' '

ANKARA ÜNiVERSiTESi . ~ . ' . .. '. ILAHIYAT FAKULTE ·1

• • • •

DERGISI . . . .

Yd : 1967 Cilt : xv . -

GOETHE VE İSLAM*

Yazan Doç. Dr. KATHERİNA MOMMSEN

Çeviren : BEYZA MAKSUDOGLU

Goethe'nin İsHim Dinine ve onun kurucusu Hz. Muhammede bağlanışı o kadar ilgi çekicidir ki, başlıbaşına bir konu-olarak ineelenrneğe değer. Goethe İslam Dinine, Hristiyanlıktan başka herhangi bir dine olduğundan çok fark­lı, olağanüstü ve içten bir yakınlık d uyuyordu. Bu yakınlığı o, hayatının çe­şitli çağlarında açığa vurmuştur. Henüz 23 yaşında iken Muhammed Pey­gamber için fevkalade bir övgü şiiri (şarkısı) yazmıştı; 70 yaşında bir şair olarak da, "K uran'ın peygambere m ana olarak. bütünüyle indirildiği o kutlu gecenin bir hayram gibi kuJtlanması" fikrinde olduğunu bütün samimiyetiyle ifade ediyordu. Bu iki yaşın arasında, şairin İslam Dinine saygısını çeşitli vesilelerle teyidettiği uzun bir ömür vardır. Bu teyidediş, en çok, bugün "Faust'un yanında şiir mirasının en önemlilerinden sayılan "West-östliche Divan". (Doğu-batı Divanı) da görülınektedir. Bu esere bizzat Goethe'nin yazdığı bir açıklama şu hayret verici cümleyi de ihtiva eıfer: kitabın yazarı, "bizzat bir müslüman olduğu şüphesini" yalanlamıyor ..

islama karşı hu dikkate değer müshet tutumun nedenlerini araştıracak: olursak, hatırıanacak ilk şey, Goethe'nin bütün dini tezahürlere daima büyük ilgi göstermiş olduğudur. Fakat onun çalışmaları, sadece şiirle, sadece dini heyecan ve kanaatlerle ilgili değil, hilakis, hil.ginlerin ve tahiat araştırıcıları­nın konulariyle de ilgilidir. Goethe'nin İsiama ilgisine gelince, muhakkak ki bunda çağındaki gayretierin de tesiri vardır. Tolerans fikrinin hakim ol­duğu Aydınlanma Çağı, Hristiyanlıl.-tan başka dinlerin de değerini tanımayı kend~ icaplarİndan sayıyordu. Bu münasehetle gözler, tahü olarak, ismi en çok geçen din olması bakımından, önce islama çevriliyordu. Hindistanın ve Uzak Doğunun dilıleri henüz pek tanınmıyordu.

· * Bu eser, 30 Ni~an 1964 de, Stuttgart mahalli Derneğinin daveti üzerine, biraz farklı, şekilde konferans olarak hazırlanmış, daha sonra, Berlin'de, Kahire'de ve İskenderiye'de de tekrarlanmıştır.

188 BEYZA J\lAKSUDOGLU

Elbette Goethe de prensip olarak, çağının bu telallisine ve istikametine kat:ılıyordu. Bununla birlikte onuu islama ilgisi, sırf bu açıdan izah edilemez. Buuu, demin dinlediğimiz saminıi ifadeler de gösteriyor. Bu ifadelerdeki

haşkalığı, orijinalliği ve cesareti değerlendirebilmek için, şairin çağdaşlarının islamı anlayış hakımından hangi seviyede bulunduklarını anahatlarİyle

tesbit etmeliyiz. Goetlıe'nin kanaatlerinde tarihi olayların rolünün ne derece olduğunu, kendi duygu ve düşünccle_rinin _nerede başladığını araştırma­

lıyız.

Batı ülkeleri genellikle, hemen on yüzyıl boyu - ']. ve17. yüzyıllar arasınd~­_İslama düşmanca tavır takınmışlardı. İslaınla Hristiyaulık arasındaki sayısız

savaş karşılaşmaları, peşin hüküm karışmamış bir tetkikin ortaya Çıkmasına imkan hırakmıyordu; Türklerin 1683 yılındaki sonuncu Viyana Kuşatmasının _

hatırlanınası hile durumu isbata kafidir. Ancak 17. yüzyılla birlikte bir deği­şikliğe yol açılır. 1698 de İtalyan ralıip Ludovico Maracci'nin organizesiyle, latince çevirisiyle birlikte bir Kuran metni yayınlanıyor. 1705 de Utracht'li şarkiyatçı · Hadrian Roland, "De religiono l\1oham.medica" isimli eserini ya­yınlıyor, burada -bazı kayıtlamalarla-- genellikle, islama geçerlik tanıyor.

Eser geçerlik tanıma hakımından ilk temsilci durumundadır.

George Sale'niİı. ingilizce Kuran tcicümcsi de önemli bir olay niteliğin­dedir. Bu eser 1734 de basılışmdan hemen s~nra Almancaya, Holl:ındacaya ve F~ansızcaya çevririliııiştir ve bir yüzyil ·hoyrinca Avfupaiçin, Kİıran'la ilgili • soruların açıklanmasında, -baş kaynaklardan biri olıııak _ durıimuuu muhafaza etmiştir.· Salc, artık tamamen Aydırilanina DevTinin etkisi altın~a, İslamın üstünlüklcrini, bilhassa Hristiyanlıkla bağdaŞan noktalarını gösteri·

yordu.

Fransada, Bartheleniy d'Herhelot'~uu 16.97 de çıkaiı "Bihliotheı:jue Orientale" isimli ansiklopedik eseri, İsİama dahaiyi bir_ anlayış ze.nıiD,i ha:ı;Ir~ iıyordiı. Daha ~onra 1'720 yılİnda Hz. Mulıamrııedin hayatını anlatan bir e.ser yazıldi, eseriiı 'yazarı ·Graf Henri de ·Boulainvillie~s, adeta, eshldenheri. ~ilı-lip· gelen aleyhteki hnıiatlere ka~şı bir savnn~a yazmış oluyordu .. Boulainvillie;s için Hz. Muhamme'd, ak:İa tamamiyle uygun olan, lnm(!an doİayı_da Avrup~da hile _saygı. uyandıran hir dinin k~cusuydu. Boulainvilliers':i:ıi.'ancak ql~~­de~ sol1ra hasılan e~eri, önce Voltaire'e tesir etıiı.İştir.176S de çık~n "E~ı;~ sur les moeurs" adlı eserinde Voltaire, çeşitli şekillerde İsli~, Kuraıu: ve bilhassa Hz. Muhammed'in kişiliğini över. Voltaire Hz. Muhammed'i,-Kon· fiçyüs ve Zerdüş'tün yanında- üç büyük ·kanuu yapıcısından biri olarak va, sıflandırır.

l. ~

!

1 J

COETliE VE İsd.M • 189

Muhakkak ki V oltaire, önceki yıllarm tamamen karşı anlayışını ·da ·dile getirir. Onun "Le Fanatisme ou Mahomet le Prophete" isimli trajedisi, pey­gamberi, mürai, dolandırıcı, şehvet düşkünü, ünlü zorba olarak sunar. Bu­nunla birlikte eserin çok özel hir mahiyeti vardır. Voltaire'in Muhamined­

Trajedisi gerçekte, onun, Roma kilisesine açtığı savaşın, sadece hir hölümü­

:ı:ı,ü teşkil ediyordu. O burada -pek dürüstçe hir davranış olma-ınakla herahıır­şarklı din kurucuslınun kişiliğini, dini taassuhu göstermek ve ona hücum ede­l;ıilmek için vasıta olarak kullamyordu. Biz Goethe'nin, tercüme ve reddettiği hu eser karşısındaki tutumundan da hahsedeceğiz.

-Alınanyaya bakacak olursa, insani ve medeni hir hassasiyetle, İslamın geçerliğini ·tamtmak yolunda gay-ret sarfedenler arasmda önce Leihniz

("Theodizee"sinde), Lessing ve Hcrdcr'i görürüz. Lessing, Almanyada din alamuda toleransm haş. savunucusu sayılır. O· ayın zamanda -"Cardanus"

unda- Kuran'da, tabü hir dinin bütün önemli vasnlarını bulur. Herder daha da ileri gitmektedir. "Idcen zur Philosophie der Geschiehte der Menschheit" isimli eserinde, Muhammed'in Tek Tanrı öğretisini yaymaktairi coşkunluğuiı.u ve onun "saflık, uyamklık ve iyi ıiiyetle hizmet tarzını" takdir eder. "Ya­hudilerin ve Hristiyanlarm bozulmuş gelenekleri,. kahilesinin · mükemmel

lehçesi ve kendisinin şahsi kahiliyeti" -Herder'e göre bütün bunlar, "Mu­hammede kendi ke.ndini aştıran kanatlar olmuşlardır. "Herder devaınla, Hris­tiyan halkı, kendi kaba sapıklıkları ve vahşice adetleri içinde alçaltan, Müs­lümanların eriştiği kültür seviyesini de lJver. Şarahm ve temiz olmayan yi­yeceklerin, tefeciliğin, aç gözlü kumar oyununun yasak olması, Herder'in

övdüğü safiaştırma çabalarıdır ki, İslam Dini mensupları hu yasaklara, dün­yanın yaratıcısı, idareeisj ve hakimi olan Allaha kulluk etme yolunda kat­

lanırlar. Bu arınma çabası, devaı:nJı günlük ibadet, zekat, sadaka ve Kuran'ın en başta andığı, Allahın iradesine teslinıiyet; işte bunlar, müslümanlara rulı

huzuru ve karakter birliği aşılar. Herder'in şu iddiası, onun Kuran'a verdiği yüksek değer ha,kımından şayanı dikkattir: "Avrupanın Cermen fatilıleri, kendi dillerinde, Araplarm Kuran'ı gibi hir kitaba sahip olsalardı; latince

hiçbir zaman dillerinin kırallçesi olamazdı ve soylarından pek çoğu da böy­lesine sapıklık için([e kendilerini kayhetİnezlerdi."

. Görüyoruz ki, Goethe'nin çağında, islamı hür ve peşin hükümden uzak

inceleme gayretleri, yüzyıllardanberi alışılagelmiş tutuırila tezat teşkil ediyor. F:akat böyle peşin hükümlerden uzak gÖrüşlere erişehilenlerin, daima tek tek kişiler olduğunu da unutmamak gerekir. Şu var ki, çağın hu az sayıdakj seç­kin kişileri, müteassıp görüşleri hertaraf etmeyi, yurttaşlarının fikirlerini

190 . BEYZA ~~KSUDOGLU

aydınlığa kavuşturmayı, onların ~ihniyctlerini .ve düşilıını.e tarzlarını islah etmeyi amaç edinmişlerdi. Bununla hir~e, kendilerini herşeyi bilir sanaıilar, İsliima değindikçe, hala, anlayışsız ve müsamahasız kalmakta direnmektc idiler.

Goethe'ye gelince, -kati olarak söylenebilir ki- onun İsliima ilgisi, ba­şından ~eri, sadece ve münlıasıran, tolerans ile, geçmişin yaıilış hükümlerini düzeltmek çabaları gösteren Aydınlanma Devrinin tutumundan ileri gelme­miştir. Goethe Hz. Muhammede ve onun dinine, daha çok şahsi bir ilgi ile yaklaşmıştır. Bunun için, İslamla ilgili, tahrik edici, cüretli ifadeleriyle, o ~ağa kadar Almanyada söylenegelenlerin hepsini aşıyor. Goethe'nin İsliima gerçekten müshet bir ilgi duyuşu, onun esaslarını, kendi şahsi inanç ve düşün­cesine. yakın bulmasından ileri gelmiştir. Bu yakınlık onda; derinlere kök sa­lan bir sempati uyandırmıştır; böyle bir sempatiden de, birtakım misalleri bize akseden samimi itiraflar doğmuştur.

Şimdi hen, İslam Dininin hangi esaslarının Goethe'yi bu derece kendine çektiğini, kendi mütalealarımla ortaya koymaya çalışmak istiyorum, Şimdiye kadar bu konuda, yeterli bir açıklama yapılmamıştır. Gocthe'hin · İsliima bağ· lanışı, kendi özelliği içinde, ancak şu sorunun aydınlığa kavuşturulmasİndan sonra anlaşılabilir: Acaba İslam Dininde ona böylesine yakın görünerek kendisine çeken şey ne idi?

Goethe'nin Şark Dünyasına duyduğu bu gizlenemez ilgi, onda çok erken uyanmıştı. Bu dünya hakkında, mfunkün olduğu kadar bilgi edinrneğe çalı­şıyordu. Onun İslamla meşgul oluşunun elimizde bulunan ilk delili 1772 Haziraılına aittir. Bu delil, Goethe'nin Herder'e yazdığı, "ıiıükemm~lliğe", gerÇek "virtuozluğa" erişme yollarını büyük bir şevkle aradığını' itirırl' eden ünlü mektubunda bulunuyor. Ona yol gösterecek kişi Pindar'dır, mektup genellikle hU: konu etrafında döner. Pindar'la ilgili bu .itirafların sonunda da şu cümle bulunmaktadır: "Şimdi hen, Musa'nın Kuran'da dua ettiği şeiciıd~ dua etmek "istiyorum: Rabbim, benim dar göğsümde genişlik ver hana!"

Burada: Goethe Kuran'ın 20. suresini iikrediyor. o·ayetin ·devamı, Goet-. he'nin hemen aynı günlerde, Kuran'dan çıkardığı notlar arasından okunursa; ne d~mek istendiği daha kolay aiı.laşılacaktır; bu Kuran notlarından ilerde tekrar söz edeceğiz. Ayetlerin anlamı orada şöyledir: f'Ey Rabbim, benim dar göğsümde genişlik ver hana. İşimi· kolaylaştır. Dilimin bağını çöz! "Her• der'e yazmış olduğu mektupdaki Klıran ayetleri de keza. "mükemmelliğe",

·"işinin, kolaylaşmasına?, dilinin bağının çözülmesine olan özlemini, yani, yapıcı güçlerini, gerektiği şekilde, sonuna kadar kullanabilme isteğini ifade

r

f ı

!

r

J

GOETHE YE İSL.lıi 191

ediyor. Gücthe'nin Kuran'ı Pindar'ın yanında anmış olması, şairin hu ki­taba, daha gençliğinde nasıl değer vermiş olduğunu açık olarak göstermekte­

dir.

Goethe'nin 23 yaşında iken, Kuran'la-ilk defa nasıl karşılaştığını bili­yoruz. 1772 yılında, doğduğu şehirde, Frankfurtlu ·profesör Megerliİı.'in Al­manca hir Kuran tercümesi yayınlandı. Kitap daha sonbahar sergisinde çık­mazdan önce, Goethe'nin elinde hir forması bulunuyordu .:herhalde naşir hu~ıu kendisine, tanıtma yazısı yazınasi amaciyle gönderniişti. Goet:Jıe. o zamanlar, s~f tenkit organı olarak çıkan "Frankfurt Bilgiler Dergisi"n.ln ya~ zarlarındandı. .

Megerlin, Kuran'ı aslından dilimize çeviren ve böylece bir çağın ihtiyacına cevap· veren ilk Alınan hilginiydi. Fakat kanaatleri bakıinından, hiçbir şekilde, Aydınlanma çağının insanı değildi; hatta sadece soğııkkanlı .:e tarafsız hile kalamıyordu. Ona göre İsla:ıi:ıııi Kutlu Kitabı, hir "uydurma· kitap'', Mulıaı:ıi­

med de hir yalancı peygamber ve deccaldı.

Muhakkak ki Goethe, Megerlin'in eseriyle, hüJük bir hayal kıriklığına uğramıştı. "Frankfurt Bilgiler Dergisi"nde, Gi:ıethe tarafından yazılmış olması kuvvetle muhtemel kısa hir tanıtma yazısı, her yönden yıkıcı hir tenkit sun­maktadır. Yazar, kendisinde, Megerlin'in tercümesinden çok daha güzel ve üstün biİ Kuran tercümesinin bulunduğunu açık olarak belirtiyor. Yazı, yine hll: alman tarafından yapılacak başka bir tercüme arzusunu belir­tiyor", h u alman, Garp seması altında, çadırında bütün şaitler.iiı ve peygam­berlerin duygularıyla, Kuran'ı okuyacak ve hütüİı.ünü kavrayahilmek i9in de gerekli araştırma ruhuna sahip bulunacaktır." Tenkitte, temayülü itih~­riyle Goethe'ye, Megerlin'in polemik dolu eserinden daha sempatik gelmesi tabii olan, Sale'in ingilizce Kuran tercümesi· de an.ılıyor. Fakat· Goethe onu da pek değerli bulmuyor. Mevcut tercümelerden hiçbki, onun istediğişartlara yeterince sahip değildir. -Goethe'nin, Kuran'ın üslüp güzelliğine büyük· hir hayranlığı vardı. Olgunluk çağında hile, Divanına ekleıliği notlar ve açıkla._ malarda, hu güzelliği şu cüınlelerle över: "K uran'ın üsluhu ... güçlüdür, yük~ sektir, müdhiştir, yer yer gerçekten muhteşemdir. "Goethe'nin ifade tarzİ hilinii-se, "gerçekten muhteşem" sözünün, onun , hir söz. ahidesini tasvir ede• bilmek için kullandığı, yüksek sıfatiardan olduğu hatırlanır~

Genç Goethe'nin, o zamanlar -ki hu zamanda onıın, Arap Dili ve yazısını da öğrenmek teşehhüsüne giriştiği görülüyor- Kuran'ı esaslı hir şekilde ince· lediğini, onun, Megerlin'in- tercümesinden ve Maracci'nin latince Kuran'riı.dan kendi el yazısı ile·çıkardığı özetlerden, günümüze kadar gelen bir miktar belge

192 BEYZA l\IAKSUDOGLU

ishat ediyor. Goethe burada, on değişik sureden çok sayıda ayet notetmiş bulunmaktadır .. Yazdıklan oldukça ış* tutucu malıiyettedir. Burada önce, kendi şahsi düşüncesine yakm bulduğu İslam Dini esaslarından bir kısmını buluyoruz. Bunlardan ilk zikr~dilmesi gereken, tamamen Goethe'ye göre bir kanaat olan, Allahın tabiatta tecelli etmesi inancıdır. GOethe aşağıdaki Kuran ayetlerini Şüphesiz bu kendi kanaatİ açısından not etmekteydi: "Doğu da Alla'ıı:ındır, Batı da Allahın; nereye dönerseniz, Allahın yüzü orada­dır." "Göklerin ve yerin yaradılışında, .gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde .... bütün bunlarda, dikkatli olan ve düşünen hrr topluluk için Allahın birliğini ve lütufkarlığını gösteren yeterli deliller vardır." (sure 2)

Yukarıdaki son ciimlede, Allahın Birliği esası da ortaya çıkıyor ve bu cüm­leyi Goethe, ayetlerin gelişinden dolayı değil, bilhassa notetmiş bulunuyor. Çünkü özellikle bu öğretinin güçlü ilanını, şair, daima, Muh~mmed peygamber in başlıca hizmeti olarak görmüştür. Bu konudan ilerde tekrar bahsede­ceğiz.

Kuranm, .Goethe'nin notettiği diğer ayetleri, genç Goethe'yi en çok meş­gul eden bir konu ile ilgilidir; Allahın insanlara bir tek aracı ile değil, bir çok aracılarla lıitahetmiş ve lıitabetniekte olduğu. (Sure 3): "Muhammed de bir peygamberden başka bir şey değildir, ondan evveldenice peygamberler gelip geçmiştir. Eğer ş~di o da ölecek olursa, ökçelerinizin üzerinde geri mi dö­necekSiniz?" "Allah gaybm ne olduğunu sizlere bildirecek değildir, fakat O, elçilerinden dilediklerini seçer ki, insanlar Allaha ve Onun elçilerin{'l inan· sınlar."

Bilindiği gibi genç Goethe, bilhassa La va ter ile, sadece İsa'nın mı Allahın elçisi olarak kabul edilebileceği, yoksa daha birçoklarına da bu gö­revin hahşedilmiş olup olmadığı sorusu üzerinde çok münakaşa etmiştir. Bu konu sonunda, Lavater ile aralarının açılmasma sebep olan çatışma nokta­larından birini teşkil eder. Çünkü Goethe, Zürich'li papazm müteassıp Hristi­yan anlayışıyla liyuşamazd,ı .. La va ter'in hatıra defterindeki notlarda, o zamanlar Goethe ile araların,daki konuşmaların konulan arasında, Kuranın da bulunduğu görilidüğüne göre, bu, umulmadık bir durum değildir. Goethe Hz .. Muhamnıedi örnek vermekle, Lavater'e, Hristiyan aleminin dışmda da

· tarihin, büyük din kurucuları tanıdığını aıılatmaya çalışıyordu.

Goethe'nin Kuran notlan, bundan başka, kendisinin, Muhammedin ha· :rek:~t tarzına ve belli bir kitle içerisindeki görevine olan özel alakasını da gösterir. Bu yönde Go~the, Kurandan şu ayetleri not etmiş (Sure 29): "Ayet· ler Allahın yanındadır, hen sadece apaçık bir haberciyim"; 13. sureden de:

i

! ı L f

ı. ·ı

GOETHE VE İSLA!\1 193

"O küfredenler, ona Rabbinden bir mucize infuilmeli değil miydi, derler. Fakat · sen sadece bir uyarıcısın; her kavme doğruyu gösteriCi bir rehber verilmiştir."

Bu sonuncu Kuran ayetine Goethe, hayatı boyunca sabit olan, özel bir ilgi duydu. O, onu, daha 1819 da, genç bir bilgine yazdığı bir mektupta zik­rediyordu: "Allahın Kuran'da buyurduğu gerçektir: "Biz hiçbir kavme, kendi dilinden başka bir dille konuşan bir peygamber gÖndermedik. "1827 yılında, Carlyle'a yazdığı bir mektuhunda, bu Kuran ayetini şu ifadeyle tekrarlar: "K~an diyor ki: Allah her kavme, kendi diliyle konuşan bir peygamber gön­dermiştir." Aynı sözleri Goethe, 1828 de yazdığı bir yazısında da tekrarlar.

Goethe'nin notlarmdan son.olaraknaklettiğim, kafirlerin Hz. Muhammed'­den mucize istemeleriyle ilgili ayet de, Goethe üzerinde uzun sfue tesir bırak­InJştır. Çok sonra, "W est-östliche Pivan"ı kaleme aldığı sıralarda yaz(tığı bir parça bu ayetlerden ilham aldığım gösteriyor:

Mucizeye kudretim yok, diyor peygaınlıer,

En büyük mucize benim varlığım!. {I)

1772 yılının Kuran çalışmaları ise, fevkalade öneınli hir netice verdi. Bu çalışmalar Goethe'yi, başlığı "Muhammed" olacak büyük hir trajedi tas­lağım göze almaya götürüyor. Bu trajedi plam, gerçi tamaınlanmamıştır, fakat Goethe bunun, htigün elimizde bulunan birkaç esas parçasım yazmış­tır. Bu parçalara, o zamanlar Almanyada, İslamın kurucusuna, hir şairin adadığı en anlaınlı hizmettir, saygıdır, denilebilir. Bizim incelemeleriı:ırizle ilgisi.. hakımından hu trajedi parçalan, çok öneınlidir, çünkü, bilhassa oİılarm içinde, Goethe'yi İslama hu derece bağlayan şeyler açıkça görülınektedir. Burada iki görünüş, çok hariz hir şekilde ortaya çıkıyor, Birincisi peygamber Muhammedin şahsiyeti, ikincisi, onun tarafından ifade edilen ve daha genÇ­liğinde, Goethe'nin ilgisini çekmiş bulunan sistem.

Muhammedin şahsiyetinde, Goethe için ilgi çekici olan ve burada ön­celikle üzerinde durulması gereken cilıet, ·onda, sistemini -İsa gibi- sadece sözle yaymayıp, aksine tamamen savaşçı, dünyevi araçlarla -kılıçla- yayıınş

olan hir din kurucusu tipinin apaçık görülmesidir. Bilhassa.bu sonuncu diırum, Voltaire'in Muhammed Trajedisinde, insafsızca, hir menfi özelliğe hürünü­yor. Goethe'nin amacı, yine tenkitçi hir bakıştan yoksun olmamakla birlikte, çok daha· müshet hir tamtınaya girişmekti.

1 Wunder kann ich nicht thun sagt der Prophete, Das groeste Wunder ist dass ich bin,

194 BEYZA 1\IAKSUDOGLU

Elimizde bulunan parçalardan, bilhassa ünlü övgü "Muham.medin Şar­kısı" (aslında Ali. ile Fatıma arasmda karşılıklı terennüm olmak üzere yazılmış­tır), Hz._Muhammedin şalısiyetine hayraİılığını dile getirir. Goethe hun.u 1773 yılının ilkhaharmda, Hz. Mulıammed hakkında, elde ettiği bütün eserieri oku­dUktan soiıra yazmıştı. Bu ovgüde Goethe,. din kurucusımu, insanlığın manevi liderini, dalga kelimesiyle senıholleŞtiriyor. Bu henzetiş, Goethe'nin, en küçük bir başlangıçtan hareket eden manevi gücün·, büyüdükçe hüyüyÜ.­şünü, yayılışını, açılışı:ıll vehurada Allahı temsil eden okyanus~ dökülüşünün Şanlı sonucunu, tasvir eimesine yariyor~ Bu tasvirde hakim tasavvui: şudur: Din dalıisi, tİiğer insanları, kardeşleri oİarak heraberine alİyor, onlarla hir­·likte ·ilerliyor; tıpkı bilyük dalganın, yolıiiı.daki küçük dereleri· ve ırmakları, birlikte denize götürdüğü gibi. Bu motif özenle işlenmiştir. Ben sadece, dal­gadan bahseden :ünlü heyitleri anıyorum:

İniyor şimdi ovaya, Gümüş p:ı,rıltilarla ... Ve ovalardan ırmaklar Dağlardan dereler Sevinçle sesleniyorlar ona: Kardeş! Kardeş, kardeşlerllı.i de al, Beraber. ezeli atana götür, Açılınış kollarıyla

· Bizi bekleyen Ehedi okyanusa. . . (2)

Bu heyitler, biraz ilerde, küçük değişikiilde hir kere daha tekrarlanir.:

Ovalardıik:i kardeşlerini de, Dağlardaki kardeşlerini de al; Birlikte atana götür!. (3)

2 Nun tritt er In die_. Ehne silheprangend ... Und die· Flüsse von der Ehne Und die Baeche von den "Bergen Janchzen ihm und rufen: .Bruder! Bruder, nimm die Brüder mit, Mit zu deinem alten Vater, Zn dem ew'gen Ozean, Der mit ausgespannten Annen Unser wartet, . . ·

3 Nimnı die Brüder von der Ehne, Nimnı die Brüder von den Bergen Mit, zu deinem Vater mit!

GOETHE VE İSLAM

Goethe'nin ;Muhammed Övgüsü, şu heyitle:tle sona erer:

Böylece taşıyor kardeşlerini, Hazinelerini, · evlatla:i:ını, Gönlü sevgi ile tutuşmuş olarak Bekleyen Yaratıcıya. (4)

195

En çok bu heyitlerde, Goethe'nin, bütün şarkıda nasıl aynı zamanda kendisini kastdettiği, görülüyor. Şarkıda olduğu gibi, o da, görevini, şairlik mesleğini, kendi kardeşleri için çalıştığı gibi insanlar için çalışmak, onları peşine takmak, birlikte daha yüksek hayat seviyesine ulaşmak olarak an· lıyordu. Kısası, şairliği ona, dini bir görev olarak görünüyordu. Gerçekten de Goethe, bilahare pek çok insaİI. için manevflider ve bir nevi nehl olınuştur.

· Gene bu anlamda, trajedi parçasında, Hz. Muhammedin şahsiyeti de, ge­nellikle genç Goethe'ıiin hususiyetlerini taşır. O zamanlar Goethe, bir seri dramatik pİanlarla uğraşıyordu; niyeti, tarihi ve mitolojik şahsiyetleri işle­yerek, gençliğinde bizzat kendi şahsında hissettiği hususiyeıleri semholleştir­mekti. Kendisinde ilahi birşey olarak gördüğü yaratıcılık kahiliyetinin gücüne o, aynı zamanda_hir görevlendirilme ve Allalım emirlerine elçilik olara~.ha­kıyordu.

Muhamriıe.d-Trajedisinin parçalarmda, Goethe'nin İslamİn. esaslarmdan bilhassa birine nasıl özel bir alaka gösterdiğinin görüldüğünü söylemiştim. Bu münasehetle, Allalım Birliği öğretisi, tekrar ortaya çıkıyor. Bu öğreti, övgüde, bilhassa. Hz. Muhammedin, apaydınlık yıldızlı göğün altında, yal­nızbaşına söylediği şarkıda, en güçlü ifadesini bulur:

Bu ruhun duygularını size anlatamam. Duyguları bütünüyle size duyuramam.

Yakarışiara kulak verecek kimdir? Yalvaran gözlere cevap verecek yok mudur?

İşte pırıl pırıl yükseliyor, Jüpiter, sevimli jııdız; Rabhim sen olınalısın! Tanrım! Bana lütufla işaret ediyor!

Kal!. Kal! Sönüyor musun? Fakat, SÖJ:!.Üp gideııi nasıl severim?

4 Und so traegt er seine Brüder, Seine Schaetze, seine Kinder, Dem erwartenden Erzeuger Freudebrausend an das Herz.

196 BEYZA MAKSUDOGLU

O, kı.rtlu ay! Yıldızların kı.lavuzu,

Rabhim sen olınalısın, Tanrım! Yolları sen aydınlatırsın.

Bırakma, koma beni karanlıkta Şaşkın kalabalıklarla.

Güneş; sana yananın gönlü yanı.ktır .. Rabhim sen olınalısın, Tannın sensin! Ey herşeyi gören, beni

doğrult .

. Sen de mi hatıyorsun, sen de mi ey ihtişamlı ? Karanlıklara gömülınekteyim artık.

Göster· ey Sevgili, göster kuluna kendini! Rabhim Sensin, Tanrım! Herşeyi gözeten Sen,

Güneşi, ayı ve yıldızları Yeri, göğii ve beni yaratan Sen. (5)

Burada da islami tasa:vvurların yanında, Goethe'nin tahiatçılığı tekrar kendini göste~iyor. Fakat öneıuli olan, şairin, kalıramaruru, tabiattak-i gö­rünüşlerin ilahi, hatta bazan ilah sanılabilecek çeşitliliğine haktırarak, on· lardan Bir Tek Yüce Allahın temaşasına yükseltmesidir. "Şiir ve Halcikat"de, Mulıammed-Trajedisinden sözederken, kasideyi bizzat kendisi şöyle açık·

5 Teilen kann i ch euch · nicht dieser Seele Gefühl.

Fühlen kann ic~ euch clcht alien ganzes Gefühl. Wer, wer wendet dem Flehen sein Ohr?

Dem bittenden Auge den Bii ek? Sieh, er hlinket herauf, Gad der freundliche Stern. Sei mein Herr du! Mein Gott. Gnaedig winkt er mir zu!

Bleih! Bleih! ·wendst du dein Auge weg? Wie? Lieht'ich ihn, der sich verhirgt?

Sei gesegnet, o Mond! Führer du des Gestirns, Sei mein Herr du, mein Gott! Du helenchtest den Weg.

Lass! lass nicht in der Finsternis Mich! irren mit irrendem Volk.

Sonn'.dir glüheiıden weiht sich das mühende Herz. Sei mein Herr, du mein Gott! Leit', .allsehende, mich.

Steigst au ch du hinah, herrliche? Tief hüllet mich Finsternis ein.

Hehe, llehendes Herz, dem Erschaffenden dich! Sei mein Herr du, mein Gott! Du a1lli ehender, du,

Der die Sonne, den Mond und die Stern' Schuf, Erde und Himınel und mich. ·

GOETHE VE İSWI 197

lıyor: "Parça, Muhammedin apaydınhk bir gecede, yıldızların altmda söyle­meye başladığı bir kaside ile başlıyordu. Önce o, yıldızlaniı. hepsine, çok sayıda tanrılar olarak tapar; sonra sevimli Jüpiter yıldızı doğar, o zaman buna, yıldızların kıralı diye, daha büyük saygılar sunar. Çok geçmez, ay doğar ve abidin gözünü ve gönlünü doldurur, daha sonra ise, doğan güneşle birlikte fevkalade heyecanlanarak coşar ve . övgülerine yeni baştan başlar. Fakat bu değişmeler sevindirici olduğu kadar da, huzursuzluk vericidir, gönül her her defasında, ibadetini tekrarlamak ve arttirmak zorunluluğunu duyar; böylece, Allaha, bir ve ezeli olana, bütün bu sınırlı güzelliklerin varlıklarını borçlu olduklan sınırsız varlığa yükselir. Bu kasideyi aşkla yazmıştmı; kay­boldu, fakat bir koro için herhalde tekrar hazırlatılabilir ve müzisyene de, ifadenin çeşitliliği yönünden, tavsiye edilebilir. Fakat o zaman da niyet edil­diği gibi, bir kervan kılavuzunu, ailesi ve kahilesiyle birlikte düşünmek ge­rekir, bu yolla, seslerin değişkeııliği ve koronun güçlülüğü temin edilmiş olur."

Kervan'ı, yani Arap bedevi hayatını ima eden son cümle, Goethe'nin Muhammed-Trajedisi dolayısiyle, İslam Dünyasının ne· derece derinliklerine dalınış olduğunu gösteriyor. Bu projenin, şairin müsveddeyi uzun zamandır kaybetmiş olduğu bir zamanda hatırlamşı da şaşılacak derecede teksifi ve teferruatlıdır. (Müsvedde ancak şairin ölümünden sonra tekrar ortaya çık­mıştır.) Goethe bunları "Şiir ve Hakikat"inde yazarken, aradan .kırk yıllık bir zaman geçmiş bulunuyordu -Muhammed Trajedisinin izahı şu cümleyle biter: "Hala belli bölümlerde aniatılmak istenileni hatİrlıyorum, fakat hun­lan burada anlatmak, konuyu fazla uzatmama sebep olur."

Allahın Birliği, hirtekliği esasına şair, daima en büyük değeri vermiştir; biz de onun İslam ile münasehetinden bahsederken, islama sempatisinin da­yanağı olan ·bu Birlik öğretisini, başlıca dayanak noktası kabul edeceğiz. -"Şiir ve Hakikat"de hahsedilınemekle beraber- Goethe, biraz evvel an· dığımız yıldızlar kasidesini, doğrudan doğruya Kuranın bir suresinden ilham alarak yazmıştır, İslamın Kutlu Kirtahma bu derece bağlanışı çok mana· lıdır. Kasidesine örnek aldığı, Kuranın 6. suresinin ilgili kısımlan, Goethe'· nin, 1772 de yazıp hitirdiğini zikrettiğimiz, Kuran notlannın arasmda bu­lunmaktadır. Bunlar, bizzat kendisinin -Maracci'nin latincesin,den- yaptığı

tercümeyle şöyledir: "İbrahim, babası Azer'e dedi ki: İlahiarın yerine puta mı tapıyorsun? Fakat hen senin ve kavminin ap aşikar olan sapıklığını far­kediyorum. -Biz İhrahime göğün ve yerin mülkünü gösterdik, imanı kuvvet· lensin diye; gece olup da karanlık bastığında büyük bir yıldız gördü ve dedi ki: Bu benim Rabbim; fakat yıldız sönüp gidince bağırdı: sönüp. gidenleri

...

198 BEYZA ruL~KSUDOGLU

sev-mem!. Sonra ayın doğduğunu gördü, dedi ki: Bu benim Rabbim! O da hatıp gidince dedi ki: Eğer Rahhiıi:ı. beni doğrultmazsa, bu toplulu~a·hirlikte sapıtacağım. Fakat güneş doğar doğmaz dedi ki: .bu benim Rabbim, bu daha büyük! Fakat o da batınca dedi ki: ey kavmim, hen sizin düştüğünüz sapık­lıktan kurtuldum. Ben göğü ve yeri yaratmış olana yöneldim.".

Araştırmamız, Goethe'nin, kasidesi için, Megerlin'in. ve Maraccius'un tercümelerini karıştudığını göstermektedir. Birisinden yıldızlar ve çoktanrılı düşünce doğuyor, diğerinden de tek tek parlayan _yıldızlar. Bu yolla, Muham­med-Trajedisindeki iliadet kasidesinin, safha safha uzayıp tafsilatlanması

mümkün oluyor. Dikkate değer bir husus da, Goethe'niiı. o zamanlar, kendi şahsi iı:i.ançlaruu İsliimm Kutlu Kitahuıdan nasıl çıkarahileceğini araştır­masıdıt. Onun din anlayışı, daha o zam.anlar, daha sonra da olduğu gihi, panteist ve politeist tasavvurları ihtiva ediyordu; fakat neticede Allalım Birliği, baş prensip olarak ifade ediliyor.

Muhammed-Trajedisinin parçalarındaki kısa diyalog sahnelerinde, Al­lalıuı Birliği konusunun esas aluıdığını, fakat yine de Tahiatçılık görüşüyle karıştırılmış olduğunu söylemeliyiz. Hz. Muhammed burada, · ''her sakin. kaynakta, sevgisinin sıcaklığı ile ç!çeklenen her ağaçta" ... Allahın kendisine göründüğünü söyler. Peygamber aynı zamanda, halkı içerisinde hükümsüren hatıl inançlarla, bu inaçlaruı sonucu· olarak, birtakım küçük prensler gihi saygı sunulan çok sayıda ·ilahlarla savaşır. Onlarm "senin Allahmuıgerçekten hiç ortağı yok mudur?" sorusuna şöyle cevap veriyordu: "Eğer olsaydı, o da Allah olurdu!"

Özetle-yicek olursak; önce peygamberin şahsiyeti, soııra Allahın: Birliği inancı, gençliğinden, bir . Muhammed Trajedisi tasarladığından itibaren, Goethe'yi İsliima bağladı. Hz. · Muhammedin şahsiyetine gelince, pnım, bilhassa kendi şahsı için önemli saydığı. ':asıfları, Goethe'yi adeta hüyüle­ınişti." Şiir ve Hakikat"inin gençlik eserleriyle ilgili bölümünde, Goethe, -bundan tafsilatiyle bahseder. Bu tafsiliita göre, tasarlanan eser, Muhammedi de, her başkumandan ve ciliangir gihi, iyi amaca ulaşmak için çok defa, çe­şitli kötü araçları kullanmak zorunda kalan bir başkumandan olarak göste­rec~kti. Bunun için konu şöyle işlenir: "dünyevi meşgale çoğalıyor ve geniş-

·liyor, iliilli olan ise, geriliyor ve hulanıyor." Fakat, trajedinin sonu, peygam­beri tekrar en üstün· başanya erişıniş olarak gösterecekti. Bu· sahnede o -Go­ethe'nin bildirdiği gibi- hayran olunmaya değer, yüksek mefkfueye salıip,

öğretisini saflaşfu:mış ve devletini kuvvetlendiriniş olarak ·bu dünyadan .. ayrılmış olacaktı.

ı f

GOETHE VE İSLAM 199

"Şiir ve Hakikat" ten, bundan başka, Goethe'n.in., niçin Hz. Muhammedin şahsiyetinin nienfi görünüşleri karışısında da bu derece hüyüle:i:ı.ıniş olduğunu öğreniyoruz. O zamanlar o, din temsilcisi olarak ortaya çıkan şahısların, hel­li hatalardan kurtulamadıkianna tekrar tekrar şahit olmuştu. Onların, fikir­lerindeki ideali gerçekleştirmede, çeşitli dünyevi araçları kullanmak zorunda kaldıkları nadirattan değildi. Goethe'n.in. bu halleri kendilerinde müşahade ettiği şahıslarm başmda Lavater geliyordu. Bu ı:p.üşahadelerinin neticesi ola­rak, Din Görevlisi Tipinde daima şüpheli bir yan bulunacağı gibi bir kanaat edindi. Şunu daima görüyordu ki, üstün olan, adi olana kolayca feda edili­liyordu. Din temsilcisi, çalışmasında, kendisini, güç hal ile teınizce tuta­hiliyordu; çok defa ise yolları -"Şiir ve Hakikat"deki ifadesiyl~" saadetten çok felakete sürüklüyordu." İşte farkettiği bu genelliği, bu tipi, Goethe,

· şair olarak, Hz. Muhammedin şahsında dramatize etmeye niyetlenınişti.

Diğer taraftan da yine kendi ifadesine göre, Hz. Muhamınedi "asla bir düzen­haz olarak göreıniyordu". Çünkü, ta~ o sıralarda, ancak kısa bir süre önce, şarklı peygamberin hayatını, büyük bir .alakayla okuyup incelemişti. Bu se­beple, trajedi tasarısıııdan vazgeçti; yoksa bu trajedide "dehan:ıı:, karakter ve fikir kuvvetiyle, insanlar üzerinde yapahileceği tesirierin hepsi belirtilıniş olacaktı".

"Dehanııı insanlar üzerinde yapahileceği tesirierin hepsi"- bu sözler, onca çok önemli olan manevi eğiticilik vas:fuım, insanlar üzerinde tesir ya­pabilecek din liaeriiıiıı şahsiyetinin, Goethe"nin tasavvurunda, Hz. Mu­hammedin şahsiyetiyle, ne derece bağlı olduğunu birkere daha gösteriyor." "Şiir ve Hakikat"de, planlanmış olduğu bildirilen M~ammed-Trajedisinden şüphe etmek için yeterli hiçbir sebep yoktur. Goethe'n.in. .Lavater ile, ancak ı 774 de, yani Muhammed-parçaİiı,.rmııı meydana getirdiliş~den bir yıl sonra şahsen tanışmış olduğu itirazı da sağlam bir temele dayaı:i.ill'az. Çünkü Goethe

· Zürih , Papaiı ile, daha ı 773 den evvel, ona "Götz von Berlichingen" isinıli eseriıli gönderdikten sonra; ilgi çekici bir muhah~reye girişmişti. Ayrıca

şairin, en az ı 772 denberi J oh. Georg Schlosser ve Leuchsenring gibi ar~cı · şahıslarla Lavater'i çok ·iyi tanıdığıııda da şüphe yoktur. İşte bilhassa bu gıyahl tanıma, onu, Lavater ile muhahereye götürmüş olmalıdır._ Lavater;e ilgisi de herhalde onu Muhammed konusuna götürmüştür.

Şu halde, "Şiir ve Hakikat" deki haber, anahatlanyla şüphe edilmekten uzaktır .. Bu tasansı hakkıııda Goethe, bir kere Eckermann'a şöyle söyleıniş­ti: "İçinde insan hayatmııım birkaç örneğinin bulunmasını düşünürdüm". (30 Mart ıs3ı) Bu ifade, üzerinde durulınaya değer. O bize, Hz. Muhammedin şair iÇin ne. derece örnek bir anlam taşıdığını gösteriyor.

200 BEYZA MAKSUDOGLU

Apaçık olan cihet de, genç Goethe tarafından tasarlanan eserin, Voltaire'­in Muhammed trajedisinden tamamen ~üshet anlamda, esaslı şekilde ay­rıldığıdır. Uzun yıllar sonra, Goethe'nin "Mahomet" trajedisini tercüme etmiş ve Weimar'da temsil ettirmiş olması, gözden kaçınlmamalıdır ki, hislerinin değişmiş olduğunu ifade etmez. Çünkü o, Voltaire'in, peygamberin şahsi­yetini, polemik yapmak suretiyle bozarak sunuşunu hoşgörmediğinden,, o tercümeyi, büyük hir isteksizlikle yapmıştı. Tercüme, sırf Herzog Cari August'­un, Goethe'nin reddedemiyeceği şahsi arzusu dolayısiyle yapılınıştı.

Şimdi hen,, Goethe'nin kendi dünya görüşü ile İslamıriki arasmda sıkı hir heraberliğin hnlunduğu başka hir alana geçmek istiyorum. Bilindiği gibi Goethe"nin Kaderciliğe kuvvetli hir eğilimi vardı. Bu eğilim onun, İslam Dininin esaslarmdan birine daha bağlanmasını sağlamıştır: asıl İslam öğre­tisi olan Allahın iradesine teslimiyete. Müslüman, kaderinin Allah tarafından önceden tesbit edilıniş olduğuna inanır ve Allahın iradesine karşı gelınemeyi, dindarlığın icabı sayar. Buna henzer kaderci hir inan a Goethe, filozof S i­noza vasıtasıyla varmıştı. Goethe, Muhammed trajedisin:i meydana koyduğu zamandan,heri, Spinoza'nm sadık müridiydi.

Bu Kadercilik (Determinizm) nazariyesiyle ilgili itiraflar, Goethe'nin eserlerinde, hatta şiirlerinde sık sık geçer. Ben sadece "Egmond"u, "Die Natürliche Tochter"i, "Şiir ve Hakikat"i ve "West-östliche Divan"ı hatır­lıyorum. Goethe'nin özellikle, bizzat uğradığı kader sillelerinde, hu inanca

· yöneldiği görülür. Mesela Herzog Cari August öldüğüııde, Goethe Eckermann:a inleyerek ve bütün tesellileri reddederek şöyle söylüyordu: "Allah iyi hnldu­ğunu ya ıyor ve hiz zavallı ölüınlülere, katianmaktan haşk~"· "Goethe, genellikle ölüm vakalarmda, ''İıelli hir takdire" inanıyordu: "Biz, Allahın verdiği ömür kadar yaşıyoruz" (Müller'den Kanzler'e 12 Ağustos 1827). Yine takdire iman açısmdan şair, hir defasmda, Alhrecht Dürer'in hir ifadesi üzerine şunları yazıyordu: "Praedestinatio nedir? Cevap: .Allah bizden daha kudretlidir ve hakimdir; bunun için hizi kendi dilediği şekilde yönetir." (Maximen und Reflexionen). "!talya Seyahati" isimli eserindeki hir

__.:.--

mektuptan alman su cüınlede de hu anlam tesirli hir şekilde belirir: "Hiçkimse, kendisi için yazılmış olanı değiştiremez ve kaderinden kaçmamaz." {Roma, II Agustos 1787)

Artık Goethe'nin, bilhassa son yıllarda, ·İslama meyli içinde, kadere teslimiyetinden menmuniyetle halısedişine geçebiliriz. Buna birkaç örnek

. verelim: Goethe, Devlet Başkanının arzusuyla katıldığı Fransadaki savaş esnasmda {1792) zaman zaman ölüm tehlikesiyle karşılaşıyordu. O durum·

l

GOETHE VE İSLru 201

lardaki da"\'Taii,lşlanna şair, "Campagde in Frankreich" isimli eserinde an· latıyor: "Tehlike büyüdükçe, kör bir taiıssnp beni hükmü altına. alıyordu ve hen, her yönden tehlikeli işleri sürdüren insanlann, ancak bu inançla kendile­·rini cesaretlenmiş ve kuvvetlenmiş hissedehileceklerini anlıyordum. Muham­medin Dini, bunun için en güzel delilleri veriyor."

1820 yılında., Goethe'nin gelini tehlikeli bir hastalığa tutulduğunda, şıı.ir, bir dostuna aynı haleti ruhiye içinde şnnlan yazıyor: "Artık söyleyecek bir­şey kalmadı, yine islama tutunmaya çalışıyorum."

Goethe, 183.1 yılında, çevresinde kolera salgını olduğu zaman da, buna henzer şekilde konuşuyordu. Kendisinden teselli isteyen bir kız arkadaşına. şuıi.lan yazıyor: "Böyle bir durumda kimsenin kimseye faydası dokunamaz; ne yapılınası gerektiğine herkes kendisi karar venııelidir. Herhangibir şekilde cesaret aradığımızda, hepimiz İslamda yaşıyoruz."

Ölümünden dört hafta önce de -kolera tekrar çevresini tehdidettiğinde-82 yaşındaki şair hala şöyle yazıyordu: ''burada, şehirde olsun, köyde olsun, insan tehlikeyi savuşturmayı imkansız telakki etmişse, artık eli kolu bağ· lanmıştır. Bütün tedbirler iflas etmiştir. Dikkat ~dilirse, insanların, kendi­lerini kalıredici korkudan kurtarmak için, şifa verici bir kayıtsızlıkla, İ~lama atıldıklan ve Allahın akıl sır ermez eınirlerine teslim olduklan görülür."

Bu ifadelerden, Goethe'nin, İslam Dininin temel öğretilerinden birini şuurla yaşamış olduğunu ve dostlarıııa bu öğretiyi ima ettiğini anlıyoruz. Bundan başka şair, Kalvinizmdeki ilahl ta.kdire önemverişi de hararetle öv­müştür. Kanzler von Müller ile 1819 yılında. vukuhulan bir konuşmasında Goethe, bu bölgedeki refonııe edilmiş din ile İslam arasındaki yakııılığı şöyle ifade ediyo;du: "Güven ve teslimiyet, her muteher dinin en esaslı temelidir; aklııııızın ve hafsalamızın üstünde olduğundan kavraya.madığıniız, olaylan düzenleyici, yüksek bir iradeye teslimiyet; İslam ve reforme din ençok bu noktada henzeşiyorlar."

Eckermann'la sohbetlerinde, İslamın fevkalade şumüllü ve aydınlatıcı övgüsüyle karşılaşıyoruz. Goethe, çok mühimsediği determinizme, burada tekrar dokunuyor, sonra da, bu yönden de İslamın tercihe şayan olduğunu belirtmek içlıı- tamamen şahsına has bir fikridir- müslümanın diyalektik eğitimine geçiyor. Burada diyor ki: "Siz de yeterli bilgi edinebiimiş olınak için, benim gibi, elli yıldanberi Kilise Tarihine çalışmış olinalısınız. Muhammedin Dininde olanların, eğitinılerine hangi öğreti ile başladıklan hususu çok en­teresandır. Dinde ilk basamak olarak onlar, gençlerini, insanın, herşeyi yö­neten Allah tarafindan önceden tesbit edilmemiş olan hiçbir şeyle karşılaş·

202 BEYZA NL~KSUDOGLU

nuyacağı kanaariyle güçlendirirler; böylece onlar, hayatları boyunca, tak­

viye edilmiş ve huzura kavuşmuş olurlar; artık kendileri için güçlükler or· ta dan kalkmış gibi olur." Goethe devam eder: "Ben hn inancın. doğru veya

yanlış, faydalı veya zararlı yanlarını araştıracak değilinı; fakat, aslında hepi- · mizde bu inançtan biraz vardır; hatta hn inanç bize öğretiimiş olınaksızın.

Bir asker savaşta, üzerinde heninı ismimin yazılı alınadığı kurşun hana isa· hct etmiyecektir, diye düşünür. Ve o, bu güvene sahiholınaksızın, en korkunç tehlikeler içinde, cesaret ve canlılılığını nasıl koruyabilir. Hristiyanlıktaki

"Rabbinizin izni alınadan bir serçe hile damdan düşmez" inancı, aynı kaynak­tan mülhemdir ve zerreyi dahi gözden uzak tutmayan, izni ~e isteği alınadan hiçbir şeyl.n vukua gelemiyeceği bir İnayeti Rahhaniyeyi ifade eder. Müslüman lar Felsefe derslerine de· şu hipotezle haşlarlar: karşıtı bulunmayan hiçbirşey

yoktlır; böyle bir haşlangıçla, gençliğin zekasını, ortaya atılan her iddianın karşı fikrini bulmaya ve ifadelendirmeye çalıştırarak, düşüncede ve sözde, büyük bir değişmenin ve· hareketliliğin doğmasında onlan · görevlendirmiş

olurlar. Fakat şimdi, diye devam ediyor Goethe, or~aya atılan her fikrin karşıtı iddia edildikten sonra, ·bunlardan hangisinin doğru olabileceği şüphesi

doğar. Şüphede ise istikrar yoktur; aksine, şüphe,· eğer mükemmel işliyorsa,

düşünceyi, hakikatin·. ne olduğu, insanın mutlak mutluluğu _ hangiSinde · bu• labileceği gibi araştırmalara ve denemelere sürükler. Görüyorsunuz; diyor Goethe o konuşmada; "bu sistemin hiçbir eksiği yoktur ve biz bütün sistem­

lerimizle ondan daha ileri değiliz; hiçkimse de daha ileri gidemiyecekt.ir ... " Müslümanların bu felsefe sistemi, insanın, fikri olgunluğun hangi hasamağın• da olduğunu öğrenebilmek için, kendisine ve başkalanna tatbik edebileceği mükemmel bir ölçüdür."

İslamın medhüsenası, bu hayret verici dereceye varıyor. Ve bunlar gös­

teriyor ki, 77 yaşındaki Goethe, -artık bu deyreye gelıniş bulunuyoruz-,

İslam Diniİı,e olan hayranlığından hiç birşey kaybetmiş değildir, hilakis hay­

ranlığı artmıştır.

Fakat hen önemli gördüğüm bir hususa daha işaret etmek istiyorum.

Demin, Goethe'yi islama .bağlayan en kuvvetli ve devanilı bağ olarak görünen kade:ı; inancının, esasında, kendisinin çok değer verdiği ve felsefesinde deter· minizmin başyeri işgal ettiği Spinoza'dan geldiği üzerinde konuşuyorduk. (Karş. Spinoza, Etlıik I prop. 29; Schluss des II. Teils von prop. 48 an.) Bu durum, dinlemiş olduğumıız islamı öven sözlerin, Goethe'nin Spinoza ile

pek meşgul bulunduğu günlerden birinde söylenmiş olduğunun tahmin ı.ıdil­

mesine yardım eder. Goethe'nin hatıralaı-ından da, şa.irin, II Nisan 1827 de,

ı 1

GOETHE VE İsLlı! 203.

Spinoza hakkında yazılmış bir kitabı okumuş olduğu aıılaşılıyor; bu kitap, 18. yüzyılın başında, bütün hakları iskat edilen filozofların korunması ve savunm~sı için yazılıııış nadir eserlerdendir: J ohann Christian Edelmann 'ın nadir olduğu kadar da üıılü olan kitabı; "Moses mit dem aufgedeckten An­gesicht". Şüphesiz Spinoza'nın felsefesiyle meşguliyeti, Goethe'yi İsliima kaydırmıştı. Bu iki sistem, Goethe için çok .önemli· olan, kader konusunda hirleştiklerinden, birisiyle meşgul olması diğerini hatırlatıyordu.. (Yine, yukarıda andığımız Eckermann'la sohbetlerden Şubat/Mart 1831).

Goethe'nin İsliima müshet tutumu dolayısiyle, çeşitli _dinleri uzlaştırmayı arzu etmesi ve bunu mümkün görmesine şaşılamaz. Bu arzu ile o, Bizans tarafından 8. yüzyılın başlarında girişilen, üç tektanrılı dini; Y ahudiliği, Hristiyanhğı ve Müslümanhğı birleştirme çabasım -bir s"aniıtsever olarak, Hristiyan resim ve heykel ahidelerinin yokedilmesine hiçbir şekilde razı

olarnamasına rağmen- sempatiyle tetkik ediyordu. (Bu konudan "Kunst und Altertum"un bir ekinde hahsedilir, Kasım 1814)

N apolyan' a karşı yapılan İstikiiii Savaşı sırasındaki canh ·tesirler; Go e the'­nin müslümaıılara itibarının artmasına ve dinlerin yaklaşmasının. imkiinı fikrinin kuvvetlenmesine yardım ediyordu. O sıralarda, müttefik Rus bir­likleri arasında, müslüman askerler ve subaylar da Weimar'a geliyorlardı. Goethe, oıılarla olan karşılaşmalarından, şahsi münasehetler kurarak fayda­laniyordu. Oııların kendisine gösterdikleri "fevkaliide teveccühten", arkadaşı Trehra"ya ·da yazdığı gibi, çok hoşlaiuyordu~ Hediyeler aiımp veriliyordu. Şairin hatıra defterinde, evindeki müslüman misafirlerden sık sık hahsedilir.

Bu şahsi ilgi ve. istiliicılara karşı birlikte savaşan Hristiyan ve Müslüman hirlikl~rinin etkisi, Goethe'iı.in -Leipzig'deki katliamda kazandıkları ortak zaferden sonra- 31 Ekimde, Protestaııların Reform Bayramını kutlamalarını yerinde bulmaması gibi bir sonuç verdi. 1816 da yazılan ve 1817 de kutla­iıacak Reform Bayramıyle ilgili olan, fakat şair tarafından neşredilmeyen bir yazı da hu fikri teyideder. Böyle hususi bir kilise hayramında -:o yazrda Goet­he bu tahiri kullamyor-, temiz bir yüreğin tam bir sevinç duymasına imkan yoktur. Çünkü o, böyle bir münasehetle, bölünme ve uyuşmazlık yüzünden birkaç yüzyılın uğradığı muazzam feİiiketleri hatırlayacak, ·daha kötüsü, böyle bir bayramı kutlarken, . daha 14 gün önce -18 Ekimde Leipzig'deki katliam gününde- ortak zaferi kutladığı .diğer insaıılardaiı ayrılmış olacaktır. Bu ayrılışla da, içten ve kuvvetle kendilerine bağlılık duyulmuş olan hu. in­saıılar incitilecektir. Buna karşılık Goethe'nin teklifi, bütün diııleri ve mez­hepleri birleştirecek olan bir hayramdır: Kendi tahiri ile "Katıksız İnsanlığın

. 204 BEYZA. l\IA.KSUDOGLU

Bayramı'\ Bu bayramda, diye yazıyor Goethe, hiçkimse diğerine, hangi din­dc:ı olduğunu sormayacaktır, ve şöyle devam ediyor: "Hepsi birlikt~ ibadet­haneye koşacaklar ve aynı iliadetic vecde geleceklerdir; hepsi aynı ışığın çev­resinde duracaklar ve birtek ışıkla aydınlanacaklar. Hepsi; ihtişamında, yal­

nız Hristiyanların değil, Yahudilerin, Müslümanların ve Müşriklcrin de payı bulunan o günü anarak manen yükseleceklerdir."

Goethe'nin fikirleri, gerçekleşmeyen bir istek, bir rüya olarak kalıyordu. Onda böyle bir düşüncenin doğmasına, herhalde, Weimar'da katıldığı bir

müslüman ihadetinin, üzerinde hasıl ettiği tesir sebebolınuştur. Bu ~adet, yalııız şairin üzerinde değil, çevrelerindeki pek çok insan üzerinde de büyük bir tesir yapmıştır. Goethe, bu münasebetlc birçok dindar hanımın kütüp­haneden Kuran istediğini. ifade ediyordu ve bu olayla ilgili olarak 1814 Oca· ğında Trebra'ya şöyle yazıyordu: "Kehanetlerden bahsetnıişken şunu belirt· meliyim ki, çağımızda, hiçbir peygamberden beklenmeyen şeyler oluyor. Birkaç yıl önce kim tahmin edebilirdi ki, bizim protestan llsemizin dersha­

nesinde müslümanlar ibadet edecekler ve Kuran sureleri okunacak? Fakat oldu ve biz de Başkurtların ihadetinı:: katıldık, onların Mollasını gördük ve prenslerini tiyatroda ağırladik.".

Goethe, birkaç ay önce,· Weimar askerleri kendisine, İspanyadaki sa· vaştan, elyazması,. Arapça bir Kuran sahifesi getirince de, Kuraula meşgul olınuştu. O, bu sahifeyi, Yena Üniversitesi şarkiyatçısı Lorsbach'a tercüme ettirmişti. Bu sahife, Kuranın son suresi olan 114 . sureydi. Şair, nefis el· yazmasını, istilısah etmeyi denedi. Bu denemelerluden birkaçı bl!-gün eli­mizde bulunmaktadır.

Bundan kısa bir süre sonra, artık tamamen İslam fikir dünyasından ve fikir çevresinden gelen ilhamın eseri olan "West-östliche Divan'?ın ilk man· zumeleri meydana geliyord1,1. Zannederim artık, Goethe'nin, İslaı:ı:i.a gençlik

çağlarındanberi geliştirdiği, müsbet ilgisi olınaksızın böyle bir eserin asla meydana gelemiyeceği, yeterince açıklanmış oldu.

Şarkın din anlayışıyle candan ve yapmacıksız bir ünsiyet, bu alanda serbestçe kalem oynatabilme; bütün bunlar, eğer Divan'ın şairi, derin bir saıniıiı.iyet ve gerekli bilgi ile hareket etmese, nasıl izah edilebilir? _4ncak böyle bir bağlılıktır ki, Goethe'ye, dini konulan işlerken, nükteli bir ÜS·

lupla hareket edebilmesini mümkün kılmıştır. Aynı bağlılık, onun, şiirine,

kendisine örnek edindiği Hafız'da başlıca özellik olarak gördüğü "septik ha­reketliliği" katabilmesini sağlamıştır. Bunun yanında -yine Hafız'da olduğu gibi- hiçbir zaman bir ahenksizliğin bulunmamasını da, Goethe'nin islama

l ı ı

ı L

GOETHE VE İsLlıi 205

verdiği yüksek değer tekeffül etmiştir. Örnek olarak, Goethe'nin, Peygamberi bizzat konuşturduğu şiirlerini veya "Heiliger K_oran", "Des Korans geweiht Vermaechtnis"gihi ibarelerini veya aşağıdakine henzer heyitlerini hatırlayalım:

·Kuran ezeli mi değil mi? Bunu araştırınıyorum , .. Onun Kitapların Kitabı olduğuna Müslümanlık gereği olarak inanıyorum."(6)

"Vest-östliche Divan", şairin, Kuran'la ve Peygamberin şahsiyeriyle daima yenilenen meşg-ı.ı.liyeti sayesinde, kendiliğinden, çok tesirli hale gel­miştir. Çünkü, Goethe'nin şiirlerine ilham veren pek _çok Şark kaynak eser· lerinin yanında, en önde: Kuran, Sünnet, yani peygamberin sözlerinin ağız­dan ağıza gelen nakli ve çeşitli Siyer Kitapları hulunu:yordu; 'Kuranın 2. suresinden bir ayet, aşağıdaki ünlü Divan dörtlüğüııü ilham etıniştir:

Doğu da Allahmdır, Batı da Allahın.

Kuzey ve güney ilieri Huzur içinde, Onun . ellerinde. (7)

Bu şiir, "Buch des Saengars"deki "Talisman" gurubunun girişidir. Bu gurup tan bir başka dörtlük de yine Kurandan, Kuranın I. suresinden ilham almaktadır:

Sapıklık ister ki, beni saptırsm; . Fakat Sen beni çekmeyi bilirsin. İster bir iş yapayım, şiir yazayım ister, Bana doğru yolu Sen göster.(8)

"Buch des .Saengers" den. başka bir h.eyit de Kuranın 16. suresinden ilham almıştır: .

6 O b der Ko ran von Ewigkeit s ei? Danıach frag' ich nicht! ... Dass er das Buch der Bücher sei Glaub' ich aus Mosleminen-Pflicht

· 7 Gottes ist der Orient! Gottes ist der Occident! Nord-und südliches Gelaende Ruht im Frieden seiner Haende.

8 Mich verwirren will das Irren; Doch du weisst mich zu entwirren. Wenn ich handle, wenn ich dichte, Gib du meinem Weg die Richte.

o

o

206 BEYZA l\IAKSUDOGLU

O, sizin için düzenledi yıldızları

Yol göstersin diye, · karada, denizd~;

Böylece yol buldunuz sevince Biteviye bakarak gökyüzüne. (9)

Bütün bu şiirlerde, bazen pek, bazen az aşikar olarak; kaderimizin yö­netiminin, yukarda gördüğümüz üzere, Goethe için çok önemli olan, Allahın iradesine bağlı olduğu konusu işleniyor. "West-öslliche Divan'da bu dini l,>:anaat sık sık ortaya çıkar. Örnek olara]i: "Buch der Sprüche" de bulunan bir şiirin şu heyitlerini verelim:

Evrenin Rabbi düşündü herşeyi. Çiziliniştir kaderin, uy ona, Yola ·girdin, yolculuğu tamamla! (10)

Veya "Buch der Betrachtungen"den ona henzer bir başkası:

Sen yolculuk ediyorsun ya, yolunu bir kader çizmekte. (ll)

Şu halde varlığımızın varını yoğunu, Allahın iradesi tesbit ediyor. Bu husus, Goethe'nin "Buch des Unmuts"da, cihan fatihi Timur'u, alaylı bir öfkeyle haykırttığı heyitte de ifade edilir:

Allah benim solucan olınamı dileseydi; Beni sohican olarak yarattdı! 12

Burada, yine Divan ~iirleri arasında· yeralan ünlü "Orphischen Urworte"-nin de aynı şekilg.e kaderden bahsettiğini hatırlayalım:

Hemen oldun ve geliştikçe geliştin Tevarüs ettiğin kanun uyarınca.

Sen husun kendinden kaçamazsın!(l3)

9 Er hat euch die Gestirne · gesetzt Als Leiter zu Land und See; Darnit ihr euch daran ergetzt. Stets blickend in die Höh.

10 Der Herr der Schöpfung hat alles bedacht. Dein Loos ist gefallen, verfolge die W eise, Der W eg ist begonnen, vollende die Reise.

ll Du reisest, ein Geschick bestimmt den Raum.

12 Haett' Allah mich bestimmt zum Wtİrm, So haett' er mich als Wurm geschaffen;

13 ... Bist alsobald und fort und fort gediehen Nach dem Gesetz,· wonach du angetreten. So musst du sein, dir kannst du nicht entfliehen.

GOETHE VE İSLİllf 207

Fakat aşağıdaki, Hatem ile Stileika arasındaki münaseheti anlatan, ilk bakışta gayrıciddi ibare de, Goethe'nin kader inancı ile münasebeti hakımından çok ciddi bir ard fikir taşır. (Buch Suleika"):

Düşün bir kere, çok öncenin, Peygamber Çağının Süleika'sı nasıldı(l4)

Bu sözler ancak, Goethe için, kadere inanmış bir çiftin tasavvurunun kolay olduğu göz önüne alınırsa, doğru olarak anlaşılacaktır. Bundan "Die Wahlverwandschaften"' (Buch I Kap. 10), ima yoluyla da "Die Mits­chuldigen" (v. 879) ve "Şiir ve Hakikat" de hahsedilir. (15 .. ve sonuncu kitap), "West-östliche Divan'da, Süleika'nın kaderi ile elbette, İslamın Allahın

iradesine teslimiyet inancı kastedilir. Konuya Şa'rk havası verilmiştir.

Goethe'nin, "Allahın ·Rizasına, sadece kadere teslimiyet uygundur", kana_ati, Divan'da da işlenir. "Buch d~r Sprüche"den b!r dörtlük, bu öğreti vasıtasıyle bize, toleransımızı deneme ihtarı yapar:

Herkes kendi işinde}rmiş, saçma Kendi fikrini övüyor! Allaha teslimiyetse İslamiyet,

onda yaşıyor ve ölüyoruz hepinıiz(l5)

Divan'da, Goethe'nin müslümanın Allah anlayışına se:rp.patisi de çeşitli

şekillerde ifade edilir. Onun, Allahın Birliği inancını, Kuranın 2. ·suresine dayanarak övüşünü, aşağıdaki beyitlerde de görüyoruz·[(Süsses Kind, die Perlenreihen), sağlığında neşredilmenıiş şiirlerinden]:

İsa, bütün saflığıyle duyuyor, Kiiinatm Allahı birtek, diyordu; Onu allahlaştıran her kişi En kutlu hislerini yaralıyordu.

Gerçek aydınlanmalı artık Muhammedi.ıı,_ başar~ gibi;

14 Denke nun wie von so langem

Prophezeit Suleika war.

15 Naerrisch, dass jeder in seinem Falle

Seine besandere :r.feinung preist! W enn Islam Go tt ergeben heisst, Im Islam leben und sterben wir aile.

208 BEYZA MAKSUDOGLU

Yalnız bir tek Allah diyerek O, dünyayı fethetti. (16)

Yine Kuranın 2. suresinden ilham alan şu heyitler de, Goethe'nin çok hoşlandığı, Allahın tabiatta tecelli etmiş olduğu ve tabiatın temaşasiyle Onun keşfedilehileceği fikrini ifade eder:

Bir benzetme yapmalı değil miydim Adetim olduğu gibi? Çünkü _4Jlah bize Sivrisinekte misal verdi. (1 7)

Bu dörtlük daha soura şöyle bir değişikliğe uğrar :

Bir benzetme yapmalı değil miydim Adetim old~ğu gibi? Çünkü Allah sevgilinin gözlerinde hana Kendi örneğini verdi. (18) .

"Buch des Saengers'den bir dörtlükte, Allah yine, bir, biricik olarak övül­düğü gibi, kaderi tayin edici olarak da övülür. Fakat daha sonra, Goethe için aynı derecede önemli olan bir başka sıfatu geçil_ir:

O, biricik Adil Adalet diler herkes için. Yüz isminden biri ol o Yücenin! Amin! (19)

16 J esus fühlte rein und dachte Nnr den Einen Gott iİn Stiİlen; W er ihn sellist zuİn Gotte machte Krankte seinen heilgen Willen •.

Und so muss das Rechte scheinen W as au ch Mahomet gelungen; Nnr dnrch den Begriff des Einen Hat er alle W elt hezwringen.

17 Sollt'ich nicht ein Gleicb.ııis hrauchen Wie es mir helient? Da uns Gott Lehens. Gleichnis In der Mücke giht.

18· Sollt'ich nicht ein Gleichnis hrauchen Wie es mir helieht? Da mir Gott in Liehchens Augen Sich im Gleicnis giht.

19 Er, der· einzige Gerechtc Will für jedermann das Rechte. Sei, von seinen hundert Namen, Dieser hQchgelohet! Amen ..

GOETHE VE İSLAM 209

Divanı bilenler, uzun Suleika-Manzumelerinden hirin.in de, Allahın hu yüz ismi iİe bittiğini hatırlayacaklardır:

Ve eğer Allahın yüz ismini anarsam, Herbirinden seni vasfeden bir isim çıkar.(20)

Allahın sayısiz isimleri ve sıfatları oluşu tasavvurunun, Goethe'yi ı:iiçin hu derece cezhettiği, en·iyi onun Eckemaun'la bir konuşmasından anlaşılır; şair burada, tekrar Allahın yüz isminden sözeder. Bu kere de, İslamla kendi dini kanaatieli arasında, bir yakınlık görür . 8 Mart 1831 de, yani ölüniünden bir yıl önce, Goethe Eckermann'a şöyle söylüyordu: "sevgili çocuk, öteye dair ~e biliyoruz ki biz ve bizim sınırlı olan anlayışımız, en yüçe Varlık hak­kında ne söyliyehilir? Bir Türkün yaptığı gibi, Onu yüz ismiyle ansam, yine de çok az birşey söylemiş olurum ve Onun sonsuz vasıflarpıa kıyasla, hiçbirşey söylememiş gibi olurum."

Allahın yüz ismi tasavvurunun Goethe'ye -konuşmanm tamamından da anlaşıldığı gibi- Spinoza'nın, geniş ölçüde benimsediği, Allah anlayışını hatırlattığı düşünülebilir: Bir olan Allahın sayısız sıfatlan ve özellikleri var­dır; insan bunlardan arcak, çok sınırlı bir bilgi ve tasavvur edinebilir. Sıfat­larından veya isimlerinden yalııız birisine dayanan, tek taraflı her mülahaza, Ona asla uymayan bir ~ınırlamayı ifade edecektir; şu Divan heytinde görül­düğü gibi:

Sadece isim hile olsa! Usul usul açan şey. Güzel herşeyi severim Allahtan eser olduğu için. (21)

Eckermenn'la konuşmalarında, Goethe'nin, Dernon tasavvuru hakkında günler süren uzun itiraflarİyle birlikte, Allahın yüz isiniyle ilgili ifadeler de

.yer alır. (Şubat sonu/Mart başı 1831). Bu konuşmalarda, sadece Allahın var­lığından değil,. ''kader fikrinden", mukadderatın ''lıissedilıneksizin işleyen

gücünden", sevinç ve kederimizi tayineden ':ezeli kanundan"da tafsilatiyle

20 Und wenn ich Allahs Namenhundert nenne, Mit jedem klingt ein Name nach für dich.

21 Als wenn das anf Namen ruhtel W as sich schweigend nnr entfaltet. Lieb'ich doch das schöne Gnte Wie es sich ans Gott gestaltet;

210 BEYZA MAKSUDOGLU

halısolunur. Burada, Goethe'nin din anlayışının halıiskonusu edildiği sırada artık yaşlanmış olan şairin, Spinoza ile ilgili önemli itiraflarİndan birinin. de söz konusu edilmiş olması tahiidir. Spinoza'yı hatırlayış, derhal islamı da hatırlatmaktadır. Yaşlı 'Goethe için, İslamın, sevgili filozofunun sistemiyle tam uyuşması dolayısiyle, nekadar olağanüstü bir anlam kazanmış oldu­

ğunu görüyoruz. Fakat şair olarak, İslam Dini alanmda pek tahiilikle hare· ket edebilmesi, sadece hu sebepten olamaz.

Determinizm sisteminden ve İslamın Allah ;ınlayışmdaıi başka -belirt· miş olduğumuz gihi-Goethe, Peygamberin şahsiyetine de hayr~nlık duyuyordu. West-östliche Divan'da hu konuda da yeterli delil bulunmaktadır. Burada, ~nce, Peygamberin şahsiyetine çeşitli tarzlarda ışık tutulduğu "Buç.lı. des Paradieses"i zikretmek uygun olur.

Goethe, "Noten~ und Ahhandlungen zu hesseren Verstandııis des West· östlichen Divan"da (Hz.) Muhammedden bol bol bahseder. ·

Din kurucusu olarak Peygamberin şahsiyeti, onu, gençliğinde olduğu

gibi, tekrar meşgul ediyordu. Benzer, fakat tamamen başka şekilde, Genç Gtıethe, şair olarak,· kendi görevini, peygamberiııkiyle kıyasladığı, ikisine bir gözle baktığı halde~fik:iilere yön veriş, kardeşlerle birlikte yolalış bakımın­

dan- .c.daha sonra hu h enzetineyi dalga. sembolüyle aÇıklamıştır- yaşlılığın

sakin ve dengeli gözlemi sayesinde; şairin tesir tarziyle peygamberinki ara­smdaki farkı seçip gösteriyordu.: "Noteıi. und Ahhandlungen'in, "M~homet" başlıklı bölümünün hemen tamamı, hu konuya ayrılmış!Ir. İslam Dininin kurucusu örneğini, Goethe, herhalde, hu öneınli konu üzerinde esaslı şekilde

durabilmek için seçmiştir. Çünkü Hz. Muhammed, Kuran'ı ortaya koyucu olarak, ancak şaire yakışan bir üsluhu seçnıişti (Gerçekten Kuran, bugün hile, onu, Cehrail vasıtasiyle indirilmiş Allah sözü olarak kutlayaıılarca, şiirin

en yüksek şekli sayılır).

Goethe, ikisi arasındaki sınırı, yine de kesin olarak çizmiyordu. Çünkü

şair ve peygamber, her ikisi de, onun ifadesiyle, ''bir olan Allah tarafından .seçilmiş ve görevlendirilmiş "kişilerdi. Fakat şair, her şeyden önce bir sanat· kardır ve her sanatta olduğu gibi, önce "zevke hitahetmek" ister. Sonra onun çalışması, gaye hakımından hürdür; o, düşüncede ve sunuşta "fevkalade ol-

. ma" çahasıııdadır, Bu:na karşılık peygamber, ''belli ve tek bir gayeye" yö­nelir. O, bir sistem kurmak ve inandırmak çahasmdadır, bunun için en basit araçları kullanır. Bilhassa hu basitlik ve sadelik, in~na:iiları hU:araya topla­yabilmek için gereklidir; çünkü, diyor Goethe; ."halk, karma.şık olam tanır,

öğrenir ama, ona inanıp, onun peşinden gitmez!"

..

'GOETHE VE İSLİ:lll 211

Bu anlamda Goethe, "Mahomet" bölümünde; yine · Kurarn tafsilatlı olarak tamtır, onun mukayese kabul etmez özelliklerine işaret eder; fakat, o hambaşka hedefin tahakkukuna işaret eder~en, kendisine. eksik gibi görünen şeyleri de açıklar.

Goethe'nin şair ile peygamber arasındaki farklarm :üzerinde duruşu,

artık olgunluk çağında, gençliğinden, kendisini insanlığın fikri lideri rolünde hayaledebildiği çağlardakinden ·farklı hfr telakkiye sahip olduğunu ifade et­mez. Hatta Goethe şimdi, şair ve peygamberin çalışma tarzları arasındaki farkı, gençliğinde olduğundan daha açık bir şekilde seziyordu: Peygamber, vasıta· sız olarak öğretir, şair ise vasıtalı olarak, Şair, öğretmek istediğini, manzume ve tasvir kalıhma sokar ve böylece, '.'Şiir ve Hakikat"in 15. Kitabında an­lattığı, gibi, ancak "dolayısiyle faydalı olabilir.". Yaşlı Goethe, şah-liğin en üstün olan görevlerini, açıklamaktari çok gizlerneyi tercih ediyordu. "W est­östliche Divan"m nesir kısmında mütevazi bir köşede, ''Mahomet" hölını:ı_ünü kesinlikle bitiren şu cümle yer alıyor: şjjrde, "insanlığın şifası gizlidir". ("Neure und neuste Reisende" bölümünden.)·

"Mahomet" bölümünden, Goethe'nin, olgunluk çağmda hile hala, İs­

lamın kurucusuna, nasıl eksilmez ve sarsılmaz bir saygı beslediği görülür. İslamın, Goethe'nin benimsediği, ana hatlan da, Divan'ın nesir kısmında iş­lenir. Mesela, Allahın Birliği inanemın değerlendirilişi, burada kuvvetle tekrarlamr. İslamın Çoktanrıcılıkla savaşıınş olınasını, şair burada, onun .en büyük hizmeti olarak anar. "Bir tek Allaha iman, insanı, kendi iç birliğine ve ahengine kavuşturması bakımından, yüceltir. "Bu tesirli cümle, "Mahmud von Gasna" bölümünde, dolayısiyle, Hint. Dininin, oradaki tabiriyle Hint Putçuluğunun, sert bir tenkidinin yapıldığı bölümde yer alır. B~ polemik, Goethe'nin, henüz Hindistan hakkında yeterli bilgiye sahip olınadığını gö-s­teriyor. Bu yüzden Goethe'nin bilhassa din alanında gösterdiği kendine has tolerans, burada tesirsiz kalımştır.

Allahın iradesine teslimiyet inancına da Goethe, tekrar dikkati çeker. Mesela "Künftiger Divan" bölümünde, henüz "tamamlanmamış" bıılduğu bu eserini nasıl genişletmeyi düşündüğünü anlatırken, tasarladığı ve yazmakta olduğu bir dizi manzumeyi şöyle açıklar: Bu manzumeler, "Allahın hikıne­tinden sual olunmaz ve kavranamaz emirlerindeki fevkalade yolgösterişleri ve hikmetleri göstereceklerdir"; onlar, "Asıl islamı, Allahın iradesine, ka­yıtsız şartsız teslimiyeti, hiçkimsenin kendisi için yazılıınş olam, kaderini değiştireıniyeceği inancını öğretecek ve işliyeceklerdir. "Görüyoruz ki Şair, çok önem verdiği "Asıl İslam" konusunda, henüz çok az şey söylediği kanaa­tindedir. Bu alanda ne yapsa, yeter sayınıyacaktı herhalde.

212 BEYZA MAKSUDOGLU

"West~östliche Divan"m yayınlamşmdan bir yıl sonra Goethe, daha sonraki bir baskı için biriktirdiği, yeni, şark karakterli şiirleri hakkında, Zel­ter' e şöyle yazıyordu: "Muhammedin Dini, m.itoloji ve ahlak, şiir için derya; benim. de yıllanmı doldurduğu gibi." Şair devamla, İslam fikir dünyasmda, önemli bulduğu noktalan sayıyor ve yine en başta, "Allalım künhüne vanla-. maz iradesine, kayıtsız şartsız teslimiyeti"amyor. "Noten und Ahhandlungen'in "Künftiger Divan" bölümü, fevkalade bir ifadeyle, temaşarun, tefekkürün, herşeyin, Şarkta olduğunu belirterek, birkere daha bu hususa değiniyor. Bu tefekkür ise, "hüsusi anlamdadır"; çünkü, kişiyi, "dünya hayatmm en garip problemlerinin, direkt ve karşı koyUlamaz bir şekilde ·önümüzde durduğu ve hizi, tesadüfe, mukadderata ve onun nüfus edilemez emirlerine tabi olmaya; kayıtsız ·ş~sız teslimiyeti, en yüksek siyasi-ahlaki-dini kanun olarak tam­maya zorlayan noktalan gözönüne serer.

Son olarak müsadenizle, Divan'm nesir bölümünden, benim anlatmaya çalıştıklanmı toplu bir şekilde özetleyen bir_ cümleyi daha zikredeceğim: yani, Goethe'nin alakasım teksif etmiş olduğu üç ana noktayı. Goethe, htirada, İslam Dini ile ilgili olarak der ki: "Allahm Birliği, Onun iradesine teslimiyet, bir peygamber vasıtasiyle irtihat; bütün huıilar uzaktan veya yakmdan hizhn inancımızla ve düşünce tarzımızia uyuşuyor". (Noten und Ahhandlungen, Kap. "Zweifel".) Dinlediğimiz .bütün bu tezlerle, ortaya dökülen malzeme, Goethe'nin devaınlı olarak; kuvvetle takdirettiği İslam Dinine, itibar sağ­lamak için ne kadar gayret sarfettiğini gösteriyor. Biz artık, başlangıçta

dinlemiş olduğumuz o cüretkar cümle ile ne demek istendiğini daha iyi an­hyacağız: Kitahm yazan, "bizzat bir müslüman olduğu şüphesini reddet­m.iyor".

\

ı.