ÜNİTE 9

Bu üniteyi çalıştıktan sonra,■ Serebrospinal sinir sistemini ve bölümlerini,■ Otonom sinir sistemini ve bölümlerini öğrenmiş olacaksınız.

■ Santral Sinir Sistemi■ Perifer Sinir Sistemi■ Otonom Sinir Sistemi■ Özet■ Değerlendirme Soruları■ Sözlük ve Kavram Dizini

■ Lise yıllarında görmüş olduğunuz anatomi ders notlarını gözden geçirmeniz, konuyuanlamanızı kolaylaştıracaktır.

■ Ünite sonundaki soruları lütfen yardımcısız cevaplamaya çalışınız. Eğer cevaplayamı-yorsanız üniteyi tekrar çalışınız.

Amaçlar

İçindekiler

Öneriler

Sinir Sistemi

1. S İN İR S İSTEM İ = SYSTEMA NERVOSUM

Hücre, doku ve organlarda, çeşitli fonksiyonların sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi, bu yapı-lar arasında çok hassas bir koordinasyonun olması ile mümkündür. Yapılar arasındaki ko-ordinasyonun, canlı hayatının devamı süresince sağlıklı bir şekilde devamı da şarttır. Bu-nun için, önemli bir sisteme ihtiyaç vardır. Bu sistem, Sinir Sistemi adı altında toplanır.

Herhangibir uyarının alınabilmesi, uyarılabilme özelliği gösteren çok hassas alıcı oluşum-ların fonksiyonları ile mümkün olur. Bu alıcı oluşumlara reseptör (receptor) adı verilir. Bazıreseptörler belirli uyarılara karşı spesialize olmuşlardır. Örneğin, duyu organlarında (göz,kulak, dil vb.) bunlar önemli bir şekilde yer bulurlar. Özellik göstermeyen diğer reseptörlerise, genel bir görev için değişik organlarda yer bulurlar.

Reseptörler ile alınan uyarılar, sinirler üzerinden, değerlendirilmek için merkeze taşınırlar.Uyarıları merkeze taşıyan yollar afferent sinirlerdir. Uyarıların toplandıkları, değerlendi-rildikleri ve duruma göre yeni emirlerin verildiği merkezler ise beyin ve omurilik olmak üzereiki esas bölüm halinde oluşmuştur. Santral organların periferden gelen uyarılara karşı ce-vapları ise, vücudun ilgili bölümlerine diğer bir sinir yolu tarafından iletilir. Merkezden perife-re uyarı ileten bu yollar efferent sinirlerdir. Böylece vücudun periferine taşınan ilgili emirler,burada sonlanırlar. Buna göre yeni bir fonksiyon ortaya çıkar. Örneğin; bir hareket, genişle-me veya daralma, uzama veya kısalma veya terleme vb.. Bu cevaplar mutlaka irade dahilin-de olmayabilir. Aksine, günlük yaşam sırasında, canlı organizmada daha sık olarak iradedışı cevaplar ile fonksiyonlar düzenlenir. Nitekim, sinir sisteminin iki ana bölüme ayrılması-nda bu fonksiyonel özellikler önemli yer tutar.

Sinir sisteminin bölümlenmesi şu şekilde yapılır:

■ Cerebrospinal (Animalik) sinir sistemi■ Autonom (Vegetativ) sinir sistemi

İsminden de anlaşılacağı gibi, serebrospinal (cerebrospinal) sistem iki önemli organ ta-rafın-dan meydana getirilir. Birisi beyin (cerebrum), diğeri ise omurilik (medulla spinalis) dir.Canlının bulunduğu ortam ile kurduğu ilişkileri genellikle serebrospinal sistem yürütür.Yapısal olarak bu sistem, iki esas bölümde ele alınarak incelenir:

■ Santral sinir sistemi (Pars centralis = Systema nervosum centrale)■ Perifer sinir sistemi (Pars periferica = Systema nervosum perifericum)

Bu ayırıma göre santral bölüme beyin ve omurilik, perifer bölüme ise sinir uzantıları, ilgiliganglionlar ve reseptör yapılar dahil olur.

- 159 -

Otonom (autonom) sinir sistemi, irade dışında fonksiyon gösteren bir düzenlenme gösterir.Özellikle vücudun iç organlarının fonksiyonları ve bu fonksiyonların koordinasyonu, bu sis-tem tarafından sağlanır. İç organları, salgı bezleri, kan damarları ve düz kaslar bütünü ileotonom sistem tarafından düzenlenen bir çalışma gösterirler. Otonom sinir sistemi de kendiiçinde iki önemli bölüme ayrılır. Heriki bölüm birbirlerinin karşıtı gibi fonksiyon görürler. Bun-lardan simpatik (sympathicus) kısım daha ziyade hızlandırıcı, parasimpatik (parasympathi-cus) ise genellikle yavaşlatıcı etki yaparlar.

1.1. Serebrospinal Sinir Sistemi (Cerebrospinal)

1.1.1. Santral Sinir Sistemi (Pars centralis = Systema nervosum centrale)

Santral sinir sisteminin iki önemli bölümünü, beyin (cerebrum) ve omurilik (medulla spinalis)meydana getirir. Bu heriki bölüm birbirleri ile sıkı bir fonksiyonel ve yapısal ilişki içindedirler.

1.1.1.1. Beyin (cerebrum) : Beyin (cerebrum) santral sinir sisteminin craniale doğru

ileri derecede gelişmiş bir bölümüdür. Kafatasını oluşturan kemikler tarafından dışardan iyi

bir şekilde korunmuştur. Alt yüzü ile, içinde yer almış olduğu kafatası tabanı kemikleri üzeri-

ne oturur. Üst ve yan yüzleri konveks bir yapılaşma gösterir ve kemikler ile sıkı komşuluk ya-

parlar. Bu sıkı komşuluk nedeni ile, kemiklerin iç yüzlerinin izlerini girinti ve çıkıntılar halinde

beynin yumuşak dokusunda görmek mümkündür. Yetişkin bir insanda beyin 1350-1500 gr

kadar ağırlıktadır.

Embryoloik bakımdan ele alındığında beyin üç önemli bölüme ayrılarak incelenir:

■ Prosencephalon (önbeyin)

■ Mesencephalon (orta beyin)

■ Rhombencephalon (arka beyin)

İleriki dönemlerde prosencephalondan beyin yarım küreleri (telencephalon) ile diencepha-

lon (arabeyin) adı verilen önemli kısımlar meydana gelir. Beyin yarım kürelerinde önemli

beyin lobları oluşur. Bu yarımküreler esas itibariyle beyaz ve gri cevherden meydana gel-

mişlerdir. Beyaz cevher, yapının içinde yer alır. Gri kısım ise bir kabuk şeklinde beyaz

bölümü dışarıdan kuşatır. Kabuk yapıdaki gri cevhere "Cortex cerebri" adı verilir. Cortex ce-

- 160 -

rebri'nin belirli yerlerinde önemli fonksiyonel merkezler bulunur. Beyin korteksinde elektriki

potansiyel dalgalanmalar meydana gelir. İleri derecede hassasiyetli ve kuvvetlendirici özel-

likteki aletler yardımı ile bu dalgalar dışarıdan tesbit edilerek bazı rahatsızlıkların teşhisinde

istifade edilir (EEG). Böylece beynin fonksiyonları üzerinde önemli bilgiler elde etmek

mümkündür.

Beynin beyaz cevheri sinir hücresi ihtiva etmez. Sadece sinirsel yollardan meydana gel-miştir. Ancak, beyaz cevherin belirli bölgelerinde yer yer toplanmış gri cevher kütlelerine derastlanır. Her iki beyin yarım küresini aradan birleştiren kısım arabeyin (Diencephalon) dir.Burada önemli fonksiyonel alanlar ve gri cevhar yapıları yer alır.

Beynin bütünü içinde orta beyin (Mesencephalon) en küçük kısmı meydana getirir. Bir bakı-ma, medulla sipinalis ile beynin çeşitli kısımları arasında irtibatı sağlayan önemli sinir uzant-ılarının geçtiği yer gibidir. Ancak burada, kranial sinirler ile ilgili (N. oculomotorius veN.trochlearis) önemli çekirdekler ve diğer fonksiyonel önemli yapılar da yer alır (Nucleus ru-ber ve Substantia nigra).

Arka beyin (Rhombencephalon) kendi içinde üç önemli bölümden meydana gelir. Bunlar;Pons, Bulbus ve Cerebellum'dur. Bu üç oluşum arasında ise beynin önemli boşluklarındanIV. aralık (ventriculus quartus) meydana gelir. Pons ve bulbus (medulla oblongata) da kafasinirlerine ait önemli başlangıç ve sonlanma çekirdekleri yerleşmiştir. Bu bakımdan herikioluşum çok önem gösterir. Cerebellum (beyincik) ise ortada bir ara parça ile birleşmiş ikiyarım küreden oluşmuştur. Heriki parçanın dış yüzleri, daha sık olmak üzere, beynin dışyüzüne benzer şekilde girinti ve çıkıntılı bir yapı gösterir. Beyincik dış yüzden çok ince bir gricevher yapısındadır. İç kısım ise esas itibariyle beyaz cevher yapısındadır. Ancak bu yapıiçinde önemli gri cevher topluluklarına (beyincik çekirdeklerine = nuclei cerebelli) rastlanır.Vücudun dengesi, kas tonusunun regülasyonu ve hareketlerin koordinasyonu cerebel-lum'un ana fonksiyonlarını oluşturur.

1.1.1.1.1. Beyin Boş luklar ı (ventricül) : Sinir sistemi başlangıçta iki ucu kapalıbir boru şeklinde oluşmuş yapıdan meydana gelir (Nöral boru). Bu borunun craniale doğrugelişen kısmından beyin (cerebrum), caudale doğru olan kısmından ise omurilik meydanagelir. Nöral boru mesencephalon ve medulla spinalis (omurilik) bölümlerinde son derecedaralmış ve sadece dar bir kanal halini almış şekilde gelişim gösterir. Halbuki beyin yarımküreleri ve beynin diğer kısımlarında ise, daha genişçe aralıklar meydana gelmiştir. Buboşluklara, beynin ventrikül sistemi adı verilir. Boşluklar beyin sıvısı (liquor cerebrospinalis)ihtiva eder. Sıvı bu boşluklar arasında devamlı sirkülasyon yapar. Romen rakamları ile be-

- 161 -

lirtilen beyin boşlukları ve aralarında bulundukları oluşumlar şunlardır:

■ I. ve II. ventrikül : Beyin yarımküreleri (telencephalon) içinde bulunurlar■ III. ventrikül : Arabeyin (diencephalon)'dir.■ IV. ventrikül : Pons, bulbus ve cerebellum arasında meydana gelen boşluktur.

Bu boşluğun tabanı, pons ve bulbus tarafından yapılır. Dört köşeli ve romb şeklindedir. Bunun için taban kısmına fossa rhomboid adı verilir.

Beynin bütün boşluklarında ince damarsı ağ yapıda oluşumlar bulunur. Bunlara plexus cho-roideus adı verilir. Bu yapılar, boşluklar içinde bulunan sıvıyı salgılar. Bütün aralıklar birbir-leri ile irtibatlıdır. Bu irtibat dolayısı ile, beyin sıvısı boşluklar arasında sirkülasyon gösterir.Beyin boşluklarının bu fonksiyonel ilişkilerinin klinikte önemi vardır (punksiyon vb.).

Beyin boşluklarında normal olarak günlük 70-100 ml sıvı yapılır (liquor cerebrospinalis).Sirkülasyon gösteren bu sıvı, değişik şekillerde absorbe edilir. Bazı hastalıklarda sıvınınsirkülasyonu normal olarak yapılamadığı için önemli rahatsızlıklar ortaya çıkar. Beyin-omu-rilik sıvısının (BOS) incelenmesi ile önemli hastalıklarda kesin teşhisler konabilir. Bu sıvıkan ile isotonik bir yapı gösterir. Beyin-omurilik sıvısının incelenmesi ile, özet olarak şu so-nuçlar elde edilebilir:

■ Normal sıvı basıncı kontrol edilebilir.■ Sıvıda bulunan hücreler sayılabilir.■ Sıvıda şeker ve albumin miktarı araştırılabilir.■ Bakteriolojik bir araştırma yapılabilir (örneğin menenjitte).■ Subarachnoidal aralığa radiopak madde verilerek beyin boşlukları incelenebilir(örneğin tümör durumlarında).■ Tedavi amacı ile ilaç enjekte edilebilir.

1.1.1.1.2. Beyin damarlar ı : İki ayrı yol üzerinden beyne ulaşan damarlar, beynin ta-banında çok köşeli bir arter halkası oluştururlar. Bu arter halkasına sirculus arteriosus ce-rebri (Willis poligonu) adı verilir. Beynin çeşitli kısımlarına kanın gerekli şekilde dağıtımı içinbu yapının önemi çok fazladır.

24 saat içinde beyninden takriben 1000 litre kadar kan akışı sağlanır ve bu sırada 70 litre ok-sijen kullanılır. Beyin dokusunun bu derece yüksek kan beslenmesini sağlayan arterlerişunlardır:

- 162 -

■ Arteria cerebri anterior■ Arteria cerebri media■ Arteria cerebri posterior■ Arteria cerebelli

Beyine gelen ve beyin dokusunu besleyen kanın geriye dönüşü, beyin venleri ve kan nakle-den büyük yollar üzerinden sağlanır. Beyin içinde venöz kan bulunduran büyük aralıklara"duramater sinüsleri" adı verilir. Bir biri üzerine eklenerek yoluna devam eden venöz kan, ni-hayet sinüs sigmoideus adı verilen büyük havuzda toplanır. Buradan, kafatası tabanınınheriki yanında olmak üzere, Vena jugularis interna adı verilen ven damarları ile dışarıyataşınır.

1.1.1.2. Medulla spinalis (omuril ik) : Medulla spinalis 40-50 cm kadar uzunluk-tadır. Üst ucu, belirgin bir sınır göstermeden, beynin bölümlerinden olan Bulbus ile devameder. Alt uç ise, bir koni görünümünde olup, en çıkıntılı kısım conus medullaris adı ile tarifedilir. Yeni doğanlarda omurilik yaklaşık 15 cm kadar uzunlukta olup, hemen hemen üçüncülumbal omur yüksekliğine kadar uzanır. Başlangıçta omurilik uzunluğu ile, içinde bulun-duğu vertebral kanalın uzunluğu birbirleri ile uyumludur. Gelişimin devamı içinde, omurlarınaşırı büyümesi ile, iki yapı arasındaki bu uyum bozulur. Omurların sürekli büyümesine omu-rilik ayak uyduramaz ve erişkinlerde heriki yapının boyları arasında çok açık bir fark ortayaçıkar. Buna göre erişkin erkeklerde medulla spinalis'in alt uçu birinci ve ikinci lumbal omurlararasında, kadınlarda ise ikinci lumbal omur hizasında bulunur.

Omurilik uzunluğu boyunca her yerde aynı çapta değildir. İki yarı yerde şişkinlik yapar. Bu-ralar, ekstremiteler için medulla spinalis'den ayrılan sinirlerin başlangıç yerleridir. Üstşişkinlikten, üst ekstremitelere, alttan ise alt ekstremitelere uzanan sinirler ayrılır.

Omurilik, uzunluğu boyunca komşu olduğu omurların isimleri ile belirtilen dört esas bölümeayrılır. Bu ayrılmada, omurilikten başlayan spinal sinirlerin çıkış yerleri esas kabul edilir. Bu-na göre medulla spinalis; cervical, thoracal, lumbal ve sacral olmak üzere bölümlenmegösterir.

Omurilikten 31 çift sinir ayrılır. Bu sinirler ayrıldıkları bölümlerin isimleri ile tarif edilir. Seg-mental bir ayırım ile, omurilikten başlayan sinirleri şu şekilde verebiliriz:

■ Servikal sinirler (nervi cervicales) ......... 8 adet■ Torakal sinirler (nervi thoracici) ............ 12 adet■ Lumbal sinirler (nervi lumbales) ........... 5 adet

- 163 -

■ Sakral sinirler (nervi sacrales) .............. 5 adet■ Koksigs siniri (nervus coccygeus) ........ 1 adet

Enine yapılan bir kesitte, medulla spinalis içinde yer alan gri cevher ile, bu yapıyı çevredenkuşatan beyaz cevher görülür. Ortada yer alan gri cevher, kanatları açık bir kelebekgörünümündedir. Kanatların ön çıkıntıları ön boynuz (cornu anterior), arka çıkıntıları ise ar-ka boynuz (cornu posterior) adını alır. Ön boynuzlarda bulunan hücrelerden motor sinirlerayrılırlar ve bunlar spinal sinirlerin ön köklerini oluştururlar (efferent sinirler). Arka boynuz-larda bulunan hücrelere ise, dışarıdan alınan duyuları getiren sinirler uzanırlar (afferent si-nirler). Fakat arka kökler, medulla spinalis içine dahil olmadan önce şişkin bir yapıya (gang-lion) uğrarlar ve sonra omuriliğe devam ederler.

Omuriliğin beyaz cevheri, periferden merkeze ve merkez perifere uzanan ileti yollarındanmeydana gelir. Bu yollar yükselen ve inen sinir lifleridir. Yollar kendi aralarında fonksiyonelolarak ayrılırlar. Basınç, temas, ağrı ve ısı duyuları yükselen yollar ile merkeze iletilir. Aynızamanda beyincik ile ilgili olmak üzere, eklemlerden ve kaslardan gelen bazı duyuları dayükselen yollar merkeze nakleder. İnen yollar üzerinden ise; irade dahilinde olmak üzere,iskelet kasları üzerine motorik emirler gönderilir. Ancak, inen yollar sistemine otonom mer-kezleri ilgilendiren bazı uzantılar da iştirak eder (piramidal ve ekstrapiramidal yollar).

Beyin ve omurilik, üst üste yer bulan üç ayrı örtü tarafından örtülmüşlerdir. Bunlar, Dura ma-ter, Pia mater ve Arachnoidea adını alır. Üç örtü arasında, içi sıvı dolu iki aralık oluşmuştur.Bu sıvı yastıklar aracılığı ile, burada bulunan sinir sistemi organlarının aşırı basınçlara uğra-madan korunmaları mümkün olur. Bu aralıklar aynı zamanda dışarıdan gelen mekanik te-sirlere karşı da koruyucu görev yaparlar. Dura mater ve Piameter ağrılara karşı çok has-sastırlar. Buna karşılık Arachnoidea sinirlerden oldukça yoksundur.

Pia mater ve Arachnoidea arasında meydana gelen dar aralık Cavum subarachnoideaadını alır. Bu aralık bazı yerlerde ve özellikle beyin tabanında genişleyerek küçük havuz-cuklar oluşturur (cisterna). Aralıkların en büyüğü, arkada beyincik ile omurilik arasındameydana gelmiştir ve buraya cisterna cerebellomedullaris adı verilir. Bazı rahatsızlıklardaomurilik sıvısının punksiyonu için burası önemli bir yerdir.

1.1.2. Perifer Sinir Sistemi (Pars periferica = Systema nervosum perifericum)

Perifer sinir sistemine, omurilik ve beyin ile ilgili sinirlerin hepsi ve aynı zamanda ilgili gangli-onlar ve reseptör yapılar dahil olur. Bunların görevleri, uyarıları almak ve bu uyarıları ilgili

- 164 -

merkezlere nakletmektir. Böylece, perifer sinir sistemi içinde periferden merkeze ve mer-kezden de perifere duyu (veya emir) nakleden yollar yer alır. Perifer sistemi oluşturan sinirlifleri, doğrudan ilişkili oldukları merkezi sinir organlarınına (beyin ve omurilik) hizmet edenyapı durumundadırlar. Buna göre; beyin sinirleri ve omurilik sinirleri olmak üzere iki esasbölüme ayrılırlar.

1.1.2.1. Beyin sinir leri (Nervi craniales) : Bu sinirleri oluşturan sinir lifleri, bey-nin değişik yerlerinde bulunan ganglion hücrelerinden başlar. Uzantılar ya doğrudan perife-re gider veya medulla spinalise (omurilik) devam ederler. Bu şekilde, beyinden ayrılan 12çift önemli sinir vardır. Sinirlerden bazıları ya sadece motor lifler taşır veya hem motor vehem de duyu lifleri de ihtiva eder. Bazılarında ise bunlara ilaveten, otonom sisteme ait (para-simpatik) lifler de bulunur. Genel olarak, beyinden ayrılan perifer sinirler, baş ve yüz çevre-sinde dağılarak fonksiyon görürler. Ancak, göğüs ve karın bölümlerine kadar lif taşıyan si-nirlerde vardır (n. vagus). Bütün beyin sinirleri romen rakamları ile numaralandırılarak belir-tilir. Buna göre her sinirin bir sırası vardır. Özet bir tablo halinde beyin sinirlerini ve fonksi-yonlarını şu şekilde verebiliriz:

Sıra no. Adı Fonksiyonu

I Nn. olfactorii Koku siniri. Koku duyusunu merkeze iletir.II N. opticus Görme siniri. Gözün retinasından alınan duyuları

merkeze iletir.III N. oculomotorius Göz kaslarının siniridir. Aynı zamanda otonom

(parasimpatik) lifler de taşır.IV N. trochlearis Göz kası siniridir. Motor lif taşır.V N. trigeminus Başın büyük bölümü ve yüzün hemen bütünü için

duyu lifleri, çiğneme kasları için de motorlifler taşır.

VI N. abducens Göz kası için motor lif taşır.VII N. facialis Tad duyu için duyu lifleri, yüzün mimik kasları için

motor ve burun, damak, dil ve büyük tükrük bezleri için otonom (parasimpatik) lifler taşır.

VIII N. vestibulocochlearis Denge ve işitme duyusu ile ilgili lifler taşır.IX N. glossopharyngeus Dil, yutak, kulak zarı ve orta kulak için lifler taşır.

Liflerin bir kısmı motor, bir kısmı da duyusaldır.X N. vagus Bu sinirin baş, boyun, göğüs ve karın olmak üzere

uzun bir gidişi vardır. Sinir uzandığı yere ve ilgili sahaya; duyu, motor ve parasimpatik (otonom) lifler

- 165 -

taşır. Sindirim sisteminin bir bölümünün parasimpatik innervasyonu bu sinir tarafından sağlanır.

XI N. accessorius Omuz ve boyun bölümündeki iki kas için motorlifler taşır.

XII N. hypoglossus Dilin yapısı içinde bulunan iç kasların innervasyonu için motor lifler taşır.

1.1.2.2. Omuril ik (medulla spinalis) sinir leri (nervi spinales) : Bu sinirlermedulla spinalis'in heriki yanından çift olarak ayrılırlar. Daha sonra vertebral kanalı, omurlararasındaki aralıklardan (foramen intervertebrale) geçerek terkederler. Toplam olarak 31 çiftspinal sinir vardır. Bunlar ayrıldıkları omurilik bölümüne göre isimlendirilirler.

Spinal sinirler omurilik ile, iki kök aracılığı ile birleşirler. Bu durum beyin sinirlerinde değişik-tir. Beyin sinirleri sadece birer kök ile ilgili beyin bölümüne irtibat sağlar. Bir spinal sinir yapısıiçinde, hem duyu ve hem de motor lifler bulunur. Arka kökler ile merkeze duyu iletilir, önkökler ile perifere gerekli emirler götürülür. Ön kök lifleri motor özellik gösterirler. Aynı za-manda spinal sinir yapısı içinde az miktarda otonom sistemin simpatik lifleride bulunur.

Spinal sinirlerin arka uzantıları hemen hemen segmental durumlarını korudukları halde, önuzantılar bu yapılaşmayı göstermezler. Yer yer birbirleri ile birleşerek ve dal alıp, dal vere-rek, büyük sinir ağları oluştururlar. Bu sinir ağlarından ayrılan uzantılar ise, ilgili bölgelerekarışık lifler taşıyarak devam ederler. Böylece, medulla spinalis'in değişik seğmentlerindengelen sinir uzantıları biraraya gelerek bu çeşit sinir ağlarını (plexus) oluştururlar. Spinal si-nirlerin ön dalları vücudun değişik yerlerinde beş adet önemli plexus oluşturur. Bunlar şun-lardır:

■ Plexus cervicalis■ Plexus brachialis■ Plexus lumbalis■ Plexus sacralis■ Plexus coccygeus

1.2. Otonom (autonom) Sinir Sistemi

Otonom sinir sistemi başlıca; solunum, sindirim, metabolizma ve sekresyon gibi önemlivücut fonksiyonlarını düzenler ve idare eder. Bu fonksiyonlar irade dışı meydana gelir. Ge-nel bir tarif ile otonom sistem, daha ziyade canlının vücut içi sistemlerinin çalışması ve

- 166 -

düzenlenmesinde görevlidir. Halbuki serebrospinal sistem, canlının daha ziyade dış ortamile ilişkilerinde rol oynar. Böyle olmakla beraber, iki sistemin birbirinden kesin hatlar ile ayrıl-ması mümkün değildir. Zira, her iki sistem fonksiyon sırasında çok sıkı bir ilişki içerisindedir-ler.

Otonom sinir sisteminin başlangıç hücreleri hem beyin ve hem de omurilik içinde bulunur.Buralardan başlayan otonom sinir uzantıları, doğrudan ilgili organlara kadar uzanmazlar.Evvela bir gangliona uğrarlar. Bu ganglionlar önemli birer sinaps istasyonlarıdır. Buralar-dan kalkan lifler, postganglionik uzantılar olarak ilgili organlara giderler. Bu şekilde, ganglio-na kadar olan sinir uzantısına preganglioner bölüm adı verilir.

Otonom sinir sistemi kendi içerisinde fonksiyonel olarak iki esas kısma ayrılır. Her iki bölüm,aynı organ üzerinde birbirlerini kontrol edici etki yaparlar. Bu etki birbirlerinin karşıtıdır.Örneğin; bu bölümlerden simpatik kısım (pars sympathicus) kalp için genel olarak faaliyet-leri hızlandırıcı; parasimpatik kısım (pars parasympathicus) ise yavaşlatıcı etki yapar. Hal-buki tükrük bezleri üzerine etkileri bu defa, tam tersidir.

1.2.1. Simpatik Bölüm (Pars sympathicus)

Bu bölüm, esas itibariyle birtakım ganglionlar ve bu ganglionları birbirleri ile irtibatlayan,

merdiven şeklindeki bir zincir yapıdan oluşmuştur. Ganglionlar simetrik olarak vertebral ko-

lonun heriki yanında, kafatası tabanından os coccygis'in ucuna kadar dizilmişlerdir. Her

ganglion, diğeri ile bir ara uzantı vasıtasıyle (rami intergangliare) birleşir. Ayrıca omurilikteki

simpatik merkezlerden kalkan ve dışarıya uzanan lifler de bu ganglionlara kadar gelip, irti-

bat kurarlar (rami communicantes). Böylece ortaya çıkan, ganglion ve sinir lifleri uzantı

ağına "Truncus sympathicus" adı verilir. Ganglionlardan ayrılan potsganglionik simpatik lif-

ler, ilgili organ veya bölgelere değişik şekillerde uzanırlar. Ya kan damarları çevresinde bir

ağ yaparak devam ederler, ya da komşu spinal sinirlerin yapısı içinde uzanırlar. Karın

boşluğunda meydana gelmiş olan Plexus coeliacus, simpatik liflerin önemli bir sinir ağıdır.

1.2.2. Parasimpatik Bölüm (Pars parasmypathicus)

Parasimpatik sistem liflerinin, truncus simpaticus ile hiçbir ilişkisi yoktur. Bu liflerin

başlangıç merkezleri ya beyindedir, veya omuriliğin alt kısımlarında bulunur. Lifler müstakil

sinir oluşturmazlar. Bunlarda da, pre-ve postganglionik bir yapılaşma görülür. İlgili gangli-

- 167 -

onları merkezden oldukça uzaktadır. Dolayısı ile parasimpatik liflerin preganglionik kısmı

uzun, postganglionik bölümü ise kısadır. Bu durum simpatik liflerde tam tersidir.

Beyindeki merkezlerden ayrılan parasimpatik lifler, komşu beyin sinirleri içinde ilgili yerlerekadar uzanır. N.oculomotorius (III), N.facialis (VII), N.glossopharyngeus (IX) ve N.vagus(X) isimli sinirler yapıları içinde parasimpatik lifler taşıyan önemli beyin sinirleridir.

Omurilikteki merkezlerden ayrılan parasimpatik lifler ise önce N.pudentus içinde uzanırlar.Liflerin başlangıç yeri 2. ve 3. sakral segmentler arasında omurilik yapısı içinde bulunur(Nuclei parasympathici sacrales). Bu parasimpatik uzantılar; iç ve dış genital organlara, id-rar kesesine, barsaklara ve anüs bölümüne kadar devam ederler.

Otonom sinir sistemi nelerden oluşur? Özetleyiniz

Canlının bulunduğu ortam ile ilişkisi ve iç yapısının fonksiyonlarının düzenlenmesi ve koor-dinasyonu, sinir sistemi tarafından sağlanır. Bu sistem, özel görevi ve yapısı ile, vücudundiğer bütün sistemlerinin üzerinde yer alır. Bunun aracılığı ile, diğer sistemlerin ilişkilerikontrol ve koordine edilir. Sinir sisteminin görevi esas itibariyle, uyarıların alınması, merkez-lere taşınması ve bu merkezler tarafından verilen emirlerin (yeni uyarıların) tekrar ilgilibölgelere iletilmesidir. Hernekadar, öğrenme tekniği bakımından birtakım bölümlere ayrıla-rak incelenirse de, sinir sistemi kendini meydana getiren oluşumları ile bir bütünlük gösterir.Sinir sistemi başlıca şu adlar altında ayrılarak incelenir:

■ Santral sinir sistemi : Beyin ve omurilik■ Perifer sinir sistemi : Beyin sinirleri, omurilik sinirleri ve ilgili ganglionlar■ Otonom sinir sistemi : Simpatik ve parasimpatik bölümler.

- 168 -

?

Özet

1. Aşağıdakilerden hangisi beyin ile ilgili arter değildir?

A) A. cerebri anterior B) A. subclaviaC) A. cerebri media D) A. cerebri posterior

E) A. cerebelli

2. Omuriliğin alt sınırı erişkin erkeklerde hangi seviyededir?

A) I. ve II. lumbal omurlar arasında B) I. lumbal omur seviyesindeC) II. lumbal omur seviyesinde D) III. ve IV. lumbal omur arasında

E) V. lumbal omur hizasında

3. Omurilikden toraks bölümünde ayrılan sinirler kaç çifttir?

A) 8 çift B) 10 çift C) 12 çiftD) 5 çift E) 7 çift

4. Beşinci beyin siniri hangisidir?

A) N. opticus B) N. trochlearis C) N. vagusD) N. accessorius E) N. trigeminus

5. Aşağıdaki beyin sinirlerinden hangisi yalnızca motor lif taşır?

A) N. throchlearis B) N. glossopharyngeusC) N. vagus D) N. trigeminus

E) N. facialis

6. Aşağıdakilerden gangisi periferik sinir pleksusu değildir?

A) Plexus cervicalis B) Plexus brachialisC) Plexus coeliacus B) Plexus sacralis

E) Plexus lumbalis

- 169 -

Değerlendirme Soruları

Afferens : Periferden merkeze (duyu) taşıyan.

Arachnoidea : Beyin ve omuriliği saran zarlardan ortada bulunan, örümceksi zar.

Autonom sinir sistemi : İç organların irade dışı çalışmalarını sağlayan ve koordine eden sinir sistemibölümü.

Bulbus (medulla oblongata) : Omuriliğin kafatası içindeki genişleyen bölümü. Beyine geçiş yeri.

Cerebellum : Beyincik, küçük beyin

Cerebrum : Beyin

Dura mater : Beyni dışarıdan kuşatan sert zar

Efferent : Merkezden perifere (emir) taşıyan, götüren.

Encephalon : Beyin

Medulla spinalis : Omurilik

Parasympathicus : Otonom sinir sisteminin bir bölümü. Simpatik bölümün karşıtı fonksiyon görür.

Pia mater : Beyini saran (örten) yumuşak yapıdaki zar.

Sympathicus: Otonom sinir sisteminin bir bölümü. Parasimpatik bölümün karşıtı fonksiyon yapar.

Vegetativ sinir sistemi : Otonom sinir sistemi

Ventriculus : Karıncık, küçük boşluk.

- 170 -

Sözlük ve Kavram Dizini