1

ANALIZA O KLIMATSKIM PROMJENAMA, ULOZI EVROPSKE UNIJE I PREGLED STANJA U CRNOJ GORIoktobar 2019. godine

Analiza u oblasti klimatskih promjena, ulozi Evropske unije i pregled stanja u Crnoj Gori, za pregovaračko Poglavlje 27 životna sredina i klimatske promjene sa setom preporuka.

designed by Freepik / Freepik

korice: Photo by nasa

SADRŽAJ

1. UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2. O KLIMI I KLIMATSKIM PROMJENAMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

3. POLITIKA KLIMATSKIH PROMJENA U EVROPI I SVIJETU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Istorijat politike klimatskih promjena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Kjoto protokol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Pariski sporazum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Uloga energetske zajednice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Klimatska politika u Crnoj Gori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Opština Kolašin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Glavni grad Podgorica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Opština Andrijevica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Opština Bijelo Polje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Opština Tivat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Opština Kotor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Opština Šavnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Opština Žabljak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Opština Pljevlja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Prijestonica Cetinje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

4. PREPORUKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6

SKRAĆENICE

GHG – Gasovi sa efektom staklene bašte

NASA – Nacionalna administrativna i svemirska administracija

NOAA – Nacionalna uprava za okeane i atmosferu

OIE – Obnovljivi izvori energije

EE – Energetska efikasnost

EU – Evropska unija

UN – Ujedinjene nacije

UNFCCC – Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama

COP – Konferencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama

ECCP – Evropski program klimatskih promjena

ETS – Sistem trgovine emisionim jedinicama

NDC – Nacionalno determinisani doprinosi

CCS – Hvatanje i skladištenje ugljenika

NECP – Integrisani nacionalni plan za energetiku i klimatske promjene

SEE – Jugoistočna Evropa

FBUR – Prvi dvogodišnji izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama

INDC – Namjeravani nacionalno determinisani doprinosi

NAP – Nacionalni plan za prilagođavanje na klimatske promjene

TNG – Tečni naftni gas

JLS – Jedinice lokalne samouprave

LEP – Lokalni energetski plan

1

7

1. UVOD

K limatske promjene su prirodan proces koji se sve češće dovodi u vezu sa uticajem čovjeka

na prirodu i pojavu prirodnih nepogoda. Mišljenja naučnika u prošlosti nisu bila ujednačena o tome koliko zapravo čovjek svojim aktivnostima utiče na klimatske promjene. Međutim, najnovija istraživanja su pokazala da su nakon industrijske revolucije ljudi imali najveći uticaj na promjenu klime, te da mnogi argumenti koje koriste klimatski skeptici više nisu validni. Sada se sve vremenske prilike dešavaju u atmosferi koja je bitno promijenjena ljudskim aktivnostima, posebno zbog povećanja količina ugljen dioksida, metana i drugih gasova sa efektom staklene bašte a koji su nastali kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva i promjene načina korišćenja zemljišta.

Zanimanje javnosti za klimatske promjene postaje sve značajnije ali i dalje postoje političari koji negiraju kako njihovo postojanje tako i uticaj čovjeka na njihovo “ubrzanje”. Konačno 2015. godine postignut je međunarodni sporazum koji se tiče klimatskih promjena a koji u znatnoj mjeri utiče na aktivnosti svake zemlje, bez obzira na njenu veličinu. Pariski sporazum je poziv da sa smanjenjem emisija GHG krenemo što prije i cijeli proces zavšimo sredinom ovog vijeka nastavljajući dalje samo sa energijom iz obnovljivih izvora.

Najveći problem kako na svjetskom nivou tako i u zemljama Zapadnog Balkana predstavlja upravo korišćenje fosilnih goriva za dobijanje energije. To je jedan od razloga što je Energetska zajednica značajan činilac klimatske politike na nivou Evropske unije i njenih budućih članica.

U februaru 2019. godine u Podgorici je održan Ministarski sastanak čija je tema bila tranzicije ka čistoj energiji na Zapadnom Balkanu. Ministri Zapadnog Balkana potpisali su izjavu kojom su potvrdili posvećenost ovog regiona tranziciji ka čistoj energiji u skladu sa globalnim naporima u borbi protiv klimatskih promjena. To je još jedan jasan pokazatelj gdje se vlade zemalja Zapadnog Balkana, uključujući i Crnu Goru, nalaze i ka čemu bi ubuduće trebale stremiti kada je u pitanju razvoj njihovih energetskih sistema, ukoliko namjeravaju održati korak sa Evropskom unijom i svijetom.

Iako se u nacionalnim dokumentima ne stavlja akcenat na značaj lokalnih samouprava u mitigacijama i adaptacijama na klimatske promjene, njihova uloga se nikako ne može zanemariti. Nažalost, kapaciteti lokalnih samouprava (kako kada je riječ o brojnosti kadra tako i pripremi odgovarajuće dokumentacije) u oblasti klimatskih promjena su veoma skromni a klimatske promjene su dio lokalnih ekoloških ili energetskih planova pripremljeni na osnovu dostupnih podataka.

Photo by ivo lukacovic / unsplash

9

2. O KLIMI I KLIMATSKIM PROMJENAMA

Klimatske promjene su prirodan proces koji se sve češće dovodi u vezu sa uticajem čovjeka na

prirodu i pojavu prirodnih nepogoda. Mišljenja naučnika u prošlosti nisu bila ujednačena o tome koliko zapravo čovjek svojim aktivnostima utiče na klimatske promjene. Međutim, najnovija istraživanja su pokazala da su nakon industrijske revolucije ljudi imali najveći uticaj na promjenu klime, te da mnogi argumenti koje koriste klimatski skeptici više nisu validni. Smatra se da je naučni konsenzus da ljudi uzrokuju klimatske promjene dosegao vrijednost od 99 %. Naučni timovi rekonstruisali su klimatske uslove koji su postojali u proteklih 2000 godina koristeći 700 evidentiranih procjena o temperaturnim promjenama, uključujući godove stabala, korale i jezerske sedimente. Utvrdili su da se nijedan od ovih klimatskih događaja nije dogodio na globalnom nivou.

Srednja globalna temperatura naše planete od sredine devetnaestog vijeka porasla je za jedan stepen, čime je potpuno izašla iz granica u kojima se kretala poslednjih 10.000 godina. Brzina ove promjene potpuno izlazi iz svega kroz šta je naša planeta prolazila milionima godina u prošlosti. Međutim, ova neprirodna anomalija potpuno je razumljiva, jer je napravljena zahvaljujući našim aktivnostima, a ne prirodnim procesima koji jednostavno nisu u stanju da izazovu ovako velike amplitude za ovako kratko vrijeme, niti su ih ikada pravile u prošlosti. Uporno sagorijevanje uglja, nafte i gasa, da bi se dobila energija, tokom poslednjih više od sto godina, i nekontrolisano emitovanje ugljen-dioksida tokom ovog procesa, koji je jedan od gasova sa efektom staklene bašte, na kraju je dovelo do očekivanih posljedica. Porast temperature za jedan stepen u prosjeku promijeniće količinu padavina i njihov intezitet. U jugoistočnoj Evropi se sušni periodi produžavaju, a kada do kiše dođe, ona bude intenzivnija.

Porast temperature dovodi do ubrzanog gubitka i polarne ledene kape koja je neka vrsta regulatora cirkulacije vazduha na našoj planeti. U ovoj situaciji sa manje leda na polovima, premiještenje vazdušnih masa će se promijeniti na način da dodatno favorizuje ekstremne događaje. Postoje procjene da se tri od pet toplotnih talasa ne bi ni dogodilo da nije bilo zagrijavanja od jednog stepena, a da neki, posebno intenzivni, kao što toplotni talasi u zapadnoj Evropi 2003. godine, Rusiji 2010. godine, i kod nas u istočnoj Evropi 2007. godine, jednostavno ne bi ni bili mogući u klimi sredine dvadesetog vijeka.

Ono što periode prethodnih temperaturnih promjena čini drugačijima od modernog zagrijavanja je cjelovitost. Klimatske promjene danas se događaju gotovo svuda u isto vrijeme, što u prošlosti nije bio slučaj. Vremenske nepogode u vidu poplava, jakih vjetrova, požara i toplotnih udara koji su zahvatili različite dijelove svijeta jasno govore da je klima Zemlje promijenjena. Sa druge strane intenziviranje ekstremnih padavina osmotreno je u mnogim dijelovima svijeta pa čak i u oblastima koje su po svoj prirodi sušne. Jedini način da se sa ovog puta skrene je napuštanje uglja, nafte i gasa. U prilog tome govore podaci NASA-e i Nacionalne uprave za okeane i atmosferu (NOAA), devet od deset najtoplijih godina zabilježeno je od 2000. godine, što je trend koji su naučnici uglavnom vezali za emisije gasova sa efektom staklene bašte uzrokovane ljudskim aktivnostima. Gotovo je sigurno da će se 2019. godina završiti kao jedna od tri najtoplije godine od kada se vrše mjerenja, tvrde iz NOAA-e.

Sada se sve vremenske prilike dešavaju u atmosferi koja je bitno promijenjena ljudskim aktivnostima, posebno zbog povećanja količina ugljen dioksida, metana i drugih gasova sa efektom staklene bašte a koji su nastali kao posljedica sagorijevanja fosilnih

goriva i promjenom načina korišćenja zemljišta.

2

3

10

3. POLITIKA KLIMATSKIH PROMJENA U EVROPI I SVIJETU

ISTORIJAT POLITIKE KLIMATSKIH PROMJENA

Za Evropsku uniju se može reći da predstavlja lidera u međunarodnoj politici klimatskih

promjena. Njene političke aktivnosti u ovoj oblasti datiraju iz ranih ‘90-tih. Imale su ogroman uticaj kako u Evropi tako i izvan nje. Evropska unija je našla način da podijeli napore za smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte među svojim zemljama članicama. Pionir je u korišćenju novih političkih instrumenata, kao što je trgovina emisijama. Na svjetskom nivou je jedan od zagovornika zaustavljanja globalnog zagrijavanja na nivo od maksimalnih 2°C u odnosu na predindustrijski period kao i da emisije gasova sa efektom staklene bašte treba da budu prepolovljene do 2050. godine a u odnosu na 1990. (Savjet EU 2007, 2014).

Ciljevi klimatske politike Evropske unije su:

– Da spriječi nepovratni negativni uticaj izazvan klimatskim promjenama usled prekomjerne emisije gasova staklene bašte iz ljudskih aktivnosti;

– Izvrši transformaciju ka nisko-emisionom društvu koje je otporno na negativne uticaje klimatskih promjena, uz rast društvenog blagostanja i očuvanja kvaliteta životne sredine

Jedini način da se ovi ciljevi ostvare su definisanje dugoročnih strategija i planova kao što su:

– Strategija 20-20-20 za period do 2020. godine

– Okvirna klimatska i energetska strategija do 2030. godine (-40% GHG, 27% OIE, 27% EE)

– Dugoročni plan EU za smanjenje GHG emisija unutar EU za 80-95% do 2050. godine

– Strateški okvir koji daje smjernice za smanjenje osjetljivosti EU na klimatske promjene.

Okvirna konvencija UN o klimatskim promje-nama (UNFCCC)

Okvirna konvencija UN o klimatskim promjenama jedna je od dvije konvencije usvojene na Rio

konferenciji 1992. godine. Konvencija je stupila na snagu marta 1994. godine. Osnovni cilj Konvencije je stabilizacija gasova sa efektom staklene bašte na nivo koji bi spriječio negativne antropogene uticaje na klimatski sistem pri čemu takav nivo treba postići u vremenskom okviru dovoljnom da se omogući prirodno prilagođavanje ekosistema na klimatske promjene, da se ne ugrozi proizvodnja hrane, i da se omogući održivi razvoj. Pod „nepovoljnim posljedicama promjene klime“ Konvencija podrazumijeva „promjene u fizičkoj životnoj sredini ili „bioti“…koje imaju značajne štetne posljedice na sastav, raspostranjenost ili produktivnost prirodnih i kontrolisanih ekosistema ili na funkcionisanje društveno-ekonomskih sistema ili na ljudsko zdravlje i blagostanje.“ Konvencija uzima u obzir da najveći dio globalnih emisija gasova staklene bašte potiče iz razvijenih zemalja, te su obaveze zemalja ugovornica različito postavljene a po principu zajedničke i različite odgovornosti, tako da razvijene zemlje, pored opštih obaveza zajedničkih svim ugovornicama, imaju i posebne obaveze. Uz to, neke od obaveza razvijenih država su i vremenski ograničene, poput obaveza koje se tiču podnošenja odgovarajućih informacija o preduzetim mjerama.

Obaveze iz Konvencije podijeljene su na obaveze koje pripadaju svim ugovornicama i na specifične obaveze razvijenih zemalja, koje su razvrstane u Aneks I i II Konvencije. Obaveze svih ugovornica obuhvataju:

– Razvoj i objavljivanje nacionalnih katastara emisija i izvora svih gasova staklene bašte koji se ne kontrolišu Montrealskim Protokolom (Sporazum koji je donesen 1987. godine po kome se zemlje potpisnice obavezuju da će smanjiti upotrebu freona za 50%);

– Formulisanje, ostvarivanje i ažuriranje nacionalnih, i u odgovarajućim slučajevima regionalnih programa za ublažavanje nepovoljnih posljedica i adaptacije na promjenu klime;

– Saradnja na razvoju i primjeni metoda i procesa kojima se kontrolišu ili sprečavaju antropogene emisije gasova staklene bašte.

11

Specifične obaveze razvijenih zemalja, iz Aneksa I Konvencije sastoje se, između ostalog, u

usvajanju nacionalnih politika za ublažavanje posljedica promjene klime ograničavanjem antropogenih emisija gasova staklene bašte i zaštitom i povećanjem apsorbera i rezervoara gasova staklene bašte, dostavljanju detaljne informacije o svojoj politici i mjerama u cilju svođenja emisije ugljen-dioskida i drugih gasova staklene bašte koji se ne kontrolišu Montrealskim protokolom na nivo iz 1990. Ugovornice su dužne da dostavljaju izvještaje Konferenciji strana ugovornica, kao i da identifikuju i periodično razmatraju sopstvenu politiku i praktične

mjere podsticanja djelatnosti koje dovode do većih nivoa emisije gasova staklene bašte nego što bi to inače bilo. Razvijene zemlje pobrojane u Aneksu II takođe su u specifičnoj obavezi da obezbjede “nove i dopunske izvore finansiranja za pokrivanje svih troškova zemalja u razvoju”.

Pokazalo se da su učinci Konvencije bili više nego skromni, jer razvijene zemlje nisu ispoljile spremnost ni da se izričito obavežu na smanjenje gasova staklene bašte niti da razviju instrumente za sprovođenje preuzetih obaveza.

Photo by Freepik / Freepik

12

KJOTO PROTOKOL

Prekretnicu u klimatskoj politici kako na globalnom nivou tako i u EU predstavlja Kjoto

Konferencija (COP) održana u decembru 1997. godine. Na ovoj konferenciji uspjelo se od politike o klimatskim promjenama koja je više bila simbolična preći na sistem “podjele tereta” između tadašnjih 15 zemalja članica. Na ovaj način su zemlje članice koje su slabije razvijene dobile priliku za ekonomski razvoj i povećanje emisija dok su razvijenije i ekološki više osviješćene zemlje u znatnoj mjeri smanjile svoje emisije. Postavljen je cilj od 15% do 2012. godine u odnosu na 1990. Ovo je zapravo bila osnova za zalaganja da industrujske zemlje, posmatrane kao cjelina, smanje svoje emisije. Iako je kasnije traženo da se emisije ipak smanje na cilj od 8% za isti vremenski period. U periodu poslije Kjotoa, zemlje članice EU su shvatile da njihovi nacionalni napori neće biti dovoljni da se postigne smanjenje od 8%. Kako bi osigurali ispunjavanje cilja, u martu 2000. godine Komisija je počela da razvija zajedničke i koordinisane mjere formirajući Evropski program klimatskih promjena (ECCP). Osnova tadašnje klimatske politike bila je uspostavljanje sistema trgovine emisijama (ETS) od čega bi oko 40% ukupnih GHG emisija bilo u okviru sistema trgovine u kome bi bile izdvojene naknade za emitovanje i

omogućena trgovina na tržištu ugljenika kako bi se na najisplativiji način smanjile emisije. Protivljenje kako Zemalja članiaca EU tako i industrije na ideju o trgovini po principu “zagađivač plaća”, dovela je do besplatne raspodjele zasnovane na ranijim emisijama. U inicijalnoj fazi Zemlje članice su bile odgovorne za pripremu planova raspodjele koji su predstavljali ukupne emisije raspodjeljene po sektorima. Evropska komisija je mogla odbaciti planove ukoliko bi smatrala da su nedovoljno ambiciozni u pogledu posvećenosti Kjoto protokolu.

Značaj Kjoto protokola leži u podizanju svijesti o potrebi smanjenja emisija štetnih gasova i zaštiti životne sredine. Iako ciljevi Protokola nisu bili ispunjeni, predstavljao je dobar podsticaj za dalju borbu protiv štetnih posljedica klimatskih promjena.

Pregovori koji su usledili nakon usvajanja Kjoto protokola

Nakon stupanja na snagu Kjoto protokola, uslijedio je niz pregovora čija je pažnja bila usmjerena na primjeni Kjoto protokola i eventualnom zaključivanju novog sporazuma. Na konferenciji strana ugovornica Okvirne konvencije održanoj decembra 2007. godine

photo by United Nations

13

na ostrvu Bali u Indoneziji usvojen je dokument “Program aktivnosti sa Balija (Bali Road Map).” Akcioni plan koji čini dio “Programa aktivnosti sa Balija” smatra se osnovnim i najvažnijim dokumentom kojim su utvrđeni dalji ciljevi i aktivnosti u borbi protiv klimatskih promjena. Ovim planom utvrđen je dugoročni cilj u pogledu smanjenja emisije štetnih gasova, kao i pojačane mjere mitigacije, adaptacije kao i razvoja i transfera tehnologija. Na Konferenciji je konačno prepoznato pitanje pošumljavanja i očuvanja šuma kao jedna od tema koja je u bliskoj vezi sa klimatskih promjenama i koja mora da bude dio budućih pregovora. Akcioni plan sa Balija predstavljao je svojevrsno pripremanje puta za samit u Kopenhagenu.

Cilj samita u Kopenhagenu bio je usvajanje pravno obavezujućeg dokumenta kojim bi se

produžili napori u borbi protiv klimatskih promjena. Donosioci odluka su očekivali da će ostatak svijeta, vođen pozitivnim primjerima EU, prihvatiti ciljeve za smanjenje emisija za 80-95% do 2050. Kao dio pregovaračke strategije, EU je dogovorila da poveća domaće ciljeve za smanjenje emisija sa 20% na 30% do 2020., ako njene svjetske razvijene kolege obećaju da će učiniti značajne napore po ovom pitanju. Međutim, umjesto usvajanja pravno obavezujućeg dokumenta, što je bila namjera Evropske unije i zemalja u razvoju, učesnici su samo postigli sporazum o dokumentu “kojim je potvrđeno da je promjena klime jedan od najvećih izazova sadašnjice i da je neophodno preduzeti mjere za riješavanje ovog problema” bez utvrđivanja bilo kakvih obaveza za smanjenje gasova staklene bašte. Osim toga, ovim sporazumom nije propisan ukupni procenat smanjenja emisija štetnih gasova niti pojedinačne kvote za svaku ugovornu stranu, čime se ostavlja na volju državama članicama da predlože vrijednosti smanjenja emisije. Ipak, samit u Kopenhagenu dao je i neke dobre rezultate. Ključna dobra strana jeste posvećenost svih strana smanjenju emisije štetnih gasova, kako ukupno povećanje temperature ne bi bilo veće od dva stepena i kako bi se u što kraćem roku krenulo sa smanjenjem globalnih i nacionalnih graničnih vrijednosti emisije u skladu sa četvrtim izvještajem Međunarodnog panela o promeni klime.

Pregovori o daljim obavezama država u cilju smanjenja emisije gasova staklene bašte nastavljeni su 2010. godine na samitu u Kankunu. Iako su se države učesnice lako usaglasile oko potrebe smanjenja emisije gasova staklene bašte, ponovo nisu

uspjele da postignu dogovor o pravno obavezujućem aktu kojim bi se propisale nove i ambicioznije obaveze ograničenja i smanjivanja emisija ovih gasova, budući da su obaveze predviđene Kjoto protokolom važile samo do 2012. godine. Na samitu je potvrđena spremnost država ugovornica da preduzmu mjere u cilju smanjenja rasta globalne temperature preko 2°C. Najvažnijim uspjehom samita smatra se osnivanje Fonda za sprečavanje klimatskih promjena.

Novu inicijativu država ugovornica u rješavanju klimatskih promjena predstavlja samit u Durbanu 2011. godine. Kao glavni rezultat ovog samita ističe se dogovor o izradi novog sporazuma do 2015. godine, kojim će se po prvi put propisati obaveze kako za razvijene tako i za zemlje u razvoju. Uključivanje zemalja u razvoju u obavezu smanjenja emisije štetnih gasova predstavlja važan korak, naročito imajući u vidu da zemlje koje su Kjoto protokolom označene kao zemlje u razvoju emituju 58% od ukupne emisije gasova staklene bašte. Budući da se Kjoto protokol odnosi na period do 2012. godine, na samitu u Durbanu 38 industrijalizovanih zemalja se obavezalo da nastavi sa smanjenjem emisije gasova, propisanih u Aneksu B, počevši od 2013. godine, što se svakako smatra velikim uspjehom ovog samita.

Sledeći samit održan u Kataru 2012. godine predstavljao je priliku za razmatranje postignutih rezultata u borbi protiv klimatskih promjena u poslednje tri godine i otvaranje mogućnosti za neophodne opširnije akcije na svim nivoima. Tom prilikom potpisan je Amandman iz Dohe i ustanovljen je drugi obavezujući period primjene Kjoto protokola, koji obuhvata period 2013-2020. godine. Tokom drugog obavezujućeg perioda, strane su se obavezale da će smanjiti emisije gasova sa efektom staklene bašte za najmanje 18% ispod nivoa iz 1990. godine.

Varšavski samit iz 2013. godine sledeći je korak u osiguranju univerzalnog klimatskog sporazuma. Na Varšarskom samitu obavljene su neophodne pripreme za samit u Parizu, i između ostalog usvojene su dodatne mjere adaptacije i mitigacije sa naglaskom na najsiromašnije zemlje, mjere za povećanje zaštite šuma i smanjenje emisija izazvanih deforestacijom i degradacijom šuma, a usvojen je i mehanizam za odgovor na gubitke i štete izazvane dugotrajnim uticajima promjene klime.

14

PARISKI SPORAZUM

Izuzetno veliku važnost u klimatskoj politici nakon dugogodišnjih kampanja na svjetskom nivou donio

je sporazum u Parizu koji je održan 2015.godine. Po prvi put sve zemlje svijeta imaju obavezu da smanje emisije gasova sa efektom staklene bašte i nema podjele na Anex I i ne Anex I zemlje. Druga vrlo bitna stvar je da ovaj sporazum nema rok trajanja. Sporazum iz Pariza je pionir i rekorder po više osnova, značajan prije svega po svojoj ambicioznosti u pogledu ciljeva koje je postavio:

“Zadržavanje povećanja globalne prosječne temperature znatno ispod 2°C u odnosu na predindustrijski period i ulaganje napora za ograničavanje porasta temperature do 1.5°C u odnosu na predindustrijski period, prepoznajući to kao način za značajno smanjenje rizika i uticaja klimatskih promjena”.

Da bi se ovo ostvarilo, ključno je ispuniti nekoliko uslova, uključujući i Nacionalno determinisane doprinose (NDC) koji treba da definišu količinu smanjenja ili ograničenja rasta CO₂ od strane svake potpisnice ovog Sporazuma. Ove obaveze moraju se analizirati i ažurirati svakih pet godina u skladu sa potrebom smanjenja emisija na svjetskom nivou, a na osnovu naučnih mjerenja. Drugi značajan rezultat Sporazuma je Dugoročna razvojna strategija emisije GHG po kojoj “Sve ugovorne strane treba da teže formulisanju i predstavljanju dugoročnih razvojnih politika koje se odnose na emisiju gasova sa efektom staklene bašte, shodno Članu 2, uzimajući pri tome u obzir zajedničku ali i različitu odgovornost i odgovarajuće mogućnosti, uvažavajući različite nacionalne okolnosti”.

Osim toga, sporazumom u Parizu se postavljaju globalni ciljevi za adaptacije na klimatske promjene kako bi se spriječili gubici i štete kako po životnu sredinu tako i po ljude i ekonomiju.

Važan segment sporazuma je obezbijeđivanje finansijskih sredstava u iznosu od 100 milijardi dolara godišnje do 2020. godine što je posebno važno za zemlje u razvoju.

Sistem trgovine emisionim jedinicama EU (EU ETS)

Sistem trgovine emisionim jedinicama EU (EU ETS) predstavlja sredstvo za smanjenje emisija

gasova sa efektom staklene bašte iz industrijskog sektora na ekonomski efikasan način.

Ovaj sistem funkcioniše po principu ‘cap and trade’. ‘Cap’, predstavlja ukupnu količinu određenih gasova sa efektom staklene bašte koja može biti emitovana od strane fabrika, elektrana i drugih postrojenja u okviru sistema. Vrijednost “cap” se tokom vremena smanjuje što vodi i smanjenju emisija. U okviru “cap”-a, kompanije dobijaju ili kupuju emisione jedinice sa kojima mogu da trguju. Takođe, u mogućnosti su da na međunarodnom tržištu kupe ograničeni broj kredita koji proističu iz projekata koji doprinose smanjenju emisija širom svijeta. Ograničenje ukupnog broja emisionih jedinica koje su dostupne na tržištu osigurava njihovu vrijednost. Na kraju godine, postrojenja moraju da osiguraju dovoljno emisionih jedinica kako bi pokrili njihove ukupne godišnje emisije gasova sa efektom staklene bašte. U suprotnom nameću se oštre kaznene odredbe. U slučaju da kompanija uspješno smanji godišnje emisije, ima pravo da zadrži višak emisionih jedinica koje se mogu iskoristiti za podmirivanje budućih potreba ili za prodaju drugim kompanijama. Fleksibilnost koju omogućava trgovina odnosi se na činjenicu da se emisije smanjuju u slučaju kada je taj

photo by United Nations

15

trošak smanjenja isplativiji. Uspostavljanjem cijene ugljenika, a samim tim i dodjeljivanjem finansijske vrijednosti svakoj toni sačuvanih emisija, EU ETS doprinio je da se pitanje klimatksih promjena uključi u finansijske planove kompanija. Dovoljno visoka cijena ugljenika takođe doprinosi promovisanju investicija u čistije tehnologije sa niskim emisijama ugljenika.

Shodno podacima EU komisije, emisije iz sektora koji su obuhvaćeni EU ETS sistemom, do 2020.

godine biće za 21% niže u odnosu na 2005. godinu, a do 2030. godine predloženo je smanjenje od 43%.

Gasovi i sektori uključeni u sistem

– Ugljen dioksid (CO₂) porijeklom iz

• proizvodnje električne i toplotne energije,

• industrijskog sektora koji u većem obimu koristi energiju, poput rafinerija, čeličana i proizvodnje gvožđa, aluminijuma, metala, cementa, kreča, stakla, keramike, pulpe,

papira, kartona, kiselina i organiskih materija,

• sektora vazdušnog saobraćaja

– Azot suboksid (N₂O) iz proizvodnje azotne, adipinske, gliokolne i glioksilne kiseline

• Perfluorokarbonati (PFCs) iz proizvodnje aluminijuma

Fokus EU ETS-a je na onim emisijama za koje može da se obavlja monitoring, izvještavanje i verifikacija. Učešće u EU ETS-u je obavezujuće za kompanije koje rade u navedenim sektorima, mada su u nekim sektorima obuhvaćena samo postrojenja određene veličine. Vlade mogu da donesu odluku o isključenju nekih manjih postrojenja iz sistema, u slučaju kada postoje fiskalne i druge mjere koje omogućavaju smanjenje emisija za ekvivalentan iznos.

EU ETS uključuje više od 11 000 postrojenja za proizvodnju električne energije i industrijskih postrojenja u 31 državi i trenutno pokriva oko 45% emisija gasova sa efektom staklene bašte EU.

Faze u razvoju EU ETS

– 2003: Usvajanje EU ETS direktive

– 2005 – 2007: prvi period trgovine (pilot period)

– 2008 – 2012: drugi period trgovine (Kjoto period)

• plan Nacionalne alokacije

• uvođenje besplatnih alokacija

– 2013 – 2020: treći period trgovine

• uvođenje aukcija

– 2021 – 2027: četvrti period trgovine

ETS Direktiva usvojena je 2003. godine a njena pilot faza primjene počela je 2005.godine. U poređenju sa ranijim neuspješnim pokušajima da se usvoji prijedlog za karbonsko/energetske takse, usvajanje ove direktive je bio značajan napredak. Razlog za to je što sistem trgovine emisijama predstavlja instrument koji nudi nešto za svakoga. Za industriju to je isplativa alatka, koja će joj omogućiti čak i zaradu ukoliko smanji emisije i proda dozvole. Za one koji se bave zaštitom životne sredine i Evropski parlament to je ekološki efektivan instrument, ako se osmisli na odgovarajući način, koji bi automatski doveo do smanjenja “cap” emisija.

photo by United Nations

16

EU ETS se trenutno nalazi u trećem periodu trgovine koji važi za period 2013 – 2020. godina, koji je značajno unaprijeđen u odnosu na prvi i drugi period. Ovaj period se odnosi na:

– Jedinstveno ograničenje emisija na nivou cijele EU što zamjenjuje prethodne nacionalne granične vrijednosti;

– Aukcije su postale osnovni metod za alokaciju emisionih jedinica za emisije. U 2013. godini više od 40% emisionih jedinica je bilo predmet aukcija i taj udio postepeno raste svake godine;

– Za one emisione jedinice koje su alocirane besplatno, primjenjuju se usaglašena pravila alokacije zasnovana na ambicioznim ciljevima emisija na nivou čitave EU;

– Uključeni su dodatni gasovi;

– 300 miliona emisionih jedinica je ostavljeno u vidu rezervi za nove članice a radi finansiranja novih inovativnih tehnologija u oblasti obnovljive

energije, kao i u oblasti hvatanja i skladištenja ugljenika kroz tzv. “NER 300 programme”.

Klimatski i energetski paket (20 20 20 do 2020.) je osmišljen kako bi podržao sprovođenje ciljeva do 2020. godine koje su definisali evropski lideri 2007. godine a to su:

– Smanjenje ukupnih emisija za 20% u odnosu na 1990. godinu

– Povećanje udjela energije iz obnovljivih izvora (20% od ukupne potrošnje treba da dolazi iz obnovljivih izvora)

– Smanjenje potrošnje energije kroz mjere energetske efikasnosti na nivou EU za 20%

CCS tehnologija podrazumijeva različite procese za vađenje CO₂ iz velikih izvora i trajno čuvanje pod zemljom. Visoki energetski i klimatski troškovi čine ovu tehnologiju ne ekonomičnom bez konkretnih političkih mjera koje bi ga podržale. Ovaj paket je zapravo postavio okvir za CCS politike i povlačenje sredstava prikupljenih kroz aukcije iz ETS šeme.

ULOGA ENERGETSKE ZAJEDNICE

Energetska zajednica je međunarodna organizacija koja okuplja zemlje EU i njene susjede u svrhu

stvaranja integrisanog pan-evropskog energetskog tržišta. Osnovana Ugovorom o uspostavljanju Energetske zajednice, potpisanim u oktobru 2005., a na snazi je od jula 2006. Ključni cilj Energetske zajednice je proširenje pravila i principa energetskog tržišta EU na zemlje jugoistočne Evrope, Crnomorski region i šire, na osnovu pravno obavezujućeg okvira. Misija Ugovora o uspostavljanju Energetske zajednice je sljedeća:

– Uspostaviti stabilan regulatorni i tržišni okvir koji će biti u stanju da privuče investicije u proizvodnju električne energije i energetske mreže;

– Stvoriti integrisano energetsko tržište koje će omogućiti prekograničnu trgovinu električnom energijom i integraciju sa EU tržištem;

– Povećati sigurnost snabdijevanja kako bi se obezbijedilo strabilno i kontinuirano snabdijevanje električnom energijom koje je od suštinskog značaja za privredni razvoj i društvenu stabilnost;

– Unaprijediti stanje životne sredine u odnosu na snabdijevanje električnom energijom u regionu i podsticati na upotrebu obnovljive energije i energetsku efikasnost; i

– Razvijati konkurenciju na regionalnom nivou i stvarati ekonomiju obima.

Izuzetno važan korak Energetske zajednice u politici klimatskih promjenama predstavlja usvajanje dokumenta “Opšte smjernice za donošenje energetskih i klimatskih ciljeva do 2030. za ugovorne strane Energetske zajednice” u decembru 2018. Ciljevi za obnovljive izvore energije i energetsku efikasnost kao i smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte treba da prate stabilne nacionalne energetske i klimatske planove u skladu sa Preporukom 2018/01/MC-Enc, a koje bi ugovorne strane trebale pripremiti do kraja 2020. Uredba (EU) 2018/1999 o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom, usvojena u okviru zakonodavnog paketa „Čista energija za sve Evropljane“, će biti ključna u postizanju strategije Energetske unije kao i energetskih i klimatskih ciljeva.

Uspješna primjena ove Uredbe će obezbijediti postizanje konkretnih ciljeva EU u skladu sa Pariskim

Photo by nicholas doherty / unsplash

17

sporazumom do 2030. godine od najmanje 40% smanjenja emisija gasova staklene bašte (GHG) u odnosu na nivo iz 1990. godine, učešća obnovljivih izvora energije (OIE) u konačnoj bruto potrošnji od najmanje 32%, uštede potrošnje energije kroz energetsku efikasnost od 32,5% i obaveznog nivoa interkonekcijskih kapaciteta među zemljama članicama od 15%. U skladu sa obavezama iz Pariskog sporazuma, EU je dodatno usvojila i dugoročnu strategiju do 2050. godine „Čista planeta za sve“, koja predstavlja viziju razvoja svih sektora ekonomije EU u kontekstu postizanja nulte neto emisije GHG u periodu do 2050. godine.

Glavni mehanizam Uredbe predstavlja Integrisani nacionalni planski dokument

za energetiku i klimatske promjene (NECP), dokument koji je svaka od zemalja članica u obavezi da usvoji i čiji sadržaj obuhvata svih pet dimenzija Energetske unije za period od 2021. do 2030. godine ali obuhvataju i dugoročnu viziju do 2050. Član 15. Uredba o upravljanju predstavlja glavnu odredbu za dugoročne nacionalne strategije kojim se kaže da će se do 1. januara 2020., i nakon toga do 1. januara 2029., te poslije svakih 10 godina, svaka država članica pripremati i dostavljati Komisiji svoju dugoročnu strategiju sa perspektivom od najmanje 30 godina. Države članice bi trebale, tamo gdje je to potrebno, ažurirati svoje strategije svakih pet godina.

Suprotno odredbama Pariskog sporazuma, Uredba o upravljanju postavlja državama članicama obavezujuću dužnost da razviju dugoročnu nacionalnu strategiju, sa vizijom (najkasnije) do 2050.

Takve dugoročne strategije će doprinijeti ispunjavanju ciljeva Pariskog sporazuma koji se odnose na ograničenje rasta prosječne globalne temperature znatno ispod 2°C u odnosu na predindustrijski nivo i nastavak napora da se ograniči rast temperature do 1.5°C u odnosu na predindustrijski nivo”. One će takođe doprinijeti “smanjenju emisija GHG u Uniji i povećati odstranjivanje pomoću ponora”, kao i stvaranju “energetskog sistema koji će imati visoku energetsku efikasnost i biti uveliko zasnovan na obnovljivim izvorima energije”.

U Uredbi se navodi da NECP (Nacionalni energetski i klimatski planovi) koje izrađuju Države članice treba da budu usklađeni sa njihovim dugoročnim strategijama. Time se omogućava da srednjoročni i kratkoročni nacionalni ciljevi budu koherentni sa njihovom dugoročnom strategijom dekarbonizacije. Dugoročna strategija će dati veću važnost ovim politikama i njihovom razumijevanju i pomoći da se izbjegne rizik od preopterećenja visokim emisijama i viših troškova kasnijeg djelovanja.

18

KLIMATSKA POLITIKA U CRNOJ GORI

C rna Gora je zemlja kandidat za članstvo u EU od 2012. godine, a do sada je otvorila 32 od ukupno 33 pregovaračka poglavlja, između ostalih i poglavlja 27 – Životna sredina i klimatske promjene i 15

– Energetika. Obzirom da je Crna Gora jedina zemlja regiona sa skoro svim otvorenim pregovaračkim poglavljima, od nje se očekuju dodatni napori kako bi zadržala status „regionalnog lidera“ u ovom važnom procesu. U tom smislu, obaveza harmonizacije nacionalnog zakonodavstava sa propisima i standardima EU je imperativ, a tu spadaju i novi propisi kao što je Uredba (EU) 2018/1999.

Crna Gora je je članica Pariskog sporazuma, Ugovora o uspostavljanju Energetske zajednice i predstavlja ozbiljnog kandidata za pristup EU.

UNFCCC (Okvirna konvencija UN o klimatskim promjenama) i Pariski sporazum:

Pariskim sporazumom se zahtijeva od potpisnica da “objavljuju nacionalno determinisani doprinos (NDC) svakih pet godina” koji “će predstavljati napredak u odnosu na do tada važeći NDC i odražavati njihovu najveću moguću ambiciju”. Važno je ne zaboraviti da Pariski sporazum nalaže članicama/potpisnicama da dostave svoje NDC “kako bi se postigli dugoročni ciljevi ograničenja rasta temperature postavljeni u Članu 2”. Stoga je od izuzetne važnosti da se definiše i razvije nacionalna strategija za dugoročne ciljeve, s obzirom da sve odredbe Pariskog sporazuma proizilaze iz njegove dugoročne vizije i njegovog dugoročnog cilja da se “ograniči rast prosječne globalne temperature značajno ispod 2°C u odnosu na predindustrijski nivo i da se nastavi sa naporima da se ograniči rast temperature do 1.5°C u odnosu na predindustrijski nivo”.

U ovom kontekstu, navodimo preporuke sadržane u Pariskom sporazumu i UNFCCC:

Pariski sporazum, Član 4.19:

“Sve potpisnice treba da nastoje da formulišu i dostave svoje dugoročne strategije o niskim emisijama gasova sa efektom staklene bašte, u skladu sa Članom 2, uzimajući u obzir njihove zajedničke ali i različite odgovornosti i odgovarajuće mogućnosti, uvažavajući pri tome različite nacionalne okolnosti”.

Odluka COP-a 1/CP.21, stav 35:

“COP poziva Strane potpisnice da do 2020. dostave sekretarijatu dugoročne niskokarbonske strategije razvoja do 2050. u skladu sa Članom 4.19 Pariskog sporazuma, i zahtijeva od sekretarijata da na web stranici UNFCCC-a objavi dostavljene strategije razvoja praćenog niskim emisijama gasova sa efektom staklene bašte”.

ϭ Razvijanje dugoročne strategije u oblasti klimatskih promjena nije obavezujuće po Pariskom sporazmu, međutim, mnoge su prednosti i koristi od prihvatanja proaktivnog pristupa i usvajanja takve strategije, kako bi se ostvario sklad sa dugoročnom vizijom Pariskog sporazuma. Stoga nacionalna dugoročna strategija treba da odražava kako mehanizam nacionalno determinisanog doprinosa iz Pariskog sporazuma, sa njegovim pristupom kontinuiranog povećanja ambicije, tako i njegovu dugoročnu viziju.

Crna Gora je ratifikovala i potpisala Pariski sporazum (oktobar 2017.), a prethodno definisala svoje nacionalno determinisane doprinose. Nažalost, nacionalno determinisani doprinosi Crne Gore (kao i oni većine zemalja Zapadnog Balkana, sa izuzetkom Albanije), predviđaju smanjenje u poređenju sa 1990 ali povećanje GHG emisija u poređenju sa 2012[1]. Ovakva igra brojeva je posljedica nenamjernog smanjenja emisija do kojih je dolazilo širom Zapadnog Balkana usljed industrijskog kolapsa 1990-tih.

Designed by natanaelginting / Freepik

19

Zemlja INDC (% smanjenja do 2030)

Polazna osnova

Promjena u poređenju sa 1990

(%)

Promjena u poređenju sa 2012

(%)

Albanija -11.5 BAU -55 -26

Bosna i Hercegovina -2 BAU +18 +10

Makedonija -30 BAU +22 +11

Crna Gora – 30 1990 -30 +9

Srbija -9.8 1990 – 9.8 +11

Tabela 1: Pregled obaveza koje se odnose na smanjenje emisija, date po SEE zemljama

P rvi korak za sve zemlje bio je potpisivanje Pariskog sporazuma, što je Crna Gora učinila, zajedno sa članicama UN 22. Aprila 2016. godine i njegova ratifikacija u parlamentu u oktobru 2017. godine.

Ratifikovanje sporazuma omogućava nam i i veći pristup fondovima za borbu protiv klimatskih promjena ali i traži reviziju postojećih nacionalnih ciljeva u period 2018 – 2020, razvoj dugoročnih strategija za smanjenje emisija i definisanje mjera za adaptacije.

20

O sim toga, Crna Gora je i članica Energetske zajednice i kandidat za članstvo u Evropskoj

uniji čime se obavezala da će ispuniti i ciljeve iz područja obnovljivih izvora energije, energetske efikasnosti i smanjenje gasova sa efektom staklene bašte.

Svakako da se promjene u klimatskoj i energetskoj politici na nivou Evropske unije odražavaju i na našu zemlju obzirom da se očekuje revizija postojećih direktiva kao što su direktive o energetskoj efikasnosti i obnovljivim izvorima energije ali i strukturna reforma sistema trgovine emisijama.

Uprkos suštinskoj međusobnoj povezanosti, energetika i klimatske promjene su u prethodnom periodu tretirane kao zasebne tematske cjeline u Crnoj Gori, pa su nadležnosti za kreiranje i koordinaciju nacionalnih politika u energetici i klimatskim promjenama jasno razgraničene između dvije institucije, Ministarstva ekonomije i Ministarstva održivog razvoja i turizma Crne Gore. Zbog niza specifičnosti koje karakterišu pomenute oblasti ovaj model razgraničenja nadležnosti u proteklom periodu bio je donekle prihvatljiv i opravdan. Rizik od potencijalne neusaglašenosti, inače dvije po sadržini kompatibilne politike, je trebao biti kontrolisan dosljednom primjenom postojećih mehanizama međusektorske saradnje i procedure usaglašavanja sektorskih politika na nivou Vlade i Parlamenta Crne Gore. Međutim, detaljnija analiza minule prakse, kao i krovnih strateških dokumenata iz ovih oblasti, prije svega Strategije razvoja energetike do 2030. i Nacionalne strategije u oblasti klimatskih promjena do 2030. godine, ukazuje da je stepen njihove usaglašenosti još uvijek ograničen, kao i da postoji značajan prostor za unaprijeđenje.

Sa druge strane, jedinstvo politika u oblasti klimatskih promjena i energetike globalno sve više dobija na značaju, uključujući usaglašenost ciljeva i aktivnosti za njihovo postizanje. Crna Gora kao zemlja koja teži članstvu u Evropskoj uniji, mora obezbijediti da ambicije i doprinos u borbi protiv klimatskih promjena budu u skladu sa onima u EU – u periodu do 2030. godine ali i u dugoročnom periodu do 2050. godine. Rano prihvatanje i sprovođenje Uredbe (EU) 2018/1999 predstavlja jedinstvenu priliku za postizanje tog cilja.

Dosadašnje aktivnosti u okviru Energetske zajednice, iako za sada na nivou preporuka i smjernica, bez

pravno obavezujućeg karaktera, jasno ukazuju da će se od članica, uključujući Crnu Goru, u narednom periodu zahtijevati visok stepen harmonizacije sa odredbama Uredbe (EU) 2018/1999.

T renutni stepen usaglašenosti energetske i klimatske politike u Crnoj Gori sa relevantnom

pravnom tekovinom EU se značajno razlikuje. Energetska politika je u većem procentu usaglašena u odnosu na politiku klimatskih promjena. Slična situacija je i kada su u pitanju administrativni kapaciteti. Stoga, za očekivati je da izazovi u budućoj implementaciji Uredbe o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom budu veći u okvirima klimatske politike. Ipak, prvi i najveći izazov će svakako biti zajednički – integrisanje i zajedničko planiranje u energetici i klimatskim promjenama, ili konkretno, izrada Nacionalnog energetskog i klimatskog plana – NECP.

Jasno strateško opredJeljenje u pravcu niskokarbonskog razvoja otvorilo bi prostor za nove zelene tehnologije i inovacije, kao i više prilika za lokalna mala i srednja preduzeća i privredu, dok bi se istovremeno trasirao put ka održivoj energetskoj tranziciji, dekarbonizaciji energetskog sektora i

21

aktivnom uključivanju građana kao ključnih nosilaca tih procesa. Veći stepen integracije regionalnih energetskih tržišta i povećanje konkurencije na energetskom tržištu doprinijelo bi efikasnosti upotrebe postojećih resursa i dodatni prostor za integraciju većeg stepena održivih OIE u regionu. EU je već uveliko krenula u pravcu niskokarbonskog razvoja i njena ekonomija osjeća benefite takvog pristupa, dovoljno je navesti da u ovom trenutku 6 od 25 najvećih svjetskih kompanija u oblasti obnovljivih izvora energije dolaze iz Evropske unije i da zajedno zapošljavaju 1,5 miliona radnika.

Sporazum u Parizu zapravo predstavlja samo početak, a najveće opterećenje će biti na samim

državama. Za Crnu Goru ovaj proces je usko povezan sa pristupom Evropskoj uniji, što predstavlja važan okvir za odgovornije djelovanje u ovoj oblasti i prvenstvenu veću međusektorsku povezanost ali i harmonizaciju propisa. Strateški dokumenti u oblasti klimatskih promjena moraju biti usklađeni sa međunarodnim propisima u prvom redu onima koje postavlja Evropska unija. Sa druge strane planovi i projekti u sektorima kao što su energetika, industrija i saobrćaj moraju pratiti politiku i dokumenta

donešena u oblasti klimatskih promjena.

Ključni dokument u oblasti klimatskih promjena Nacionalna strategija u oblasti klimatskih promjena do 2030. godine usvojena je u septembru 2015. godine. Ovoj strategiji je prethodila priprema i izrada Drugog nacionalnog izvještaja o klimatskim promjenama prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih Nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) što je i obaveza Crne Gore kao potpisnice UNFCCC. Ovim izvještajem izvršeno je ažuriranje GHG inventara uz dodavanje nekoliko gasova i sektora koji nijesu pokriveni Prvom nacionalnom komunikacijom. Osim toga, u januaru 2016. godine, Crna Gora je predala svoj prvi Dvogodišnji izvještaj o klimatskim promjenama (FBUR) koji konsoliduje sektorske analize emisija GHG i obezbjeđuje transparentnost za napredak Crne Gore u pogledu aktivnosti na ublažavanju klimatskih promjena i njihovih efekata.

Kao posebno važno u smislu ispunjavanja obaveza UNFCCC, Crna Gora je u susret Pariskom sporazumu dostavila namjeravani nacionalni doprinos (“Intended Nationally Determined Contribution” – INDC) 2015. godine, čime se obavezala da će smanjiti emisije gasova sa efektom staklene bašte za 30% do 2030. godine u odnosu na referentnu vrijednost iz 1990. godine. Naizgled radi se o ambicioznom cilju koji dosta prati politiku EU (smanjenje emisija GHG za najmanje 40% do 2030. godine). Međutim,smanjenje emisije GHG za 30% u odnosu na baznu 1990 zapravo nije težak zadatak za Crnu Goru budući da su njene emisije već sada niže za oko 40 % u odnosu na 1990. godinu iz razloga drastičnog pada privredne aktivnosti od 90-ih na ovamo. Iz tog razloga ovaj INDC u realnosti omogućava Crnoj Gori povećanje emisija GHG do 2030. godinu u odnosu na trenutne emisije, preciznije povećanje od oko 9% u odnosu na 2012. godinu.

U cilju daljeg zaokruživanje svog klimatskog okvira i uskladjivanja sa EU, Nacionalna Strategija za

transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena sa Akcionim Planom za period 2016-2020 predviđa 51 mjeru do 2019. godine, dok se od obaveza do 2020. godine kao najvažnije izdvajaju: donošenje Zakona o zaštiti klime, izradu Trećeg nacionalnog izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama, priprema Drugog dvogodišnjeg objedinjenog izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama, priprema i donošenje Strategije niskokarbonskog razvoja, kao i donošenje Nacionalnog plana za prilagođavanje na klimatske promjene(NAP).

Photo by dejan zakic / unsplash

22

Osim toga Crna Gora treba da obezbijedi da se Nacionalna strategija u oblasti klimatskih

promjena do 2030. godine primijeni na način koji je u skladu sa okvirom EU 2030 za politike u oblasti klime i energetike i da je dobro integrisana u svim relevantnim sektorima.

U institucionalnom okviru i kapacitetima u određenoj mjeri je došlo do napretka u proteklih nekoliko godina kroz osnivanje Direktorata za klimatske promjene I mediteranske poslove. Prvi nacionalni izvještaj o klimatskim promjenama Crna Gora je pripremila 2011. godine. Njegov fokus bio je na pripremi detaljnog inventara gasova sa efektom staklene bašte (GHG), opšti opis koraka koji su preduzeti ili predviđeni kako bi se primjenila konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC). Drugi nacionalni izvještaj o klimatskim promjenama predat je u maju 2015. godine. Prvi dvogodišnji ažurirani izvještaj pripremljen je i predat sekretarijatu UNFCCC u januaru 2016. godine a drugi 2019. godine. Jedan od prvih dokumenata koji se odnosio na klimatske promjene je i Procjena tehnoloških potreba iz 2012. godine čiji cilj je bio da se utvrde i ocjene odgovarajuće tehnologije za mitigacije i adaptacije u Crnoj Gori.

Ključni dokument u ovoj oblasti bi trebala biti Nacionalna strategija za klimatske promjene do 2030. godine. Ovaj dokument sadrži smjernice razvoja klimatske politike za period do 2030. godine. Takođe, ovim dokumentom je urađena analiza mjera za ublažavanje posledica klimatskih promjena kao i aktivnosti koje se planiraju primjeniti kako bi se smanjila emisija gasova staklene bašte. Međutim, ono na što je ukazivao civilni sektor tokom donošenja ove strategije je njena orijentacija ka “prljavim”tehnologijama tj. Strategija podržava izgradnju drugog bloka termoelektrane u Pljevljima i ne predlaže alternativna riješenja u smislu veće primjene mjera energetske efikasnosti kako bi se racionalizovala upotreba energije ili pak korišćenje velikog potencijala za sunčevu energiju koji Crna Gora posjeduje.

Kako bi se ostvarila što bolja saradnja i koordinacija među institucijama, Vlada Crne Gore je 2008. godine osnovala Savjet za održivi razvoj kojim presjedava predsjednik države a koji između ostalih ima i predstavnike civilnog sektora. Reformom ovog savjeta, do koje je došlo 2013. godine ojačan je njegov mandat u oblasti klimatskih promjena, kao strateški prioritet Vlade ka stvaranju niskokarbonskog društva. 2016. godine savjet je

prerastao u Nacionalni savjet za održivi razvoj, klimatske promjene i integralno upravljanje obalnim područjem. Klimatske promjene su obrađene i u okviru Nacionalne strategije održivog razvoja do 2030. godine uvođenjem koncepta efikasnosti resursa i potrebe za cirkularnom ekonomijom. Nacionalna strategija s Akcionim planom za transponovanje, implementaciju i sprovođenje pravne tekovine Evropske unije u oblasti životne sredine i klimatskih promjena za period od 2016 – 2020 daje smjernice koje bi trebalo da omoguće ispunjavanje uslova koje je pred buduće zemlje članice postavila Evropska Unija kada je riječ o klimatskim promjenama. Ovaj dokument predviđa i troškove za pojedine aktivnosti koje bi trebale da dovedu do usklađivanja s uslovima za životnu sredinu i klimatske promjene u Evropskoj Uniji. Ovaj dokument predstavlja i osnovu po kojoj Vlada utvrđuje stepen napretka u pojedinim oblastima.

U oktobru 2019. godine od strane Vlade Crne Gore usvojen je Prijedlog zakona o zaštiti od

negativnog uticaja klimatskih promjena. Zakon, kako se navodi u njegovom prijedlogu, uvodi obavezu izrade Strategije niskokarbonskog razvoja, Nacionalnog plana za adaptacije, projekcije nivoa GHG, izradu izvještaja o projekcijama nivoa GHG, GHG inventara, obavezu pribavljanja posebne dozvole za emisije GHG za industrijska postrojenja, zatim obavezu monitoringa i izvještavanja, i verifikacije o emisijama GHG-a za avio operatere i industrijska i energetska postrojenja, kao i obavezu pribavljanja dozvole za obavljanje djelatnosti koje oštećuju ozonski omotač.

Ovaj propis će obezbijediti put za usklađivanje nacionalnog zakonodavstva sa pravnom tekovinom EU u oblasti klimatskih promjena, što je bio jedan od preduslova za otvaranje Poglavlja 27, uspostavljanje sistema za smanjenje emisija sa efektom staklene bašte i prilagođavanje na klimatske promjene, ispunjavanje obaveza prema Okvirnoj konvenciji Ujedninjenih nacija o klimatskim promjenama, ispunjavanje obaveza iz Pariskog sporazuma, ispunjavanje obaveza iz Kjoto protokola i Doha amandmana.

Veoma važan segment politike klimatskih promjena treba da bude sistem kojim se vrši praćenje, izvještavanje i verifikacija u oblasti klimatskih promjena kako ove politike i mjere ne bi bile u konfliktu sa drugim segmentima razvoja. Ovaj sistem omogućava korišćenje tačnih i potpunih podataka na nivo države ali i eksperte koji će ih kporistiti

Photo by vivianne lemay / unsplash

23

i omogućiti da donosioci odluka raspolažu sa kvalitetnim podacima na osnovu kojih će se donositi odluke ali i ocijeniti napredak na međunarodnom nivou.

Sektori koji najviše doprinose emisijama ga-sova sa efektom staklene bašte

J edan od sektora koji se smatra najvažnijim sa ekonomskog stanovišta je turizam. Povećan broj

investicija i posjetilaca doveo je do brzog razvoja ovog sektora ali u isto vrijeme i do povećanja emisija gasova staklene bašte . Ukoliko bi se ovakav trend nastavio, porast GHG emisija iz ovog sektora bi porastao za 40% do 2020. godine u odnosu na referentnu vrijednost iz 1990. godine.

Najznačajniji izvor gasova sa efektom staklene bašte je energetski sektor. U Crnoj Gori on je bio odgovoran za 71,8% ukupnih GHG emisija tokom 2014. godine i za 72,37% tokom 2015. Sektor energetike obuhvata sve aktivnosti za sagorijevanje goriva (čvrstog, tečnog, gasovitog i bio-goriva) iz stacionarnih i mobilnih izvora i kratkotrajne emisije. Ove emisije nastaju tokom proizvodnje, prevoza, obrade, skladištenja i distribucije fosilnih goriva.

U periodu prije 1991. godine, ekonomski razvoj Crne Gore karakterisala je intezivna industrijska proizvodnja, gdje je udio GHG emisija iz industrijskih postrojenja činio 49,6% ukupnih emisija. Nakon tog perioda, industrijska proizvodnja je bila u stalnom

Designed by Freepik / Freepik

24

padu, a emisije iz ovog sektora činile su 11,7% ukupnih emisija 2011. i ne više od 10% 2015. godine.

Podsektor saobraćaja u okviru sektora energetike odgovoran je za 20% nacionalnih emisija GHG

i jedini je sektor gdje je zapažen značajan rast GHG emisija i gdje se očekuje nastavak rasta emisija. Na osnovu Akcionog plana za Primjenu mjera korišćenja obnovljivih izvora energije i mjera EE u sektoru saobraćaja, sektor saobraćaja u Crnoj Gori se bazira na naftnim derivatima (benzin, dizel gorivo i TNG) u drumskom saobraćaju i na električnoj energiji u željezničkom saobraćaju. Najveći udio ima drumski saobraćaj. Prema strukturi goriva koja su se koristila za vožnju registrovanih vozila u posljednjih pet godina, najzastupljenija su vozila koja koriste dizel i benzin. Korišćenje biogoriva i drugih alternativnih goriva (osim TNG) nije prisutno. Primjena mjera energetske efikasnosti u sektoru saobraćaja je u začetku.

Koliko je pitanje klimatskih promjena za-stupljeno na nivou lokalnih samouprava?

Klimatske promjene ne poznaju granice kako na nivou država tako i regiona ili gradova

unutar samih država. Kada se govori o smanjenju emisija GHG na nivou države ili nekog od sektora (energetika, industrija, saobraćaj, upravljanje otpadom i sl.) svakako da se odnosi i na svaki grad/opštinu. Da bi se međunarodni i nacionalni propisi primjenili neophodne su aktivnosti na svim nivoima. To više nije pitanje zakona ili direktive već pitanje spremnosti da se promjene klime ublaže, da se reaguje u slučaju vremenske nepogode na adekvatan način i da se adaptira na neku promjenu(bilo da je riječ o promjeni temperature, količini padavina ili jačini vjetra, količini snijega i sl).

Iako se u nacionalnim dokumentima ne stavlja akcenat na značaj lokalnih samouprava u mitigacijama i adaptacijama na klimatske promjene, njihova uloga se nikako ne može zanemariti. Nažalost, kapaciteti lokalnih samouprava (kako kada je riječ o brojnosti

25

kadra tako i pripremi odgovarajuće dokumentacije) u oblasti klimatskih promjena je veoma skromna. Naime, od 24 lokalnih samouprava samo 11 imaju sektore koji se bave zaštitom životne sredine u okviru kojih su i klimatske promjene tj. emisije gasova sa efektom staklene bašte. Sve emisije su zasnovane na energetskom sektoru tj. korišćenju energeneta u prvom redu u domaćinstvima. U opštinama koje posjeduju ovakav vid podataka (njih 7) izostavljeni su podaci koji se tiču npr. otpada, poljoprivrede, šumarstva pa u značajnoj mjeri i saobraćaja. Sve ove informacije predstavljaju jedan skromni dio lokalnih ekoloških planova i ne navode mjere kojima bi se ove emisije mogle smanjiti niti se govori o ublažavanju ili adaptaciji na klimatske promjene. Primjena mjera energetske efikasnosti i obnovljivih izvora, kao jedna od mjera za ublažavanje klimatskih promjena ali i postizanja energetskih i klimatskih ciljeva na nivou EU takođe je na lokalnim nivoima skromno obrađena i to samo u nekim opštinama. (Podgorica, Tivat…..)

JLS su nadležne i za implementaciju propisa u podoblasti klimatskih promjena, kroz razvoj i održavanje lokalnog inventara emisije GHG. Takođe, JLS sprovode i odredbe Zakona o energetici i Zakona o efikasnom korišćenju energije, u skladu sa kojim donese dokumenta koja tretiraju pitanja mitigacija na klimatske promjene i smanjenje emisije CO₂. U Crnoj Gori postoje 23 Opštine koje nemaju uniformisanu unutrašnju organizaciju u vidu jedne organizacione jedinice – Sekretarijata, koji bi obuhvatio sve obaveze koje se tiču Poglavlja 27. U nastavku je dat pregled JLS, uključujući organizaciju i administativne kapacitete. Posebno treba naglasiti činjenicu da se popisani službenici ne bave isključivo poslovima vezanim za Poglavlje 27, već imaju i druge nadležnosti i obaveze, a koje nisu vezane za pravnu tekovinu EU.

U nastavku dajemo pregled emisija po gradovima do kojih smo došli prilikom pripreme ove analize.

Photo by simon mumenthaler / unsplash

Photo by skupstina.me

26

OPŠTINA KOLAŠIN

Prema podacima iz Lokalnog energetskog plana za period 2018 – 2027 (LEP 2018-2027)

Energetski bilans čine: ogrijevno drvo, lož ulje, pogonska goriva i električna energija dok je prema raspoloživim podacima za 2011. godinu upotreba uglja zanemarljiva dok u domaćinstvima, bez obzira

na to jesu li urbana ili ruralna dominira drvo. Prosječna godišnja potrošnja ogrijevnog drveta u periodu 2014-2016 iznosila je 16 600 m³, dok je 2016 potrošnja iznosila 17 990 m³. Privreda i lokalne/državne institucije koriste električnu energiju i/ili neki drugi energent.

Jedan od problema u ovoj opštini je proizvodnja ćumura, koji se vrši u zidanim objektima koji se nalaze u blizini magistrale i naseljenih mjesta. U zidanim objektim odvija se proces karbonizacije, uz ispuštanje velike količine dima.

Peći na drva su glavni razlog zagađenog vazduha zbog većih emisija crnog ugljenika (eng. BC) u zimskom periodu, odnosno periodu glavne turističke sezone.

Analiza emisija

Emisije nastale iz potrošnje električne energije

Učešće potrošnje električne energije u Kolašinu u odnosu na ukupnu potrošnju u Crnoj Gori iznosi 0,68%, proizilazi da je dio koji pripada Kolašinu iznosi 14 174 t, od čega na CO₂ otpada 11 730 t.

27

Tabela 2: Ukupne emisije od potrošnje električne energije na teritoriji opštine Kolašin

Vrsta emisija tona/god

1. Ugljen dioksid 11 730

2. Sumporoksid 182

3. Suspendovane čestice 18.4

4. Pepeo 2 244

Istovremeno, ako se rast potrošnje električne energije tokom narednih godina bude održavao na istom nivou, emisije i ukupni uticaji na životnu sredinu vjerovatno će rasti proporcionalno tj. oko 3,3% godiš-nje.

Emisije od potrošnje tečnih goriva

Tabela 3: Ukupna potrošnja tečnih goriva i emisija CO₂ od potrošnje tečnih goriva 2018.

Vrsta goriva Planirana potrošnja 2018 u lit Emisije CO2 u t

1. Eurodizel 1 949 760 4 523,442

2. TNG 268 393 402,590

3. Eurosuper 98 47 364 109,884

4. Eurosuper 95 487 782 1 131,654

UKUPNO 2 753 299 6 167,570

Ukupni bilans emisija

Na osnovu prethodnih obračuna, rezimirani bilans emisija za Kolašin prikazan je u sljedećoj tabeli:

Tabela 4: Ukupne emisije CO₂ na teritoriji opštine

Vrsta goriva Planirana potrošnja 2018 u lit Emisije CO2 u t

1. Eurodizel 1 949 760 4 523,442

2. TNG 268 393 402,590

3. Eurosuper 98 47 364 109,884

4. Eurosuper 95 487 782 1 131,654

UKUPNO 2 753 299 6 167,570

28

GLAVNI GRAD PODGORICA

Poslije električne energije, drugi po redu energent koji se konzumira u Podgorici je drvo, sa učešćem od preko 43% ukupne potrošnje energije.

Referenti inventar emisija CO₂ Glavnog grada Podgorice obuhvata direktne emisije CO₂ nastale sagorijevanjem goriva i indirektne emisije CO₂ iz potrošnje električne i toplotne energije za sektore zgradarstva, saobraćaja, javne rasvjete, industrije (13. jul Plantaže i Duvanski kombinat) i vodovod i kanalizaciju.

Tabela 5 Emisija CO₂ po sektorima i energentima

Vrsta goriva Planirana potrošnja 2018 u lit Emisije CO2 u t

1. Eurodizel 1 949 760 4 523,442

2. TNG 268 393 402,590

3. Eurosuper 98 47 364 109,884

4. Eurosuper 95 487 782 1 131,654

UKUPNO 2 753 299 6 167,570

Ukupna emisija CO₂ iz razmatranih sektora u Glavnom gradu Podgorici u 2012. godini iznosila je 593,14 kt CO₂, što rezultira emisiji od 3,2 t CO₂/stanovniku.

Električna energija je energent sa najvećim učešćem u ukupnoj emisiji CO₂ Glavnog grada Podgorice. Emisija iz potrošnje električne energije u 2012. godini iznosila je 364.394,95 tone CO₂, što čini 61,43% ukupne emisije CO₂. Slijedi dizel sa emisijom 190.095,04 t CO₂, (32,05%), motorni benzin sa 31.934,05 t CO₂ (5,38%), LPG sa 6.677,78 t CO₂ (1,13%). Preostalo učešće odnosi se na lož ulje sa emisijom manjom od 0,1%.

Najveći izvor emisije, kao i potrošnje energenata, je sektor zgradarstva sa emisijom od 332,148 kt CO₂ (56%), zatim slijedi sektor saobraćaja sa emisijom od 239.420,64 kt CO₂ (40,4%), dok ostali sektori u ukupnim emisijama CO₂ učestvuju sa 3,6%.

photo by wikipedia.org

Photo by skupstina.me

29

OPŠTINA ANDRIJEVICA

P rema podacima Lokalnog energetskog plana iz 2013. godine u opštini Andrijevica najzastupljeniji energent naročito u toku grejne sezone je ogrijevno drvo. Prema podacima MONSTATa iz 2013. godine,

potrošnja ogrijevnog drveta u kategoriji domaćinstava 2011. g. iznosila je 10 837 m3 i to: 2 416 m3 u gradskim, a 8 421 m3 u vangradskim naseljima. Broj domaćinstava koji je koristio ogrijevno drvo bio je 1 660, odnosno 345 u gradskim i 1 315 domadinstava u vangradskim naseljima.

Analiza emisija

Udio emisija pojedinih gasova iz energenata proračunat je na osnovu emisionog faktora za električnu energiju.

Tabela 6. Emisioni faktori za energente iz bilansa Opštine Andrijevica

Vrsta goriva Planirana potrošnja 2018 u lit Emisije CO2 u t

1. Eurodizel 1 949 760 4 523,442

2. TNG 268 393 402,590

3. Eurosuper 98 47 364 109,884

4. Eurosuper 95 487 782 1 131,654

UKUPNO 2 753 299 6 167,570

Ukupne emisije gasova staklene bašte (GHG) procijenjene su na približno 20 Gg CO₂eq, što čini približno 0.6 % od ukupnih emisija GHG za Crnu Goru. Nakon potrošnje električne energije, najznačajniji udio u emisijama GHG ima potrošnja pogonskih goriva (10 %). Lož ulje ima najmanji uticaj na emisije što je i očekivano uzimajući u obzir njegov inače mali obim korišćenja u odnosu na ostale energente.

30

Tabela 7. Ukupne emisije gasova staklene bašte usljed potrošnje energije, izražene u tCO₂eq

Godina Lož ulje Benzin Dizel El. energija UKUPNO

2011 239 1 118 906 17 724 19 988

Tabela 8. Emisije ostalih polutanata usljed energetske potrošnje

Tip goriva SO2 CO NOx NMVOC PM2.5

[t] [t] [t] [t] [t]

Benzin 0,014 46,426 5,100 4,924 0,013

Dizel 0,002 1,356 3,173 0,317 0,490

OPŠTINA BIJELO POLJE

P rema podacima iz Lokalnog ekološkog plana iz 2013. godine energetski bilans čine: drvna biomasa, ugalj, lož ulje, pogonska goriva i električna energija.

Drvno gorivo je najzastupljeniji energent u opštini Bijelo Polje (podaci iz 2011. godine), na teritoriji opštine 95 %, odnosno 12 485 domaćinstava koristi drvnu biomasu dok 2,4 % ili 322 domaćinstva koriste ugalj kao energent u kombinaciji sa drvnom biomasom.

Udio emisija gasova staklene bašte (GHG) urađen je na emisioni faktor za električnu energiju.

Tabela 9. Emisioni faktori za energente iz bilansa opštine Bijelo Polje

Energent Polutant Faktor Jedinica Izvor

Električna energija CO₂eq 0,571 tCO₂/MWh EPCG

Lož ulje CO₂eq 69,3 tCO₂/TJ IPCC 2006

Benzin CO₂eq 3,18 kg CO₂/ kg goriva

Dizel CO₂eq 3,14 kg CO₂/ kg goriva

Benzin SO2 40 ppm

Dizel SO2 8 ppm

Benzin CO 132 gr/kg goriva

Dizel CO 4,7 gr/kg goriva

Benzin NOx 14,5 gr/kg goriva http://www.sepa.gov.rs/download/COPERT.pdf

Dizel NOx 11 gr/kg goriva

Benzin NMVOC 14 gr/kg goriva

Dizel NMVOC 1,1 gr/kg goriva

Photo by skupstina.me

31

Energent Polutant Faktor Jedinica Izvor

Benzin PM2.5 0,037 gr/kg goriva

Dizel PM2.5 1,7 gr/kg goriva

Ukupne emisije GHG procijenjene su na približno 72,3 Gg CO₂eq, što čini približno 2,2 % od ukupnih emisija GHG za Crnu Goru.

Tabela 10. Ukupne emisije gasova staklene bašte usljed potrošnje energije [tCO₂eq]

Godina Ugalj Lož ulje Benzin Dizel El. energija UKUPNO

2011. 3 331 1 112 13 583 11 457 42 859 72 343

Tabela 11. Emisije ostalih polutanata usljed energetske potrošnje

Tip gorivaSO2 CO NOx NMVOC PM2.5

[t] [t] [t] [t] [t]

Benzin 0,171 563,817 61,934 59,799 0,158

Dizel 0,029 17,149 40,136 4,014 6,203

32

OPŠTINA TIVAT

Na teritoriji opštine Tivat prevashodno se koriste tri izvora energije i to električna energija, drvo i nafta i naftni derivati. Pritom su drvo kao i nafta i naftni derivati primarni izvori energije (oni se sami koriste

kao izvori energije: drvo se sagorijeva u šporetima i pećima, naftni derivati se koriste u motorima vozila itd.), dok je električna energija sekundarni izvor.

Ogrijevno drvo kao energent nije beznačajno na teritoriji opštine Tivat, što se vidi iz činjenice da je njegovo učešće u ukupnoj potrošnji energije na teritoriji opštine u periodu 2014-2016 god. prosječno iznosilo 6,5 %. Na teritoriji Opštine Tivat drvo je 2011.godine kao energent koristilo ukupno 1.675 domaćinstava i potrošilo oko 6.138 m³ ogrijevnog drveta. Kako podaci o potrošnji ogrijevnog drveta na teritoriji opštine u 2016. godini u vrijeme izrade Lokalnog energetskog plana nijesu bili objavljeni, kao dovoljno tačan podatak za ovu vrstu analize je uzeta srednja vrijednost iz perioda 2013-2015, pa je tako dobijen podatak o potrošnji ogrijevnog drveta u 2016. godini od 5768 m³.

photo by 99percentlifestyle.com

33

Emisije potrošača sa teritorije opštine Tivat dobijene su kao dio emisija iz TE Pljevlja i to u proporciji učešća potrošača iz Tivta u potrošnji kupaca koje snabdijeva EPCG, tj. u proizvodnji energije u elektranama

EPCG uvećanim za proizvodnju iz OIE.

Tako dobijen obračun emisija CO₂ potrošača električne energije sa teritorije Opštine Tivat prikazan je u tabeli 12:

Proizv.EPCG (MWh) Potrošnja Tivat (MWh) Učešće Tivta u potr.EPCG (%)

Emisije CO₂ EPCG – TE PV I (tCO₂)

Emisije CO₂ Tivat (tCO₂)

2014 3.038.678 71.705 2,36 1.644.642 38.809

2015 2.871.558 80.005 2,79 1.698.748 47.329

2016 3.023.388 82.089 2,72 1.439.023 39.071

Ukupno 2014-2016 8.933.624 233,798 7,87 4.782.413 12.209

Prosječno 2014-2016 2.977.875 77.933 2,62 1.594.138 41.736

Tabela 12: Emisije CO₂ potrošača električne energije sa teritorije opštine Tivat po osnovu učešća u ukupnim

emisijama EPCG u periodu 2014-2016

Emisija ugljen-dioksida po osnovu potrošnje naftnih derivata:

U tabeli 13 navedena je prosječna godišnja potrošnja pojedinih naftnih derivata. Emisije CO₂ ćemo dobiti množenjem tih količina sa emisionim faktorima za svaki derivat pojedinačno.

Benzin (l/god) Dizel (l/god) TNG (l/god) Ukupno (kg)

Količina (l) 1.962.606 5.438.210 249.668

Emis. Faktor (kg/l) 2,32 2,7 1,5

Emisije CO₂ (kg) 4.553.246 14.683.167 374.502 19.610.915

Tabela 13: Prosječne godišnje emisije CO₂ u kg. koje potiču od sagorijevanja naftnih derivata na teritoriji Opštine Tivat u periodu 2014-2016. god.

Sabiranjem emisija koje potiču od korišćenja električne energije i koje su prosječno iznosile 41.736 tCO₂/god i emisija koje potiču od sagorijevanja naftnih derivata dobija se ukupna prosječna godišnja količina emisija CO₂ na teritoriji Opštine Tivat koje potiču od energetske potrošnje od 61.347 tCO₂/god.

Ako izračunatu količinu emisija CO₂ na teritoriji Opštine Tivat koje potiču od energetske potrošnje podijelimo sa prosječnim brojem od 14.415 stanovnika Tivta u navedenom periodu dobija se iznos prosječne godišnje emisije CO₂ po glavi stanovnika od 4,26 tCO₂/god.

34

OPŠTINA KOTOR

Ogrijevno drvo je jedan od značajnih energenata na pordučju opštine Kotor. Prema MONSTATu, na teritoriji Opštine je 2012. isječeno i sakupljeno 1.296 m³ biomase, u vidu drva za ogrjev. Količina drveta

za ogrijev sječenog na teritoriji Opštine Kotor je u porastu. 2.937 domaćinstava koristi drvo za grijanje, tačnije potrošnja je 5.184 tona ili 9.114 m³ godišnje. Prosječna potrošnja je 3,11 m³ po domaćinstvu godišnje.

Drugi energent po zastupljenosti na području Opštine su naftini tečni derivati:

motorni benzin, dizel i lož ulje. Potrošnja ovih goriva u velikoj mjeri vezan je za drumski saobraćaj, dok je u manjoj mjeri vezan za pomorski saobraćaj i za grijanje zgrada.

Procjenjuje se da emisije sa područja opštine Kotor iznose 121.190 tona CO₂eq godišnje. Od toga 115.064 tona posledica je korišćenja energije a 6.126 tona odnosi se na organski otpad. Kada te vrijednosti izrazimo u obliku indikatora po glavi stanovnika, dolazimo do vrijednosti od 5,32 tone CO₂ godišnje.

Ostali polutanti

Benzin CO 132 gr/kg goriva

Dizel CO 5 gr/kg goriva

Benzin NOX 15 gr/kg goriva

Dizel NOX 11 gr/kg goriva

Benzin NMVOC 14 gr/kg goriva

Dizel NMVOC 1 gr/kg goriva

Benzin PM2.5 5,0 gr/kg goriva

Dizel PM2.5 5,2 gr/kg goriva

Tabela 14:Fakotri korišćeni za određivanje emisija CO, NOx, NMVOC i čestica, sagorijevanjem tečnih goriva

Photo by faruk kaymak / unsplash

35

Polutant SO2 (g/kWh) NOx (g/kWh) NOx (g/kWh)

el. Energija 9,13 2,52 4,35

Tabela 15:Fakotri korišćeni za određivanje emisija SO2, NOx i čestica, po kWh konzuma

OPŠTINA ŠAVNIK

Energetski bilans opštine Šavnik čine četiri energenta: ogrijevno drvo, ugalj, pogonska goriva i električna energija. Potrošnja uglja, prema raspoloživim podacima, je zanemarljiva. Domaćinstva na teritoriji

opštine Šavnik ne koriste drvne brikete, pelet, piljevinu ili neku drugu vrstu drvnog goriva, već isključivo drvo za ogrijev. Domaćinstva tokom godine ukupno potroše 4 941 m³ ogrijevnog drveta, odnosno prosječna potrošnja po domaćinstvu iznosi 7,09 m³. Za nabavku ogrijevnog drveta u prosjeku izdvoje po 230 € ili 33 €/m³. Potrošnja drveta po m² površine koja se grije iznosi 0,15 m³.

Učešće potrošnje električne energije u odnosu na ukupnu potrošnju u Crnoj Gori iznosi 0,065%, proizilazi da dio emisija koji pripada Šavniku iznosi 1 271 t, od čega na CO₂ otpada 1 052 t.

Tabela 16: Ukupne emisije i uticaj na životnu sredinu nastale potrošnjom električne energije

Vrsta emisija u tonama

1. Ugljen dioksid 1 052

2. Sumporoksid 16,34

3. Suspendovane čestice 1,65

Ukupno emisije 1 271,29

Photo by tosavnik.me

36

Vrsta emisija u tonama

4. Pepeo 201,3

Ukupno emisije 1 271,29

Izvor: Procjena konsultant

Broj Izvor emisija Procjena u tonama Emisije CO₂ u tonama

1. Potrošnja-Eurodizel 502,37 1356,39

2. Potrošnja-Eurosuper 98 33,27 77,19

3. Potrošnja-Eurosuper95 EKON 146,39 339,62

4. Ukupno 682,03 1773,21

Tabela 17: Procijenjena potrošnja tečnih goriva i emisije CO₂ nastale njihovim sagorijevanjem

J ednostavnim sabiranjem emisija CO₂ nastalih po osnovu korišćenja električne energije i po osnovu sagorijevanja tečnih goriva dobija se ukupna količina CO₂ emitovanog na teritoriji opštine Šavnik tokom

2018. godine od 2 825 t.

OPŠTINA ŽABLJAK

Opština Žabljak je u 2009. godini koristila oko 50 GVh ekvivalentne količine emisije GHG od 18 ktCO₂; većinski dosledan udeo energije (42%) snabdevao se biomasom koja se uglavnom koristi za grejanje

u domaćinstvu i električnom energijom koja se u velikoj mjeri koristi (23%) u svim sektorima. Takođe se mora primetiti da svu potražnju transportnog sektora zadovoljavaju fosilna goriva (dizel i benzin), kao i mali dio potrošnje za toplotnom energijom koju ispunjava lož ulje.

Kategorija

GHG Emisije

[tCO2e/god]

Električna energija

Tečni gas Lož ulje Dizel Gas Ugalj Biomasa Ukupno

za sektor

“First Houses” 5,890 466 0 0 0 927 0 7,283

“Second Houses” 1,617 85 0 0 0 0 0 1,702

Domaćinstva 7,507 551 0 0 0 927 0 8,985

Tourizam 2,790 275 340 0 0 0 0 3,405

Javni sektor 1,815 45 60 0 0 0 0 1,920

Industrija 198 0 5 0 0 0 0 203

Ukupno 13,235 871 437 1,37 993 927 0 17,833

37

Kategorija

GHG Emisije

[tCO2e/god]

Električna energija

Tečni gas Lož ulje Dizel Gas Ugalj Biomasa Ukupno

za sektor

Komercijalni sektor 925 0 32 0 0 0 0 957

Saobraćaj 0 0 0 1,370 993 0 0 2,363

Ukupno 13,235 871 437 1,37 993 927 0 17,833

Tabela 18: Osnovna potrošnja energije i emisije gasova sa efektom staklene bašte – 2009

Photo by wikipedia.org

38

OPŠTINA PLJEVLJA

J edini proizvođač električne energije iz fosilnih goriva u Crnoj Gori je TE Pljevlja. Ova TE pored velikih količina CO₂ proizvodi i značajne količine drugih gasova koji zagađuju vazduh, prije svega sumpornih

oksida. Ovaj efekat se javlja prevashodno zbog značajnog sadržaja sumpora u pljevaljskom lignitu.

Na osnovu raspoloživih podataka, TE „Pljevlja” troši 225 t uglja na čas, 200 t kiseonika na čas i tom prilikom emituje u vazduh 230 t/h ugljen (IV)-oksida, 3,57 t sumpor (IV)-oksida, 120 t/h vodene pare i 0,36 t/h suspendovanih čestica.

U tabeli 19 prikazani su rezultati mjerenja emisije zagađujućih materija u dimnom gasu iz TE „Pljevlja” za 2010. i 2011. godinu (mjesečne srednje vrijednosti).

Tabela 19 – Izmjerene emisije zagađujućih materija TE „Pljevlja” za 2010. i 2011. godinu (mjesečne srednje vrijednosti)

E M I S I J E

Suspendovane čestice SO₂ NOx CO

mg/m³ mg/m³ mg/m³ mg/m³

Mjeseci 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011

jan 57 122 2994 4132 517 522 41 35

feb 52 126 3272 4326 500 533 35 30

mart 64 113 3026 4479 508 529 37 30

apr 71 86 3099 4980 491 484 38 30

maj 99 206 3338 5312 482 469 37 33

jun 83 196 3397 4995 482 471 44 30

jul 53 173 3082 4707 446 504 36 29

avg 47 191 3097 4740 444 494 37 29

sept 70 171 3120 4583 452 485 36 26

okt 110 228 3423 4907 467 498 36 30

nov 118 253 3350 4921 466 495 40 29

dec 165 189 3552 4665 502 515 41 26

GVE za postojeći

blok50 400 500 250

GVE* za novi blok 20 200 200 -

GVE* – granične vrijednosti emisija iz Uredbe o graničnim vrijednostima emisija zagađujućih materija u vazduh iz stacionarnih izvora (Sl.list CG br. 11/10).

39

TE „Pljevlja” na kvalitet vazduha utiče i posredno, emisijom vodene pare iz tornja za hlađenje koja doprinosi da se suspendovane čestice zadržavaju u donjim slojevima atmosfere. Ovaj posredni uticaj ne treba zanemarivati iako se radi o emisiji nezagađujuće materije.

Procijenjene emisije iz Rudnika uglja u 2010. godini iznosile su: 82,13 t ugljen (II) – oksida, 453,60 t isparljivih organskih jedinjenja, 309,32 t oksida azota, 6,52 t lebdećih čestica PM10, 1,05 t lebdećih

čestica PM2.5 i 19,84 t oksida sumpora. U Tabeli 20 prikazane su emisije iz rudnika uglja A.D. „Pljevlja” tokom 2010. godine.

photo by skupstina.me

40

Tabela 20 – Emisije iz Rudnika a.d. Pljevlja (2010. godina)

Zagađujuća materija Emisija jedinica

BaP 0,03 kg

BBF 0,11 kg

C6H6 0,00 kg

CH4 1688,51 Mg

CO 82,13 Mg

CO₂ 16090,11 Mg

VOC 453,6 Mg

INP 0,00 Kg

N₂O 0,13 Mg

NH₃ 0,00 Mg

NOx 309,32 Mg

PCDD-F 0,00 g

PM2,5 1,05 Mg

PM10 6,52 Mg

SOx 19,84 Mg

Zn 0,38 Kg

Se 1,45 Kg

Pb 0,88 Kg

Ni 0,28 Kg

Cu 0,30 Kg

Cr 0,30 Kg

Cd 0,29 Kg

As 0,38 Kg

Teški metali ukupno 4,26 Kg

41

Tabela 21 – Rezultati mjerenja emisija zagađujućih materija u izduvnim gasovima kotlarnica (mg/m³)

Mjerno mjesto

Zagađujuća materija

CO NOx SO₂ Praškaste materije

OŠ „Boško Buha” 894 4 94

OŠ „Salko Aljković” 1307 33 404

OŠ„ Rustan P. ” 1145 9 110

Sred.str.škola 1633 70 389

Gimnazija 1276 40 587

Bolnica 915 14 154

„Tilia“ 1089 36 2 25,7

S.C. „Ada“ 448 50 592 47

Skerlićeva ul. 226 6 17 863,8

„ V.Jakić“ 114 6 64 28,1

42

PRIJESTONICA CETINJE

B ilans prijestonice čini 5 energenata: ogrijevno drvo, mazut, lož ulje, pogonska goriva i električna energija. Potrebe za ugljem kao energentom su statistički zanemarljive količine.

Ogrijevno drvo je veoma zastupljen energent u Prijestonici Cetinje, naročito u grejnoj sezoni. Potrošnja ogrijevnog drveta u kategoriji domaćinstva 2011. g. iznosila je (MONSTAT, 2013.) 24 529 m³ i to: 18 480 m³ u gradskim, a 6 049 m³ vangradskim naseljima. Broj domaćinstava koji je koristio ogrijevno drvo bio je 4 537, odnosno 3 553 u gradskim i 984 domaćinstva u vangradskim naseljima. U nedostatku pouzdanijeg podatka, za potrebe ovog dokumenta uzeće se procjena od 4% od potrošnje domaćinstva, odnosno 981 m³. Tako ukupna kalkulativna potrošnja ogrijevnog drveta na području prijestonice Cetinje iznosi 25 510 m³.

Pored pogonskih goriva u saobraćaju, za potrebe aktivnih kotlarnica u gradu koristi se lož ulje. Potrošnja lož ulja u 9 aktivnih kotlarnica 201. godine je iznosila 506 t, odnosno 662 m3. Realna je pretpostavka da ovim bilansom nije obuhvaćeno najmanje 10%, pa se može računati sa potrošnjom lož ulja od 730 m³.

Analiza emisija

Ukupne emisije gasova staklene bašte procijenjene su na približno 60 Gg CO₂eq, što čini približno 1.8% od ukupnih emisija gasova staklene bašte za Crnu Goru (Prva Nacionalna Komunikacija Crne Gore prema UNFCCC). Dominantno učešće u ukupnim emisijama gasova staklene bašte ima potrošnja električne energije.

Photo by wikipedia.com

43

Taj udio je proračunat na osnovu emisionog faktora za električnu energiju , a direktno je uslovljen vrstom elektrana koje se koriste za proizvodnju električne energije u Crnoj Gori. Kako u proizvodnji

električne energije u Crnoj Gori dominantan udio ima TE Pljevlja, to je njen uticaj na pomenuti emisioni faktor najveći. Nakon potrošnje električne energije, najznačajniji udio u emisijama GSB ima potrošnja pogonskih goriva (32%). Lož ulje ima najmanji uticaj na emisije što je i očekivano uzimajući u obzir njegov mali obim korišćenja u odnosu na ostale energente (3.21% finalne energije)

Tabela 22. Emisije ostalih polutanata uslijed energetske potrošnje

Tip gorivaSO2 CO NOx NMVOC PM2.5

[t] [t] [t] [t] [t]

Benzin 0,094 308,880 33,930 32,760 0,087

Dizel 0,031 18,048 42,240 4,224 6,528

Tabela 23. Ukupne emisije gasova staklene bašte uslijed potrošnje energije, izražene u t CO₂eq

Godina Lož ulje Benzin Dizel El. energija UKUPNO

2011. 1 724 7 441 12 058 38 771 59 994

4

44

PREPORUKE

Gorući problemi u klimatskoj politici ostaju potreba za uspostavljanjem i pravilnim funkcionisanjem sistema za monitoring, izvještavanje i verifikaciju antropogenih emisija gasova staklene bašte, sistema

za programe, aktivnosti i mjere na smanjenju emisija GHG, kao i izrade dugoročnih projekcija emisija GHG neophodnih za kreiranje kredibilnih nacionalnih politika u energetici i klimatskim promjenama. Svakako da se tu mogu dodati i izazovi integracije pitanja klimatskih promjena i u ostale sektorske politike, poput poljoprivrede, upotrebe i prenamjene korištenja zemljišta i šumarstva, saobraćaja i industrije, dok je prilagođavanje na negativne uticaje klimatskih promjena, domen kome tek treba biti posvećena posebna pažnja.

U narednom periodu biće potrebna značajna i trajna promjena u načinu funkcionisanja institucija nadležnih za energiju i klimu. Odvojeno strateško planiranje, uspostavljanje dugoročnih ciljeva, kao i zasebno operativno planiranje će morati postati stvar prošlosti. Sistem koordinacije dviju politika će najvjerovatnije zahtijevati bolje angažovanje postojećih koordinacionih mehanizama, a možda i uspostavljanje potpuno novih.

Sektor energetike u Crnoj Gori i pored objektivno evidentnog napretka u pregovaračkom procesu sa EU, takođe se susreće sa značajnim izazovima. Možda jedan od najvećih izazova predstavlja skoro uvođenje Sistema trgovine emisijskim jedinicama (Emission Trading System – ETS), kao ključnog mehanizma EU za smanjenje emisija GHG u industriji i energetici, ali i primjena inoviranih evropskih propisa u obnovljivim izvorima energije, energetskoj efikasnosti, kao i ambicioznije postavljanje ciljeva u ovim oblastima u skladu sa Pariskim sporazumom.

45

Odgovor na navedene izazove će biti neophodno tražiti u kratkom roku i u uslovima ograničenog pristupa izvorima finansiranja, što povećava nivo kompleksnosti u implementaciji pravnih propisa

EU i konkretno Uredbe o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom. Ipak, pravovremena i dobro osmišljena strategija nadležnih institucija, uz podršku stručne i zainteresovane javnosti i organizacija civilnog sektora, kao i podrške EU fondova i donatorskih organizacija, omogućilo bi stvaranje neophodnih uslova za puno sprovođenje Uredbe o upravljanju Energetskom unijom i klimatskom akcijom.

Činjenica je da osim zadovoljenja normativnih i proceduralnih zahtjeva koji proizilaze iz pristupnih pregovora sa EU i Energetske zajednice, kreiranje uslova za rano sprovođenje Uredbe može imati niz pozitivnih efekata po cjelokupnu ekonomiju zemlje. Integrisano planiranje energetske politike i politike klimatskih promjena, u kontekstu ciljeva Pariskog sporazuma, sa ambiciozno definisanim nacionalnim ciljevima, obezbijedio bi jasan signal investitorima za snažnije investiranje u OIE i energetsku efikasnost, a time i povećanje broja zelenih radnih mjesta.

LITERATURA

1. Oxford research encyclopedias, climate sciences https://docs.google.com/document/d/19ZOueGGcwZfEreBbq-V_VtTGSZcBtoMk5tjl34EM94A/edit

2. https://www.slobodnaevropa.org/a/klimatske-promjene-nauka/30075377.html

3. https://balkangreenenergynews.com/rs/klimatski-autobus/

4. https://balkangreenenergynews.com/rs/u-susret-izradi-integrisanog-nacionalnog-planskog-dokumenta-za-energetiku-i-klimatske-promjene-u-crnoj-gori/

5. https://docs.google.com/document/d/19ZOueGGcwZfEreBbq-V_VtTGSZcBtoMk5tjl34EM94A/edit

6. http://www.klimatskepromene.rs/obaveze-prema-eu/eu-sistem-trgovine-emisijama/

7. Plan reorganizacije i jačanja administrativnih kapaciteta za sektore životne sredine i klimatskih promjena u Crnoj Gori za period 2017-2020

8. http://ipf.rs/okvirna-konvencija-un-o-promeni-klime-i-pariski-sporazum/

9. Lokalni energetski plan opštine Kolašin za period 2018-2027

10. Lokalni energetski plan Glavnog grada Podgorice

11. Lokalni energetski plan opština Andrijevica iz 2013

12. Lokalni energetski plan opština Bijelo Polje iz 2013

13. Lokalni energetski plan opštine Tivat za period 2017-2026

14. Lokalni energetski plan opštine Kotor za period 2016-2025

15. Lokalni energetski plan opštine Šavnik za period 2018-2027

16. Akcioni plan odžive energije za opštinu Žabljak iz 2009.

17. Planu kvaliteta vazduha za opštinu Pljevlja iz 2013.

18. Lokalni energetski plan Prijestonice Cetinje iz 2013

Green Home je vodeća nevladina organizacija za zaštitu živone sredine osnovana 14.02.2000. godine. Organizacija je nastala iz želje studenata biologije i građana za aktivnim učešćem u očuvanju i unapređenju životne sredine, kroz javno zagovaranje i zastupanje ekoloških politika u praksi, podrške primjeni nacionalnih, evropskih i svjetskih standarda u oblasti zaštite životne sredine i ostvarenje koncepta održivog razvoja Crne Gore u praksi.

U dostizanju ovoga, posvetili smo se jačanju organizacija civilnog društva i poboljšanju dijaloga sa svim društvenim akterima u oblasti ekologije, kako bi osnažili saradnju i zajednički doprinjeli održivom razvoju i afirmaciji Crne Gore kao ekološke države u praksi.

Naš rad je podijeljen u dva programa:

Program za zaštitu životne sredine ima za cilj promociju, edukaciju i pružanje podrške u lokalnim i nacionalnim inicijativama u oblasti zaštite i očuvanja prirode. Kroz program za životnu sredinu želimo da pomognemo u rješavanju problema na polju zaštite i očuvanja životne sredine i održive upotrebe prirodnih resursa.

Program za energiju i klimu ima za cilj promociju, edukaciju i pružanje podrške u lokalnim i nacionalnim inicijativama u oblasti energetske efikasnosti i korišćenja alternativnih izvora energije. Kroz program za energiju želimo da ukažemo na važnost primjene mjera energetske efikasnosti i pozitivne efekte koji se na ovaj način mogu postići kako u smislu očuvanja životne sredine tako i poboljšanja životnog komfora.

Analiza je nastala kao dio projekta “Razgovarajmo o Evropskoj uniji” koji se realizuje uz podršku Ministarstva javne uprave Crne Gore.”

NVO Zeleni dom – Green Home

Dalmatinska 78

81000 Podgorica, Crna Gora

+382 20 609 375

www.greenhome.co.me

greenhome@greenhome.co.me

ANALIZA KLIMATSKE PROMJENE U CRNOJ GORI JE NAPRAVLJENA UZ FINANSIJSKU PODRŠKU MINISTARSTVA JAVNE UPRAVE.

SADRŽAJ OVOG DOKUMENTA JE ISKLJUČIVA ODGOVORNOST NVO ZELENI DOM – GREEN HOME I NI POD KOJIM OKOLNOSTIMA NE ODRAŽAVA STAVOVE MINISTARSTVA JAVNE UPRAVE.