Elżbieta BOGDANOWICZ

ANTROPONIMIA ŻEŃSKA NA TERENIE POŁUDNIOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY

W XVIII WIEKU

Celem niniej szego artykułu jest charakterystyka nazw kobiet (z po­minięciem żeńskich imion chrzestnych) na obszarze południowej Bia­łostocczyzny w XVIII wieku . Koncentruję się głównie na ich właściwo­ściach strukturalno-etymologicznych, tj . na opisie struktury słowotwór­czej, określeniu częstotliwości występowania poszczególnych rodzajów nazw i sufiksów nazwiskotwórczych, analizie podstaw antroponimów pod względem etymologicznym.

Przykłady rozpatrywanych antropoleksemów zaczerpnięto z XVIII­-wiecznych rękopiśmiennych ksiąg metrykalnych pochodzących z pa­rafii rzymskokatolickich, prawosławnych i unickich w Bielsku Podla­skim, Boćkach, Czyżach, Kleszczelach, Mielniku, Ostrożanach, Siemia­tyczach i Żerczycach 1. Należy podkreślić, że badane metryki, zacho­wane w dobrym stanie, w całości czytelne, prowadzone w sposób sta­ranny, dostarczyły cennego i obfitego materiału antroponimicznego, do­kładnie zlokalizowanego geograficznie i czasowo, obrazującego żywe jeszcze w XVIII wieku procesy nazwiskotwórcze na terenie południo­wej Białostocczyzny. W sumie udało się zgromadzić około 900 nazw osobowych identyfikujących kobiety. Wśród nich wyodrębnić można cztery rodzaje antroponimów, a mianowicie imiona chrzestne, żeńskie formy zwyczajowe tworzone od imienia ojca lub męża, formacje ura­biane od nazwisk męskich oraz nazwiska w formie męskiej odnoszące się do kobiet, np. Akwilina lwanianka Syczanka, Maryanna Łukaszycha Harmidicha, Anastazya Wasilicha Połowczakowa, Anna Leonowa Olifiru­kowa, Katarzyna Bakunowicz, Ahrypina Hacko i wiele innych. Wszyst-

1 Szczegółowy wykaz źródeł jest zamieszczony w końcowej części artykułu.

30 ELŻBIETA BOGDANOWICZ

kie one (poza żeńskimi imionami) stanowią podstawę rozważań w tym opracowaniu.

Jak wiadomo, antroponimy żeńskie dzielą się na patronimy, czyli formacje utworzone od własnych nazw osobowych ojców i andro­nimy, czyli formacje odmężowskie2. Jednak analizę XVIII-wiecznego nazewnictwa żeńskiego rozpoczniemy od formacji przymiotnikowych na -ska//-cka, które nie zawierały dodatkowych informacji o statusie matrymonialnym kobiety. Mogły oznaczać zarówno kobiety zamężne, jak i panny, to znaczy można je traktować jako andronimy lub patro­nimy.

Z badanych dokumentów wynotowano stosunkowo liczną grupę nazwisk na -ska//-cka, np. Bednarska, Bobińska, Boćkowska, Buraczyńska, Chanzikowska, Chwiłocicka, Dobrogowska, Domaracka, Dubowiecka, Dwora­kowska, Falkowska, Gałecka, Goliszewska, Gryczewska, Halicka, Hrybicka, Hryniewicka, Iwanicka, Iwanowska, Jakubowska, Jeżewska, Kalinowska, Kar­wacka, Klepacka, Kożuchowska, Krasuska, Kudrycka, Kutyłowska, Kwiat­kowska, Lachowska, Lewicka, Łatkowska, Łępicka, Łobaczewska, Mańkow­ska, Miłkowska, Mioduszewska, Młodzianowska, Mroczkowska, Niewiarowska, Olszewska, Ołtarzewska, Piasecka, Piętkowska, Puchacka, Rosołowska, Rut­kowska, Rybałtowska, Sadowska, Sawicka, Siewierska, Skrzypkowska, Słomiń­ska, Sokołowska, Starczyńska, Tchórznicka, Terlikowska, Tołwińska, Topczew­ska, Uszyńska, Wilczewska, Wolska, Wyszkowska, Zajączkowska, Zdrojkowska, Zdzichowska i in. Wymienione nazwiska powstały od odpowiednich for­macji męskich, przeważnie odmiejscowych, drogą derywacji fleksyjnej . Wyznacznikiem formalnym tego przejścia była wymiana męskiej koń­cówki fleksyjnej -i na żeńską -a, np. Dworakowski masc. > Dworakowska fem.

Do grupy nazw kobiet urabianych drogą zmiany paradygmatu na­leży zaliczyć również nazwę utworzoną od nazwiska męża Żelazny za pomocą morfemu fleksyjnego -a: Catharina Żelazna.

2 Formacje odmężowskie i odojcowskie są tematem wielu prac, zob. m.in. M. Kamińska, Na­zwiska żon i dzieci w Łcrwickiem, Onomastica Il, 1956, s. 127-136; S. Warchoł, Nazwiska żon i córek w księdze miejskiej Lublina z początku XVII wieku, [w:] Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycz­nego UG, Prace Językoznawcze nr 8, 1982, s. 77--82; E. Wolnicz-Pawłowska, Dawne łemkcrwskie nazwy kobiece na tle antroponimii sąsiednich gwar, Onomastica XXX!, 1986, s. 133-141; L. Dacewicz, Sposoby identyfikacji kobiet w dawnym pcrwiecie mielnickim (XVI-XVII w.), Białostocczyzna 1993, nr 2,

s. 17-25; Nazewnictwo kobiet w dawnym pcrwiecie mielnickim (XVI-XVII), Białystok 1994 i in.

ANTROPONIMIA ŻEŃSKA NA TERENIE POŁUDNIOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY W XVIII WIEKU 31

Zdecydowanie większą rolę w tworzeniu formacji żeńskich na ob­szarze południowej Białostocczyzny w XVIII wieku odegrała derywacja sufiksalna. Dała ona znaczne bogactwo nazw dzięki wykorzystaniu na­stępujących formantów: -ewa//-owa, -icha//-ycha, -ka, -ina//-yna, -aja, -anka, -owna//-ówna .

Z formacji odmężowskich najliczniejsze są nazwy z sufiksem -owa. Por. : Adamiukowa, Aleksandrowa, Andruszukowa, Antoniukowa, Bajdowa, Balcerowa, Bartłomiejowa, Borzymowa, Brewczykowa, Busłowiczowa, Char­kowa, Chruszczakowa, Chwedkowa, Cieszkiewiczowa, Czernuliczowa, Dace­wiczowa, Daciukowa, Dawydiukowa, Demidiukowa, Droniewiczowa, Dubi­nowa, Ekonomowiczowa, Eliaszowa, Eufimiowa, Filipowiczowa, Forysiukowa, Gabrielowa, Gajewiczowa, Garbarzowa, Hackiewiczowa, Horbaczowa, Hryciu­kowa, Hryhorukowa, Ignacowa, Ignaczykowa, Ihnatiukowa, Ihnatowa, ]achi­miakowa, ]akonowa, ]akowczukowa, ]anuszewiczowa, ]arczakowa, ]arociowa, ]aroszykowa, ]atkowa, Jędrzejowa, Kaliszukowa, Kazakowa, Kazimierukowa, Kirkowiczowa, Kirylukowa, Klimkowiczowa, Kobryniakowa, Kopciukowa, Ko­piejczykowa, Kowalowa, Kozłowa, Kruhliczowa, Krysiewiczowa, Kupraszu­kowa, Kusznierzowa, Laszukowa, Leonowa, Lewczukowa, Litwiniukowa, Łaza­rowiczowa, Łucewiczowa, Łukaszukowa, Łukianiukowa, Maćkiewiczowa, Mele­szkowa, Michniakiewiczowa, Miciewiczowa, Mikołajowa, Misiejukowa, Mlicz­kowa, Nazarowiczowa, Nikiforukowa, Olifirukowa, Omelaniukowa, Onace­wiczowa, Parfiniukowa, Pilipowiczowa, Pradkowa, Protaszukowa, Radkiewi­czowa, Radwanowa, Ruszczykowa, Sasinowiczowa, Sawczakowa, Sidorukowa, Simonowiczowa, Sobiechowa, Sobierakowa, Sobiesiukowa, Stefanowa, Syme­onowa, Szafranowa, Szatyłowiczowa, Szmurłowa, Szramowiczowa, Świniu­chowa, Teodorczukowa, Trofimiukowa, Turczukowa, Tymosiakowa, Usowi­czowa, Wasilowa, Wawryniewiczowa, Werbelowa, Wołosowiczowa, Zacharewi­czowa, Zduniukowa, Zimnochowa, Zubkowa itd .

Przyrostek -owa, wywodzący się z przymiotników dzierżawczych, informował o przynależności jednej osoby do drugiej i oznaczał naj­częściej relację 'jest żoną' 3 . Formant ten wykazywał dużą produk­tywność w różnych okresach historycznych na terenie całej Polski. Zajmuje on pierwsze miejsce np. w nazewnictwie żeńskim Kielc4,

3 Z. Kaleta, Nazwisko w kulturze polskiej, Warszawa 1998, s . 134.

4 D. Kopertowska, Kieleckie antroponimy XVI i XVII wieku, Kielce 1980.

32 ELŻBIETA BOGDANOWICZ

ŁodziS, Kościerzyny6, Lublina 7, Rudawy (koło Krakowa) s, chociaż z ba­dań L. Dacewicz 9 nad antroponimią żeńską powiatu mielnickiego (z Mielnika pochodzi znacząca liczba XVIII-wiecznych nazw kobiet po­łudniowej Białostocczyzny) wynika, że w XVI wieku formacje na -owa zostały zdominowane przez nazwiska utworzone lokalnym formantem -icha//-ycha, ale już w kolejnym stuleciu marytonimiki z sufiksem -owa wykazywały największą popularność.

Przewagę formacji zawierających w swej strukturze sufiks -owa należy tłumaczyć uniwersalnym charakterem omawianego przyrostka. Odznaczał się on bowiem wyjątkową zdolnością do łączenia się z róż­nymi typami męskich nazw osobowych. W grupie analizowanych an­troponimów sufiks -owa swobodnie łączy się ze wszystkimi rodzajami nazw odnoszących się do mężczyzn, np. Bajenowa < Bajen(i)a, Dubi­nowa < Dubina, Koskowa < Kasko, Meleszkowa < Meleszko, Szmurłowa < S(z)murło, Wierzbowa < Wierzba .

Większość antroponimów żeńskich z sufiksem -owa ma w swojej podstawie nazwiska odmężowskie, np. Czernuliczowa < Czernulicz, Didi­kowa < Didik, Hryciukowa < Hryciuk, Januszewiczowa < Januszewicz, Laszu­kowa < Laszuk, Świniuchowa < Świniuch, Wasilukowa < Wasiluk i in. Czę­sto jednak w wyrazach bazowych tkwią imiona wschodniosłowiańskie, rozpowszechnione na omawianym terenie ze względu na specyficzne stosunki etniczne, kulturowe, wyznaniowe, a także imiona polskie, np. Gabrielowa ( : pol. Gabriel) , Ihnatowa ( : wschsł. Ihnat < cerk. Ignatij) , Wa­silowa ( : wschsł. Wasil < cerk. Wasilij) . Popularność w XVIII wieku zwy­czajowych form żeńskich utworzonych od imienia męża wynika także z faktu, że kobiety w tym okresie dość często były identyfikowane za pomocą zestawień antroponimicznych zawierających imię i dwa andro­nimy, np. Anna Antoniowa Łukianiukowa, Cecylia Heronimowa Chwedkowa, Julianna Symeonowa Piżkowa i in.

5 ] . Mączyński, Nazwiska łodzian (XV-XIX w.), Łódź 1970 .

6 E. Breza, Z antroponimii Pomorza Gda1iskiego (na podstawie ksiąg sądawych kościerskich z XVI­XVII w.), Slavia Occidentalis, t. 34, 1977.

7 S. Warchoł, Nazwiska żon i córek . . . , op. cit. 8 E. Klisiewicz, Nazwiska mieszkańców parafii Rudawa k. Krakawa w rozwoju historycznym (na podsta­

wie ksiąg metrykalnych z lat 1570-1897), (w:] Studia językoznawcze. Streszczenie prac doktorskich, X, Wrocław - Warszawa 1985, s. 7-41.

9 L. Dacewicz, Nazewnictwo kobiet . . . , op . cit., s . 21 1 .

ANTROPONIMIA ŻEŃSKA NA TERENIE POŁUDNIOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY W XVIII WIEKU 33

Do powyższej grupy nazw osobowych należy zaliczyć antroponim

derywowany wariantywnym sufiksem -ewa: Hołubiewa. Pozostałe formanty tworzące XVIII-wieczne andronimy należą do

nielicznych. Ich listę otwiera sufiks -icha//-ycha. Por. : Bajdicha, Bajusty­cha, Czerczycha, Czorticha, Czykierycha, Gresicha, Harbanicha, Harmidicha, Hawrylicha, Iwanicha, Kazaczycha, Klimicha, Korowaicha, Kostiuczycha, Kra­sczycha, Kudielczycha, Łukaszycha, Ostapicha, Szwedzicha, Wasilicha, Wiszen­czycha, Wołynczycha, Woszczylicha, Żmieńczycha .

Dużo mniej sza liczba tego typu formacji żeńskich w stosunku do antroponimów derywowanych za pomocą przyrostka -owa jest

spowodowana, m.in. ograniczonym zasięgiem społecznym formantu

-icha//-ycha 10. Nazwy odmężowskie, w których występuje omawiany

sufiks, określały głównie kobiety wywodzące się z chłopstwa, zaś andro­

nimy na -owa funkcjonowały powszechnie we wszystkich warstwach

społecznych.

Podobnie jak w przypadku formacji z przyrostkiem -owa w pod­

stawie nazw na -icha//-ycha odnajdujemy imiona mężów z tą jednak

różnicą, że w głównej mierze są to imiona o genezie wschodniosłowiań­

skiej, np. Gresicha < wschsł. Greś ( : cerk. Grigorij), Hawrylicha < wschsł.

Hawryło ( : cerk. Gawriił), Iwanicha < wschsł. Iwan, Klimicha < wschsł.

Klim (: cerk. Klimientij) , Kostiuczycha < pot. wschsł. Kostiuk ( : cerk. Kon­stantin), Ostapicha < wschsł. Ostap ( : cerk. Jewstafij), Wasilicha < wschsł.

Wasil. Wschodniosłowiańskie formy imion w pewnym stopniu również

potwierdzają chłopski charakter antroponimów z sufiksem -icha//-ycha,

ponieważ dzieje osadnictwa na obszarze południowej Białostocczyzny

dowodzą, że wśród osadników ruskich dominowali chłopi.

Jeszcze częściej nazwy żeńskie na -icha//-ycha w swojej strukturze

zawierają męskie nazwiska odapelatywne, w dość licznych przypad­kach o wschodniosłowiańskim (ukraińskim) rodowodzie, np. Czykiery­cha < Czykier - ukr. czykir 'gat. ptaka', Korowaicha < Korowaj - ukr. koro­

waj 'rodzaj ciasta weselnego', Kudielczycha < Kudielka - ukr. kudela 'ką-

10 O różnorodnych ograniczeniach związanych z użyciem formantu -icha//-ycha pisały m.in. L. Dacewicz, Nazewnictwo kobiet . . . , op. cit., s . 133-134; A. Kowalska, Mazowiecko-podlaskie zasięgi sufiksu -icha w nazwach pospolitych i własnych, [w:] Systemy onomastyczne w słowiańskich gwarach mieszanych i przejściowych, Rozprawy Slawistyczne nr 7, UMCS, Lublin 1993, s. 202.

34 ELŻBIETA BOGDANOWICZ

dziel', Woszczylicha < *Woszczyl 11 - ukr. woszcza 'pusty plaster pszczeli lub jego część', pol. woszczyć 'woskować', Żmieńczycha < Żmieńka - ukr. żmeńka, zdr. od żmenja 'garść' i in.

Co do pochodzenia sufiksu -icha//-ycha, zdania badaczy są podzie­lone. Jedni, np. A. Zaręba 12, głoszą tezę o jego ruskiej proweniencji, inni, np. P. Smoczyński l3 i S . Warchoł 14 uważają, że derywaty z elemen­tem -eh- sięgają chronologicznie czasów prasłowiańskich, a ich wystę­powanie nie ogranicza się tylko do Wschodniej Słowiańszczyzny. Jako centrum produktywności formantów z komponentem -eh- wskazywany jest język rosyjski, który szczególnie silnie oddziaływał na język ukraiń­ski, o wiele słabiej na j ęzyk białoruski15. Z języka ukraińskiego szerzył się z kolei wpływ na polszczyznę w zakresie kształtowania się nazwisk żon od nazwisk mężów, nazw zawodów kobiet itd .

Niewielką rolę w tworzeniu formacji odmężowskich w XVIII wieku na terenie południowej Białostocczyzny odegrały sufiksy -ka i -ina //-yna. Pierwszy z nich można zidentyfikować w składzie zaledwie kil­kunastu andronimów, np. Bazyluczka, Beneszuczka, Dawydiuczka, Hne­tiuczka, ]akubiaczka, Mazuryczka, Sawczuczka, Seliwoniuczka, Sumowiczka, Szatyłowiczka.

Formant -ka prawie bezwyjątkowo tworzy nazwy żon od antro­ponimów męskich zakończonych na spółgłoskę, głównie od nazwisk odimiennych, rzadziej od nazw zawierających w podstawie różne ape­latywy, np. Bazyluczka < Bazyluk, Beneszuczka < Beneszuk, Dawydiuczka < Dawydiuk, Seliwoniuczka < *Seliwoniuk, Sumowiczka < *Sumowicz, Sza­tiłowiczka < Szatyłowicz i in.

Z kolei przyrostek -ina//-yna łączył się z podstawami posiadają­cymi w wygłosie samogłoskę. W XVIII-wiecznych źródłach znalazła się znikoma liczba form żeńskich utworzonych za pomocą tego formantu,

11 Rekonstruowane formy męskich nazw osobowych są poprzedzone w tekście znakiem (*) .

12 A. Zaręba, Formy nazwisk żon i dzieci w dialektach języka polskiego, [w:] Pisma polonistyczne i sla­wistyczne, Warszawa - Kraków, s. SIO. 13 P. Smoczyński, Słowiańskie imiona pospolite i własne z podstawowym -eh- w części sufiksalnej, Łódź

1963, s. 26.

14 S. Warchoł, O ekspresywnej funkcji formantów tworzących nazwiska synów, córek i żon w gwarach ziemi stężyckiej, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN nr 19, 1973, s. 161-172.

l5 P. Smoczyński, Słowiańskie imiona pospolite i własne . . . , op. cit., s. SS.

ANTROPONIMIA ŻEŃSKA NA TERENIE POŁUDNIOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY W XVlll WIEKU 35

w sumie kilka poświadczeń: Błyszyna, Boleścina, Kapelczyna, Pilindżina, Rzepczyna, Sulibina, Szyszczyna.

Odosobniony przypadek stanowi nazwa Szadurczaja derywowana sufiksem zaimkowym -aja od nazwiska męża Szadurka . W tym miejscu można wspomnieć, że antroponimy z tym właśnie przyrostkiem oraz z rozszerzonymi wariantami typu -(ew)aja//-(ow)aj a, -(sk)aja, -(ck)aja,

(in)aja//-(yn)aja, były charakterystyczne dla antroponimii ukraińskiej 16, białoruskiej 17 i rosyjskiej 18, czyli wschodniosłowiańskiej .

Z XVIII-wiecznych dokumentów południowej Białostocczyzny wy­notowano stosunkowo bogatą grupę żeńskich formacji odojcowskich. Oprócz wzmiankowanych wcześniej nazwisk na -ska formacje patroni­miczne tworzone były przy pomocy dwóch wyspecjalizowanych w tej funkcji sufiksów: -anka, -owna//-ówna. Pod względem ilości poświad­czeń pewną przewagę miał pierwszy z nich.

Za pomocą przyrostka -anka derywowano następujące patro­nimy żeńskie: Bajdianka, Bednarzanka, Biryłczanka, Bohdanianka, Bole­ścianka, Chwesianka, Chwiłocianka, Demianianka, Duhucianka, Eliaszanka, Eufimianka, Horbaczanka, Hrycianka, ]akubianka, ]aszczanka, Kapelcianka, Karpianka, Koladcanka, Kostiuczanka, Kostuszanka, Kowalanka, Kruhliczanka, Kupraszanka, Lesianka, Łubczanka, Manturanka, Mikitianka, Mikołajanka, Nestieranka, Nikonianka, Onofrjanka, Ordianka, Paździerzanka, Potrasianka, Puranka, Pyryczanka, Pytlanka, Remeszanka, Romanianka, Rzepczanka, Seme­nianka, Siekierczanka, Słomiaczanka, Sosnowszczanka, Sufrunianka, Syczanka, Sydoruczanka, Szafranianka, Szewczanka, Szwabianka, Tarasianka, Trocianka, Wasilanka, Wawrzenianka, Worobianka, Zubranka itd .

Obok imion, męskich antroponimów odapelatywnych w podstawie nazw kobiet z sufiksem -anka w odosobnionych przypadkach można spotkać etnonimy, np. Kozaczanka < etn. Kozak, Szwabianka < etn. Szwab lub nazwisko przymiotnikowe na -ski, np. Sosnowszczanka < Sosnowski.

16 M. Seniw, Osnowni sposoby j zasoby identyfikaciji żinky w pysemnych pam'atkach ukrajinśkoji mowy XIV-XVIII st., [w:] Z istoriji ukrajinśkoji łeksykołohiji, Kyjiw 1980, s. 160-200; D. Samijłenko, Żino­czi osobowi nazwy u pam'atkach diłowoji mowy Liwobereżnoji Ukrajiny XVIII stolittja, [w:] Pytannja suczasnoji onomastyky, Kyjiw 1976, s. 147-150.

17 Por. np. monografie A. K Uscinowicz, Antrapanimija Hrodzienszczyny i Brestczyny (XIV-XVIII stst.), Minsk 1975; M. W. Biryła, Biełaruskaja antrapanimija, t. I, Minsk 1966.

IS W. A. Nikonow, Do familij, [w:] Antroponimika, Moskwa 1970, s. 83-93.

36 ELŻBIETA BOGDANOWICZ

Formant przynależnościowy -owna//-ówna wystąpił w mniej licz­nej grupie patronimicznych nazw kobiet, np. : Aleksandrukowna, Borzy­mowna, Bukrewiczowna, Charczukówna, Cyglerowna, Czerkaszukowna, Didi­kowna, Eliaszowna, Fabianczukowna, Homiczowna, Karolczakowna, Karpisze­wiczowna, Kocowna, Krawczykowna, Kuczkiewiczowna, Kudłaczowna, Kuli­kowna, Nikodemczukowna, Olisijukowna, Pachołczukowna, Reginowiczowna, Rymarczukowna, Sobeszukowna, Strukiewiczowna, Szametowna, Tymoszu­kowna, Ulasiukowna, Wiktorowiczówna, Wojtkowna, Zińkiewiczowna.

Osobne zagadnienie stanowią nazwiska w formie męskiej służące do identyfikacji kobiet. W zebranym z obszaru południowej Białostoc­czyzny XVIII-wiecznym materiale antroponimicznym notowane są róż­norodne typy nazw męskich odnoszące się do kobiet. Tworzą one mo­dele nazewnicze w połączeniu z żeńskimi imionami, np. Joanna Ada­miuk, Katarzyna Bakunowicz, Marianna Barwieka, Ahrypina Hacko, Lu­dwica Kąkol, Maryanna Płaczko, Marianna Zienkiewicz i in.

Badania L. Dacewicz dowodzą, że ten sposób nazywania kobiet na Podlasiu był zjawiskiem znanym już w XVI i XVII wieku, ale doty­czył tylko form patronimicznych rodzaju męskiego na -ic(z)//-yc(z) oraz -ewic(z)//-owic(z), które zazwyczaj występowały wraz z imieniem lub nazwą derywowaną sufiksami -owa, -icha od imienia męża, np. Kulina Kliszewicz, Iwanowa Kozicz, lwanicha Lechowicz 19 .

Rozszerzenie w XVIII stuleciu zasobu form nazwisk męskich (nie na -ewicz//-owicz) do identyfikacji kobiet, np. Helena Benisz, Agnes Chwiedko, Maryanna Płaczko, Katarzyna Fura, Joanna Walczuk jest po­czątkowym etapem rozwoju współczesnego systemu nominacji kobiet, czyli określania ich bez udziału formantów żeńskich.

Z podobnym zjawiskiem w innej części Polski zetknęła się B. Miko­łajczakowa 20, która pisze, że nazwy kobiet równe nazwiskom męskim występowały na terenie ziemi gostyńskiej od pierwszej połowy XVII wieku, w kolejnym stuleciu były w zdecydowanej mniejszości, chał ich liczba stopniowo wzrastała. Wyraźne zwiększenie się tego typu nazw datuje się od początku XIX wieku, kiedy to taki sposób określania kobiet

l9 L. Dacewicz, Nazewnictwo kobiet . . . , op. cit., s. 136.

20 B. Mikołajczakowa, Nazwiska żeńskie na terenie ziemi gostyńskiej w XVII-XIX wieku, [w:] Warsztat współczesnego onomasty, Kielce 1983, s. 59.

ANTROPONIMIA ŻEŃSKA NA TERENIE POŁUDNIOWEJ BIAŁOSTOCczymy w xvm WIEKU 37

staje się nawet częstszy niż za pomocą formacji odmężowskich i odoj­cowskich.

Z przytoczonych w niniejszym artykule przykładów żeńskich nazw osobowych wynika także, że spora część z nich wykazuje obecność le­ksykalnych, fonetycznych i morfologicznych cech wschodniosłowiań­skich (często ukraińskich), co ma oczywiście swoje uzasadnienie w kil­kuwiekowym współistnieniu dwóch kultur (ruskiej i polskiej) na tych ziemiach.

Apelatywy motywujące nazwy męskie, od których powstały oma­wiane nazwy żeńskie, stosunkowo często wykazują wschodniosłowiań­skie pochodzenie, np. Biryłczanka < Biryłko - brus. biryła 'ten, który bierze' , Kapelczyna < Kapelka - ukr. kapelka, zdr. od kapla 'kropla', Kruhliczowa < Kruhlicz < brus . kruhły, ukr. kruhłyj 'okrągły', Pradkowa < Pradka - brus. gw. pradka 'urządzenie do przędzenia' , Szatyłowiczka < Szatyłowicz - ukr. szatyło 'łgarz', brus. reg. szaciła 'włóczęga' itd .

W podstawach wielu XVIII-wiecznych nazw kobiet występu­ją imiona chrzestne kanonu cerkiewnego oraz ich hipokorystyki, np. Chwesianka < wschsł. Chwieś ( : Chw(i)edor, cerk. Fieodor), Dawy­diuczka < Dawydiuk - ukr. Dawyd ( : cerk. Dawid), Hryciukowa < Hry­ciuk - wschsł. Hryc(z) ( : Hryhor, cerk. Grigorij) , Ihnatowa < wschsł. Ih­nat ( : cerk. lgnatij) , Nikiforukowa < Nikiforuk - cerk. Nikifor, Wasilicha < wschsł. Wasil ( : cerk. Wasilij) i in.

Badany materiał pozwala również zaobserwować niektóre cechy właściwe systemowi fonetycznemu języków wschodniosłowiańskich, tj . : wschodniosłowiański pełnogłos na miejscu prasłowiańskich połą­czeń *tort, *tolt, *tert, *telt, np. Korowaicha, Wołosowiczowa, Worobianka; obecność tylnojęzykowej lub gardłowej głoski h, np. Hawrylicha, Horba­czowa, Hrybicka, Hryhorukowa, Ihnatowa, Kruhliczowa; wschodniosłowiań­ski rozwój prasłowiańskich nosówek w u, np. Chruszczakowa, Dubinowa, Hołubiewa, Strukiewiczowna, Zubkowa; półmiękka wymowa d ', t ', np. Da­wydiuczka, Demidiukowa, Kostiuczycha, Mikitianka, Szatiłowiczowa; zacho­wanie dawnego r' (zamiast polskiego rz), które następnie uległo stward­nieniu w języku białoruskim i ukraińskim, np. Gresicha, Wawryniewi­czowa; ukraińska dyspalatalizacja spółgłosek przed dawnymi samogło­skami e, i, np. Chwedkowa, Fedorowiczowa, Kapelczyna, Omelaniukowa, Sy­meonowa; ukraiński ikawizm, np. Olifirukowa, Olisijukowna.

38 ELŻBIETA BOGDANOWICZ

Najbardziej charakterystycznym elementem wschodniosłowiań­skim w dziedzinie słowotwórstwa są struktury nazewnicze z obszaru południowej Białostocczyzny, zawierające popularny w antroponimii ukraińskiej 21 , nieco mniej w białoruskiej 22, sufiks -icha//-ycha.

W podsumowaniu można stwierdzić, że XVIII wiek stanowi zaa­wansowany etap w procesie kształtowania się żeńskiego systemu na­zewniczego, chociaż nadal panuje w nim pewna dowolność. Ta sama osoba mogła być identyfikowana w różny sposób, np. Helena Ihnatowa Baydicha i Helena Ignacowa Baydowa. W formułach identyfikacyjnych sto­sowano nie tylko pełne formy imion, ale także hipokorystyczne i demi­nutywne, np. Darka Ihnatiukowa, Lucia Rymarczukowna.

Antroponimy żeńskie powstawały w wyniku sufiksacji, np. Bukre­wiczowa, Klimicha, Nestieranka, Prochowna, Sawczuczka, lub derywacji pa­radygmatycznej , np. Mroczkowska, Puchacka, Żelazna .

Do tworzenia XVIII-wiecznych nazw kobiet na badanym terenie wykorzystano 7 formantów w następującej kolejności frekwencyjnej : -ewa//-owa, -anka, -owna//-ówna, -icha//-ycha, -ka, -ina//-yna, -aja.

W rozpatrywanym zasobie antroponimów żeńskich w znaczący sposób zaznaczyły swoją obecność nazwy kobiet równe nazwiskom mę­skim, np. Joanna Adamiuk, Katarzyna Bakunowicz, Agnes Chwiedko itd . Ten typ antroponimów oraz formacje na -cka//-ska można uznać za­pewne za prototypy współczesnych nazwisk żeńskich.

Źródła

Akta metrykalne parafii rzymskokatolickiej w Bielsku Podlaskim. Me­tryki urodzin: księga I 1679-1711, księga II 1712-1731, księga III 1731-1746. Metryki zgonów (1791-1819) . Metryki małżeństw: księga I 1747-1765, księga II 1789-1804. Archiwum Państwowe w Białymstoku.

21 Por. np. M. Seniw, Osnowni sposoby j zasoby identyfikaciji żinky„„ op. cit., s. 168; D. Samijłenko, Żinoczi osobowi nazwy . . . , op. cit.

22 Por. np. M. W. Biry!a, Antrapanimija„. , op. cit„ s. 308; A. K. Uscinowicz, Antrapanimija Hro­dzienszczyny i Brestczyny .. „ op. cit., s. 163.

ANTROPONIMIA ŻEŃSKA NA TERENIE POŁUDNIOWEJ BIAŁOSTOCCZYZNY W XVIII WIEKU 39

Akta urodzin parafii rzymskokatolickiej w Boćkach: księga I 1698-1723, księga II 1723-1748, księga III 1726-1792, księga IV 1743-1752, księga V 1748-1762, księga VI 1763-1803, księga VII 1797-1802. Archiwum Państwowe w Białymstoku.

Metryki chrztów cerkwi prawosławnej w Czyżach: księga I 1730-1751, księga II 1752-1781 . Zbiory parafialne.

Metryki ślubne cerkwi prawosławnej w Czyżach pod wezwaniem Wniebowzięcia Panny Marii i św. Jerzego Męczennika: księga I 1730-1738, księga II 1738-1758, księga III 1758-1799. Zbiory para­fialne .

Metryki zgonów cerkwi prawosławnej w Czyżach: księga I 1728-1738, księga II 1752-1790, księga III 1781-1799. Zbiory parafialne.

Metryki pogrzebowe parafii unickiej pod wezwaniem św. Jerzego w Kleszczelach (1798-1827) . Archiwum Państwowe w Białym­stoku.

Metryki urodzin i ślubów parafii unickiej pod wezwaniem św. Miko­łaja w Kleszczelach (1728-1741) . Archiwum Państwowe w Białym­stoku.

Akta ślubów mielnickiej parafii katolickiej (1793-1802) . Archiwum Pań­stwowe w Białymstoku.

Akta urodzin mielnickiej parafii katolickiej (1786--1819) . Archiwum Pań­stwowe w Białymstoku.

Księga pogrzebowa zaczynająca się od roku 1773 Cerkwi Preczyseckiej w Mielniku. Prywatne zbiory ks. Eugeniusza Niesteruka w Miel­niku.

Akta stanu cywilnego parafii unickiej pod wezwaniem Narodzenia Pan­ny Marii w Mielniku (1798-1835) . Archiwum Państwowe w Bia­łymstoku.

Akta stanu cywilnego parafii unickiej pod wezwaniem Zmartwychw­stania Pańskiego w Mielniku (1792-1835) . Archiwum Państwowe w Białymstoku.

Akta urodzin parafii rzymskokatolickiej w Ostrożanach: księga I 1700-1717, księga II 1710-1743, księga III 1743-1763, księga IV 1763-1769, księga V 1769-1787, księga VI 1787-1799. Archiwum Pań­stwowe w Białymstoku.

Akta metrykalne parafii rzymskokatolickiej w Siemiatyczach. Metryki

ELŻBIETA BOGDANOWICZ

urodzin: księga I 1687-1741, księga II 1741-1783. Metryki mał­żeństw: księga I 1715-1781, księga II 1782-1805, księga III 1788-1827. Metryki zgonów: księga I 1719-1781, księga II 1781-1805 . Archiwum Państwowe w Białymstoku.

Metryki chrztów parafii unickiej w Żerczycach (1798-1804) . Archiwum Państwowe w Białymstoku.

Skróty

brus . - białoruski cerk. - cerkiewny etn. - etnonim gw. pol.

- gwarowe - polski

pot. reg. ukr.

- potoczne - regionalne - ukraiński

wschsł. - wschodniosłowiański zdr. - zdrobnienie