Antikalarda

DOUKARADENZ

AhmetMicanZehirolustanbul1999

Giriazehiroglu@gmail.comKaradenizingneydousahilleriileilgiliilkyazlkaytlarUrartudnemiilebirlikte balar ve bu dnem, ayn zamanda blge yazl tarihinin de balangc saylr. Blgenintarihncesidnemlerineatfedilenefsanelerdeadndanskaszedilen gizemli Kolhis diyar; antik a tarihilerinin tanklklaryla, efsanelerin tesinde, tarihselbirgereklikolarakdagnmzekadarulamtr.Yazltarihsrecineaitbu belgeler, Dou Karadenizle ilgili gnmze dek ulaan etnik tanmlamalarn ve yerelcorafiterimlerintarihselkklerinedektutmaktadr. Antikada,DouKaradenizsahillerininkltrelyapsntanmlamakiinkullanlan en yaygn ifade Kolhi terimidir. En az bin yllk bir zaman diliminde geerliliini koruyan bu terim, Bizans dnemiyle birlikte, yerini Lazi terimine brakmtr.Her iki terimdetarihselsrecinbykbirksmnda,birerkabileismiolmalarnntesinde, blgeyi bir btn olarak ifade eden tanmlamalar olarak da alglanmlar ve o anlamdadakullanlmlardr.AynfonksiyonuilegnmzedekulaanLazteriminin, nclolan Kolhi terimininyerinialmasveetnikbirterimolmanntesinegeip, blgekltrnifadeedengenelbirtanmlamahalinednmesiyzlerceyllkbir srete gereklemitir. Antik kaynaklarca aktarlan son derece salam tarihsel kaytlarvetanklklar,buterminolojikdnmnetbirekildeortayakoymaktadr. rnein, MS.6. yzylda Dou Karadenizi bizzat gezip, elde ettii bilgileri ve gzlemlerini kaydeden Bizansl tarihi Agathias, bu durumu kesin bir dille ifade etmektedir; Lazikada yerleik olanlar, eskiden Kolhiler olarak bilinirlerdi ve bu Lazlar ile Kolhiler de ayn halktr... (Agathias, II. 18.4) 1 AyndneminbirbakaBizanslyazar,Lydusda;yaknzamanakadar Kolhida olarak bilinen lkenin,kendidneminde Lazika olarakadlandrldnyazar ve Lazlardanbahsederken,kendisideKolhiteriminikullanr.2 Gemii antik dnemlere dek uzanan bu terminolojik dnm sreci, tarihsel belgelerin ve tanklklarn nda deerlendirildiinde, yerli Dou Karadeniz kltrnnzndetamamenkendicorafyasnaait,zgnveotohtonbirkltr olduu ortaya kmaktadr. Kendi yazl gelenei olmayan ve bu nedenle, yazl tarih sreci olduka ge saylabilecek dnemlerde balayan Dou Karadeniz blgesi, tarih ncesine ait tm bilinmeyenleri ve gizemleriyle birlikte, kendi corafyasna zg ortak ayrdecici zelliklerini ve farkllklarn gnmzde de bnyesindebarndrmayadevametmektedir.DouKaradenizkltrnn bilimsel adantahliledilebilmesi,ncelikleblgenintarihselgeliim sreciningnna kartlabilmesiyle mmkndr. Bu srecin aydnlatlmas da arlkl olarak, rivayetlereyadasylenceleredayananvarsaymlarladeil;dorudanblgeye ilikin tanklklar aktaran antik kaynaklar ve yazl belgeler esas alnarak gerekletirilmelidir.1 2

Frendo,J.D.(1975) Bandy,A.C.(1983)

UrartuKitabeleriDouKaradenizdeKolhaisimlibirlkeninvarlndanszedeneneskiyazlbelge, M.764 ylndaUrartukralolan,II.Sardurinindnemineaitbirkitabedir.Bugnk Vanglcivarndakurulanveengldnemindeegemenlikalann,kuzeyde, bugnkKarsveArdahanblgelerinekadarulatrdbilinenUrartukrallnaait bu kitabede, kral II.Sarduri'nin seferleri anlatlrken, kuzeydeki Kulha isimli bir lkeden ve Kulha halkndanda bahsedilir.Urartu dilivetarihiuzmanlar,bahsi geenbulkenin,antikbatkaynaklarndadaismibenzerekildegeen,Dou Karadenizdeki Kolha lkesi olduu konusunda hemfikirdirler.3 Sz konusu kitabede, II.Sarduri tarafndan istil edilen, Kulhallarn ldamua isimli krallk ehrindendeszedilmektedir; ldamua kenti, Kulhai halknn kral olan nn4 krallk ehri.. Tm bu ifadelere ramen, Urartularn Kolha lkesinin tarihsel merkezi olan Phasis nehrine kadar ilerleyebilmi olmalar pek mmkn grnmemektedir. Zira, bu kaytlarda Urartularn Karadenizi grdklerine dair bir belirti yoktur. Karadeniz boyutunda bir denizle ilk kez karlaacak olan Urartularn, bylesine bir olay kaytlarndamutlakabelirtmiolmalargerekirdi.Ayrca,blgedekifeodalyapnn,o dnemde merkezi devlet organizasyonu dzeyine ulap ulamad da olduka phelidir.Zira,uanakadareldeedilebilenarkeolojikbulgularagre,Kolkhada merkezidevletrgtlenmesigelenei,oldukagednemlerde,zellikleranve Grekkltrleriile kurulanilikilersonucuolumayabalamtr.5 Sonrakialaraait tarihselverilerdedegrleceizere,komnalimecetoplumuyapsnnterkedilip, ilk feodal toplum belirtilerinin ortaya kmas bile, zellikle i kesimlerdeki da kabilelerindeoldukagednemlerdegereklemitir. Btn bu bilgiler nda, II.Sardurinin kitabesinde geen ldamua isminin, gerekte, merkezi Kolhann bakentini deil, Kolha kltr iindeki feodal oluumlardanbirinivemuhtemelende,birsnrderebeyliiniifadeediyorolmas, daha gl birihtimaldir.6 Blgede,ilkYunanticaretkolonilerininkurulmasndan ok daha ncesine ait olan bu kitabenin kaytlar, efsanelerin tesinde, Kolha isimli bir lkenin, gerekten de var olduunu gsteren en eski yazl kaytlar gnmze ulatrmtr. Ayn yzylda yaam olduu varsaylan Yunan ozan Eumelosun, gnmze ulaan dizelerinde de Kolhis lkesinden bahsediliyor olmas,eski YunanlarndaKolhalkesininvarlndanhaberdarolduklarnaiaret etmektedir.7

Diakonoff,I.M.veKashkai,S.M.(1981);Melikivili,G.A.(1971) Bukralnismizmlenememitir. 5 Tsetskhladze,G.R.(1994) 6 Kapancyanisimliaratrmacda,ldamuaadylageenyerleimi,bugnkArdanukasabascivarnda konumlandrmaktadr(Melikivili,G.A.1971).ldamuaveArdanuisimleriarasndakimorfolojikyaknlk, butezioldukaglklmaktadr.Zira,GneybatKafkasdillerininsesdeiimkurallarvegramerzellikleri dikkatealndnda,herikiszckde,ortakbirisminikifarkltrevigibigrnmektedir. 7 Tsetskhladze,G.R.veVnukov,S.Y.(1992)3 4

KolhaKrallArkeolojikbulgular,Yunantccarlarn,yerlihalklaalveriyapmakiinoluturduklar geicikkpazaryerleridnda,blgedekalcticaretkolonilerikurmalarnnok dahagednemlerdegerekletiinigstermektedir.Gebronzandansonraki zamanlarda da uzunca bir sre, corafi izolasyon nedeniyle, nispeten dier kltrlerdenkopukbirtarihsreciyaayanKolhakltr,oldukagesaylabilecek dnemlerdedaalmayabalamtr. Pers imparatoru II.Kuru'un M.546 ylnda gerekletirdii Lidya seferinden bahsedenveodnemlerdeyaayankrallarnsahipolduklarzenginlikleredeinen Plinius, bu zengin krallar arasnda Kolha lkesinin Saulak isimli kralna da yer vermitir; Aietesin soyundan gelen Kolkhis kral Saulakes, Suani blgesinde ve dier blgelerde sahip olduu el dememi geni arazilerde, byk miktarlarda altn ve gm madeni elde etmiti. Onun krall ayrca Altn post nedeniyle de mehurdu. (Naturalis Historia XXXIII. xv) 8 Plinusunaktardbubilgi;Saulakisimlikraln,muhtemelenKurudnemindeyada dahancekialardaKolhalkesindehkmsrdizleniminivermektedir.Kolha sikkeleri konusunda nemli bir uzman olan G.F.Dundua da, Karadenizin kuzey sahillerinde bulunanKolhamenelisikkelerarasnda,zerindeksmenokunabilen Kral Sau eklinde bir ibare ieren sikke rneinin, kral Saulak dnemine ait olabileceiniifadeetmektedir.9 Arkeolojik bulgular da, Kolha lkesinde merkezi bir devlet rgtlenmesinin, bu yzylnikinciyarsndaortayakmolabileceinigstermektedir.Muhtemelen,bu yllardaglbirkrallkatsaltndabirleenKolhaderebeylikleri,doukomular olanglran Hahameni imparatorluununsnrlardnda,bamszbirdevlet olarakvarlklarndevamettirmiler,amaaynzamandaranllarlayaknittifakilikileri iindeolmulardr.10AyndnemetarihleneneskibirKolhasikkesinde,yerdeuzanm veazakbirekildebanarkayadnmolanbirarslantasviredilmitir. 11 Pers egemenlii dnemindeki Milet sikkeleri ile benzerlik gsteren bu rnekler, Kolha lkesinino yllardaki ekonomikve siyasietkinliiylebirlikte, aynzamandakarlkl kltreletkileimlerinideyanstmaktadr.12 Dou Karadeniz sahillerinde ilk Yunan ticaret kolonilerinin kurulmas da yine ayn dnemerastlamaktadr.BlgedekiennemliikiYunanticaretkolonisi,Trapezusve Dioskuria, farkl yazl kaynaklarda gemileri daha eskilere dayandrlsa da, gerekte bu yzylda kurulmulardr. Dioskuria kenti civarnda, bugnk Krasny Mayakyaknlarndayaplankazlardaeldeedilen,Yunanyerleiminedaireneski arkeolojikbulgularbuyzylnortalarnaaittir.13

Rackham,E.(1952) Golenko,KV.(1972);Braund,D.(1994) 10 Tsetskhladze,G.R.(1993) 11 Head,B.V.(1911) 12 Tsetskhladze,G.R.(1994) 13 A.g.e.8 9

M.500lercivarnatarihlendirilenbirKolhasikkesi14

M.500lyllarnsonunadoruyazldtahminedilen15,HekataeusunPeriegeseis isimli corafya eserinde de, Kolha lkesinden ve Kolhallardan bahsedildii bilinmektedir. Ancak, bu eserin gnmze ulaabilen paralarnda, Dou Karadenizsahillerinde,oyllardavarolduubilinenTrapezoskolonisidnda,daha doudaherhangibirYunankoloniyerleimindenbahsedilmemektedir.16 M.481 ylnda Yunanistan seferine kan Pers kral Hayarann mttefiklerini sralayan Herodot,buseferekatlan bir Kolha birliindendeszeder.Onagre Kolhallarda,aatanyaplmmiferleri,hamderidenyaplmkkkalkanlar, ksamzraklarveerikllarilebuseferekatlankavimlerarasndayeralmlardr.17

M.500lerdeMiletosluHekateusuntemsildnyatasviri.

1415

Lang,D.M.(1955) Koshelenko,G.A.veKuznetsov,V.D.(1996)

Wiesner,A.(1994)

1617

kmen,M.(1991)

M.440lyllardayazldtahminedilen,nlvebirokadardatartmaleserinde Herodot, verdii nemli bilgilerin yannda, elikili yorumlar ve hatal bilgileri ile tarihilerin iini olduka zorlatrmtr.18 Bizzat grmedii halde, Kolha lkesi ve KolhallarnkkeniileilgiliyorumlardayapanHerodot,kitabnnbazblmlerinde, muhtemelen isim benzerliinedeniyle, onlarAfrikalbazkabilelerlekartrmtr.19 Herodotun Kolha lkesi ile ilgili aktard rivayetlerden sadece bir ksm, dorulanabilir niteliktedir. Kolha lkesindeki keten dokumaclndan sz eden Herodot, Pers imparatorluu snrlar dnda olmalarna ramen, onlarn da be ylda bir, imparatora armaan olarak 100 gen kz ve 100 gen erkek gnderdiklerinibildirmektedir.20

HippokratnPhasisNotlarHerodotunadaolanHippokratise,onunaksine,Phasisblgesiyleilgiliolarak; duyumlarn ve tahminlerini deil, dorudan kendi gzlemlerini aktarmtr. Phasis blgesinin olduka geree yakn corafi bir tasvirinin yapld bu almada, blge insanlar ile ilgili gzlemler ve tasvir edilen ortam, muhtemelen yazarn, blgede stma gibi olduka ciddi bir salgn hastaln koullarna ve belirtilerine ahitolduugstermektedir21; ... Phasisin yerlilerine gelince; onlarn memleketleri; scak, rutubetli, bataklk ve ormanlktr. Her mevsim iddetli yamurlar olur. Blge sakinlerinin yaamlar, bataklklarn arasnda geer, nk onlarn evleri, sularn zerinde, aatan ve kamlardan ina edilmitir. ehre ya da pazara nadiren yryerek giderler, ama daha ok tek para aatan yaplm kanolaryla, nehirde yukar aa seyahat ederler. Zira nehirde pek ok kanal vardr. Onlar, gnein altnda rm olan yamur suyu birikintilerinin, scak ve durgun olan sularn ierler. Phasis, tm nehirlerin en durgunudur ve sakince akar. Burada yetien tm meyvalar zararldr. Zira, ar miktarda su ve tm lkeye yaylm bu sulardan kaynaklanan youn buhar yznden gsz kalan ve gelimeyen filizler, yine ayn nedenlerle, tam olarak olgunlaamazlar. Bu sebeplerden dolay Phasisliler, geni bedenleri ve tombul yaplar ile dier tm insanlardan farkl bir grne sahiptirler, yleki, imanlktan eklemleri ve damarlar bile grlmez. Renkleri, sarlk hastalna yakalanmasna soluk benizlidir. Temiz olmayan sisli ve rutubetli bir atmosferi soluduklar iin bu insanlarn tamam olduka kaba seslidir, ayrca onlar doal olarak bu ar bedenlerini yormamak iin olduka uyuuk davranrlar. Mevsimler arasnda scaklk asndan ok az farkllklar vardr. Rzgarlar genellikle gneyden eser ve bu lkeye has zelikler gsterir. Bu rzgarlar, baz zamanlar kuvvetli eserler, olduka sert ve iddetlidirler, onlar buna Rzgar senkronu derler. Kuzey rzgar ise onlara zor ular ve estii zaman da olduka zayf ve yumuaktr... (Hippokrates; Havalar, Sular ve Yerler Hakknda, 15 )22 HippokratnbugzlemleriniPhasisnehrininhangikesimindeyaptbilinmemekle beraber, elde edilen arkeolojik bulgular, M.5. yzyln son eyreinde, Kolha kltrnn yksek bir retim seviyesine ulatn ve merkezi feodalizmin dierA.g.e.;Marincola,J.(1994) Aithiopia(Aietia?);Benzerisimlendirmekarklklarnasonrakialardadarastlanmaktadr.AfrikakaynaklLibyan KolkhianveAethiopiaterimleridebukarklklailikiligibigrnmektedirler. 20 kmen,M.(1991) 21 Braund,D.(1994)18 19 22

Jones,W.H.S.(1923)

uygarlklarla karlatrlabilecek dzeyde gelimi olduunu gstermektedir. Nispetenizolebiryaamsrmeyedevamedendalkabilelelerdenfarklolarak, merkeziKolhannovakltr;YunanvePerskltrleriyleglbiretkileimiinde gelierek,yabancPaganistgelerileyerliGnetanrveAnatanrakltlerinin farklsentezleriniortayakarmtr.Bunedenledirki,ithalgnetanrlarHeliosve Apollon ile birlikte Artemis ve Athena tanralar, olduka ge dnemlere kadar, bu topraklarda en az kendi anavatanlarnda olduu kadar kadar itibar grmlerdir.KuzeydeAzakdenizinindoukysnda,Kubannehrihavzasndabir hykmezardabulunanveyineaynyllaratarihlendirilengmbirkabnzerinde Ben Phasisde bulunan tanr Apollonun kuluyum yazsokunmaktadr.Geyikbalarylave ylanmotifleriilesslenmiolanbueserinKolhalbirsanatkrnrnolduutahmin edilmektedir.23 GneTanrveAnaTanrageleneinineskiKolhakltrndeki yerivenemihenztmderinliiileaakartlamamolsada;zellikleYunan mitolojisinde,eskiKolhakrallarnn,gnetanrsnnsoyundangeldiklerineinanlmas veblgeyireferansalanAmazonsylenceleri,antikKolhamitolojisinedairnemli ipulariermektedir. AyndnemeaitKolhayapmanakmlekrnlerininmiktarveyaygnlda, blgeki ekonomik yapnn st dzeyde geliimini gstermektedir.24 Kolha yapm anak mleklere, nemli bir ihra rn olarak, lke dndaki topraklarda da rastlamakmmkndr.KaradenizinkuzeykylarndaDonnehrihavzasndayaplan arkeolojik kazlarda, bu dnemlere ait Kolha yapm anak mlek rneklerine rastlanmtr.25

BirKolhasikkesi26

Ekonomik ve kltrel geliimin doal sonucu olarak gelien lkeler aras ticaret, kltrlerarasetkileimedezeminhazrlamtr.Doudarankltrile,Karadeniz sahillerinde Yunan ticaret kolonileri ile kurulan ilikiler, Kolha kltrnn geliim srecinde nemli etkiler yaratmtr. Bugnk Kobuleti kasabas civarnda, ayn yzyla ait bir Kolha mezarlnda yaplan arkeolojik incelemede, o dnemde blgenin kltr dokusunda meydana gelen deiikliklere ilikin ipular elde edilmeye allmtr. Buna gre 167 mezarn 42 tanesinde, cenaze gnein doduu istikamete doru gmlmtr. 19 mezarda toplam 49 tane sikke bulunmuolup,Sinopekaynaklbirsikkednda,dierlerinintamamKolhasikkesidir. Sadece6mezardaanakmlekkalntlarbulunmuturvebunlarEgekaynakldr. Yinesadece2mezardasilaharagereleribulunmutur;bunlardanbirindebirokTsetskhladze,G.R.(1994) Tsetskhladze,G.R.veVnukov,S.Y(1992) 25 Brashinskii,I.B.(1980) 26 Lang,D.M.(1955)23 24

ucu,dierindeisetanedemirmzrakvealttanebronzokucunarastlanmtr.Bu yllarda, yerli Kolhal asilzadelere ait mezarlarda, kendi yaz dilleri olmamasna ramenGrekharfleriilelenkiininismininkaznmolmasbukltreletkileiminilk belirtileridir.rnein, Kolhann kuzeydouksmnda, Sairkecivarndabulunanve yineaynyzyldayaamKolhalsavalaraaitolduusanlanmezarlardanbirinin zerinde,lensavannismi,GrekharfleriileMetosolarakyazlmtr.27

BirKolkhasikkesi28

YinebudnemeaitoksaydaKolhasikkesirnekleriningnmzekadarulam olmas,lkedemerkezibirkrallnhkmsrmeyedevamettiinigstermektedir. Aynyzylnsonunda,Babilblgesindekibirsavatanlkelerinednmekteolanbir Yunan ordusuylabirliktebugnk Trabzonblgesinde yaklakbir aykonaklayan KsenofondabunudorulamaktaveosralarPhasisblgesinde Aietes soyundan gelen bir kraln hkm srdn bildirmektedir. Gl ve bamsz bir merkezi ynetime sahip olduu anlalan Kolhann ayn zamanda da zengin bir lke olduu, yine Ksenofonun notlarndan anlalmaktadr. Zira, normalde Trapezus zerindendenizyoluileYunanistanageridnmeyiamalayanYunankomutanlar birsre sonra fikir deitirerek,daha doudaki Kolha kralln istilaetmeyekarar vermiler, ancak askerlerini ikna edemediklerinden dolay bu dncelerini gerekletirememilerdir.29 Onlarn bu niyetlerinin, daha doudaki Kolha krall hakknda,Trabzondaeldeettikleribilgilerdenkaynaklandvebubilgilerinde,bu krallistilaetmeyedeerfinansalverilerierdiiphesizdir.

KsenofonnunTrabzonNotlarKsenofon,Anabasisisimlieserinde,DouseferindendnenbirYunanordusunun, Dou Anadoluyu Gneyden Kuzeye geerek M.400 ylnda30 Karadenize ulamasnveTrapesoz'dakiYunanticaretkolonisininyardmylaYunanistana geri dnmesinianlatr.TariheOnbinlerindnolarakgeenbuseferintmayrntl kaytlar, bu sefere katlan Ksenofon tarafndan tutulmutur. Ksenofonun kendi gzlemlerinedayananbukaytlar,yerlihalkKolhakltrnemensupolan,ancak Kolhakrallnnynetimsnrlardndakalan,bugnkTrabzonblgesinedairenTsetskhladze,G.R.(1994) Lang,D.M.(1955) 29 Gkl,T.(1974) 30 Glombiowski,K.(1994)27 28

eski ve en ayrntl tarihsel verileri ierir. Yazarn blgeye ilikin gzlemlerinin son derece gereki ve tutarl olmas nedeniyle, bu alma, blgeyle ilgili en eski gvenilirantikyazlkaynakniteliinitamaktadr.

M4.yzylKolkhasikkeleri31

Ksenofonagre;aylarcasrenyrysonunda,bugnk Bayburtyaknlarnda olduu sanlan Gymnias isimli kente vardklarnda, kendilerine Zigana dalarn aarakKaradenizeulamalarndayardmcolacakbirklavuzteminetmiler,oda onlara, be gn iinde denizi grebilecekleri konusunda sz vermi ve szn tutmutu; ... Beinci gn Thekes isimli daa vardlar. lk askerler dorua varr varmaz byk bir lk ykseldi. Ksenofon ile artlar bunu iitince cephenin de saldrya uradn sandlar. nk kendilerini, yakm olduklar blgenin halk izliyordu. Hatta artlar bir pusuda bunlardan birkan ldrm ve tutsak almlar, yirmi kadar ilenmemi kz derisiyle kapl kalkan ele geirmilerdi. () Ama ok gemeden askerlerin Deniz, deniz diye haykrdklar duyuldu. () Tm askerler dorua varnca, komutanlar gzleri yaararak birbirlerini kucakladlar (Anabasis - 4.7.21-22) 32 Burada szedilen Thekes da,bugnkadyla Madur tepesiolmaldr.Zira, BayburtTrabzon gzerghnda, denizin grlebilecei en uygun mevki Madur tepesidir. Yunan ordusu bu tepeyi getikten sonra, Zigana dalarnn kuzey yamalarndanaa,Trapezos kentinedoruilerlemeyedevametmiolmaldr. lkkarlatklarDouKaradenizliyerliler,yksekkesimlerdeyaayanveKsenofonun Makronadylakaydettiikabiledir; Sorgun aacndan kalkanlarla ve mzraklarla silahlanm olan ve kldan elbiseler giyen Makronlar rmak geitinin br kysnda sava dzeninde beklemekteydiler; birbirlerine cesaret veriyor ve rmaa ta savuruyorlard. Attklari talar Yunanlara erimiyor ve hi bir zarar vermiyordu. O zaman Atinada klelik ettiini syleyen bir asker, Ksenofonun yanna gidip bu halkn dilini bildiini syledi. Sanrm buras benim anavatanm. Bir sakncas yoksa31 32

Golenko,K.V.(1977) Gkl,T.(1974)

onlarla konumak isterim dedi. Ksenofon Hi bir saknca yok. Haydi konu onlarla ve nce kim olduklarn ren dedi. Asker soruyu onlara sordu. Makronlarz diye cevap verdiler. Xenophon imdi de bize kar neden ava dzenine girdiklerini ve neden bize dman olmaya gerek duyduklarn sor dedi. nk lkemizi istila ediyorsunuz diye cevap verdiler... ( Anabasis, 4.8.3-6 )33 Ksenofonun Makron olarak yazd bu isim, daha sonralar yanlolarak YunancaMakroszcnebalanmtr.Oysabunoktadaoknemlibirayrnt gzdenkarlmtr.Zirabukabile,Yunanllarlatercmanaraclylakonumuve Ksenofon onlara kendi isimlerini sorduunda; ald yant Makron olarak kaydetmitir.Yunancabilmeyen buinsanlarn kendilerineYunancaisimverdikleri dnlemeyeceine gre, Makron olarak kaydedilen bu isim, muhtemelen doru olarak anlalamayan orjinal ismin, Yunanca formuna yaktrlm ekli olmaldr.Ksenofonagre;YunanllarMakronlara amalarnnistildeil denize ulamakolduunusylemiler ve onlarngeleneklerinegre mzraklarnkarlkl deitirerek tanrlarntanklnda bar yapmlard.Makronlardakendilerine yol aarak sahileulamalarnayardmetmilerdi.Ancakdahaaadasahileyakn kesimlerdeyaayanyerlihalk,YunanllaraMakronlarkadardostadavranmamt. Ksenofonun Kolhiler olaraktanttbuinsanlar, Yunanllartuzaa drmler veterkettiklerikylerindebolmiktardazehirlibal(delibal)brakarak,Yunanllarn kitlehalinde komayagirmelerine nedenolmulard.Yunanllar,lmclbiretkisi olmayanbubaln etkisindenancak drtgnsonrakurtulupyollarnadevam edebilmilerdi. Daha sonra iki gnlk bir yryle Trapezosa ulaan Yunan ordusunun erzak skntsna dmesi ve bu nedenle yerli halka saldrarak kyleriniyamalamasda,Anabasisteayrntlekildeanlatlmtr; ... Karadeniz kysndaki Trapezos, Sinopenin Kolhilerin lkesindeki kolonisidir. Orada otuz gn kadar Kolhilerin kylerinde kaldlar. Bu kyleri s olarak kullanp Kolhilerin lkesini talan ettiler. Trapesozlular, onlar ehirlerine kabul edip konukseverlik armaan olarak kzler, arpa unu ve arap verdikten sonra ordugahlarna bir pazar kurmulard. Ayrca ou ovada yaayan Kolhilerle onlar lehine grtler ve Kolhiler de Yunanllara konukseverlik teminat olarak kzler verdiler ( Anabasis, 4.8.22-24)34 Tm bu teminatlara ramen, erzak skntlar had safhaya ulaan Yunanllar, bir taraftangeridniingemiteminetmeyealrken,diertaraftandablgeyi talan etmeye devam ediyorlard. Eserinin sonraki blmlerinden birinde, kendi ordusuylailgilizeletirilerdebulunanyazar,rnekolarak,Yunanaskerleritarafndan talanarakldrlenKolhielilerindenvemuhafzlarndanszetmektedir.Buarada, yamaclnyntemizerinekendiaralarndabirtartmayada girimilerdi.Bu tartmadaKsenofon,yamalamafaaliyetlerisrasndadahatedbirlidavranlmas gerektiinisavunuyordu; pazar, ihtiyalarmza yetmiyor ve birka kii dnda yiyecek satn alacak paramz yok. Oysa dman lkede olduumuzdan, yiyecek salamaya tedbirsizce gidersek ok adam kaybetmemizden korkarm. Bence yiyecek aramaya mangalar halinde gitmeli, sa salim geri dnmek istiyorsanz krlarda rastgele dolaacanza, bu aknlarn denetimini bize33 34

A.g.e. A.g.e.

brakmalsnz... ( Anabasis, 5.1.6-7)35 Ksenofonunbudndikkatealmayarakkendibanayerlihalkaaitbirkaleye saldranbirYunankomutan,yanndakiaskerlerinouylabirlikteldrlmvebu arada evre kylerdeki kaynaklar tketen dier Yunanlar da daha yksek kesimlereynelmilerdi; Ayn gn iinde erzak temin edip ordugha dnmek artk imkanszlatndan, Ksenofon birka Trapezoslu klavuz alarak, ordunun yarsyla Drillerin zerine yrd, br yarsn da karargahta brakt, nk kylerinden kovulan Kolhiler biraraya toplanp tepelere yerlemilerdi. Trapezoslular ise, Yunanllar yiyecek salamann kolay olduu yerlere gtrmyor, ama zarar grdkleri Drillerin lkesine, seve seve gtryorlard. Bu halk, dalk ulalmas g bir blgede oturuyordu ve Karadenizin en sava halkyd. ( Anabasis, 5.2.1-2)36 Yunanllarn Dril adylaandklarbukabileveonlarntopraklarnaynelikYunan saldrs,Ksenofontarafndantmayrntlarylauzunuzunanlatlmtr; ... merkezleri olan ve tmnn iinde topland mstahkem bir yer vard. Bu kale olaanst derinlikte bir rmak yata ile evriliydi ve iine girilmesi ok zordu. () i kalenin dndaki her ey Yunanlar tarafndan yamalanp gtrld (...) i kalenin alnmasnn kesinlikle imkansz olduuna karar verildi. Bunun zerine geri ekilme hazrlna baland () geri ekilmeye baladklar zaman, dmanlar i kaleden topluca ktlar; kalkanlarla, mzraklarla, baldr zrhlaryla ve mihferlerle donanmlard. () Yunanlar ne yapacaklarn bilmez durumda dvrlerken () Ksenofon btn evleri atee verdirdi, evler ahap olduundan abucak tututular () Yunanlar kaleden ite byle glkle, kendileriyle dman arasnda yaktklar ate sayesinde ekilebildiler. Her ey; ehir, evler, kuleler yanp kl oldu. Ertesi gn Yunanlar ele geirdikleri erzakla geri ekildiler. Ama Trapezosa inen yol sarp ve dar olduu iin ... ( Anabasis, 5.2.3-28)37 Ksenofonun, Dril adyla szettii kabile; yazarn aktardklarndan anlald kadaryla,Ziganadalarnnbatkesimindekiyksekyamalarnda,bugnkTonya veTorul38kasabalararasndakiblgedeyerleikolmaldr. Daha sonraki blmlerde Trapezos kentinden ayrllarn anlatan Ksenofonun aktardbilgileregre,Kolhakltrnnodnemde,batdaHaritnehrinindenize dkldkesimekadar,tmsahileridinehakimolduuanlalmaktadr; gnlk bir yryten sonra, Kolhilerin lkesinde, deniz kysnda Sinopenin kolonisi olan Yunan ehri Kerasusa varld. Orada gn kaldlar ( Anabasis, 5.3.2) Denizden yol alm olanlar Kerasustan ayn yolla ayrldlar, brleri yollarna karadan devam ettiler. Mossynoiklerin snrna varlnca bu halkla ilikileri olan Trapezoslu Timesitheus, topraklarndan geerken dost mu yoksa dman m kabul edileceklerini sormakA.g.e. A.g.e. 37 A.g.e. 38 Torulismidebykihtimallebukabileninismiyleilikilidir.35 36

iin eli olarak gnderildi ( Anabasis, 5.4.1-2)39

M5.4.yzylcivargmKolhasikkesi. (AncientCoinsandAntiquities,G.Clarc)

PseudoSkylaxnCorafyaNotlarM.335 ylnadoru,PseudoSkylaxtarafndanhazrlananbircorafyakitabnda da, Kolha lkesiileilgili bilgileryeralmaktadr. Bukaytlarda,dahakuzeydekibaz Sarmatia kabilelerinin isimleri sralandktan sonra, Kolha sahilleri hakknda bilgiler verilir.Bunagresahildekuzeydengneyesrasyla,Dioskuria40 kenti,Gyenos41 ve Phasis42 isimliYunankolonikentleriileGyenos,Kherobios,Khorsos,AriosvePhasis isimliakarsularbulunur.Phasisdensonradasrasylagneybatyadoru,Ris,Isisve Latronum isimli akarsular ve Apsaros bulunur. Ardndan da, Byzeri 43 kabilesi ile DaraanonveAriondereleri,Ekehiri44kabilesi,Pordanis45veArabis46dereleri,Limne kentiveOdiniisimliYunankolonikenti veardndanBehiriliman, Behiri kabilesive yineBehiriadylaanlanYunankolonikenti,Makrokefali47kabilesi,Psoronlimanve nihayet,YunankolonikentiTrapezos48yeralr. Skylax, sahil boyunca sralad tm bu yerlerin dnda, Kolha lkesinin i ksmlarnda,Phasisnehrindenyaklak3035kmierideolduunubelirttii,ancak ismini aklamad, yerlilere ait byk bir kentin varln da bildirmektedir. 49 Skylaxnbahsettiibukent,muhtemelenPhasisnehrihavzasnda,bugnkVani mevkiinde kalntlarna ulalan antik Kolha kentidir. Bu blgede yllardr yrtlen kazlarsonucu,Kolhauygarlnaaitbirokbuluntueldeedilmitir.Buyerleimeait kalntlar,yine Sairhe civarndabulunandierbirantikKolha yerleimkalntlaryla birlikte,uanadekulalabilenenbykikiyerleimdenbirinin,vemuhtemelende Kolhabakentininizlerinignmzetamaktadr.KolhallarngnmzeulaabilenA.g.e. BugnkSohumikenti. 41 Muhtemelen,bugnkOamireyaknlarnda. 42 Muhtemelen,bugnkPotiyaknlarnda. 43 FarklkaynaklardaBuzeriyadaBuseriolarakdageer.39 40

44 45 46 47

FarklkaynaklardaEkritiolarakdageer. FarklkaynaklardaByritanisolarakdageenbugnkFurtunaderesi.

FarklkaynaklardaArkhabisolarakdageenbugnkArhavideresi UzunkafallaranlamnagelenMakrokephalitabiri,Makhoroniadylabilinenvebublgeninyksekkesimlerindeyaayan yerlibirkabileyeYunanllarcayaktrlmbirisimolmaldr.Zira,XenophondaaynkabileyiMakronadylakaydetmitir. 48 BugnkTrabzonkenti. 49 Mller,K.(1855)

biryazdilleriolmamasnedeniyle,Kolhalkesininbuenbykkentininisminedair kesinbirkaydaulamak,mmknolmamtr.

Trapezoskentinezgsikkelerdenbirrnek50

Ancak, D.Braunda gre; son dnem kazlarda, bu kentin kalntlar arasnda bulunanbronzbirparazerinde,yeradolarakgeenSouriseklindekibiryaz, corafyac Batlamyusun Kolha haritasnda grlen ve ondan nce de Plinius tarafndan bahsedilen Surium kentinin ismiyle benzemektedir.51 Pliniusun kendi dneminde, Phasis havzasnda ayakta kalabilmi tek Kolha kenti olarak tantt Surium kenti, byk ihtimalle, Skylaxn kaytlarnda da yerlilere ait byk kent tanmlamasyla geen yerleimdir ve Braund tarafndan iaret edildii gibi52 bugnk Vani civarnda bulunan kalntlar da yine ayn kentin harabeleridir. Bu kalntlar arasnda, zellikle Skylaxn yaad dneme ait zengin buluntular elde edilmesi, bu bilgileri dorulamakta; ayn zamanda, yine bu kalntlar arasnda bulunanveKolhalyneticilereaitolduklardnlen53birgrupdamgada,Surium kentinin o dnemde Kolha lkesinin bakenti olabileceini gstermektedir. Bu damgalarn byk olannda Grek harfleri ile Kral Melabe yazmaktadr. Daha kk olan dier damgalarda ise, Khorsip, Orazo ve Ermo.. isimleri okunmaktadr54vebudierleri,kraldansonragelendierKolhalynecilereaitmi gibigrnmektedir.

BirgmKolkhasikkesi,M400325yllarcivar.55

Janssens,E.(1969) Braund,D.(1994) 52 A.g.e. 53 Braund,D.(1994) 54 Tsetskhladze,G.R.(1991) 55 Mildenberg,L.veHurter,S.(1985)50 51

BykskenderDnemiveSonrasByk skenderin, Pers mparatorluunu ele geirerek, Ortadou'da ran egemenliine sonverdiiyllarda,DouKaradenizdevarln devam ettirmekte olanKolhakrall,bugelimelerdenetkilenmemivebamszlnkorumutur.Bu yllara tarihlendirilen ok sayda Kolha sikkesi, lkede merkezi bir siyasi otoritenin varlngstermektedir. Bu dnemde gelien arz talep ilikileri sonucu, Dou Karadenizde d pazarlara ynelik kle ticareti, olduka younlamtr. zellikle, Yunanistanda ve Krm blgesinde elde edilen arkeolojik bulgular, bu ticaretin izlerini gnmze kadar tamaktadr. Bu blgelerde, dneme ait kaytlarda ska rastlanan Kolkh ve Kholkosbenzeriinsanisimlerinin,Kolhakkenlikleleriyadaonlarnsoylarntemsil ettii dnlmektedir.56 Bu dneme tarihlendirilen, Yunanistanda mlek imalatndaaltrlanbirgrupkleninpuantajtablosuda,buyndekirneklerden sadecebirtanesidir.Butabloda,etnikkkenleriyleyadaisimleriyletanmlanankle listesiiinde,Kolkhosibaresinederastlanmaktadr.57 BuyllardaKolhalkesiileilgiliilginbirkaytda,BykskenderinDouseferine katlarak, Anadolu ve Ortadouyu dolaan Aristotelese aittir. Hayvancl konu ald bir yazsnda Aristoteles, Phasis blgesindeki kk cins srlarn, Yunanistandakibyksrlaragreokdahafazlastveriminesahipolduunu belirtmektedir.

Vaniblgesindebulunanaltnbilezikler. M4.yzylnilkyars.58

Bu yllarda Kolhallarn, sadece hayvanclkta deil, dier alanlardaki gelimilik dzeylerideilgiekiciayrntlarlagnmzeulamtr.Ksenofon,Avclkisimlibir almasnda,ketendokumalarylatannanKolhallarn,rettiklerikendiriplerininde,Braund,D.veTsetskhladze,G.R.(1989) Johnston,A.(1985) 58 Tsetskhladze,G.R.(1993)56 57

a yapmnda en makbul malzemelerden biri olduunu vurgulamaktadr. ok eskiye dayanan bir metalrji birikimine de sahip olan Kolhallar, para basm konusundadaoldukayetenekliydiler.Eldeedilenarkeolojikbulgular,onlarnbu potansiyellerini, kendi Kolha sikkelerinin dnda da kullanm olduklarn gstermektedir.

Vaniblgesindebulunanaltnbirkpe. M4.yzylnilkyars.59

Kolhablgesinden,altnlevhazerineilenmi birtanrAhuraMazdasureti.(M.4.yzylortalar)6059 60

A.g.e. Tsetskhladze,G.R.(1993)

Kolhallar,gerekoyllarda;gerekseM.323 ylnda Bykskenderinlmnden61 sonraonunhalefiolanLysimakhusdneminde;kendisikkeleridndabolmiktarda sahteMakedonyasikkesidebasaraklkelerarasdolamasokmulardr.Kolhada baslan bu taklit sikkelerin, Makedonyallarn siyasi itibarlarndan yararlanlarak, KuzeyKafkasyadan,OrtaAvrupayakadarokgenibiralandapiyasayasrlm olduuanlalmaktadr.62 DouKaradenizileilgiligzlemleridolaylolarakgnmzeulamolanlardanbirisi de, M.283 ylnda Msr kral olan Philadelphusun63 Timosthenes isimli donanma komutandr. Pliniusun, Timosthenesi referans olarak gstererek aktard bir rivayetegre;Kolhalkesindekisahilkenti Dioskuria 64,ozamanlarda,farkldiller konuan300ayrkabileninurakyeriydiveburadakitccarlar,ticarifaaliyetlerini yrtebilmek iin kadrolarnda, 130 kiilik bir evirmen kadrosu bulundururlard.65 Gerektende,buyllardakendisikkelerinibasan,bamszbirYunankolonikenti olanDioskuria,blgeticaretininennemlimerkezlerindenbirisidurumundayd.66

Dioskuriakentinezgsikkelerdenbirrnek67

BirsonrakiyzylnbalarndabasldtahminedilenvezerindeKralAkosibaresi bulunanKolhasikkeleri,Kolhakrallnn,buyllardadavarlndevamettirmekte olduunu gstermektedir. Kral Akos sikkelerinin bilinen iki rneinden birisi, merkez Kolhann i ksmlarnda, Tsulukidze civarnda; dieri ise Trabzon yaknlarnda bulunmutur.68 Yine ayn dnemden, M.144 ylna kadar olan gelimeleriyazan,YunantarihisiPolybius,eserininbirblmnde,Yunanistanile Karadeniz lkeleri arasndaki ticari ilikilere dair bilgiler vermektedir. Buna gre, Karadeniz lkeleri, byk ba hayvan ve kle kaynaklar asndan olduka bereketlidir.Aynblgenindieridealrnleri,bal,balmumuvetuzlanmbalk olarak sralanr. Polybiusa gre, Yunanllar da ithal ettikleri bu rnlere karlk, blgeye zeytinya ve arap ihra etmektedirler.69 Bahsedilen tm bu ticari rnler,dierantikakaynaklarndada,DouKaradenizsahillerininnemliihra rnleriolarakgemektedirveszkonusuticaretinarlklolarakgerekletirildii yerde,muhtemelenKolhalkesidir.

Suzanne,B.(1998) Golenko,KV.(1972) 63 Armstrong,M.A.(1996) 64 BugnkSohumi 65 Rackham,H.(1942) 66 Bernhard,M.L.(1976) 67 Lang,D.M.(1955) 68 Braund,D.(1994) 69 Braund,D.veTsetskhladze,G.R.(1989);Paton,W.R.(1922)61 62

KuzeyKafkasyada,Maikopyaknlarndabulunanve M.3.Yzylortalarnatarihlendirilengmbirkap. (DevletArkeolojiMzesi,Moskova)

MithridatEgemenliiDnemiBykskenderdnemiylebirlikte,Anadoludaranegemenliinesonverilmesinin ardndan bir ok yeni siyasi oluum ortaya km, ou ran kkenli eski valiler, kendilerini bulunduklarblgelerinkrallarolarakilanetmilerdi.Bunlardanbiride, Karadeniz Kapadokyas olarak bilinen blgede, Amasya kentini kendilerine ynetimmerkeziolarakseen,ranmeneliMithridathanedandr.70M.114ylnda iktidaragelenVI.MithridatEupatorunsaltanatsrasndaenparlakanyaayan Mithridat Krall71, ayn yllarda, bakentini nce Amasyadan Sinopa tam, sonrakiyllarda,egemenlikalanTrakyaveYunanistanadorugenilediindede,70 71

Walton,F.R.(1957);Walton,F.R.(1967);Paton,W.R.(1926) MithridatKrallna,sonrakidnemlerinHelenisttarihileritarafndan,PontosKrallismiyaktrlmtr.Gerektebu

krallnhkmsrddnemde;nebudevletinkendiyaztlarndayadabastrdrsikkelerde,nedeodnemiyaayan tarihilerinkaytlarnda,bylebirisimlendirmekullanlmamtr.Tarihboyuncahibirdevlettarafndanisimolarak kullanlmamolanPontos;gerektesadeceKaradeniz'ineskiYunanca'dakikarldr.Hernedense(?)oukez Trabzonblgesiyleilikilendirilenvehattazdeletirilen,amagerekteAmasyamerkezliolanbukralln,Trabzonve Kolhablgesindekigeiciegemenliide;M.110M.64yllararasnda,sadece50senesrmtr. Bukonudakidetaylbelgeleriinkaynakkitap:TrkYunanOrtakPalavras:PONTOSA.M.Zehirolu,

EgesahillerindekiBergamakentiniyeniynetimmerkeziolarakbelirlemitir.M.110 ylnadoru,Trapezoskentinininyansra,Kolhalkesinideegemenliialtnaalan Mithridat, bu lkeyi valileri araclyla ynetmeye balamtr. Mithridat egemenliinde Kolha lkesinin durumu ile ilgili bilgiler olduka yetersiz olmakla birlikte, M.83 ylnda, Kolhallarn ayaklanmas ve valinin deitirilmesi talebinde bulunmalar,budnemde,blgeyeilikintarihselkaytlardayeralmaktadr.72 M.65 ylnda Romallara kar yrtt sava kesin olarak kaybeden ve Anadoludaki egemenliinden vazgemek zorunda kalan Mithridat, son are olarak Krm blgesindeki topraklarna giderek, hkmranln orada srdrmeye kararverir.Buyolculuunda,RomadonanmasnnKaradenizdekivarlnedeniyle, kara yolunu tercih eder ve Karadenizin dousundan, Kolha lkesi topraklar zerinden geerek, Krm blgesine ular. Onun bu maceral yolculuu ile ilgili olarakaktarlanrivayetlerde,zellikleKolhannkuzeyindekisahillerdekarlatyerli kabilelereveonlarlaolanilkilerinededeinilir; Mithridatn, kendi lkesini terk edip, Bosphorusa kat dnemde Heniohilerin drt kral vard. Mithridat, onlarn lkesinden herhangi bir engelleme ile karlamadan geebilmi; ancak Zygi kabilesinin topraklarndan geerken, bu memleketin engebeli, sarp arazisi ve sakinlerinin vahilii nedeniyle, yolun byk bir ksmnda ancak denizin kenarndan yryerek ileryebilmi, Akhai topraklarna zorlukla ulaabilmiti. Strabon (11.2.13) 73

RomaEgemenliiDnemiM.64 ylnda, Roma imparatoru Pompeius, Mithridata kar kazand zaferin ardndan, daha nce Mithridatn egemenlii ya da etkisi altnda olan lkelerin ynetimlerini, savata kendisini destekleyen mttefik dostlarna paye olarak datmtr.Bupaylamsrasnda,Kolhalkeside,Aristarkhusadylabilinenyerlibir derebeyininmlkiyetineverilmitir.KendisiniKolhakralolarakilanetmi veadna sikkelerbastrmolmasnaramen,AristarkhusunKolhalkesindemerkezibirotorite kuramadvedorudanRomayabalyerelbirvaliolmanntesinegeemedii dnlmektedir.Bastrmolduusikkelerdenbirininzerindeyeralanonikinciyl ibaresi, onun, M.52 ylnda da saltanatn devam ettirmekte olduunu gstermektedir. 74 En eski alardan beri Kolha kltrnde nemli bir olgu olan Gnetanrkltonunsikkelerindedeizlerinidevamettirmitir.Sonrakiyllarda, Roma imparatorluunda Pompeius ile Sezar arasndaki iktidar mcadelesi, bal devletleridekapsayanbykbirisavaadnmvebudnemdeKolhalkesi de bu gelimelerden etkilenmitir. Latin airi Lucan, Roma i savan konu alan Pharsaliaisimlieserinde,PompeiusunmttefikleriarasndaKolhiveHeniohileride saymaktadr.Yineayndnemde, M.48 ylnadoru,MithridatnoluPharnak, Romadaki i karklklardan yararlanarak Kolha lkesini istila etmi ve ardndan Romallarcayenilgiyeuratlmtr.75

Dundua,G.F.veLordkipanidze,G.A.(1979) Jones,H.L.(1917) 74 Golenko,K.V.(1974) 75 Braund,D.(1994)72 73

RomalmimarVitruvius,M.25ylnadoruyaynlad76onciltliknleserinde,farkl kltrlerin, farkl inaat tekniklerinden ve mimarilerinden bahsederken, Kolhallarn kendilerinezgahapkonutlarnaveyaptekniklerinededeinir; "Karadeniz'deki Kolhi kavmi, bol kereste kaynaklarna sahiptir ve onlarn yap teknikleri de bu kaynaklara bamldr. Onlar, iki aac zeminin zerine paralel bir ekilde yatrrak aralarnda bir aa boyu mesafe brakrlar, sonra da bunlar; zerlerine, u ksmlarndan karlkl iki aa daha koyarak birletirirler. Bu belirlenmi alan iinde kalan yer evin i ksm olur. Bu drt kenardaki duvar ayn ekilde stste aalar koyarak, yukarya doru ykseltilir. Bylece kelerde, her aa bir dierini dey olarak desteklemi olur. Aalarn kalnlklarna bal olarak arta kalan karlkl boluklar, amurla ve kk paralarla kapatlr. atnn yapm iin de ayn yntem uygulanr. Aalarn uzunluklar aamal olarak azaltlarak, keler aras mesafe gitgide darltlr ve bylece piramite benzer bir at formu elde edilir. atnn zerini de dal paralar ile rterler ve zerini balkla svarlar. Bylece onlarn bu drt kenarl atlar, kabaca bir tonoz eklini alm olur. (Vitruvus; De Architectura, II, 1, 4) 77 Vitruviusun eserini yazd bu yllarda Roma imparatorluu, dou eyaletlerinin ynetimiileilgiliyenibazdzenlemeleriyrrlekoymutur.BunagreKaradeniz blgesi Polemon hanedannn ynetimine verilmi ve burada Romaya bal Karadeniz Polemonia Krall kurulmutur. Kolha lkesi, M.8 ylnda kral I.Polemonun lmnden sonra tahta geen kralie Pythodoris tarafndan Polemoniakrallnntopraklarnadahiledilmivebukralieninsaltanatsresince, Polemoniakrallnnegemenliialtndakalmtr.78

StrabonunNotlarannennemlicorafyakitabnyazanAmasyalStrabon,dahasonrayapt baz dzeltme ve eklemelerin dnda, byk ksmn, en ge M.5 ylna doru tamamlad dnlen79 bu eserinde, Dou Karadeniz sahilleri ile ilgili nemli bilgiler vermitir. Strabon, Dou Karadenizden bahsettii blmn ilk ksmnda, Kolhannkuzeyindekisahillerdeyerleikolandenizcikabilelerinyaambiimleriile ilgiliayrntlbilgilerverir; Kafkas dalarnn uzants olan, bu sarp ve dalk sahil kesiminde -kuzeyden gneye- srasyla, Achaei, Zygi ve Heniokhi kabilelerinin topraklar yer alr. Bu insanlar denizde korsanlk yaparak geinirler. Onlarn, Yunanllarca Kamarae olarak isimlendirilen kk ve hafif tekneleri, ortalama yirmibe, en fazla otuz kii kii alabilecek boyutlardadr () Gerektiinde bu tekneleri sratle bir araya toplayarak, korsan filolar olutururlar; ticari gemilere , lkelere ve sahil kentlerine saldrlar dzenlerler, bu ekilde denizdeki hakimiyeti ellerinde tutarlar. Ve hatta onlar bazen Krm sahillerindeki topluluklarla ibirlii yaparak, dns yolunda bu iskelelere ve pazar yerlerine urarlar, elde ettikleri ganimetleri elden kararak, ihtiyalarn temin ederler. Memleketlerine dndklerinde ise, teknelerini sahilde brakmayarak, omuzlarnda karaya karrlar ve onlar ormanlarn arasnda yer alanSlivnik,L.(1997) Granger,F.(1931) 78 Braund,D.(1994) 79 Dilke,O.A.W.(1985)76 77

barnaklarna kadar gtrrler. Yeni bir sefere kacaklarnda da, teknelerini tekrar sahile indirirler. Ve bu sahillerde yerleik kabilelerin tm, her zaman bu tr korsanlklarla geinirler; gece ya da gndz, adam karma amac ile ormanlk sahillerde gizledikleri tekneleriyle pusuya yatarlar ve bu ekilde esir aldklar insanlar iin hemen bir fidye tutar belirleyerek, onlarn yaknlarna haber gnderirler Bu insanlarn yaam biimi byledir. Onlar, asa tayanlar80 olarak adlandrlan kabile eflerine baldrlar, ama "Asa Tayanlarn" lerin kendileri de, bir tirann veya bir kraln tebasdr (Strabon 11.2.12-13) 81 Sahildeki denizci topluluklardan farkl olarak, Kafkas dalarnn Gneybat yamalarndaoturandaltopluluklarda,sahilblgelerindepazaryerleriileticari ilikileriindedir.Straboneserinde,budalkabilelerdendebahseder; Blge halk, ounlukla tuz satn almak iin Dioskuria82 kentinde toplanr. Bu kabilelerin bazlar, yksek da yamalarnda, dar vadilerin arasndaki mekanlarnda yaarlar. ounlukla av hayvanlaryla, yabani mevvelerle ve stle beslenirler. Dalarn doruklar kn geit vermez, ama bu insanlar yaz aylarnda, ilenmemi kz derisinden yaplan ve karda, buzda yryebilmek iin ivilerle donatlan, davul gibi, geni ayakkablar ayaklarna geirerek oralara karlar ve ykleri ile birlikte postlarn zerine oturup kayarak aaya inerler. (Strabon 11.5.6)83 Dou Karadenizde, sarp kayalk sahillerde oturan ve denizcilikle geinen topluluklar84 ile dalk kesimlerde yaayan topluluklarn dnda, retim ilikileri ve yaambiimleriasndannctemelgrubutekileden,merkeziblgelerdeki ovatoplumuda,Strabontarafndanayrcadeerlendirmitir.UzunsredirYunan kltrileyaknilikileriindeolanmerkeziKolhahalk,dierbatlantikyazarlargibi Strabonungzndede,nispetendahauygarbirtoplumgrnmndedir; Bunun dnda, Kolhida lkesinin arta kalan blmnn byk ksm Karadeniz sahili zerinde yer alr ve byk bir nehir olan Phasis bu sahilin orta yerinde denize dklr. Bu nehir kaynan Ermeni lkesinden alr ve komu dalardan kan Glaucus ile Hippus nehirleri ile birleerek denize dklr. () Phasis nehri vastasyla Sarapana kentine kadar ulalabilir. Buras tm kent nfusunu iinde barndrabilecek genilikte surlarla evrilidir ve buradaki insanlar karadan bir yol aracl ile drt gnde Kyrus nehrine ulaabilirler. Phasis nehri zerinde kurulu bulunan ve yine Phasis ismini tayan bir kent Kolhallarn pazar yeridir.Bu kent bir cephesinden bir gl, bir cephesinden nehir ve dier bir cephesinden denizle evrili olarak doal bir korunmaya sahiptir. Oradan insanlar deniz yolu ile iki gnlk bir seyahatla Amisus ve Sinopeye gidebilirler. Zira sahil boyu, nehir azlar sayesinde mutedildir. Bu lke, hem rnleriyle, hem de gemi inasna ynelik her konuda mkemmel dzeydedir; -ballar hari, zira ballar olduka serttir- retilen keresteler nehirlerin zerinde aalara tanr ve halk bata keten olmak zere, kendir, balmumu, ve zift retimi ile urar. ncelerden beri d lkelere keten ihra ettiklerinden, keten kuma imalatnda yaygn bir n kazanmlardr. (Strabon 11.2.17)85"Skeptukhi" Jones,H.L.(1917) 82 BugnkSohumikenti. 83 Jones,H.L.(1917) 84 Eskikaynaklarda,butopluluklarntamam,corafiayrmgzetilmeksizinHeniohiadileanlmaktadr.Heniohitabiri,ortak birsoydanok,ortakbiryaambiiminiifadeediyorgibigrnmektedir. 85 Jones,H.L.(1917)80 81

Phasisnehriboyuncadouyadoruilerleyerek,Kolhalkesinindoukomusuolan beriasnrnakadarulatanlalanStrabon,bugzergahlailgiligzlemlerininyan sra,beriaileKolhaarasndakicorafisnradairbilgilerdeaktarmaktadr; Onlarn lkesine drt ana gei vardr; biri Sarapana zerinden, ki burada dar geitlerin arasnda bir Kolhi kalesi bulunur, bu geitlerin arasnda, nehrin dolambal rotas yznden 120 tane kpr yaplmtr. Bu blgede ar saanak yamurlar zamannda, seller nedeniyle derin yarklar oluur ve nehir iddetli, youn akntyla Kolhidaya iner. () Bu ekilde, Kolhidadan, Iberiaya gei imkanlar, kayalklarla, kalelerle, ve derin vadilerden akan nehirlerle engellenmi durumdadr. (Strabon 11.3.4)86

Heniohi

MS.9 ylnda, bugnk Romanyann sahil kenti Kstenceye srgne gnderilen nl Latin airi Ovidius ; burada yaad dnemde, dostlarna yazd manzum mektuplarKaradenizdenMektuplarisimlieserindetoplamtr. Bunlardanbirinde;MS.14ylndadostuAlbinovanusayazdbirmektubundada, Karadenize dklennl nehirlerisayarken,bunlarnarasnda okbilinenPhasis nehrinin yan sra, yine Kolha lkesinde olduu bilinen Penius nehrini de sayar. Ayrca,yineaynmektubundadahancekiantikyazarlarndabahsettiiDou Karadenizli Heniohia korsanlarndan sz eder. Ovidiusa gre; Heniohia korsan gemileri, gemicilere byk zararlar vermektedirler ve Dou Karadenizli korsanlar yalnzkendiblgelerinideil,BatKaradenizidetehditetmektedirler.87 Ovidiusun mektubundaki bu kk ayrnt, o sralar, tm Karadenizde dehet saan Heniohilerin, geni bir corafyada etkin olduklarn ve ayn zamanda denizar korsanlk yapabilecek dzeyde, kkl bir denizcilik kltrne sahip olduklarngstermektedir.88 Romal tarihi C.Tacitusun kaytlarnda da, Heniohi kabilesinin bu dnemde blgedeki belirgin stnl farkedilmektedir. Tacitus, eserinde, MS.20li yllara dorumeydanagelengelimelerianlatrken,bublgedesadeceHeniohiaisimli bir memleketten sz etmektedir.89 Heniohia, sonraki yllarda da bamszlklarn srdrecek olan gneyli Heniohilerin kralldr. Bugnk Of ile Batum arasndaki sahileridindeegemenolandenizciHeniohilerinbukklkesi,Kolhakrallnn bamszlnkaybetmesindensonrada,blgedekkbirkrallkolarakvarlnA.g.e. Richmond,J.(1995);Drken,.(1999) 88 Buayrnt,aynzamandaHeniohikabilesininkkeniileilgiliyorumlarasndandanemtamaktadr.Zira,yerliisimleri fonetikadanolabildiinceenyaknYunancaszcklereyaktrarakkaydedenantikYunanyazarlar,bukabileninorjinal eklinibilmediimizisminideHeniokhiolarakyazmlardrvebuszckeskiYunancadaArabaclaranlamna gelmektedir.Buisimdenyolakanbazaratrmaclar,yerliisimlerzerindeYunancamerkezlimitolojikveetimolojik yorumlaryapmaalkanlklarolanantikYunanyazarlarnnhatalarn,aynekildedevamettirmilerdir.Oysa,Heniokhiismi altndaifadeedilendenizciKolhakabilelerinin,tarihselyerleimalanlar,kuzeydede,gneydede,sarpkayalklardan oluandarsahileritleridirveoalardaszkonususahillerde,deilatlaraba,tekbanaatkullanmdahimmkn deildir.Tarihselyorumlaryaparken,ilgilialarncorafyavetabiatkoullarnngzardedilmesi,butryorumhatalarn kanlmazklmaktadr. 89 Church,A.J.veBrodribb,W.J.(1942)86 87

devamettirmitir. Pomponius Mela tarafndan MS.44 ylna doru yaynlanan De Chorographia isimlieserde,srasyla;TrabzonunbatsndaBuzeriveBehirikabileleri,dahadouda, Phasisnehrinindenizedkldyerdede,Phrixosun90tapnannveAltnPostun saklandormanlarnbulunduuKolhilerinlkesininolduubelirtilir.Melayagre, blgede Trapezus dnda dier Yunan koloni kentleri; Miletliler tarafndan Phasis nehri aznda kurulmu olan ve nehir ile ayn ad tayan bir kale kent; onun kuzeyinde Yunan tccarlar tarafndan kurulan Kyknus; ve daha kuzeyde de Dioskuriaolaraksralanr.91

NeronDnemiMS.54 ylnda Roma imparatoru olan Neronun saltanatnn ilk yllarn aktaran C.Tacitus, Trabzondan, stratejik adan nemli bir kent olarak szederken daha doudakietnikvesiyasigelimeleredeinmez.mparatorNeron,kendidneminin sonraki yllarnda merkezi ynetimi sertletirerek, yerel ynetimlere ve blgesel krallklarakarbykbirbaskpolitikasnuygulamayakoymutur. Neronnunhkmsrdrdbuyllaramaledilen,Hristiyanmitolojisineaitilginbir ykde,hernekadarbilimselbirdeeriolmasada,ierdiiilginbirayrntyla, kayda deer bir nitelik tar. Asrlar sonra Dorotheus tarafndan aktarlan bu rivayette, oniki havariden biri olan Matthiasn Dou Karadenizde faaliyet gsterdii, Hyssus92 limannda,Phasisdevebublgeniniksmlarnda,oralarda yaayanvahibarbarlaravaazlarverdiiveonlardinedavetettiianlatlmaktadr. Aynrivayetegre,havariMatthiasyinebublgede,Sebastopolis93kentindelm veburadabirGneTapnannyaknlarnagmlmtr.94 Buyk,Ortadou'dahemenherblgeyemahsusbirerrneiolansayszhavari efsanelerindenbirigibigrnmektedir.Havarilerinblgeblgegezdikleribilinsede, dahaoyllarda,bublgeyeulaabilmiolmalarpekmmkngrnmemektedir. Yine de, bu yknn en ilgin yan, Dou Karadenizden Aethiopia adyla bahsedilmi olmasdr. Bu durum, Kolhida adyla bilinen Dou Karadeniz sahillerinin, asrlar boyunca birok antik yazar tarafndan Afrikadaki Aethiopia95 lkesi ile kartrlmasnn en ge rneklerinden biridir. Hibir corafi ya da etnik balantya dayanmayan bu geleneksel karklk, ancak bu topraklarn mitolojik Aiet ismiylezdeletirilmesiyleveAethiopiaismiyleAiet ismi arasndabenzerlik kurulmasylaaklanabilmektedir. MS.64ylndaRomaimparatoruNeron,KaradenizPolemoniaKrallnasonverirve bu kralla bal zerk kent statsnde olan Trabzon kentini dorudan Romaya balamakararalr.Aynyllarda,uzunsredenberibykalkantlarasahneolanYunanmitolojisindePhrixos,AthamasnoluolarakgeervealtnpostlubirkounzerindeuarakKolhalkesine gittiineinanlr. 91 Koshelenko,G.A.veKuznetsov,V.D.(1996);Braund,D.(1994);Mller,K.(1855) 92 BugnkArakliliman 93 BugnkSohumikenti. 94 Jacquer,E.(1911) 95 BugnkEtyopya.90

imparatorluk,ortadoudabykbirYahudiayaklanmasylasarslmaktadr. MS.68ylcivarnda,YahudikralII.Agrippa,tarihiJosephustarafndanaktarlanbir sylevinde, Roma imparatorluunun o gnk siyasi ve etnik sorunlarndan bahsetmektedir. II.Agrippa, sralad sorunlu blgeler ve etnik gruplar listesinde, DouKaradenizdenKolhiveHeniohiadlarndasayarakimparatorlukgenelindeki bykhuzursuzluuvurgulamaktadr.96Tambirkaosortamtablosuizenbutespitler dorudur,ziraimparatorluundrtbirtarafndaisyanlarvekarklklarartmaktadr.

AniketusAyaklanmasMS.69 ylnnsonlarnadoruDouKaradenizdeRomaegemenliinekarkan karkan,Aniketusisimliyerlibirdenizci,birayaklanmabalatrveyerlihalknda desteinialarak,Yunanticaretkolonisininyaad Trapezus kentinesaldrr. Tarihi Tacitusa gre, Aniketus, daha nce yerel Polemonia Krallnn donanma komutanln yapm olan ve blgede Roma egemenliine kar kan etkili bir ahsiyettir. Aniketusun nderlik ettii isyanclar, Trapezus kentini ele geirirek yamalarlar ve limandaki donanmann byk bir ksmn yakarlar. mparator Vespasianus,ayaklanmannderhalbastrlmasnemrederveblgeyebirorduilebir deniz filosu gnderir. Roma ordusunun mdahalesi zerine isyanclar, kamarae adverilenkktekneleriyleTrapezusdanekilirler.Tacitusagreisyancyerlilerin kullandbuiftpruvaltekneler,herikiynehareketedebilecekekildevemetal balantelemanlarkullanlmadan,tamamenahaptanyaplmt.Frtnavebyk dalgalarakarstksmlartamamenkapanabiliyorvebylecedalgalararasnda yuvarlansalar bile batmyorlard. Ancak bu tr kk teknelerle Roma donan masnakarkoyamayacaklarnbilenisyanclarksasrededalrlar.Aniketusve yandalar Kohibus97 nehri aznda sktrlrlar ve burada yaayan Sedohezi kabilesine snrlar. Sedohezi kabilesinin efi nce Romallara Aniketusu teslim etmeyeceinibildirir,ancakdahasonradirenemeyeceinianlayarakAniketusve yandalarnRomallarateslimeder.98Aniketusunbalattisyannblgehalkndan destekbulmuolmas,onunyerlikkenlibirayaklanmalideriolduunadairgl bir iarettir. Bunun tesinde, onun snmak iin setii yer de, tarihsel adan olduka ilgintir. Zira, Aniketusun snd Khobi deresi civar, bir sre sonra, kendileriniantikKolhakrallnnmiraslarolarakilanedecekolan99,Laziisimliyeni birderebeyliindeilkkezortayaktblgeolacaktr.AniketusunRomallarca idam edilmesindenksabirsonra,aynblgeileilgiligzlemleriniaktaranPlinius, burada, daha sonra yeni Kolha krallnn da ilk nvesini oluturacak olan Lazi derebeyliininortayaknatanklkedecektir.

Thackeray,H.S.J.(1927) Muhtemelenismihatalyazlanbunehir,yaygngregrebugnkKhobinehridir.;Mller,K.(1855) 98 Church,A.J.veBrodribb,W.J.(1942) 99 Frendo,J.D.(1975)96 97

PliniusunNotlarMS.77 tarihinde Plinius tarafndan yaynlanan100 Naturalis Historia isimli eser, oldukakarmakolmaklabirlikte,DouKaradeniz sahillerininoyllardakidurumu ile ilgili nemli baz verileri ierir. Plinius, zetle ve sadeletirilmi ekliyle, blgeye ilikin u bilgileri verir; Trabzon yaknndaki dalarn hemen ardnda,101 Armenohalib102 kabilesi,dahatedeiseArmeniatopraklaryeralr.Sahiltarafnda ise,Trabzondanitibaren, Absarro nehriazndaaynismitayankaleye103 kadar olanblgedeSanniveHeniohikabileleriegemendir.104Absarrocivarndakidalarn ardndaiseberiayabaltopraklar105yeralr.SahildeHeniohilerintesindesrasyla Ampreuti ve Lazi kabileleriyerleiktir.Yineaynblgede,Akampsi,sis,Nogrus ve Bathysisimliakarsular,Kolhalkabileler,Matiumkenti,HeraklesnehriveKaradenizin en mehur akarsuyu olan Phasis bulunmaktadr.106 Bu nehrin zerinde 120 tane kprmevcutturveyaklak40milkadarieriyedorugemilerinseyrineelverilidir. Ufakteknelerise,dahaiksmlarakadarilerleyebilirler.Eskidenbunehirboyunca oksaydayerleimbirimibulunmaktayd.Bunlarniindeennemlileri;Tyndarida, Kirka, Kygnus ve nehrin aznda yer alan Phasis kentleri idi. Ama ilerinde en mehur olan,denizden 15 milieride, karlkliki ayrnehrin Phasise kavutuu yerdekuruluolanAeakentiidi.BugnisePhasiszerinde,sadeceSuriumisimlibir kentbulunurveismininehringenibirkolundanalmaktadr.Dahakuzeydekidier nemli akarsular da, Kharien ve Suani blgesinden kan Khobus nehirleridir. Buralardadaikesimlerde Saltia ve Sanni isimlikabileleryaar.Sahildenkuzeye doruise,Rhoan,Egriti blgesi, Apsil kabilesi,Sebastopoliskalesi, Saniga kabilesi, Kygnus kenti,Penius nehri ileaynismitayan Penius kenti,daha sonrada farkl isimler kullanan Heniohi kabileleri sralanr. Anthemus nehri zerindeki Kolha kenti Dioskuriaiseuandaterkedilmidurumdadr.107 Konumlandrld blgenin yerel toporafik terminolojisi de dikkate aldnda, burada, ilk kez bir yazl kaynakta yer alan Lazi teriminin, nceleri bir yer ad olduu,dahasonratoplumismihalinedntanlalmaktadr.Zira,DouKara denizindetkilerdenuzakyksekkesimlerinde,gnmzekadarulaanbazyer isimlerinde La, Le gibi n eklere rastlanmaktadr ve byk ihtimalle bu, yerli GneybatKafkasdilailesinezgbiryapgibigrnmektedir.108LaziteriminindeDennis,J.(1995) BugnkHaritnehrihavzas. 102 Armenohalib(ArmenoKhalib)terimi;DouAnadolununyerlihalkolanPaleokafkaskkenliKhai(Khaldi/Khalib) kavminin,budnemdehenzHindAvrupakkenliErmenikltriindetamolarakerimediinigstermektedir.Bu kaynamasreciasrlarsonra,Ermenikilisesiatsaltndatamamlanacak,byleceyerliKhaikltr,tmKafkasikdilve folklorzellikleriilebirlikteErmenikltrnnnemlibirbileeniolacaktr.Hatta,yzyllarsonraErmeniler,bueskikavmin adnHaikbiimiylesahipleneceklervebuekildebuad;blgedeokkklbirgemiesahipolduklarnnbirkant olarakkullanacaklardr. 103 BugnkGoniokasabascivar. 104 TrabzonileBatumarasndakibublgedeegemenolanbuikikabileden,(sonrakialardaTzaniadylakaydedilecek olan)dalSanniler,ikesimlerdeyaamakta;denizciHeniohilerintopraklarise,dahatedekiPhasisnehrinedoru,dar sahilbireridiboyuncauzanmaktayd. 105 EskiTaokhiblgesi;bugnkArdahan,ArtvinveAhiskaarasndakalanblge. 106 BirokantikyazarnyapthataytekrarlayanPliniusda,PhasisnehriniBathysilekartrmveyanlolarak,bunehrin, kaynanMoskhitopraklarndanaldnyazmtr. 107 Metiniin,Rackham,H.(1942),isimleriin,Mayhoff,K.(1905) 108 LaziadnnilkortayaktPhasisnehrininkuzeyinde,zellikleikesimlerde,Laketi,Latali,Lenojedi,Lentekhi,Lekhumi100 101

aynformdabiryeradolarakortayakmolmas,oldukaglbirihtimaldir. Pliniusun kaytlarna da belirgin ekilde yansyan, Kolkha kabilelerinin kuzeyden gneyeyounhareketlilikleri,aslndaSarmatkabilelerininistilassonucu,oturduklar sahilleri terk eden yerli halkn gneye doru gerekletirdii tarihi bir ricat iaret etmektedir.Busrete,blgedemeydanagelentoplumsaldeiikliklervedeien yerelgdengeleri,ksabirsresonraburadatekrarkurulacakolanyeniKolkha krallnn,dieradylaLazikrallnnoluumundabelirleyicietkenlerolacaktr.Lazi derebeyliininnderliindekurulacakolanbuyeniKolhakrall,lkedeyzyllar boyunca hkm srecek olan yeni bir hanedann egemenliini de beraberinde getirecektir.

LaziKrallnnKuruluuDou Karadenizde yerel g dengelerinin, zellikle meydana gelen g hareketleriyletamamendeimesi,yenibazderebeyliklerinveprensliklerinortaya kmasna da zemin hazrlamtr. Saylar ve etkinlikleri asndan arlkl olmamalarna ramen, gneye sarkan Sarmat kkenli yeni baz unsurlar da, muhtemelen bu yeni oluumlara farkl oranlarda katlmlardr. Bu srete ortaya kan, birbirinden bamsz irili ufakl derebeylikler iinde, zellikle Romallarla iyi geinenler,imparatorluundesteiniarkalarnaalarakglenmeyebalamlarve dier kabileleri de egemenlikleri altnda birletirmeye girierek, zamanla kk krallklarhalinednmlerdir. HerbiriRomaimparatorluunundoalmttefikiolanbukkyerelkrallklardan birisi,bugnkTrabzonileBatumkentleriarasndakisahileridindeegemenolan Heniohi kralldr. Romallarn eski dmanlar olan Heniohiler, sahilin ardndaki dalkkesimdeyaayanvedahancekialardadaMakronadylakaydedilen Maheloni kabilesinideegemenliklerialtnaalarakblgedeRomallarnennemli mttefiklerinden biri olmulardr. Cassius Dionun kaytlarna gre MS.114 ylnda, HeniohiMaheloni kral Anhialus, Satala civarnda kamp kuran Roma mparatoru Trajanziyaretetmivekendisindeneitliarmaanlaralmtr.109 Daha tede, Phasis nehrinin kuzeyinde etkin olan Lazi derebeylii de, benzer ekilde Roma imparatorluunun desteini arkasna alarak, Kolhann merkezi blgelerindeegemenlikalanngeniletmeyebalamvebirsresresonrayeni Kolha krall olarak ortaya kacak olan oluumun temelleri de bu dnemde atlmtr.SonrakialardayaamolanBizanslSuidas,kaytlarnda,MS.117ylnda Roma imparatoru olan Hadrianusun, Lazilerin veya Kolhallarn bana bir kral tayinettiinedairbirbilgiaktarmaktadr.110Bubilgi;Laziderebeyliininnderliinde birlemekteolanKolhakabilelerinin,yenibirkrallnkurulmassrecinde,osralaren kudretli dnemini yaayan, dost ve mttefik Roma imparatorluunun hegemonyasaltndaolduklarngstermektedir.

gibibirokyeradgnmzekadarulamtr. 109 Cary,E.(1925) 110 Mller,K.(1855)

ArrianusunRaporuRomaimparatorluununKapadokyavalisiolanArrianus,MS.130luyllarnbanda gerekletirdiiKaradeniz seyahatiileilgiliolarak,mparatorHadrianusahitaben birraporyazmtr.Burapor,TrabzondanitibarentmDouKaradenizsahillerinin durumuileilgiliayrntlbilgileriermektedir. Raporunda, ncelikle Trabzon kenti ile ilgili gzlemlerini ve almalarn aktaran Arrianusun, buradaki bir tapnan yazt ile ilgili yorumu olduka ilgi ekicidir. Arrianus,yerliyazclartarafndanyazlmolduuiin,buyazttakiYunancayazlarn hatalarladoluolduunuaklarveimparatora,buyazlartekrardorubirekilde yazdracanbildirir.111 Arrianus,raporununsonrakiblmlerindedeTrabzondanitibarensahilboyunca, douyadorugerekletirdiibirdenizyolculuununnotlarnaktarr.Bunagre, Trabzondan ayrldktan sonra, nce Hyssus limanna112 urarlar, oradan sonra da Ophis deresine ulalr. Arrianusa gre, bu dere Kolha blgesi ile Thiannika arasndakisnroluturmaktadr.BugnkOfcivarndaolanbusnrgerekte,Roma imparatorluunun o yllardaki dou snrdr. Snrn tesinde, dorudan Roma hakimiyeti dnda olan tm topluluklarn, Kolha kimlii altnda tanmlanmas nemli bir ayrntdr. Snrn beri tarafndaki yerlileri, onlardan ayrt etmek iin de, aslndasahildenieride,yksekkesimlerdeyaamaktaolan Sanni kabilesininad, blge ismi olarak kullanlmaktadr ve raporda bu blgenin ad da muhtemelen hatalolarak,TzanikayadaSannikayerine,Thiannikaolarakyazlmtr.Snrnte tarafnda, Phasis nehrine kadar olan akarsular, Psykhrus, Kalus113, Rizius114,

Askurus115, Adienus116, Zagatis117, Athene, Pyrtanis118, Pyxites, Arkhabis, Apsarus, Bathys, Akinasis, sis ve Mogrusolaraksralanrlar.Phasisinkuzeyindekiakarsularise,eskiad Dioskuria olan, Sebastopolis kentine kadar, Karien, Khobus119, Singamis, Tarsuras, Hippus ve Astelephusolaraksralanrlar.

Bir sonraki blmde de, Trabzon ile Dioskuria arasndaki bu blgede yaayan toplumlardanbahsedilir.Bunagre,Trabzonkentinindedahilolduuvedorudan RomayabalolanSannikablgesindeSannikabilesiyaamaktadr.Snrnhemen te tarafnda ise kral Anhialus ynetimindeki, Heniohi ve Mahelon kabilelerini kapsayan kk bir yerli krallk bulunur. Bugnk Of ile Batum arasndaki sahil eridinde yerleik olan ve Heniohi olarak isimlendirilen bu toplum, muhtemelen kk yerli denizci kabilelerden olumaktadr. Krallar olan Anhialusun saray bugnkArdeenyaknlarnda,Furtunaderesiazndabulunmaktadr.Heniohilerin,Eerbirgn,DouKaradenizyerlileritarafndanhatalekildeyazlmolanbuYunancayaztnkalntlarortayakarsa, bahsigeenyazmhatalarnnblgeninoyllardakikltreldokusuileilgilioldukailginverilersalayabileceiphesizdir. 112 BugnkAraklicivar. 113 Bugnkyidere. 114 BugnkRize. 115 AyneserinAnonymuskopyasndaAskurnaolarakgeer. 116 AyneserinAnonymuskopyasndaAdinaolarakgeer. 117 Farklkopyalarda,Zaggalis,ZagaloyadaZagalisolarakdageer. 118 BugnkFurtunaderesi. 119 BugnkKhobinehri.111

aynsahilinyksekkesimlerindeyasayanvefarklkaynaklardaMakronolarakda adlandrlan, dal Mahelon kabilelesini de egemenlik altna alm olduklar anlalmaktadr.Onlarn dousunda da,bugnk Acara veGuriablgelerinin i kesimlerinde, beria krallna bal olan Zydrit kabilesi yer alr.120 Bu blgenin kuzeyinde ise, srasyla, Malassas liderliindeki Lazi krall; ulianos liderliindeki Apsila;ResmagasliderliindekiAbaskiveSpadagasliderliindekiSanigakrallklar121 yeralmaktadr.122

Dionysusundnyatasviri,MS.124ylcivar

BatlamyusunNotlarAyn dnemde Dou Karadenizle ilgili bilgiler veren bir baka kaynak da, gnmzeulaabilenkopyalarnnaslnauygunluuvegvenililirliioldukapheli olan,BatlamyusunGeographicaisimlieseridir. MS.138ylnda,AntoninusPiusRomaimparatoruolduusrada,Msrnskenderiye kentinde matematik ve astronomi almalar yrtmekte olan Batlamyus bu imparatorun saltanat dneminde, modern anlamda bilinen en eski corafya atlasn yaynlamtr. Batlamyus; bata ada Marinus olmak zere, dier eski corafyaclarneserlerindendeyararlanarakhazrladbuatlasta,kendigelitirdii120

Bubilgi,Kolhablgesindekiotoriteboluundanyararlanan,doudakiberiakrallnnblgeyeynelikilkyaylma giriiminiyanstmaktadr. 121 Tmbuyerelhanedanlardan,Arrianusunkaytlarndabirerkralolarakbahsedilsede,gerekte,herbiri,birleikKolha krallnnardndanortayakanyerelderebeyliklerinuzantlardrveilerindeenglleriolanHeniohiveLazide dahilolmakzere,henzhibirisidierkabilelerintamamnastnlkkuramamtr. 122 Mller,K.(1855)

bir koordinat sistemini kullanm ve yaad dnemin dnyasna ait tm corafi bilgilerin ayrntl bir dkmn yapmtr. lk yayn tarihi belirsiz olmakla birlikte, yaygn bir varsaymla; en ge MS.150 ylna doru yaynlanm olabilecei dnlmektedir.123 Batlamyus, antik alardan beri batl kaynaklarda Kolhis olarak isimlendirilen Dou Karadeniz sahillerini ayr blm olarak ele alr. Kerasus ve Trapezus kentlerini de iine alarak Phasis nehrinin gneyine kadar uzanan bat kesimi dorudan Roma imparatorluunun snrlarna dahildir ve idari yaplanmada Karadeniz Kapadokyas ad altnda, Kapadokya eyaletine bal bir alt blge olarak ynetilmektetir. Bu blgenin ky kesimindeki yerleim birimleri batdan douyadoruylesralanr; skhopolis; Kerasus; Pharnakia; Hyssi liman;124 Trapezus;

Kissius; Pitiusa;125 Rhizus liman; Athena burnu; Khordyle; Arkhabis nehrinin aznda Morthula; Ksyline nehrinin aznda Kissa; Apsorrus nehrinin aznda Apsorrus ve Sebastopolis. Bublgenin,bugnkZiganadalarnnkuzey yamalarnoluturan i kesimlerinde ise; Aza; Kokalia; Asiba; Mardara ve Kamuresarbum belli balyerleimlerolaraksralanr. Batlamyusa gre; Kolhann, Roma impatorluu snrlar dnda kalan merkezi kesimi ise sahilde Phasis nehrinin gneyinden, kuzeydeki Koraksi nehrine kadar uzanmakta ve bu ky eridinin tamam Lazi kabilesinin kontrol altna girmi bulunmaktadr.OnlarnhemenbitiiindeikesimdeiseManralikabilesiyerleiktir ve yaadklar blge Ekritika olarak adlandrlr. Lazilerin egemen olduu sahil eridinde yer alan yerleim birimleri, gneyden kuzeye srasyla; Phasis kenti;

Khariustus nehri azndaki Aia kenti; Sigane; Kyane nehri azndaki Neapolis ve Hippus nehri azndaki Dioskuriadr. Kolkhisiniksmlarndakibelli balyerleimbirimleri de;Mekhles, Sarake, Madia, Surium ve Zadris olarak sralanr.126Batlamyus eserini yazd sralarda Roma imparatoru olan Antoninus Piusun dnemini aktaran Roma resmi tarihisi Julius Kapitolinus da; ayn dnemde, imparator tarafndan Lazlarn bana Pakorus isimli bir kraln tayin edildiini bildirmektedir.127Pakorus,muhtemelenRomadaeitimgrmveRomakltrn benimsemi yerli bir prensti. Zira, sonraki dnemlerde de grlecei zere, Romallar, kontrol altnda tutmak istedikleri dost ve mttefik lkelerde kukla ynetimler oluturmak iin, genellikle, kendi lkelerinde eitim grm olan yerli prenslerikullanmlardr. Batlamyus,kitabndaKolhaileilgilibilgileriaktard9.blmnardndan,birsonraki 10.blmde;Kolhakltrnndahadoudakiarkaikuzantlarnihtivaedenveo sralar Roma himayesindeki dier bir krallk olan beria lkesinden de ksacaGrumbles,G.(1995) MuhtemelenbirhatasonucuTrabzonunbatsndagsterilenbulimann,aslndadahadouda,bugnkAraklicivarnda kuruluolduubilinmektedir.Msrlcorafcnnbutrbazhatalar,onunbizzatziyaretedemediibublgeyeilikin bilgilerininoldukasalkszolduunugstermektedir 125 Pitiusa,bugnkOfkasabasnnbilineneneskiismidir.Latincekaynaklardabuekildekaydedilenisim,sonrakiBizans kaynaklarnda,srasyla;Opius,OphiusveOphisekillerinednecektir.Hatta,Ptolemeusunharitasnda,Pitiusaolarak grlenbuisim,19.yzyldaeseriyenidenyaynlayanC.Mllertarafndanda,Ophiusolarakdzeltilmitir(!). 126 Stevenson,E.L.(1932) 127 Magie,M.(1921)123 124

bahseder. Asrlar sonra Grc adyla tarih sahnesine karak, tm Gney KafkasyayegemenliialtnaalacakolanKartvelikabilesinindekyeriolanberia topraklarnda, Batlamyusa gre o yllarda belli bal yerleim birimleri unlardr; Lubi, Aginna, Vasaeda, Varika, Sura, Artanissa, Mestleta, Zalissa ve Harmastika. Batlamyus,Kolhannkuzeyindeise,tmKuzeyKafkasyaytopraklarnakatmolan Sarmatlkesininbulunduunubelirtir.Bunagre,Koraksnehrindenitibarenkuzeye doruKaradenizindouyakasnda,eskiHeniohi,Kerkitae ve Akhaeikabilelerinin isimlerihlyaamakta,Kafkasdalarnngneyebakanyksekyamalarndada; Kukunda; Batrakhe ve Naana isimliyerleimbirimleriile Suani kabilesinintopraklar yeralmaktadr.128

BatlamyusunGneyKafkasyaharitas129

LaziKrallnnGeliimiMS.161ylndaRomaimparatoruPiusunlmnnardndan,takipedendnemde, Lazi krall ekonomik geliim ve siyasi bamszlk asndan olduka nemli gelimelerkaydetmitir.Krallnglenmesineparalelolarakyerelfeodalyapda,128 129

A.g.e. Stevenson,E.L.(1932)

muhtemelen,zelliklekleticaretisayesindebykekonomikgkazanmvebu ekonomik geliim de, gl bir yerel elit tabakann oluumunu beraberinde getirmitir. Sahilkesimindekiticaretmerkezlerindebulunanbudnemeaitarkeolojkbulgular, zellikle de yerel feodallere ait ss eyalar ve mcevherler, bat tarz yaam biimininvegeleneklerinin,budnemdezenginlerarasndaoldukapoplerhale geldiini gstermektedir. Bu tr bat kaynakl ithal geleneklerin en ilgin olanlarndan biri de, kabartma resimli portrelerdir. Sohumi kenti yaknlarnda bulunanbutrbirkabartmadayerlifeodalinportreleriresmedilmivebukiilerin isimleri Latin harfleriyle Varnokh, Thyezan, Ninas olarak kaydedilmitir. Roma kltrnde olduka yaygn olan portreli madalyonlarn ve mcevherlerin bir benzeri de, Engurinehri yaknlarndakiKldeetimevkiinde ortaya karlaneski bir Kolha mezarlnda bulunmutur.Burada, kpekleriyle, atlaryla birliktegmlm olanLazfeodallerindenyadakrallarndanbirineaitolduusanlanvezerinde, salar ilgin bir stilde toplanm, sakall bir insan portresi bulunan altn bir bro bulunmutur.130 zerindeherhangibiryazbulunmayanbuportreninbirLazkralna ait olmas gl bir ihtimaldir. Kolha krallnn bu yeni gelime dneminde, Lazi hanedannamensupkrallarnisimleribatlkaynaklardapekgememitir.Bununda en nemli nedeni, kukusuz, bu dnemde Romallarn Kolhadaki etkinliklerinin azalmolmasdr. Romallarn bu yllarda pek bahsetmedikleri Lazi hanedanndan, Kommagene KralltopraklarndayetiennlhicivyazarSamsatlLucian, MS.163 ylnadoru yazdtahminedilen,Toxarisisimliyksndebahsetmekteve Tigrapat isimlibir Lazprensininisminianmaktadr.131 Krmblgesindegeenbuykde,adgeen bu prensin gerekten yaadna dair salam bir kayt yoktur. Ancak, metinde geen dier baz ifadeleri deerlendiren aratrmaclar, bu yknn gerek bir takmgzlemleriyansttn,dolaysyladaLuciannKaradenizigerektengrm olabileceinidnmektedirler.132ykdegeenismingerekliikesinolmasada, Samsatlbiryazarn,buyllardabirLazhkmdarndanbahsetmiolmas,Kolhallarn eskidenolduugibi,yeniisimleriilede,enazndanyklereveiirlerekonuolmaya devamettiklerinigstermektedir. Bu yllarda blgede artk bir derebeylik olmaktan kp, gl bir krallk haline gelmeyebalayan Lazihanedan,PhasishavzasndayeniKolhakrallnnmerkez gc olarak, dier derebeylikleri de ayn at altnda birletirmek iin uzun bir mcadeleyegirimitir.Aradan,yaklakyzyllkbirzamangetiktensonra,Goth istilas vesilesiyle,blgedenbahsedecekolankaytlar,buradatekrar,kkama gl bir Kolha krallnn varln bildireceklerdir. Bu yeni oluum, Lazi hanedan nderliinde kurulan yeni Kolha kralldr ve derebeylikler dneminden, tekrar birleik Kolha Krall dnemine gei, arada geen bu yaklak yzyllk karanlk dnemdegereklemitir.SzkonusuGothistilasnnda, lkeninsiyasiykseliive bunaparalelolanekonomikgeliimileilgiliolduuphesizdir.DouKaradenizdeki ekonomikcanllk,Kolhakrallnn,tarihboyuncasrekliticariilikileriindeolduu KrmblgesiveburadakiBosporankrallaraclyla,istilacGothkavimlerininde dikkatiniekmiolmaldr.Braund,D.(1994) Harmon,A.M.(1936) 132 Amberger,J.C.(1996)130 131

GothstilsTarihi Zosimusunaktardbilgileregre; MS.255 ylndaKaradenizinkuzeyindeki, Bosporan Kralln istila eden Goth kabilelerinden Boraniler, buradan saladklar gemiler ve rehberlerle birlikte Dou Karadeniz seferine karlar. lk hedefleri KolhannkuzeyindebirRomagarnizonuolanPitiuskentidir.Ancak,buradabyk birhezimeteurarlar.Dahasonra,Bosporanlardanaldklargemilerletekraryenibir donanma oluturlar ve daha hazrlkl bir ekilde ayn blgeye ikinci bir sefere karlar.Bukez,nce,mehurArtemistapnannveKolhakral Aietinsaraynn bulunduu Phasis blgesine giderler. Gemilerini buraya demirleyen Boraniler, burada bulunan tapna yamalamak iin baarsz bir giriimde bulunurlar ve ardndandatekrarkuzeydekiPitiuskentineynelirler.133 Boranilerin,Phasisevresindetutunamaylar,bykolaslkla,odnemdeblgede oldukaglolanLazikrallnnvarlileilikilidir.Kolhihanedannmirassolarak eski krall tekrar canlandrmaya alan Lazilerin, isimleri gemese de, daha nceki ve daha sonraki kaynaklarn kaytlarna gre, bu yllarda Phasis nehri evresinde olduka gl bir konumda olduklar kesin olarak bilinmektedir. Zosimusun, saraynn varlndan szettii Aiet de muhtemelen Lazi hanedanna mensup,dneminKolhakralolmaldr.Zira,dahanceStrabonundabelirttiigibi, Kolhallar arasnda efsanevi kral Ayetin ismi ve hatras hala yaamaktayd.134 Yama iin gelen Boranilerin, Artemis tapnana ynelik saldrlarnn baarsz olmasveksasredeblgeyiterketmiolmalar, Aiet dnemindekiLazikrallnn, askeriadanoldukagldurumdaolduunugstermektedir.Zira,aynBoraniler bublgedenekildiktensonrakuzeydeglbirRomaaskerigarnizonunuolan Pitius kentini kolayca ele geirmilerdir. Yaz aylarnda, ele geirdikleri tutsaklarla birlikte Pitius kentinde konaklayan Boraniler, bir sre sonra da donanmalaryla birlikteTrabzonadoruyolakarlar.BusradaTrabzonda,nlemolarak,kentteki garnizona,dardanonbinaskerlikbirtakviyealnmt.Zosimusagre,alnantm tedbirlere ramen, Boranilerin saldrs, Trabzon iin tam anlamyla bir felaket olmutur; Onlar kente saldrdklarnda, iki ayr surla evrilmi bu korunakl kenti, ele geirebileceklerini akllarndan bile geirmiyorlard. Bununla birlikte, ehirdeki askerler iyice miskinlie ve ayyala kaplmlar, surlarn zerindeki nbetiler bile grevlerini ihmal ederek sefaya, aleme dalmlard. stilaclar, trmanmak iin hazrladklar aalar nceden surlarn nne ydlar. Ksa bir sre sonra da, gece olduunda, surlara trmanarak ehre girdiler. Bu ani ve beklenmedik saldr, askerlerde panie neden oldu ve bir ksm kentin muhtelif kaplarndan darya kat, dierleri ise dman tarafndan ldrld. Bylece ehir zaptedildi. stilaclar saylamayacak miktarda para ve ok sayda esir ele geirdiler, nk tm blge halk,Ridley,R.T.;1982 Henztespitedilememiolsada,Kolhatarihiboyuncabirokkraln,Helenistikkaynaklardanrendikleribuismikullanm olmalarmuhtemeldir.Birkayzylsonra,blgeileilgilibilgilerverenAgathiasnkaytlarndada,Lazilerigelenlerinden birininadnnAietesolarakgemesi,buisminKolhaelitiarasndaoyllardabilehalayaadngstermektedir. Dolaysyla,Zosimusunbahsettiibuisim,ilkbaktamitolojikAietiifadeettiiizleniminiversede,gerektebahsedilen, muhtemelendneminLazikraldrvebukral,belkide,butopraklardahkmsrmolanAietisimlionlarcakraldan sadecebirtanesidir.133 134

korunakl olduu iin bu kentte toplanmt. Daha sonra tapnaklar, evleri ve gzellii ya da bykl ile dikkate deer olan hereyi yktlar. evredeki blgeyi de istila ettikten sonra, muazzam bir ganimet treni dzenleyerek, tekrar lkelerine geri dndler. ( Zosimus ; Nea Historia, I. 33 ) 135 SadeceDouKaradenizdedeil,Anadoludadaetkiliolanbuistillarnnekadar sre devam ettii bilinmemektedir. Ancak, yzyllar sonra, bir Bizans imparatoru tarafndan kaleme alnan bir eserde; MS.284 ylnda imparator olan Diocletianus zamannda, Bosporanllarn Laz lkesini istila ederek, Halys136 nehrine kadar ulatklarnnanlatlmas137;hernekadar,corafivetarihielikileriersede,bu istilalardnemininoldukauzunbirsredevamettiiizleniminiyaratmaktadr.

LaziKrallnnYkseliiLazi krallnn ykseli devri, Roma imparatorluunun Diocletianus dneminin ardndanblnmesrecinegiriiyleaynyllaradenkdmektedir.sorunlarlave dezellikletoplumsalbirtehdithalinegelmeyebalayanHristiyanlklamcadele edenRomallarasndan,DouKaradenizdekiticariveaskerikarlarikinciplana dmtr. Muhtemelen bu durumdan yararlanan Lazi krall, bu dnemde olduka glenmi ve eski Kolha krallnn tarihsel topraklar zerinde kalc bir egemenlik kurmutur. Bu dnemde, Dou Karadenizde, Kolha sahillerinin iki ucundayeralankadimRomagarnizonlarTrabzonvePitius,blgedeRomavarln veetkisinisembolikolarakdaolsadevamettirenikinemlikenttir.Tehlikelibirhalk hareketine dnmek zere olan Hristiyan akmlar denetim altna almaya karar verenRomamparatorluu, MS.325 ylnda,Hristiyanlbabozukbirhalkhareketi olmaktan karp, ilk kez kurumsal bir yapya kavuturmay amalayan znik konsln organize etmi ve bu konsle Dou Karadenizdeki Roma kentleri; Trapezus ve Pitiustan138 da iki Hristiyan din adam temsilci olarak katlmtr. Bu bilgiler,DouKaradenizdeHristiyanlngemiineilikineneskikaytlardr. ncelerisadeceblgedeyaayanRomallarahitabedenHristiyanlk,ikiyzylkadar sonra, yerli halk zerinde de etkili olmaya balayacak ve bu gelimelerde de kukusuz, MS.337 ylndan itibaren Hristiyanl resmi din olarak kabul eden Roma ynetimininbyketkisiolacaktr. Bununla birlikte, yine bu ikiyz yllk dnem, ayn zamanda; blgede henz Hrstiyanlkla tanmam olan Lazi krallnn da en bamsz ve en kudretli dnemidir.Hristiyanlklailgiligelimelereodaklananbudnemintarihileri,neyazk ki eserlerinde Lazi krallnn durumu ile ilgili kaytlara pek yer vermemilerdir. MarcellinusunResGestaeisimlieserinde,mparatorJuliann MS.363 ylndaki ran seferi dnemine ilikin blmlerde, Dou Karadeniz sahilleri ile ilgili bilgiler verilir. Ancakbubilgilerin,yazarngzlemlerinevegncelbilgilerinedeil,eskicorafya kitaplarndanyapmolduualntlaradayand,kesinolaraksaptanmtr.139 YineRidley,R.T.(1982) BugnkKzlrmaknehri. 137 Moravcsik,G.veJenkins,R.J.H.(1967) 138 Ptrids,S.(1913) 139 Drijvers,J.W.(1995)135

136

ayndnemdePacatustarafndanyazlanve MS.389 ylnatarihlenenbireserde, Kolha lkesinin, Roma impraratorluundan ayr bamsz bir lke olduu vurgulanmaktadr.140

Ravennalisimsizbircorafyacnn,MS.7yzyldnyaharitas. BuharitadaKaradenizindousuLAZIibaresiylebelirtilmitir.

MS.396 yl civarnda yazld dnlen141 Notitia Dignitatum isimli resm bir belgede, Roma imparatorluunun askeri ve idari yaplanmasna ilikin durumu raporedilmitir.142 Tmeyaletvebalblgelerdekikaleveaskeribirliklerinayrntl olaraksralandburaporun,DouKaradenizileilgiliksmnntoporafyaszerine en ciddi almalardan biri C.Zuckerman tarafndan gerekletirilmitir. Blgede, ayn isimleri tayan farkl yerlere ska rastlanlmas nedeniyle ortaya kan karklklar, Zuckermann tahlilleriyle olabildiince giderilmi ve bu alma ile listede ad geen garnizonlardan bazlarnn yerleri yaklak olarak netlik kazanmtr.143Bunagre; Yssi porto ; Yssi liman. Trabzonun 30 km dousunda, Karadere nehri aznda, bugnkArakliyaknlarndadr. KaeneParembole; BuyllardaRomallarnendoudakisnrkarakoluolanbuyer, Rize'nin15kmbatsnda,Kaloderesiaznda,bugnkyidereyaknlarndadr. Khaszanenika;Trabzonunyaklak25kmgneyindedir. Mohora ; Baz yazarlar, bu yeri, o sralarda bamsz bir devlet olan Kolhann topraklarndakiMoherisiskalesiilekartrmlardr.Oysa,bulistedeMohoraismiyle geenbuyer,gerekte,Trabzonunyaklak55kmgneyindedir.Zuckerman,C.(1989) Ag.e. 142 Seeck,O(1876) 143 Zuckerman,C.(1989)140 141

Tamam,idariadanArmeniadklnebalolanbugarnizonlardanbazlarnn yerleriisetartmaldr; Pithia;BugnkOfunbilineneneskiismiolanPitiusayartryorolmaklabirlikte, RomannkuzeyKolkhadakidenizaraskerissPityusuifadeediyorolmasda glbirihtimaldir. Ziganne;Bugarnizonunyeride,benzerisimlertayanfarklyerlerolmasnedeniyle kesindeildir.Ancak,yineKolhasahillerinde,SigamiyadaZiganiolarakdabilinen Romakalesiniifadeediyorolmasenglihtimaldir. Sebastopolis ; Buras da muhtemelen, bugnk Sohumi civarnda, eski Dioskuria kentininyerinekurulanRomakalesiSebastopolisolmaldr. Sisila;Sonrakidnemlerde,ProkopiustarafndanSisilisolarakanlanveTrabzonun gneyindeyeralanbirkaleninismiilebenzerlikgstermeklebirlikte,kesinolarak neredeolduubilinmemektedir.144 AynyzyldaDouKaradenizdekleticaretiyounbirekildedevametmektedir. zellikle Bizans saraynda, stlendikleri nemli grevler nedeniyle, hadm edilmi Kolha meneli devirmelerin isimlerine, ska rastlanmaktadr. Bunlardan en ok bilinenler,BizanssarayndanemligrevlerstlenmiolanSubarmakhvePharisman isimlidevirmelerdir.145 Yzyln ilk yarsnda, Batl kaynaklarda, Kolha krallnn durumu ilgilibilgilere pek rastlanmamas; bu yllarda Goth ve Hun istilalar ile bouan Romallarn, Dou Karadenizde etkinliklerinin azalm olmasndan kaynaklanr. Ayn yllarda, Lazi hanedan,muhtemelenengldneminiyaamaktadrvetmblgekabileleri, kralln ats altnda toplanmaktadr. Suani kabilesinin de bu yllarda Kolha krallna dahil olduuna dair bir bilgi, bir sonraki yzyln tarihisi Menander tarafndanbildirilir.Bunagre,ranveBizansarasndaSuaniblgesininegemenlii zerine kan anlamazlkta, Bizans elisi Petrus, ran ahna, Suani prenslerinin MS.420liyllardanberiLazkrallarnabalolduunuispatlayanbirbelgesunmutur. BirLazkrallistesiolanbubelgede,ayn yzylnsonunakadar,herLazkralnn karsnda, ona bal olan Suani prensinin ad kaytldr.146 Yzyln ilk yarsnda Kolhada Bizans etkinliinin en alt dzeyde olduu dikkate alnrsa; ierii gnmzeulamayanbukralizelgesininvarl,Lazkrallarnnda,kendilerinezg bir devlet arivine sahip olduklarn gstermektedir. Egemenlik alanlarn Kafkas dalarnn yksek zirvelerine kadar genileten Lazlar, yzyln ikinci yarsna kadar, muhtemelenenparlakdnemleriniyaamlardr. MS.450liyllardansonra,OrtaAvrupadaGothveHuntehditlerininetkisiniazaltmas ile birlikte, Bizansllar, douda tekrar yaylmac siyasetlerine hz vermiler, ayn yllardan itibaren de Dou Karadeniz ile ilgili gelimeler tekrar resmi kaytlara gemeyebalamtr. MS.456ylnadoru,BizansllarnLazlarakarikincibirsaldrnnhazrlklarierisinde olduklarn bildiren Priskusa gre, o sralarda, dzenlenecek olan bu seferle ilgili planlar mzakere edilmektedir. lk saldrnn zaman ve sonular ile ilgili kaytlarA.g.e. Braund,D.(1994) 146 Blockley,R.C.(1985)144145

gnmze ulamamtr. Ancak, Bizansllarn bu sefer srasnda izlenecek rota konusundakitereddtleri;birncekiseferdenemlisorunlarlakarlaldizlenimini vermektedir.Priskusagre;imparatorlukdanmanlar,birncekiseferdeolduu gibi deniz yolunu kullanmalarnn olduka riskli olduunu; Dou Karadeniz sahillerinde, donanmalar iin barnma imkan olmadn belirtirler ve en uygun yolun karadan gitmek olduuna karar verirler. Ancak, Kolha lkesine varabilmek iin o sralar ran egemenliinde olan Armenia topraklarndan gemek zorunda olduklarndan,ranabireligndererek,bublgedengeiizniisterler.Busrada, gelimelerdenhaberdarolanLazkralI.Gubazdadiplomatikgiriimlerdebulunarak, bu seferi nlemeyealr.lknce ranabir eliheyeti gndererekdestek ister. BizansnresmtarihisiPriskusagre,osradadoudaHunlarlasavahalindeolan ranah,kendisindenyardmisteyenLazlarbandandefetmitir(!).Bununzerine I.Gubaz,ikincibireliheyetinidestanbulagndererek,savanlemeyealr. Bykihtimalle,aslndasadecencekisavanintikamnaynelikolanbuseferin, resmigerekesi,birltimatomolarakLazelilereaklanr; Gobaz 147 Bizansllara bir eli heyeti gnderdi. Bizansllar, Gobaz tarafndan gnderilen elilere, eer Gobaz kendisi hkmdarlktan ayrlrsa ya da olunun yetkilerine son verirse dmanlklarndan vazgeeceklerini, zira yerleik geleneklere aykr olarak, ikisinin birden lkeyi ynetmesinin uygun olmadn sylediler. Sadece biri ya da dieri, yani Gobaz ya da olu Kolkhida kral olabilirdi ( Priskus , 33.2 ) 148 Geridnenelilerden,bultimatomurenenI.Gubaz,kendisinesunulantercih hakkn kullanarak, tm krallk yetkilerini ve kraliyet armalarn oluna devreder. stanbulatekrarelilergndererek,Bizansllara,artklkeyitekkralolarakolunun ynettiinibildirirvebirsresonradamparatortarafndangrmekiinstanbula arlr. Ancak, kilise kaynaklarnda da, MS.465 ylnda I.Gubazin stanbulda bulunduundan bahsedilmesi ve kendisinden hala Laz kral olarak sz edilmesi, kronolojikbirelikigibigrnmektedir.Bukaynaagre,AzizDaniel,I.Gubaza telkin ve tlerde bulunmu, ayrca Bizans imparatoru ile onun arasnda arabuluculukyapmt; Ve bu hkmdarlar, Bizans politikas zerine bir tartmaya girimilerdi; ve sonuta, her konuda tanrnn hizmetkrlna ak olma noktasnda hemfikir olmulard. Bylece, bu aziz insann telkinleri sayesinde her ikisini de memnun edecek bir anlama zerinde mutabakata varmlard... (Aziz Danielin Yaam, 51 )149 Ayn kaynaa gre, I.Gubaz, Aziz Danielden ylesine etkilenmiti ki, lkesine dndkten sonra, grdklerini halkna da anlatm ve sonuta bir ok insan, Lazikadan150stanbulageldiinde,AzizDanieliziyaretetmiti.Ayrca,I.Gubazda onamektupyazarakdualarnistirhametmivekendisineolanballn,mrnn sonunakadardevamettirmiti.151147148

LazkralI.Gubaz Blockley,R.C.(1983) 149 Dawes,E.veBaynes,N.H.(1948) 150 Lazikatabiribudnemedeil,AzizDanielinbiografisininderlendiisonrakizamanlaraaitolmaldr.Zira,lkeadolarak ilkkez6.yzylBizanskaytlarnda,KolhidaileeanlamlolarakLazikaterimidekullanlmayabalanmtr. 151 Dawes,E.(1948)

OnunHristiyanlailgiduyduunuimaedenbubilgiler,kiliseninkendiyorumuyada I.Gubaznincepolitikalarileilgiliolmaldr.Zira,gerekte;PaganizmveMazdaizm, budnemdeLazelitiarasndahlokglbirkonumdadrvebirLazkralnnilk kez Hristiyanl kabul edii, ancak bir sonraki yzylda gerekleecektir. Yaygn gr,I.Gubazinkrallktanferagatediinin,MS.466ylndagerekletiiynndedir.

BizansHegemonyasI.Gubazdan sonraki dnemde Lazi krall zerindeki Bizans etkisi arln hissettirmeye balam ve krallk, nce ranllarn, ardndan da Bizans imparatorluununhegemonyasaltnagirmitir.I.Gubaznoluveveliahtolankii hakkndanetbirbilgiyoktur.Ancak,yinePriskusunkaytlarndangnmzeulaan bazparalarda,MS.468ylnda,SuanilerleLazlararasndabiratmaolduundan bahsedilirki,muhtemelenbu,SuanikabilesininLazlarakarbirayaklanmasdr.Bu olaylar srasnda, pek net olmayan bir ifade ile anlan Sematos isimli kiinin, Lazlarnliderikonumundaolduudnlmektedir152vebukonumuileonun;sz konusu veliaht, yani Laz kral Semat olmas muhtemeldir. Dou Karadenizin bu yllarnailikinolarak,AntakyalJoannestarafndangnmzeulatrlan,birbaka ayrnt da, MS.470li yllara aittir. Bu bilgiye gre, Trabzon civarndaki Tzaniler, RomallarabykzararlarvermilervemparatorLeodabununzerineblgeyebir destekkuvvetgndermitir.153 MS.519'daCassiodorustarafndanyazldvesonrakiyllardaJordanestarafndan yaynland bilinen Goth Tarihi adl eserde, Kafkas dalarnn doruklarnda yer alan ve Kaspiankaplar olarak adlandrlan geitlerin, Lazlarn kontrol altnda olduubildirilmektedir.154Bahsedilenblge,Kafkasdalarnnenyksekzirvesiolan Elbruzdandakapsamaktadrveyazldtarihtekigncelliipheliolanbubilgi, Lazi krallnn, egemenlik sahasnn kuzeydou ynndeki en u noktasn ifade etmektedir.TarihiMalalasnkaytlarnagreise,buyzylnilkeyreindehkm srenLazkralZamnaznranhegemonyasaltndaolduuanlalmaktadr. MS.522ylndaZamnaznlmzerine,Lazgeleneklerinegreyerinebykolu I.Tzat' kral olmu, ancak ranllar onun kralln tanmamlard. Bizans tarihisi Malalasbuolaylailgiligelimeleri,Bizansresmibakasylaaktarmaktadr; Pers geleneklerini ve dini vecibelerini yerine getirmeyen yeni Laz kral Ztathius, 155 Paganist inanlar da reddetmi ve Pers mparatoru Kavad tarafndan krall onaylanmamt. Babas Damnazes ldnde, hemen, stanbulda bulunan Bizans imparatoru Justine bir ziyarette bulunarak, kendisini Laz kral olarak tanmasn ve himayesi altna almasn talep eder. Bu talebi imparator tarafndan kabul edilir. Bu ekilde Hristiyanl kabul ederek vaftiz olan Ztathius, Patrik Nomosun byk kz Valeriana ile evlenir ve onu da yanna alarak lkesine geri dner. Bizans imparatoru Justin tarafndan krallk tevci edilen Tzathiusa BizansBlockley,R.C.(1983) A.g.e. 154 O'Donnell,J.J.(1979);Mierow,C.C.(1915). 155 LazkralI.Tzat'152 153

stili bir krallk tac ile saf ipekten beyaz bir kaftan giydirilmiti. Kenarlar, ahane altn ilemelerle bezenmi, boynuna da imparator Justinin bir madalyonu taklmt . Ayrca beyaz bir tunik ve ayn ekilde zerinde imparatorun portresinin bulunduu, harika altn naklarla sslenmi bir paragaudion giyinmiti. Ayaklarnda ise, kendi memleketinden getirdii, ran tarznda incilerle sslenmi ayakkablar vard ve kemeri de ayn ekilde incilerle bezenmiti. Kral Ztathius ve ei Valeriana, bunlarn dnda imparator Justinden daha bir ok armaanlar da almlard. ( Malalas 17.9 ) 156 DahasonrakitarihlereaitbirderlemeolanKhronikonPaskhaleisimlieserdede,bu olay,isimyazllarndakibazfarklardnda,157aynekildeaktarlmaktatr.158 I.Tzatnsaltanatsrasnda,Lazikakrallndayaananenilgingelimelerdenbirisi, Lazikanndoukomusuolanberiakralnn,ranordusundankaarak,lkesininileri gelenleriilebirlikte,eini,ocuunuvekardelerinideyannaalp,Lazitopraklarna snmasdr. Lazi lkesi uzunca bir sre, ranllarn bu ve benzeri gerekelere dayanarakdzenlediisaldrlarlamcadeleetmekzorundakalr.159 MS.528 ylnda Pers imparatoru, bu kez de Lazlarn Bizansllarla ittifak yapmasn gereke gstererek, Laz kral Tzat'a kar sefere kar. Bu gelime zerine I.Tzat', BizansimparatorunahaberyollayarakyardmistervebykbirBizanskuvvetiLaz kralna destek olarak yollanr.160 Blge, bu yllarda, Bizansllarla ranllar arasndaki uzun sreli egemenlik mcadelelerine sahne olmu ve ayn dnemde Laz kral I.Tzathiin ardndan, muhtemelen onun kardei olan Opsit, Laz kral olarak tahta gemitir.Hangiyllararasndasaltanatsrdbilinmeyenbukralnismi,yalnzca, kendisinden sonraki dnemde, ardnda brakt Bizansl sevgilisi Theodorann ranllartarafndankarlmasileanlmtr.161 MS.532ylnda,ranllarveBizansllararasndabirbarantlamasyaplarak geici bir atekes dnemine girilmi, bu dnemde de Laz kral Opsitin ardndan, yine muhtemelenI.TzatnoluolanII.Gubaz,amcasnnyerinetahtagemitir.

LazikaSavalarII.Gubazn saltanatnda, Lazika krall en kt dnemini yaar ve k sreci hzlanr.mparatorJustinianusynetimindeartkLazikayaiyiceyerleenBizansllara kar, Lazlarn yapabilecei hi bir ey yoktur. Laz kralnn, tamamen, lkede bulunan Bizansl komutanlar tarafndan ynetilir duruma dm olmas ve karlalan dier uygulamalar, Lazlar tarafndan olduka onur krc gelimeler olarak deerlendirilir. Ancak huzursuzluun patlama noktas, gerekte bu nedenlerintesinde,ticarikaratmalarnadayanr.162 ranlaBizansarasndaki geicibardneminde,LazikadabulunanBizansordusununkomutanlarndanbiri,156 157

Jeffreys,M.&E.(1998) BukaynaktaI.TzatnbabasnnadZamnazolarakgemektedir. 158 Whitby,M.(1989) 159 Dewing,H.B.(1928) 160 Jeffreys,M.&E.(1998);Whitby,M.(1989) 161 Dewing,H.B.(1928) 162 Braund,D.(1991)

imparatorunu ikna ederek, sahilde Petra adyla bir liman kenti ina ettirmi ve Lazlara kar en ar smrgecilik kurallarn uygulamaya koymutu. lkenin tm ticareti,Bizansllarntekelialtnagirmi,zelikledeLazlarnnemliihtiyamaddeleri olan,tuz,tahlvearapgibirnlere,Bizansllarcafahifiyatlaruygulanmayaba lamt.163 MS.542 ylnda artk sabrlar tkenen Lazlar, bir eli heyetini ran kral Hsreve yollayarakkendisindenyardmisterler.rankralnnhuzurunakaneliler,klasikbir diplomasirneisergileyerek,ona,ayrntlbirekildeniinLazlarayardmetmesi gerektiini anlatrlar. Kolhallarn eski alardan beri ranllarn dostlar ve mttefikleri olduunu, bunu gsteren yazl kaytlarn her iki lkenin arivlerinde bulunduunu, ancak daha ge alarda atalarnn eitli nedenlerden dolay, talihsiz bir ekilde Bizansllara mttefik olmak zorunda kaldklarn belirtirler. Bu artlarda,hibirkoulnesrmedenranhegemonyasnkabuledeceklerini,nk Bizansllarnarbasklarndanbunaldklarnaklarlar.KralHsrevbuaklamalara oldukasevinerek,Lazlarayardmedeceineszverir.Buelilere,dahanceden birokkiininkendisine,bulkeninalmaszorsarpdalarla,skormanlarlakapl olduunu rapor ettiklerini syler ve Kolha lkesine byk bir orduyla girmesinin mmknolupolmadnsorar.Lazikaelileri,kralnbutereddtndegiderirlerve aa kesilerek yol alabileceini, ayrca kendilerinin de onlara klavuzluk edeceklerini belirtirler. Bunun zerine byk bir gizlilik iinde sefer hazrlklarna balanr ve bir sre sonra ranllar Kolha lkesine girerler. Bylece ran ile Bizans arasnda Lazika savalar olarak bilinen uzun bir mcadele dnemi balar. lk yllarda,Kolhallarndesteiyleblgeyibykldekontrolaltnaalanranordusu karsnda Bizansllar lkeyi terk etmek zorunda kalrlar. Ancak, yeni yeni Hristiyan olmayabalamolanLazlarla,eskidinleriMazdeizmitemsiledenranllararasnda daokgemedenhuzursuzlukbagstermeyebalar.DahadanemlisiBizansn Lazikalimanlarnauyguladticariambargonedeniylelkedeekonomikskntlar hadsafhayaulamtr.Klevederikarlnda,Bizansllardantuz,tahlvearap ithaledentccarlar,buyenidurumdanoldukazarargrmlerdi.Ayrca,ranllarn koloniler kurarak Kolhada kalc olarak yerlemeyi dndklerini gsteren baz gelimelerdehuzursuzluunboyutlarniyicearttrmt.164 MS.549ylnadorutmbufaktrlerinetkisiileLazkralII.Gubaz,tekrarranllarakar cephealrvebuseferde,Bizansimparatorundanyardmister.Kralamuhalifolan LazilerigelenlerindenParsansisimlibirkiidebucephelemederanllarnyannda yer alr. mparator Justinianus Trabzon blgesinde yaayan Tzanilerden bin kiilik nc bir kuvveti kral Gubazn yardmna gnderir. Daha sonra gelen Bizans kuvvetleriilebirlikteLazikatopraklar,tekrariddetliatmalarasahneolur. Prokopiusa gre ; buyllardabu topraklarda bulunan en nemli Laz kentleri ve ka