife tb tutulmaktadr.

3. Ahlikte mritliin ilk art, esnaf, sanatkar, ya da bir meslek mensubu olduu ve mntesiplerini seviye ve kabiliyetine gre, gerek i banda ve gerekse i hayat dnda iki ynl bir eitime tb tuttuu bilindii hlde, tarikatlarda byle balayc bir hkm bulunmamaktadr92.

Kurallar ve Shreverdnin Avrifl-maarifindeki tasavvuf prensip ve kurallarla hemen hemen ayn olduu grlen Ahlik, usul, db ve erknlarnda d grn itibariyle Shreverdiyye ve Rifyyeden pek ok iktibasta bulunduu gibi, deiik noktalarda Mevlevlik, Bektlik, Halvetlik gibi tarikatlarla da ilgili olduu anlalmaktadr.

Anadolu'yu en cra kelerine kadar kuattn bildiimiz Ah zaviyelerinde, mntesiplerine, meslek eitim ve formasyon kazandrma yannda, kendilerine "muallim ah" veya "emir" denilen yetikin ahler tarafndan, Trke ftvvet-nme, Kur'an tilaveti, tarih, tercim-i ahvl, tasavvuf, Arapa, Farsa ve ilmhal bilgilerinin retildii, edebiyat okutulduu da nakledilmektedir. Ah sohbetlerinde: "Kur'an, hadis, menkb, mumelt- hukem, evsf- mzekk, sergzet-i heda, nisbet-i ahbba, letif-i zref, esrr- fukar, sulk- evliy ve belgat- uara" da okutulmakta idi93.

Yaplan tm bu aklama ve deerlendirmelerden sonra, Ahilerin genel zelliklerini u ekilde sralayabiliriz: Anadolu beldelerinde oturup, Trkmenlerin kylerine kadar nfz etmeleri, Anadoluyu bir efkat diyar hline getirmeleri, doruluktan ayrlmamalar, yabanclar korumalar, cmert, misafirperver, alakgnll, iyi huylu olmalar, kendilerini halka adamalar, kitleleri iyilie yneltmeleri, hogrl, affedici ve nezaket ehli olmalar, bir sanat veya i dalndan

91Ftvvet hakknda szler, ananeler, rivayetler ve ftvvet ehlinin erkn ftvvetnme denen kitaplarla

tespit edilmitir. Ftvvetnamelerin ounda temel ibadetlerin yannda gndelik hayatta yaplmas gereken grg kurallar ve fetda bulunmas gereken yksek ahlki deerler etraflca sralanr. Bildiimiz en eski ftvvetnme, Abdurrahmn es- Slemi (.412/1021)nin Kitbul-ftvvesdir. Bundan sonra Hce Abdullah el-Ensr (.481/1089)nin Ftvvet-nmesi ile ihbuddin es-Shreverdnin Risletul-ftvvesi de nemli ftvvetnamelerden biridir. Glpnarl, Abdlbk, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1951, c.XI, s.11-13.

92aatay, a.g.e., s.29-59 93aatay, Ahilik, s.96.

anadolunun trklemesi 270

almalar, her meslek ve sanatn bir pire sahip bulunmas94, son derece dindarane yaam srmeleri, utanma ve ar duygusunu canl klmalar, hile yapmaktan, yalan sylemekten, dedikodu yapmaktan, iki imekten, zina ve fuha ynelmekten ve kusur aramaktan son derece kanmalar, zengin ve ekbir takmna minnetsiz davranmalar, kimseye kar dmanlk ve kin duymamalar, byklere hrmetkr, kklere efkatli davranmalar, giyindikleri ftvvet almet ve elbiseleri ile Allahtan baka kimseye bel balamamalar, nefis ve eytanla mcadeleyi iar edinmeleri.

d. Bciyn- Rm slmiyetin kabulnden nce Trklerde kadnn aile ve toplum iindeki

mevkii ve rol son derece nemliydi. slmiyetin kabulnden sonra da Trkmen kadnlar, bu mill ve asl karakterlerini devam ettirmilerdir. Anadoluya gelindikten sonra Trkmen kadnlar i hayatndan kopmam ve bir takm etkinliklerde bulunmulardr. Anadolu sf gruplar incelenirken baz kadn tekke eyhlerine rastlanmaktadr. Osmanl Devletinin kuruluuna rastlayan yllarda bir takm hanm eyhler, Ktahya Od Yakan Tekkesini ynetmilerdir. Bu tekkeyi yneten kadn sf liderler srasyla unlardr: Hac Bac, Hund Bac ve Sme Bac95. Anadolu baclar, Anadolu kadnlar ve gen kzlar tekilat olarak anlan bu grup, Hac Bekt- Vel ile yakndan alakaldr. Nitekim Bekt geleneinde, kadn tarikat mensuplarna bac denilmektedir. Hatta tarikat mensubu kadnlar birbirlerine bac derken eyhin hanm da Anabac diye anlmaktadr96. te Bciyn- Rm isimli sosyal zmre, iinde bulunduklar topluma g ve kabiliyetleri lsnde hizmet eden Anadolu Trkmen kadnlarnn meydana getirdikleri bir birliktir. Anadolu Ahliinin kurucusu olarak bilinen Ah Evrann ei Fatma Bac97, Ftvvet tekilatnn kadnlar kolunun bayd.

94Yerli sanayiinin imalatlar diyebileceimiz, kuyumcular, ayakkabclar, dokumaclar, dericiler ve dierleri,

birer zaviye ve pre sahiptiler. Benimsenen bu sanat ve meslek pirlerini u ekilde sralayabiliriz: Tccarlarn pri Muhammed (s.), seyyahlarn pri sa (a.), obanlarn pri Musa (a.), brekilerin pri Varaka b. Nevfel, hurdaclarn pri Avn bn mkn, dellllarn pri Tayfr-i Mekk, dkmecilerin pri Ubeydullah el-Bahr, sabuncularn pri Ahmed ibn Abdullah, erbetilerin pri Muhammed bn Abdullah, iftilerin pri Adem (a.), hallaclarn pri t (a.), marangozlarn pri Nuh (a.), devecilerin pri Salih (a.), st ve dlgerlerin pri brahim (a.), terzi ve yazclarn pri dris (a.), saatilerin pri Yusuf (a.), ekmekilerin pri .Zlkifl (a.), tarihilerin pri Lt (a.), baclarn pri zeyr (a.), ulhaclarn pri lyas (a.), zrhlarn pri Davud (a.), balklarn pri Yunus (a.), berberlerin pri Selman- Fris (r.), mimarlarn pri Muhammed bn Ebubekir, kasaplarn pri Ebul-Muhcin, bakkallarn pri Adiy b. Abdullah, sakalarn pri Selman- Kf, hamamclarn pri Mansur bn Kasm- Badd, debbalarn pri Ah Evran, inecilerin pri Ebul-Kasm Mbarek, kuyumcularn pri Nsr bn Abdullah, attarlarn pri Husam bn Abdullah- Kf, saralarn pri Ebun-Nasr bn Himiyy-i Badd, krklarn pri Abdullah Habib-i Neccar, talarn pri Kasm bn Nasrullah, okularn pri Sad bn Eb Vakkas (r.a.), boyaclarn pri mer bn Abdullah- Sebba, bardaklarn pri Abdulfahhar Meden ve bahvanlarn pri Ebu Zeyd Baba Beten-i Hind. Bkz.Gl, Kemal Vehbi, Anadolunun Trklemesi ve slmlamas, stanbul 1971, s.182-183.

95Cebeciolu, Ethem, Bacyn- Rm, Trk Aile Ansiklopedisi, Ankara 1991, c.III, s.651. 96 Kara, Mustafa, Tasavvuf Kltrnde Aile ve Kadn, Trk Aile Ansiklopedisi, Ankara 1991, c.I, s.354. 97Fatma Bac, Evhdddin-i Kirmnnin kz ve Ahi Evrenin eidir. Kirmnnin Anadoluya gelmesinden

sonraki 610/1213 yln takip eden birka sene ierisinde dnyaya gelmitir. 625/1228 ylndan sonra Ahi Evrenle evlenmitir. 637/1240 tarihinde kocas Ahi Evren Konyada tutuklanm, 640/1243 tarihinde Moollar Kayseriyi muhasara ettiklerinde, ok sayda gen kzla birlikte kendisi de Moollara esir dmtr. mrnn 17 seneye yakn bir ksmn esarette geiren Fatma Bacya, babasnn hreti ve ona duyulan saygdan tr Moollarn iyi davrandklar rivayet edilmitir. 658/1260 ylnda veya bir sene nce esaretten kurtulan Fatma Bac Kayseriye, oradan da Krehire yani kocas Ahi Evrenin yanna gitmitir.

kadir zkse 271

O, Bciyn- Rmun lideri ve mridesi durumunda bulunuyordu98. Bu tekilata bal baclar, din ve kltrel faaliyetlerini bir tarikat disiplini ve metodu iinde srdrmekteydiler99. Sanat ve dallarn uygarln gerei sayan bn Haldun100 gibi Ahi Evran da toplumun mutluluk ve refah iin btn sanat kollarnn gerekli olduunu savunuyordu. O her trl sanatn yaamas iin sanat erbabnn bir yere toplanmalarn ve sanatlarn orada icra etmelerini, yani tekilatlanmalarn tlyordu. Ahi Evrann ilk yerletii Kayseride, byle bir sanayi sitesinin kurulduu kaynaklarda zikredilmektedir. Dericiler ars ile Kulah-duzlar ars arasnda bulunan cami ve zaviyede Fatma Hatunun ikamet ettii evin bulunduu anlatlmaktadr. Ahi Evran bir mahalle oluturacak kadar ok olan deri atlyelerinde, Ahilerin derileri debbalanmasn salarken, Trkmen kz ve kadnlarn organize ederek onlar rgclk ve dokumacla yneltmi, debbalanan derilerin ynlerini ilemeyi ve onlarn deerlendirilmesini gerekletirmitir. Debbaclar mahallesinin yannda Kulah-duzlar mahallesi yani rgcler mahallesinin bulunmas, Debbalar mahallesinde ilenen derilerin ynlerinin rgcler mahallesine intikal ettirildiini ve burada Baclar tarafndan ilendiini gstermektedir. Ksaca, Ahlik eitli sanat kollarna mensup erkeklerin kurduu bir tekilat olduu gibi Baclk da, kadn el sanatlarn icra eden kadnlar arasnda gerekleen sanatkrlar kuruluudur. adrclk, keecilik, boyaclk, hal ve kilimcilik, oya ve dantelcilik, dokuma ve rgclk, nakclk, eitli kumalarn imal edilmesi ve bunlardan giysi yapm Bcyn- Rm adyla bilinen kadnlarn megul olduklar sanat alanlardr101. Daha sonraki dnemde, Yenierilerin kullandklar bkme elif tac ad verilen ak brklerinin, asker niformalarnn ve dier giysilerinin Anadolu Baclarnn atlyelerinde imal edildikleri bilinmektedir. retilen hal ve kumalarn bata stanbul olmak zere dier Hristiyan beldelere ihra edilmektedir102. Bciyn- Rm tekilatnn en iyi bilinen faaliyet alanlarndan biri de Ahi tekke ve zaviyelerine misafir edilen konuklarn arlanmas ve onlara kar gsterilen hizmet abalardr. O dnemde kitleler hlinde Anadoluya g eden Trkmen zmrelerinin ksa bir sre de olsa barndrlmalar, arlanmalar ve yeni ortama uyum salayabilmeleri devlet kadar Ahi zaviyelerinin de sorumluluk alannda bulunmaktayd. Bu tekkelere konuk edilenlerin iae ve ibates hizmetlerinin Baclar tarafndan yrtld, tm kaynaklarda dile getirilmektedir103. bn Batuta Kayseride Alaaddin Eretna Beyi ziyareti srasnda, hizmetlerden sorumlu ve konuklarn arlanmasn organize eden

Esaretten dnnn ertesi senesinde yani 659/1261 ylnda Krehir Emiri Nureddin Caca, Ahi Evren ve evresindekileri katliama tabi tutunca, Fatma Bac da takibata uramtr. Siyas basklara dayanamayan Fatma Bac, bugnk ad Hac Bekta olan Sulucakarahyke gitmi ve orada Hac Bektan himayesine girmitir. Burada Bedreddin isimli biriyle evlilik gerekletirmi, bu evlilikten bir erkek ocuu olmu fakat sekiz yanda lmtr. Hac Bektan lmnden sonra onun iin bir trbe yaptrmtr. Hac Bektan 669/1271 ylnda gerekleen vefatndan bir sre sonra kendisi de vefat etmitir. Bayram, Mikil, Bciyn- Rm (Seluklular Zamannda Gen Kzlar Tekilt), Konya 1987, s.18-27.

98Bayram, a.g.e., s.38,52. 99Ayn eser, s.52; ngren, Reat, Osmanllarda Tasavvuf -Anadoluda Sfler, Devlet Ve Ulem (XVI.Yzyl)-,

z Yaynclk, stanbul 2000, s.24. 100bn Haldun, Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, stanbul 1991, c.II, s.368. 101Cebeciolu, Bacyn- Rm, Aile Ansiklopedisi, c.III, s.652. 102Ayn makale, c.III, s.652. 103Bayram, Bciyn- Rm, s.51.

anadolunun trklemesi 272

Taga Hatun isimli bir bacdan bahsetmesi bunlarn konumunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir104. Gnmz Anadolusunun pek ok kynde, hla ky odalarnda misafir kalanlara, nhanmlarn yemek piirdii, sofra dzd gz nnde tutulursa, bu detin Bacyn- Rmdan kalm olduunu sylemek yersiz olmasa gerek. alkanlklar ile dikkat eken bu Trk kadn tekilat mensuplar, Anadolunun iktisad hayatna katkda bulunduklar kadar itima hayatn bir ahenk ierisinde yaanmasna katkda bulunmulardr. Ahilerden ayr dnlemeyen Bciyn- Rm tekilatnn, her blgede kendi kadn mrideleri ve eyheleri bulunmaktayd. Kadn Ana, Fatma Hatun ve Kadnck isimleri ile anlan Fatma Bac ile kardei Amine Hatun bu mride isimlerin bata gelenleri idi. Hac Bekt Velyetnmesinde pek kef ve kerametinden, stn kiiliinden bahsedilen Fatma Bac gibi kardei Amine Hatun da lime, fzla ve zhide bir kadn idi. Kocas olan Ahlat vezirinin olundan boandktan sonra ama yerleen Amine Hatun burada 18 hankhn sorumluluunu deruhte ederek irad faaliyetleri yrtm, kadnlara tarikat dersleri vermitir105.

Moollarn 640/1243 ylnda, Kayseriyi muhasaralar srasnda Bciyn- Rm rgtne mensup kadnlarn, ehrin savunmasnda fiilen ve tekilat olarak savatklar grlmektedir. Balangta Ahlie paralel olarak Kayseri, Konya, Krehir, Ankara ve Lrende gibi byk yerleim merkezlerinde kurulan Bciyn- Rm tekilat, Mool igaline kar gerekletirdikleri bu tr direnileri sebebiyle, btn Anadoluda youn bir takibata ve katliama maruz kalmlar, iyerleri ve mallar ellerinden alnmtr. Bu durum, Ahiler gibi Baclarn da uc blgelere veya Mool zulmnn ulaamayaca cra kelere gmelerine yol amtr. Uc mntkalara g eden kadnlar tekilat, eski sanatlarn buralara nakletmiler ve zellikle Germiyanoullar Beyliinde hal, kuma, tlbent bez imal etmilerdir106. Bu siyas gelimeler, Ahi ve Bac tekilatlarnn kylere kaymasna, varlklarn kylerde srdrmesine yol amtr107. Bugn Konya yaknlarnda retilen Baara hallarnn kkeninde, baclar grrz108. Konyann 20 km. kuzey istikametindeki Ulumuhsine ve Kiimuhsine kylerinin adlarn Mool zulmnden kap bu blgeye snan Bciyn- Rm tekilatna mensup iki bacnn ismine izafeten kurulduu rivayet edilmektedir109. Mbalaal bir ifade olsa da, Dulkadiroullarnn otuz bin silahl kadn askere sahip olduklarna dair haberler, bu beylik dneminde Bciyn- Rm tekilatnn ne denli faal olduunu gstermektedir. Dulkadiroullarndan Alauddevlenin Krehirdeki Ahi Evran Trbe ve Zaviyesini yaptrmas bu beylik dneminde Ahi ve Bac tekilatnn kurucusuna ilgi duyulduunu ve devlet tarafndan himaye edildiini gstermektedir110.

104bn Batuta, Seyehatnameden Semeler, s.21. 105Bayram, a.g.e., s.55. 106Cebeciolu, Bacyn- Rm, Aile Ansiklopedisi, c.III, s.652. 107Bayram, a.g.e., s.49. 108Cebeciolu, a.g.m., c.III, s.653. 109Bayram, a.g.e., s.51. 110Bayram, Bciyn- Rm, s.51.

kadir zkse 273

Anadolu Seluklular devrindeki faaliyetleriyle Bacyn- Rm, kadnn toplum hayatnda ne denli etkin olabilecei ve topluma neler verebileceini aka gstermektedir. u ifadeler Anadolu kadnnn duygularna tercman olmaktadr:

Zehrann nutkunu gzel dinleyin Ey erenler, erler, doru syleyin. Biz dourmadk m beyan eyleyin Sizi irad eden bu babalar111. 8. Babaiyye ve Kalenderiyye Kalenderler, Cemleddin es-Sv (.463/1071)yi kendilerine pr ittihaz

etmilerdir. Cemleddin es-Sv, kaynan Hamdun Kassar (.271/884) ve Eb Sad Ebul-Hayr (.440/1049) gibi nemli sflerin temsil ettii Horasan Melmliinin mntesiplerindendir. Kalenderlik Suriye, Msr, Irak, ran, Hindistan, Orta Asya ve Anadolu sahalarndan inkiaf etmitir. Kendilerine zg erkn ve merasimleri ile garip karlanan Kalenderler, slm esaslara riayette ciddiyetsiz tutumlarndan dolay Avriful-marif mellifi Shreverd gibi klasik sfler tarafndan ar ithamlara maruz kalmlardr112. Kalender kelimesi, herhangi bir tarikata bal olmayan, bekr, babo gezen kiiler iin kullanlr. Shreverd, onlarn vecd hlinde sarho olduklarn, idar ynetimlere hibir tarzda aldrmadklarn ve topluma uyum salayamadklarn sylemektedir. Kalenderlik belli bir tarikat zmresi deildir. Genel anlamda yaad toplumun nizamna kar karak dnyaya aldrmayan, dnya malna deer vermeyen ve bu dnce tarzn gnlk hayat ve davranlaryla aa vuran tasavvuf zmreye Kalenderiyye veya Kalenderlik denir113. Kalender zmrelerini tenkit ederken Shreverd, onlarn er' hudutlar bozduklarndan, tasavvuf db ve erkn ortadan kaldrdklarndan, azmet yolunun inceliklerini deil, ruhsatlarn kolayln tercih ettiklerinden bahsetmektedir114. Abdal, Ik115, Turlak116, Seyyad, Haydar117, Edhem118, Cm119, ems gibi anlam bakmndan hemen hemen ayn

111Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s.163. 112Kprl, Anadoluda slmiyet, s.49. 113Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler (XIV-XVII. Yzyllar), stanbul

1992, s.5. 114Shreverd, Avrifu'l Marif, s.97. 115Trkede aydnlk anlamna gelen k kelimesinden treyen bir kavramdr. Hac Bekta- Veli, bu kavram

i dnyas aydnlk veli anlamna kullanmtr. Bu terim XIV. yzyldan itibaren kullanlmtr. Ik kavram hem Hurflii hem de Kalenderlii ifade eden kavram olmutur. Ehl-i bidat b-mezheb klar, ferk-i zindk k tyifesi ve kalender-i mlevves k- hod-harab gibi szlerle anlmlardr. XIV. yzyldan itibaren yansyan Ik terimi yalnz kalender zmrelerden birini deil, hepsini niteleyen ama kendilerinin pek kullanmad bir terim olarak yaygnlamtr. Bkz.Ocak, Kalenderler, s.107-109.

116Trke acemi, tecrbesiz ve vahi anlamlarna gelen tor kelimesinden kltme eki lak ile tretilmi bir terimdir. lk kez eyh Bedreddin isyanndan bahseden kaynaklarda rastlanlmaktadr. syann ban eken zatn Torlak Kemal diye anlmas da kelimenin yaygnlk kazanmasna yol am olabilir. Kelimenin kltc bir anlam tamasndan dolay Kalenderiler tarafndan kullanlmamaktadr. Daha ok Avrupa kaynaklarndan kullanlan bir kavramdr. Bkz.Ocak, Kalenderler, s.109-110.

117Kutbddin Haydar- Zve (.618/1221?)ye nispet edilen bir tarikattr. Bu zmre her bakmdan Kalenderiliin nemli bir ubesidir. Kutbddin Haydarn mridleri genellikle rind ve kalendermerep kiilerdi. Cevlakler ad da verilen Kalenderilerde rdarb (sa, sakal, ka ve byklar tra etme) esas olduu halde Haydarler byklarn kesmemek suretiyle onlardan ayrlrlard. Haydariyye, Anadoluda XV. yzyldan sonra emsler, Cmler, Edhemler ve Rum Abdallar gibi kendilerine benzeyen dier tasavvuf zmrelerle birlikte sosyal

anadolunun trklemesi 274

kelimelerle kastedilenler, birer Kalender isimlerdir120. Cmiyye tarikatnn kurucusu Ahmed el-Cm el-Baheddin Zekeriy el-Multn (.661/1262), Fahreddin Irak gibi nde gelen sflerde entelektel tasavvuf dnce tarzn benimseyen kalenderler, kalabalk kitleler hlinde kendilerine zel bayrak ve dmbeleklerle ehir ehir dolaan kalender evrelerinden farkl bir boyutta bulunmaktayd121.

Kalenderlik bir tasavvuf akm olarak, en az onuncu yzyldan beri mevcut bulunduu hlde, bir Kalenderiyye tarikatndan sz etmek, ancak Cemaleddin-i Sav'den itibaren mmkn olmaktadr122. Kalenderliin dnce yapsn oluturan unsurlar, Tasavvuf, Hurflik ve iadr. Kalenderliin tasavvufi unsurlar ise fakr ve tecerrd, melmet, vahdet-i vcuddan ibarettir123.

Kalender ve Haydar gibi isimlerle anlp tasavvuf kisvesine brnen ve Trkmen boylar arasnda ar btn fikirleri yayan bu babalarn Anadoluda gerekletirdikleri ilk din-siyas hareketi, Babaler syan adyla tannr. Babailik, Osmanl Devletinin teekkl dneminde Geyikli Baba, Abdal Murad, Dolu Baba gibi alperenler124 vastasyla etkili olmutur. Baba shak isyan sonucunda Baba ismi ho karlanmam ve itibar kaybna brnmtr. tibar kazanmak iin Baba ismini kullanmayan Babaler, kendilerini XIV. asrn ilk yarsnda vefat eden Hac Bekt- Veli (.738/1337-38)ye nispet ederek Bektilik adyla faaliyet yrtmlerdir125.

Hulgnun, Alamut kalesini ele geirip smilleri yok etmesinden sonra kap kurtulan bir takm Batniler, Anadoluya gelerek tasavvuf zmreler arasnda karm ve slmn zne aykr dncelerini burada yaymaya almlardr. Bir takm siyas emeller ve ihtiraslarla ortaya kan mfrit tasavvuf akmlarn, en eski ve en nemlisi, mehur Babaler isyandr. Sultan Gyseddin Keyhsrev zamannda, Baba lyas Horasannn126 mridlerinden Baba shak, grnte eyhi nmna, fakat

hayattan silinmi, baz gelenekleri Bektliin iinde devam etmitir. Kutbddin Haydar, sonradan Trbet-i Haydariyye adn alan Zvedeki zaviyesinde uzun sre faaliyet gsterdii halde genellikle vakitlerini seyahatle geiren Haydar dervilerinin zaviye ve hankhlar yoktur. Bkz.Kprl, Anadoluda slmiyet, s.50;Yazc, Tahsin, Haydariyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1998, c.XVII, s.35-36.

118Edhemiyye, brahim b. Edhem (.161/77-8)e nisbet edilen, ancak kimin tarafndan nerede kurulduu kesin olarak bilinmeyen bir tarikattr. Anadoludaki eitli tasavvuf zmreler hakknda bilgi veren Vhid (.935/1528)ye gre, Edhemler, snnete uyduklar iin byklar ksa, sakallar uzun, srtlarnda yeil hrka, boyunlarnda tesbihle, ilah okuyup coan bir zmredir. Edhemlerin Belhten geldikleri, eyhlerinin adnn Hmid-i Kerh olduu belirtilir. Bkz.Uluda, Sleyman, Edhemiyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1994, c.X, s.421.

119Cmiyye, Ahmed-i Cm (.536/1141)ye nisbet edilen bir tarikattr. Cm dervileri ak ehli olup sem ve musikiye dkn, gzel sese nem veren, musiki aletleri alan ve dinleyen gruplard. Sakallarn keser, byk brakrlard. Yaln ayak gezer, ayaklarna halhal, bellerine zincir ve kemer, kulaklarna kpe takar, ok defa keeden aba giyerlerdi. Salar uzun ve rgl idi. Bkz.Uluda, Sleyman, Cmiyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1993, c.VII, s.136.

120Kprl, Anadoluda slmiyet, s.50; Ocak, Kalenderler, s.93. 121Kprl, a.g.e., s.50. 122 Ocak, a.g.e., s.26. 123Ayn eser, s.141-160. 124Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I, s.531; etin, Osman, Anadoluda slmiyetin Yayl, s.145-146. 125Kprl, Fuat, lk Mutasavvflar, s.209-210;Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, s.9. 126XIV. yzyln en byk mutasavvf-airlerinden Ak Paa (.733/1332)nn dedesi olan Ebul-Bek eyh

Baba lyas b. Ali (.637/1240), XIII. yzylda Horasandan Anadoluya gelip Amasyaya yerleen ve mridlerine Bab ad verilen bir eyhtir. Baba lyas- Horasn Vefaiyye tarikatna mensuptur. XIII. asrn yaygn tarikatlardan biri olan bu tarikatn pri Ebul-Vefa Tcul-arifin Muhammed b. Muhammed el-Huseyn el-Badad (.501/1108)dir. Ebul-Vefann eyhi ise Ebu Muhammed Abdullah e-enbakdir. Danimendliler zamannda irad faaliyetleri hret bulan Baba lys- Horasn, Ya Hasan Beyin dikkatini

kadir zkse 275

gerekte kendi hesabna Amasya, Tokat ve Sivas blgelerinde birok taraftarlar toplayarak Seluklu Devletine kar isyan etmitir. Kendisine intisap eden gebe Trkmen birliklerine, nlerine kan her engeli amalar ve ganimet toplamalar yolunda direktifler vermekteydi. Seluklularn o zamanki zayf konumundan faydalanarak, olduka nfuz kazanm ve hatta II.Gyseddin Keyhsrev, bunlara kar Konyay brakarak, aile ve hazinesiyle Kubdiye hisarna ekilmeye bile mecbur olmutur. Etrafnda geni taraftar kitlesi toplayan Baba shak, sonunda Mbrizddin Armaan ah tarafndan Amasyada kuatlm ve esir edilmitir. dam edildii 637/1239 ylna kadar Seluklu Devletini fazlasyla uratrmtr127.

Baba shak taraftarlarnn yannda, Anadoluda ok sayda Kalenderlik, Haydarlik, Cevlklik ve Hurflik gibi birok btn zmreler bulunmaktayd. Baba shakn mridleri kendisine Baba Resul veya Baba Resulullah demekte ve ona peygamber nazaryla bakmaktaydlar. dam edildiinde onun ldrlmediine, bilakis yardm getirmek iin ge ktna inanmaktaydlar128. Bu tr tespitlerin yan sra, kaynaklarda Baba shakn zhd bir yaam srd, srekli oru tuttuu, kimseden bir ey almad ve istemedii, obanlk yapt esnada hayvanlara son derece efkatli davrand, herhangi bir problemi olan kiilere yardm ettii ve zaviyesinde ibadetle itigal ettii eklinde rivayetler de bulunmaktadr. Bu zelliklerinden dolay, halkn kendisine veli nazar ile bakt ifade edilmektedir129. Baba shakn baz yanl din inanlar olmakla birlikte, isyan etmesindeki en byk etken, o dnemdeki idarecilerin halkla yakn temas kuramamas, halkn sorunlaryla ilgilenmemesi, onlarn beklentilerine cevap verememesi, yaplan baz hakszlklar, zellikle de II. Gyseddin Keyhsrevin sefih bir hayat srmesi ve kt idaresidir130.

Menf hareketlerin, tarikatlar veya tarikat grnmndeki tekilatlar iinde cereyan etmesi, tarikatlarn siyas zmrelerce kontrol altnda tutulmasna yol amtr. Ehl-i snnet akidesine aykr fikir ve davranlar yznden, muhtelif zamanlarda fikirleri cerhe, mntesipleri ise sk bir takibata urayan Hurf, Kalender, Haydar ve Abdal gibi dervi gruplar varlklarn, dier tarikatlar arasna kararak ve onlarn klk kyafetine brnerek devam ettirmeye almlardr.

Sonu Tm bu zmre ve akmlar zerindeki tetkik ve deerlendirmelerimizden

sonra, zetleyecek olursak diyebiliriz ki, Seluklu Devleti, Alaaddin Keykubat (616/1219)tan sonra, inkraza yz tutmu, saltanat kavgalar, Mool istilas, komu devletlerle yaplan harpler milleti son derece tedirgin etmi, dnyav huzur ve refahtan mahrum olan halk, uhrev hayat kazanmak arzusuyla tekke ve eyhlere komutur131. Mahall ve geici hkimiyetlerin teminine uraan beyler de, halkn bu

ekip Kayseriye davet edilmi ve Kayseri Kads olarak atanmtr. Dnemin Anadolu Seluklu Hkmdar I. Alaaddin Keykubad, ilmiyle mehur olan Baba lyas Horasnyi Kayseri Kadl grevinden alp, Sultan I. Mesud tarafndan Amasyada yaptrlan Mesudiye Derghna getirmitir. Onun bu irad halkalarna katlan mehur isimlerden biri ise Baba shak idi.

127Kprl, lk Mutasavvflar, s.206-209. 128Ocak, Babaler syan, s.105-137;Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.420-426;Smer, Faruk, Safev

Devletinin Kuruluu Ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992, s.8 129129Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.421-422. 130Togan, Umm Trk Tarihine Giri, s.205;Ekinci, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, stanbul

2002, s.31-33. 131Mool kumandan Bau Noyan 654/1256da Konyay igal etmek istedii zaman, halk aresizlik ierisinde

Mevlanadan yardm talebinde bulunmutu. Mevlana da geceyi ehir haricinde bir tepe zerinde geirerek,

anadolunun trklemesi 276

umum temylne uyarak, eyhlerin madd ve manev nfuzundan istifade iin, her tarafta tekkeler, zaviyeler yaptryorlar ve onlara zengin vakflar ayryorlard132. rnein I. zzeddin Keykubd, kendi dneminde nemli nfuz kazanm bulunan Mevleviyye, Kbreviyye, Shreverdiyye tarikatlarnn eyhlerine zaviye ina ettirip, buralarda vakflar temin etmitir. Seluklu hkmdarlar sflere kar samimi bir tutum sergileyip fethettikleri blgelerde onlar iin tekkeler ina etmekteydiler. Bunun bir rnei, 545/1150 ylnda Amasyada bina edilen Hankh- Mesddir133.

dar zmre ve yneticilerin eyhlere mrid ve bende olmalar, tekkelerin nfuzunu her geen gn artrmtr. Sultan zzuddin-i Selk (607/1210)nin eyh Necmuddin Badad (607 veya 616/1210 veya 1219)ye ball, I.Alaaddin Keykbt (616/1219) ile vezirlerinin eyh ehabuddin es-Shreverd (.632/1234) ve Bahauddin Veled (628/1231)e gsterdii yaknlk, bu hususu teyit etmektedir. Erzincan hkmdar Fahruddinin ei smet Hatun grd bir rya zerine kocas ile birlikte Sultnl-ulemay karlamaya kar. Akehire vardklarnda atlarndan inip, yeri per ve Sultanul-ulemaya kar hrmet ve hayranlklarn sunarlar. Bahauddin Veledin gnllerini aydnlatan nasihat ve telkinlerini can kula ile dinlerler. Sultan Fahruddin, Bahauddin Veledin Erzincana terif etmelerini rica eder. Bu srar karsnda, Bahauddin, Sultan Fahruddine kendisi iin bir medrese yapmas zerine bu teklifini kabul edeceini bildirir. Sultan Fahruddinin byk bir zveri ile yaptrd Akehir Medresesinde Bahauddin Veled, drt sene ders okutur134. Bir sre Karamanda ikamet eden ve yaplan davet zerine Konya ehrine hareket eden Bahuddin Veledi karlamak zere Alaaddin Keykbd ve devlet ricali yola kmlardr. Sultann, Bahauddin Veledi kendi sarayna misafir etmek istei zerine onun; mamlara medrese, eyhlere hankh, emirlere saray, tccarlara han, gezginci dervilere zaviyeler ve gariplere kervansaraylar mnasiptir diyerek Altunapa Medresesine indii anlatlmaktadr135.

Ribat136, hankh137, buka138, savmaa,139 duveyre, medrese, imaret, dergah ve stne gibi isimlerle anlan o dnemin Anadolu tekke ve zaviyeleri, Anadoluda

Moollarn Konyaya girmeyeceini belirtmi ve onlarn korkularn giderip morallerini ykseltmiti. Bkz. Eflk, Ariflerin Menkbeleri, c.I, s.453-455.

132Kprl, lk Mutasavvflar, s.204. 133Kprl, Anadoluda slmiyet, s.47. 134Eflk, Ariflerin Menkabeleri, c.I, s.184. 135Ayn eser, c.I, s.189. 136Ribat; Arapa, ba, bend, bir eyi balayacak ip vs. gibi anlamlar ihtiva eden bir kelimedir.