“Сентеррагоулд” ХХК · Харин хөрсний механик...

“Сентеррагоулд” ХХК-ийн “Хүнд даацын авто зам” төслийнБайгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний нэмэлт тодотгол 1

“Сентеррагоулд”ХХК-ийн захиалгаар,Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ, зөвлөгөөний “Газар Эко”ХХК боловсруулав.

НЭГ.

ТӨСЛИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ

1.1. Төслийн нэр

Бороо-Гацууртын сайжруулсан авто зам байгуулах төслийн даялал

өөрчлөх нэмэлт өөрчлөлт*

1.2. Төслийн зорилго

Гацуурт-Бороо хоорондын хүдэр тээвэрлэх хүнд даацын автомашинд

зориулагдсан сайжруулсан авто замыг байгуулснаар “Бороо гоулд” ХХК-

ийн толгой компани болох “Сентеррагоулд” ХХК-ийн Гацууртын алтны

үндсэн ордоос алтны хүдрийг Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэрт

тээвэрлэн хүргэж боловсруулах, ингэснээр орон нутгийн болон улсын

төсөвт тодорхой хэмжээгээр орлого оруулах, байгаль орчинд халгүй үйл

ажиллагаа явуулах, тухайн орон нутгийн хэмжээнд авто тээврийн

хөдөлгөөний саад бэрхшээлийг бууруулах, саадгүй зорчуулах зэрэгт

төслийн зорилго оршино.

1.3. Төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуйн нэгж, байгууллагын нэр

“Сентеррагоулд” ХХК

1.4. Төсөл хэрэгжүүлэгчийн хаяг

Улаанбаатар хот, Чингэлтэй дүүрэг, Бодь цамхаг, 11-р давхар, “Бороо

гоулд” ХХК-ийн байранд.

Харилцах утас: 317798

* Энэ тайлангийн үнэн зөвийг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсанүнэлгээний эрх бүхий байгууллага хүлээнэ. Төслийн тайланд тусгагдсанбайгаль орчныг хамгаалах, сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээнийнхүрээнд хийж гүйцэтгэх, хэрэгжүүлэх ажлыг төсөл хэрэгжүүлэгч хүлээнэ.



1.5. Төслийн байршил

Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэрээс Сэлэнгэ аймгийн Баянгол,

Мандал сумдын нутаг дамжиж Гацууртын орд газар хүртэл /тойм

зургийг хавсаргав/.

1.6. Төслийн товч тодорхойлолт

“Сентеррагоулд” ХХК нь Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэрээс

Гацууртын алтны үндсэн орд хүртлэх авто замыг байгуулах төсөлд 2004

онд Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний

тайланг хийлгүүлсэн. Уг тайланг Байгаль орчны яамаар батлуулан

мөрдлөгө болгон ажиллахаар болсон боловч “Сентеррагоулд” ХХК-ийн

зүгээс тус хүдэр тээврийн замын даялалыг өөрчлөхөөр болсон байна.

2004 онд БОЯ-аар батлагдсан БОНБНҮ-ний тайланд тус хүдэр тээврийн

зам нь “Бороогийн алт” төслийн хаягдлын байгууламжийн өмнө талаар

гарч хөндий уруудан Бороо голыг өгсөж Бурхант даваагаар давж Зуун

модны амаар өгсүүлж Гацууртын алтны үндсэн орд руу давуулахаар

байсан (Зураг 1).

Энэ удаагийн БОНБНҮ-ний тайлангийн нэмэлт тодотголд дээрх хүдэр

тээврийн замыг Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэрээс урагш

давуулан Цагаанчулуутын амаар уруудуулан Бороо гол дээгүүр гүүр

тавьж гатлан, Бурхант давааны урдуур тойруулан Зуун модны

хөндийгөөр өгсүүлэн Тахилтын даваагаар давж Ноён уулыг арлан

явсаар Хөх Билүүтийн амаар өгсөн Гацууртын алтны үндсэн ордын

хойд талаас давж ирэхээр даялуулсан байна (Зураг 2).

Тус замын төслийн хүрээнд хөрс, ургамлан нөмрөгийн төлөв байдал

түүнээс үүдэлтэй сөрөг нөлөөлөл, сөрөг нөлөөллийг арилгах, бууруулах

үүднээс зайлшгүй хэрэгжүүлэх шаардлагатай арга хэмжээ, байгаль

хамгаалах төлөвлөгөө-орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг

боловсруулан тусгасан болно.



Төслийг хэрэгжүүлэх үндэслэл

Төсөл хэрэгжүүлэх шаардлага нь Гацууртын алтны үндсэн ордоос

олборлосон хүдрийг Бороогийн алтны үйлдвэрт боловсруулахын тулд

хүнд даацын тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэлт хийх сайжруулсан зам

тавих явдал юм. Энэхүү зам тавигдсанаар Бороогийн алт боловсруулах

үйлдвэр нь Гацууртын орд газартай холбогдох ба уг төсөл хэрэгжиж

дууссаны дараа Улаанбаатар Дарханы авто замаас Сэлэнгэ аймгийн

Түнхэл чиглэлд хөдөлгөөн үйлдэх бүхий л автотээвэр, зорчигч тээвэр,

ачаа эргэлтийн хурд, нэвтрүүлэх чадварыг нэмэгдүүлэх ач холбогдол

бүхий зам болон үлдэх юм.

Төслийн гол үзүүлэлтүүдХүснэгт 1: Бороо-Гацуурт замын үндсэн үзүүлэлтүүд

Хэмжээс/шинж чанар нэгж Сайжруулсан замын өндөршил

Гадаргын хэлбэршил - Low Mid HighДээд хурд km/цаг 50 30 10-20

Замын явах хэсгийн өргөн M 8Замын захын өргөн M 1.5 - 2.0

Замын явах хэсгийн босооөнцөг %

2.0

Замын зах хэсгийн босоо өнцөг % 4.0Гадаргуугийн хэлбэр - Gravel

Харагдах хэмжээний алслагдал M 205 100 45Хэвтээ өнцгийн дээд хэмжээ % 6.0

Хэвтээ хажуугийн хэвгий - 1:175 1:150 1:50Хэвгийн өнцөг % 4.0 6.0 7.0

Замын урт Km 64



ХОЁР.

АВТО ЗАМЫН ДАЯЛСАН ХЭСГИЙН ХӨРС,

УРГАМЛЫН НӨМРӨГ, АРХЕОЛОГИ

Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэрээс Гацууртын алтны үндсэн орд

хүртлэх хүдэр тээврийн сайжруулсан авто замын Байгаль орчинд

нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайланг 2004 онд хийж

гүйцэтгэсэн тухай өмнөх бүлэгт дурьдсан билээ.

“Сентеррагоулд” ХХК-ийн зүгээс тус замын даялалыг өөрчлөх

болсонтой холбогдуулан байгаль орчны суурь нөхцөл болох Хөрсөн

бүрхэвч, ургамлын нөмрөг, архиологийн судалгааны ажлуудыг дахин

хийж орууллаа. Учир нь тус замын даялалыг өөрчилснөөр Бороогийн

алтны үйлдвэрэс Гацууртын орд газар хүртэл өмнө хийгдсэн эх тайланд

тусгагдсан судалгааны талбайгаас одоо тавигдах замын зарим хэсэг

гадна оршиж байгаа юм.

Иймд зайшгүй судалгаа явуулах шаардлагатай байгалийн хэсгүүд

болох хөрсөн бүрхэвчийн, ургамлын нөмрөгийн төлөв байдал,

археологийн судалгаа зэргийг явуулсан. Судалгаа явуулсны үр дүнд

тэдгээрт үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл, эрчим, түүнийг арилгах, багасгах

талаар авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг

боловсрууллаа.

2.1. Замын дагуух хөрсөн бүрхэвч.

Гацууртын алтны үндсэн орд газар Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа хотоос

урагш 26 км, Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэрээс өмнө байсан

замаар 56 орчим км, засмал замаар Улаанбаатар хотоос 200 орчим км

зайд оршино.

Монгол орны физик газарзүйн мужлалаар хөрсний их муж Хангай нуруу,

Бага Хэнтийн нурууны салбар уулсад хамрагдах бөгөөд хөрс-газарзүйн

мужаар Орхон-Сэлэнгийн ай савд хээрийн хүрэн хөрсний бүсэд багтана.



Эндхийн хамгийн өндөр цэг д.т.д Ноён уул 1722,0 м, хамгийн нам цэг

Бороогийн голын Бурхант толгой орчимд 880м өндөр, түүнээс

доошлоход аажмаар намсана.

Геоморфологийн хувьд Сибирийн геоморфологийн үргэлжлэл Хангай,

Хэнтийн нурууны уулс, бэсрэг уулс зонхилсон уулархаг нутаг юм.Газрын

хэвгий ууландаа 35-40 0, тал газартаа 6-14 0, чичирхийлэлээр 7-8

баллын бүс нутаг, ургамшлын хувьд ууландаа модтой хэсгээр сибирийн

хар мод – larex si.birica, хус – pinus, голлосон холиммог ойтой, модны

өндөр дунджаар 7-12 м таваарын модтой.

Уулын энгэрээр алаг өвс- жижиг үетэн, тал хөндийгөөр алаг өвс, алаг

өвс шарилжит, голын хөндийд ширэг улалж цахилдаг, дэрс зонхилно

Ургамлын бүрхэвч 1 м2 талбай дахь ерөнхий бүрхэц 70-80 %, түүний

дунджаар 40-60 см, зарим газраа түүнээс ч өндөр 100-110 см байлаа.

Жилд дунджаар 250-300 мм хур тунадас унах боловч тунадасны ихэнх

нь 7-8-р саруудад 70-85 % нь аадар борооны хэлбэрээр, үлдсэн хэсэг

бусад саруудад бага багаар унадаг байна.

Хөрс үүсгэгч эх чулуулаг нь элюви, элюви-длювийн нунтаг карбонатлаг

худас зонхилохоос гадна голын хөндийд аллювийн бөөрөнхий хайрга

чулуу элс давамгайлна. Элювийн хурдас дээр уулын хар шороон

сулавтар хөгхөгжилтэй, уулын сулавтар хөгжилтэй хар хүрэн, гоын

хөндийд аллювийн бөөрөнхий хайрган дээр аллювийн нугат наммгийн,

аллювийн нугын улирлын цэнвдэгт хөрс үүссэн байна. Үүнээс өмнө

2005 оны 7-р сард хөрсний хээрийн судалгаан ажлыг 1: 100 000-ын

масштабтай байрзүйн зургийг ашиглан 1: 25 000-ны масштабын

нарийвалаар хөрсний судалгаа хийсэн байсан

Нэмэлт тодотгол хийгдэж буй энэхүү даялал нь Бороогийн алтны

суурингаас Гацуурт орох замыг анх ерөнхий төлөвлөгөөний хүрээнд

төлөвлөж байсан гуравдахь хувилбар болно. Замын даялал нь:

Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэр-Цагаанчулуутын ам-Бороо голын

гүүр-Бурхант даваа-Зуун модны хөндий-Тахилтын даваа-Ноён уулын

ар-Хөх Билүүтийн ам-Гацууртын алтны үндсэн ордын хойд тал болно.



Уг даялалын дагуух хөрсний судалгааг 1:25 000 –ны байрзүйн зургийг

ашиглан хийв.

Хөрсний агрохимийн шинж чанар болох азот фосфор,кали, РН зэргийг

тодорхойлохдоо өнгөрсөн оны Гацууртын хөрс судалгааны материалыг

ашиглав.

Хөрсний хээрийн судалгаагаар :

Уулын сулавтар хөгжилтэй нунтаг карбонатлаг хар шороон хөрс

инд-1 хш

Уулын сулавтар хөгжилтэй хар хүрэн хөрс инд-2 хш

Уулын хар хүрэн нунтаг карбонатлаг хөрс инд-3 хш

Уулын сулавтар хөгжилтэй нунтаг карбонатлаг хүрэн хөрс инд-

4хш

Уулын нунтаг карбонатлаг хүрэн хөрс инд- 5хш

Уулын нугын хар хүрэн хөрс инд-6 хш

Уулын ойн бараан өнгийн хөрс инд-7 хш

Тал хөндийн хар хүрэн хөрс инд-8 хш

Аллювийн нуга намгийн цэвдэгт хөрс инд-9 дш

Аллювийн нугын карбонатлаг хужирлаг хөрс инд-10дш

Нугын намагархаг цэвдэгт хар хүрэн хөрс инд -11 дш

Гэсэн хөрсний 11 төрлийг илрүүлэв.

Материал боловсруулалтын ажлын үр дүнд : Хатуу хучилгатай замын

дагуух хөрсний 1:50 000-ны зураг

Зургийн тайлбар ба зөвлөмж зэргийг боловсруулав.

Дээр дурьдсан хөрс тус бүрийн шинж чанар, морфологи агрохимийн

үндсэн үзүүлэлтүүдийг аөвч үзье.



Уулын сулавтар хөгжилтэй, нунтаг карбонатлаг

хар шороон хөрс –инд-1хш

Уулын сулавтар хөгжилтэй нунтаг карбонатлаг хөрс уулын ойн цоорхой

хэсгээр далайн түвшинээс дээш 1300-1500 м өндөрт элювийн хатуу

чулуулаг дээр үүссэн байна. Гацууртын суурингаас урагш 3 км-т

Гацууртын голын баруун талд уулын урагшаа харсан 360 –ийн налуу

бүхий бэлчээрийн эдэлбэрт хийсэн 8-р зүсэлтийн морфологи бичиглэл,

лабораторийн задлан шинжилгээний дүнгээс үзэхэд :

А-0-3 см үе давхарга ургамлын үндэс бүхий ширэг

А1 – 3-13 см Хар хүрэндүү, хар өнгөтэй, чийлэг, ургамлын үндэс ихтэй,

хөнгөн шавранцар хэврэг бөөмөнцөр бүтэцтэй, дараагийн үед өнгөөрэй

тод шилжинэ.

В1 13-41 см. Хүрэндүү цайвар өнгөтэй, чийлэг чулуу их, ургамлын үндэс

дээд үе тэй харьцуулан үзвэл нилээд бага, хөнгөн шавранцар, 10 %-ийн

давс- ны хүчлийн нөлөөнд сулавтар буцалж дараагийн үед өнгөөрэй

аажим шилжинэ.

В2 -41-60 см. Цайвар шаргал өнгөтэй, чийгтэй маш их чулуутай.

Дээр хөрсний хээрийн бичиглэл, шинжилгээний дүнгээс үзэхэд: Хөрсний

ялзмагт үеийн зузаан 13 см боловч зарим газруудаар 13-аас их, бага

байна. Энэ нь уулын сулавтар хөгжилтэй хөрсний онцлог юм.

Ялзмагийн агууламж дээд үедээ 5,89 % нийт азот 0,28 % хөрсний РН -

7,2 буюу бараг саармаг 100 г хөрсөндэх хөдөлгөөнт фосфор 2,97 мг,

солилцох кали 33,6 мг шингээдсэн сууриудын нийлбэр 33,6 мг-экв

байгаагийн дийлэнх хувийг кальцийн катион давамгайлна. /Зүсэлт № 8/

Харин хөрсний механик бүрэлдэхүүн буюу ширхгийн бүрэлдэхүүн физик

шаврын агууламж 22,6-24,8 % байна. Энэ хөрс агрофизикийн

шинжээрэй ус барих чавар сайтай, усны болоод салхины эвдрэлд

нилээд тэсвэртэй, сайн чанарын бэлчээр юм.



Уулын сулавтар хөгжилтэй нунтаг карбонатлаг

хар хүрэн хөрс – инд -2хш

Энэ хөрс уулын ойн доод захаар, ихэнх тохиолдолд уулын араар,

тухайлбал Бурхант толгой, Тахилтын даваа, Доод билүүт зэрэг

газруудаар элюви-делювийн карбонатлаг хурц ирмэг бүхий чулуулаг

дээр үүсчээ.

Хөрсний өнгөн хэсэг А -0 –3 см орчим ширэгжиж дайхарсан ургамлын

үндэстэй, өнгөн гадаргадаа, чулуу ихтэй.

Ялзмагт үеийн зузаан 7-11 см байх боловч заримдаа түүнээс ч нимгэн

байх тохиолдол бий. 2004 оны хөрс судлалын материалаас үзэхэд

ялзмагийн агууламж дээд үедээ 4,58 %, нийт азот 0,23 %, хөрсний

орчин РН – 6,6 буюу бараг саармаг, 100 г хөрсөнд агуулагдах

шингээгдсэн сууриудын нийлбэр 22,6 мг-экв, харин хөдөлгөөнт фосфор

3,14 мг, солилцох кали 35,6 мг байгаа нь тухайн хөрс агрохимийн

үндсэн шинж чанараараа нилээд сайн хөрс болох нь шинжилгээний

дүнгээс илэжрхий байна. /Зүсэлт № 8/

Уулын хар хүрэн нунтаг карбонатлаг хөрс инд-3 хш

Энэн хөрс уулын ойн бараан өнгийн хөрсний доод биеэр д.т.д. 1100-

1450 м өндөрт элюви-делювийн хурц ирмэг бүхий хайргархаг хурдас

дээр бий болжээ.

Хөрсний өнгөн хэсэг том жижиг янз бүрийн чулуутай 1 м2 талбайдах

ургамалан нөмрөгийн ерөнхий бүрхэц 50-60 %, ургамлын өндөр 15-25

см. Уулын хар хүрэн хөрсийг төлөөлүүлж Тахилтын даваан дээр байгаа

төмөр самбараас урагш 300 метрт тавьсан 11-р зүсэлтийн хээрийн

бичиглэл, шинжилгээний дүнг авч үзье.

Ао-3 см. ширэгжсэн, том жижиг янз бүрийн голчтой чулуутай.



А -0-12 см. Хар хүрэн өнгөтэй, чийлэг ургамлын үндэстэй, хөнгөн

шавранцар, хэврэг тоосорхог бөөмөнцөр, дараагийн үед өнгөөрэй

аажим шилжинэ.

АВ-12-38 см. Цайвар хүрэн өнгөтэй, чийлэг, ургамлын үндэстэй

нягтавтар, хэврэг

Тоосорхо бөөмөнцөр, хөнгөн шаврранцар,10 % -ийн давсны хүчлийн

Сулавтар буцалж, дараагийг үе давхаргад өнгөөрэй аажим шилжинэ.

Вк – 38-86 см. Улбар шардуу өнгөтэй, чийлэг ургамлын үндэс, нилээд

бага чулуутай элсэнцэр хэврэг бөөмөрхөг, 10 %-ийн давсны хүчлийн

нөлөөгөөр бургиж буцлах ба дараагийн үед өнгөөрэй тод шилжинэ.

Уулын хар хүрэн хөрсний ялзмагт үеийн зузаан нь 10-19 см зузаан,

түүнд агуулагдах ялзмагжилт 5,89 %, нийт азот 0,25 %, хөрсний орчин

РН – 72-7,4 буюу саармаг, 100 г хөрсөндэх шингээгдсэн сууриудын

нийлбэр 26,4 мг-экв байгаагийн ихэнх хувийг кальцийн катион эзлэх ба

хөдөлгөөнт фосфор 2,33 мг, солилцох кали 28,9 мг, хөрсний

механикийн бүрэлдэхүүн буюу ширхэгийн бүрэлдэхүүний физик шаврын

агууламж – нунтаг шороо / 24,5-26,7 % байгаа нь тухайн хөрс хөнгөн

шавранцар болохыг гэрчилнэ. Харин хөсрний үржил шимийн хувьд авч

үзвэл дундаас дээш хангамжтай болох нь шинжилгээний дүнгээс

илэрхий байна.

Хөдөө аж ахуйд сайн чанарын бэлчээр болохоос гадна хадлан хадах

боломжтой.

Уулын сулавтар хөгжилтэй нунтаг карбонатлаг

хүрэн хөрс инд 4хш

Энэ хөрс нь Тахилтын даваа, Бурхант толгойн хойт биеэр, Бороогийн

алтны суурингийн урд талын нам уулсаар элюви-делювийн хатуу

чулуулаг дээр, д.т.д. 1000-1250 м өндөрт тархана.

Энэ хөрсний гарал үүсэл өмнө бичигдсэн уулын хар хүрэн хөрсний

гарал үүсэлтэй адилавтар боловч хар хүрэн хөрсний доод талаар



тархсан байна. Ялзмагт үеийн зузаан 07 см хүрэн өнгөтэй, нягт өлөн

чийгтэй, хөнгөн шавранцар, дараагийн үед өнгөөрөө тод шилжин орно.

Хөрсний өнгөн гадаргад ургамалан бүрхэвч арай бага сийрэг, 1м2 дахь

талбайд ерөнхий бүрхэц 45-60 %, ургамлын өндөр 15-25 см, жижиг том

чулуугаар бүрхмэл, шим тэжээлийн бодисын агууламжаар хар хүрэн

хөрснийхөөс арай бага, харин хөрсний орчин РН нь саармаг байрлаа.

Хөдөө аж ахуйд бэчээрийн эдэлбэрт жилийн дөрвөн улиралд ашиглах

бүрэ боломжтой.

Уулын нунтаг карбонатлаг хүрэн хөрс -5 хш

Уулын хүрэн хөрсний гарал үүсэл дээр дурьдсан хар хүрэн, сулавтар

хөгжилтэй хүрэн хөрстэй ерөнхийдөө ижил.Уулын хүрэн хөрсийг

төлөөлүүлж Зуун модны баруун урд Нам давааны урд энгэрт хийсэн 13-

р зүсэлтийн морфологи бичиглэл лабораторийн шинжилгээний дүнг авч

үзвэл :

Ялзмагт үеийн зузаан нь 15-17 см түүнд агуулагдах ялзмагийн

хуримтлал 3,88-4,4,21 %,нийт азот 0,19-0,21 % хөрсний орчинРН-6,76 –

6,8 буюу саармаг,100 г хөрсөндэх шингээгдсэн сууриуд 26,1-28,3 мг-экв,

хөдөлгөөнт фосфор 2,34 мг солиллцох кали 28,0 мг байлаа.

Шинжилгээний дүн, шим тэжээлийн бодисын агууламж зэргээс үзэхэд

тухайн хөрс үржил шимээр муугүй, хөдөө аж ахуйд сайн чанарын

бэлчээр, жилийн аль ч улиралд бүх төрлийн малд тохирно.

Уулын нугын хар хүрэн хөрс – 6 хш

Уулын нугын хар хөрсний гарал үүсэл дээр бичигдсэн хөрснөөс арай

өөр чийлэг, уулын нарийн ам хоолойгоор, нугын сахлаг өтгөн ургамалан

бүрхэвчтэй, 1 м2 талбайдах ерөнхий бүрхэвч 70-80 %, ургамлын өндөр

дунджаар 25-35 см өндөр байлаа. Уулын нугын хөрс Уртын ам, хөх

билүүтийн ам, Анжайн давааны зэрэг газруулаар делювийн хатуу

чулуулаг дээр тогтоно.



Уулын нугын хөрсийг төлөөлүүлж Гацууртын суурингаас доош

Гацууртын голын дагуу явсан өндөр хүчдлийн шонгийн хойт талд тавьс

ан 2-р зүсэлтийн хээрийн бичиглэл, лабораторийн шинжилгээний дүнг

авч үзвэл :

Хөрсний өнгөн гадаргад жижиг үүрмэг чулуугаар бүрхмэл, хөрсний

ялзмагт үеийн зузаан нь дунджаар 28-32 см, түүнд агуулагдах

ялзмагийн хуримтлал 6,71 %, нийт азот 0,33 % 100 г хөрсөндэх

шингээгдсэн сууриудын нийлбэр 24,0 мг-экв, хөдөлгөөнт фосфор 1,98

мг, солилцох кали 36,0 мг,хөрсний орчин РН-6,4-7,3 буюу саармаг

байна. Уулын нугын хүрэн хөрсийг хөдөө аж ахуйд бэлчээрийн эдэлбэрт

ашиглахад нэн их тохиромжтой юм. Энэ бэлчээрийг жилийн дөрвөн

улиралд бүх төрлийн малд тохирно. / 2004 оны 7- р сарын хөрсний

материалаас /

Уулын ойн бараан өнгийн хөрс. Инд 7 хш

Уулын бараан өнгийн хөрс холимог ой дотор ихэнх тохиолдолд уулын

араар, д.т.д 1200-1600 м өндөрт ойн уцргамалшлын доор, элюви-

делювийн нунтаг карбонатлаг хурдас дээр тогтоно.Гацууртын

суурингаас дээш Гацууртын голын эрэг өөд уулын налуу хажуу дээр

хийсэн 6-р зүсэлтийн хөрсний хээрийн бичиглэл, лабораторийн

шинжилгээнгий дүнг авч үзвэл :

Ялзмагийн давхарга А нь 12 см зузаан хар, хатсны дараа хар сааралдуу

өнгөтэй ургамлын өвслөг модлог үндэс маш их, хөнгөн шавранцар,

үрлэн бүтэцтэй дараагийн үед өнгөөрэй тод хөрс үүсгэгч чулуулаг С-д

шууд залган шилжинэ.

Ялзмагийн агууламж дээд үедээ 8,6 %, нийт азот 51 %, хөрсний орчин

ялимгүй сулавтар хүчиллэг / РН-5,6 / 100 г хөрсөндэхшингээдсэн

сууриудын нийлбэр 21,0-27,0 мг-экв байгаагийн ихэнх хувийг кальцийн

катион эзэлнэ. Харин механик бүрэлдэхүүн өөрөөр хэлбэл нунтаг

шаврын агууламж 27,0 % буюу хөнгөн шавранцар юм. Хөнгөн

шавранцар механикийн бүрэлдэхүүнтэй хөрс салхины эвдрэлийг



нилээд тэсвэрлэж чадах ба ус физикийн буюу агрофизикийн шинжээрэй

чийг барих чадвар сайн.

Энэ хөрс нь үржил шимээр сайн боловч бэлчээрт хязгаарлагдмал

ашиглалтай. Учир нь өвлийн улиралд цас их унах ба зуны цагт ялаа

шумуул ихтэйгээс болж бэлчээрт хязгаарлагдмал ашиглалтай.

Тал хөндийн хар хүрэн хөрс инд- 8 хш.

Замын дагуу тал хөндийн хар хүрэн хөрсний тархалт маш бага, Цагаан

чулуутын хөндий, Тахилтын давааны цаад тал уруу тариалангийн

талбай бүхий эдэлбээр делювийн карбонатлаг хурдас дээр тархана.

Цагаан чулуутын хөндийн хөрсний өнгөн хэсэгт үүрмэг болон том

чулуутай, атаржсан тариалангийн талбарууд Цагаан чулуутын хөндий

уруудсан замын хоёр талаар байрлалтай, одоогийн байдлаар

ашиглаагүй атарсан, харин Бороогийн голын хоёр талаар нутгийн ард

иргэд төмс хүсний ногоо тариалж байна.

Тал хөндийн хар хүрэн хөрс уулсын хоорондох нарийвтар хөндийгөөр

делювийн нунтаг карбонатлаг худдас дээр тогтворжино. Хөрсний

ялзмагт үеийн зузаан 18-24 см зузаан, ялзмагийн агууламж 1,78-2,41 %,

нийт азот 0,05-0,12%% хөрсний орчин саармаг, 100г хөрсөндэх

шингээгдсэн сууриуд 26,3-32,1 мг-экв, хөдөлгөөнт фосфор 1,79 мг,

солилцох кали 35,0 мг байна.Цаашид энэ талбайг бэлчээрийн эдэлбэрт

ашиглах нь их тохиромжтой юм.

Аллювийн нуга намгийн цэвдэгт хөрс Инд-9 дш

Энэ хөрс уулсын хоорондох нарийн ам хоолойгоор, хамгийн нам дор

газар д.т.д 1300-1360м аллювийн хурдас дээр Бороогийн гол, Баян гол,

Гацууртын голын дагуу тархана. Голын хөндийн аллювийн нуга намгийн

хөрсийг төлөөлүүлж Гацууртын суурингаас зүүн урагш 2км-т Гацууртын

голын зүүн эрэг дээр хийсэн 9 дүгээр зүсэлтийн хээрийн бичиглэл,

шинжилгээний үр дүн авч үзье. Хөрсний өнгөн хэсэг ерөнхийдөө тэгш,



зүүн тийшээ 5 налуу, ширэг улалж, гичгэнэ, жижиг үетэн бүхий

ургамалтай.

А-0-43см Хар бараан, хатсан үедээ хар саарал өнгөтэй, чийглэг өнгөн

хэсэг ширэгжсэн, түүндээ ургамлын ширэлдсэн үндсийг их агуулна. Том

бөөмөрхөг бүтэцтэй, дараагийн үед өнгөөрөө аажим шилжинэ.

АВ-43-60см Хар хүрэндүү, чийгсэг нягт ургамлын үндэсгүй, том

бөөмөрхөг бүтэцтэй, ширхэгийн бүрэлэхүүн нь дунд шавранцар, чийглэг

шинж- тэй, дараагийн үед өнгөөрөө аажим шилжинэ.

ВС-60-81см. Цайвар бордуу өнгөтэй, чийгтэй, нягт, дунд шавранцар

шилжилт то- дорхой бус.

Энэ хөрсний ялзмагт үеийн зузаан нь янз бүр байдаг. Энэ нь газрын

гадаргын хотгор гүдгэрээс хамаарна. Ялзмагийн агууламж дээрээс

доошлоход аажмаар багасаж байна. Хөрсний орчин РН 7,1-7,6 буюу

бараг саармаг, хужирлаг мараалаг шинжгүй, шингээгдсэн сууриудын

нийлбэр 44,0 мг-экв байгаагийн дийлэнх хувийг нь кальцийн катион

давамгайлна.Хөрсний үржил шимийн хувьд маш сайн, аг-

үйлдвэрлэлийн 1 бүлгийн хөрсөн хамаарагдана.Одоогийн байдлаар хув

хүн, ард албан газар хүнсний ногоо тариалж байна.

Аллювийн нугын карбонатлаг хужирлаг хөрс инд- 10 дш

Энэ хөрс Бороо голын дагуу чийглэг нөхцөлд үүссэн өөрөөр хэлбэл

чийгт уст гарлын / гидрофильний /ургамлууд зонхилсон аллювийн

бөөрөнхий хайрга дээр үүсчээ. Энэ хөрсний гарал үүсэл аллювийн

нугын хөрстэй адил юм. Бороогийн голын хөндийд Бурхантаас урагш

2км-т 24-р зүсэлтийг хийв.

А-0-4см. Ширгэжсэн намгархаг

А-4-36см. Хар өнгөтэй, хатсан хойноо хар сааралдуу өнгөтэй, том

бөөмөрхөг бүтэцтэй, хөнгөн шавранцар, жижиг том чулуу нилээд их,

хэврэг бөөм өнцөр, дараагийн үед өнгөөөрөө тод шилжин орно.

Вк-36-63см. Цайвар бор өнгөтэй, чийгтэй, ургамлын үндэсгүй, тоосорхог

том бөөмөрхөг бүтэцтэй,41см-ээс ус гарч эхэлсэн.



Лабораторын шинжилгээний дүнгээс үзэхэд ялзмагын агууламж

дээрээсээ доошлох тусам аажмаар багасана. Энэ нь агро-физикийн

шинж чанартай холбоотой. Хөрсний нүх сүв ус чийгээр дүүрэгдсэн

учраас микроорганизмын үйлчилгээ хязгаарагдмал байдаг юм юм. 100г

хөрсөнд агуулагдах шингээгдсэн сууриудын нийлбэр 30,5-38,0мг-

экв,хөрсний орчин РН -6,6-6,8 нийт үеүүддээ саармаг. Зун намрын сайн

чанарын бэлчээрт ашиглагдахаас гадна газар тариаланд ашиглах

боломжгүй хужир мараатай.

Нугын намархаг цэвдэгт хар хүрэн хөрс -11 дш

Нугын намархаг цэвдэгт хар хүрэн хөрс Зуун модны хөндий,Баян гол,

Уртын ам зэрэг газруудаар д.т.д. 800-950 м өндөрт делювийн хат уу

чулуулаг дээр үүссэн байна. Ялзмагт үеийн зузаан нь 25-35 см боловч

зарим хэсэгтээ түүнээс ч зузаан байх тохиолдол бий.

Ялзмагийн давхарга А нь хар хүрэн, хатсаны дараа хар саарал өнгөтэй,

чийлэг ургамлын үндэс нилээд их, үрлэн том бөөмөнцөр бүтэцтэй,

ширхэгийин бүрэлдэхүүн нь дунд шавранцар, / физик шаврын агууламж

35,0-41,2 % / дараагийн үед өнгөөрөө аажим шилжинэ.

Илювийн давхарга буюу В цайвар бор өнгөтэй 45 см зузаан, ургамлын

үндэс бага, чийлэг том бөөмөнцөр бүтэцтэй, дунд шавранцар,

дараагийн үед шилжин орохдоо аажим.

Хөрс үүсгэгч энх чулуулгийн үе С нь улайвтар өнгөтэй, хайрга элс

байлаа.

Ялзмагийн агууламж дээд үедээ 6,81 %, нийт азот 0,34 %, хөрсний

орчин РН – 6,3-6,6,100 г хөрсөнд байгаа шингээгдсэн сууриудын

нийлбэр 36,8 мг-экв, хөдөлгөөнт фосфор 2,41 мг, солилцох кали 35,6 мг

байна. Одоогийн байдлаар бэлчээрийн эдэлбэрт ашиглагдаж байна.

Хөрсний үржил шимээр нилээд сайн хойшид Зуун модны голын усыг

ашиглан услагаатай хүнсний ногоо тарьж болох юм.



2.2. Ургамлын нөмрөгийн төлөв байдал

Судалгааны зорилго

Бороогийн алтны үйлдвэрээс Гацууртын алтны орд газар хүртэл сайжруулсан

автозам тавих тухай төслийн замын даялал өөрчлөгдсөнтэй холбогдуулан

ургамлын аймаг, ургамалжилтын судалгааг дахин явууллаа. Судалгааг

гүйцэтгэхэд доорхи зорилтуудыг тавьж ажиллав:

1. Тухайн орон нутгийн ургамлын аймгийн судалгааг хийж гүйцэтгэх

2. Судалгааны дүнд тухайн тавигдах зам дагуух ургамлын аймгийн зүйлийн

бүрдлийг бүрэн илрүүлэн тогтоох

3. Ховор, ховордсон ба малын бэлчээр тэжээлд ашиглагддаг цоргот

ургамлуудын зүйлийн бүрдлүүдийг гаргах.

4. Зам дагуух орон нутгийн ургамалжилтын бичиглэлүүдийг үйлдэж,

бичиглэлүүдэд үндэслэгдсэн ургамалжилтын зураглал үйлдэх

5. Судалгаанаас гарах үр дүнд тулгуурлан зөвлөмж гарах болно

Ургамалжилт

Бидний судалгаа явуулж буй газар нутаг дахь уулс нь д.т.д. 960-1530м-

ийн өндөрт оршдог. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутаг Гацууртын

алтны орд газар орчмын бүс нутаг нь Хэнтийн нурууны Бага Хэнтийн

баруун захын салбар уулсуудад хамаарагддаг. Хэнтийн нуруу нь

Монгол орны ургамал газарзүйн 16 тойргийн Хэнтийн уулын тайгын

тойрогт хамаардаг. Гэвч бидний судалгаанд хамрагдаж буй Бага

Хэнтийн салбар уулс нь Монгол Дагуурын уулын ойт хээрийн тойргийн

баруун хэсэгт оршдог ба ерөнхийдөө Хэнтийн уулын тайгын ба Монгол

Дагуурын уулын ойт хээрийн тойргуудын бараг заагт байрласан байна.

Иймд ургамалжилт, ургамлын аймгийн хувьд нэлээд онцлог, баялаг

болно. Хэнтийн уулын тайгын тойргийн элементүүд ч энд нэлээд элбэг

тохиолддог.

Монгол Дагуурын уулын ойт хээрийн тойрог нь Хэнтийн нурууны захын

салбар уулсыг хамрах бөгөөд Хэнтийн тойргийг тал цагираг



хэлбэртэйгээр хүрээлэн оршино. Гадаргуугийн хувьд бэсрэг уул,

толгод, ухаа гүвээ ээлжлэн солигдоно. Ургамалжилтын хувьд

ерөнхийдөө хөндий дагасан дэрс-улалжит нуга, дэрс-хиагт хээр, уул

толгодын өвөр бэлийн хялгана-хиагт хээр, алаг өвст ботуульт хээр, гол

горхийг дагасан алаг өвст-улалжит татмын нуга, уулын алаг өвст хээр,

өндөрлөг хэсэгтээ нарс-хусан ойн ургамалжилт зонхилон ургаж байна.

Харин нутгийн баруун ба дорнод хэсэгтээ уулын арыг дагасан элдэв

өвст шинэсэн ой хэсэг хэсгээр тохиолдохоос гадна хус-нарсан, хус-

шинэсэн, хус-нарс-шинэсэн холимог ой, хусан ой, сөөгөн ширэнгэ хэсэг

хэсгээр тохиолддог. Тойрогт голлож навчит ба холимог ой, хэсэгхэн

газар саруул шинэсэн ой тохиолдох бөгөөд уулын хээрийн ургамалжилт

зонхилно. Энд төрөл бүрийн хувилбараар тохиолдох уулын хээрийн

ургамалжилт зонхилж байна. Зонхилох хээрийн хэвшлүүдэд шивээт

хялгана-хазаарганат, шивээт хялгана-хазаарган-элдэв өвст, хялгана-

навтуулт хээр багтах бөгөөд нутгийн дорнод хэсэгтээ түнгэ, шивээт

хялгана-түнгэт, шивээт хялганат-зүр өвст хээр гол байрыг эзэлдэг. Бас

өвслөг ургамлаар баялаг, нугат хээр, татмын нуга нэлээд тохиолддог.

Үйрмэг чулуурхаг, хайргархаг газраараа хээрийн чулуурхаг хувилбар

тохиолдож байна. Элсэнцэр хөрстэй газар нь жижиг навчит харгана

бүхий элдэв өвст хээр зонхидог.

Харин олборлолт явуулах нутаг болох Гацууртын алтны ордын бүс

нутгийн ууланд хус-нарсан, хус-нарс-шинэсэн холимог ой, сөөгөн

ширэнгэ хэсэг хэсгээр тохиолддог. Ойн бүсэд залуу ой тархсан. Ойн

захаар өргөст сарнай /нохойн хошуу/, бургаст тавилгана зэрэг сөөг

ургамал нэлээд элбэг ургана. Уулын хээрийн бүсэд тавилгана, чаргай

зэрэг сөөг ургамал зонхилон ургах ба хад чулуутай, үйрмэг чулуурхаг

хайргархаг хөрстэй хэсэгтээ үетэн зэрэг дэгнүүлт өвслөг ургамал бүхий

хээрийн чулуурхаг хувилбарын эвшил, хэвшлүүд, уулын хотгор дагуу

уулын ойт хээрийн элемент ургамлууд өргөн тархан ургасан байна.

Энд баялаг өвстэй нугат хээр, татмын нуга нэлээд тохиолдоно.



Ургамлын нөмрөгийн бүрдэл

Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших Гацууртын алтны орд

газар орчмын нутаг дэвсгэрийн ургамлын аймгийн зүйлийн

бүрэлдэхүүнийг ургамлын ангилалзүйн томоохон нэгж болох хүрээ, анги

овог, төрөл, зүйлийн хэмжээнд нарийвчлан гаргаж үзэв.

Хүснэгт 2.1

Судалгааны нутгийн ургамлын аймгийн зүйлийн бүрдэл

Ургамлын нэр /хүрээ, овог, төрөл,зүйл/

хово

рур

гам

ал

ашиг

тур

гам

ал

I. Pteridophyta - Ойм хэлбэртний хүрээ

1. Polypodiaceae (3/3)

L. Woodsia ilvensis (L.) R. Br.

2. Cystopteris fragilis (L.) Bernh.

3. Athyrium crenatum (Sommerf.) Rupr.

II Equisetophyta - Шивлийн хүрээ

2. Equisetaceae (1/4)

1. Equisetum fluviatile L. +

2. E. pratense L. +

3. E. palustre L. +

4. E. arvense L. +

3. Selaginellaceae Mett. (1/1)

1. Selaginella sanguinolenta (L.) P.B.

III. Gymnospermae - Нүцгэн-үртний хүрээ

4. Pinaceae (1/2)

1. Larix sibirica Mill. +

2. Pinus sylvestris L. +

5. Cupressaceae (1/2)



1. Juniperus pseudosabina Fisch. et Mey. + +

2. J. sabina L. ++ +

6. Ephedraceae (1/2)

1. Ephdra sinica Starf. +

2. E. monosperma J.G.Gmel. Ex C.A.Mey. +

IY. Angiospermae - Далд-үртний хүрээ

А. Monocotyledoneae -Нэг үрийн талт ургамлын анги

7. Typhaceae Juss. (1/1)

1. Typha Laxmannii Lep.

8. Potamogetonaceae (1/4)

1. Potamogeton gramineus L. +

2. P. vaginatus Turcz. +

3. P. perfoliatus L. +

4. P. pusillus L. +

9. Juncaginaceae (1/2)

1. Triglochin maritimum L. +

2. T. palustre L. +

10. Butomaceae (1/1)

1. Butomus umbellatus L. +

11. Gramineae (25/59)

1. Spodiopogon sibiricus Trin. +

2. Panicum miliaceum L. +

3. Setaria virides (L.) P.B. +

4. Phalaris arundinenacea L.

5. Hierochloe glabra Trin. +

6. Achnatherum splendens (Trin.) Nevskii +

7. Stipa sibirica (L.) Lam.V +

8. S. baicalensis Roshev. +

9. S. Krylovii Roshev.

10. Phleum phleoides (L.) Karst. +

11. Alopecurus aequalis Sobol. +

12. A. brachystachyus M.B. +

13. A. arundinaseus Poir. +

14. Agrostis clavata Trin. +



15. A. Trinii Turcz. +

16. A. mongholica Roshev. +

17. Calamagrostis macrolepis Litv.

18. C. purpurea (Trin.) Trin.

19. C. macilentha (Griseb.) Litv. +

20. C. neglecta (Ehrh.) Gaerth., Mey et Scherb. +

21. Avena fatua L. +

22. A. sativa L. +

23. Cleistogenes Kitagawae Honda +

24. C. squarrosa (Trin.) Keng. +

25. Eragrostis pilosa (L.) P.B. +

26. Eragrostis minor Host. +

27. Koeleria macrantha (Ldb.) Schult. Et Schult. fil.

28. K. altaica (Domin.) Kryl.

29. K. mukdenensis Domin +

30. Catabrosa aquatica (L.) P.B.

31. Melica virgata Turcz. ex Trin. +

21. Poa subfastigiata Trin. +

32. P. pratensis L. +

33. P. supina Schrad.

34. P. attenuata Trin. +

35. P. argutensis Roshev. +

36. P. botroides Trin. +

37. P. ochotensis Trin. +

38. Glyceria triflora (Korsh.) Kom. +

39. Puccinella tenuiflora (Griseb.) Scribn. Et Merr. +

40. Festuca sibirica Hack. Ex Boiss. +

41. F. rubra L. +

42. F. dahurica (St.-Ives) Krecz. Et Bobr.

43. F. lenensis Drob.

44. F. valesiaca Gaud. +

45. Bromus inermis Leyss.

46. B. Pumpellianus Scribn.

47. B. Korotkyi Drob.



48. Agropyron repens (L.) P.B.

49. A. cristatum (L.) P.B.

50. A. aegilopoides Drob.

51. Hordeum Roshevitzii Bowden +

52. H. brevisubulatum (Trin.) Link.

53. Elymus mutabilis (Drob.) Tzvel.

54. E. chinensis (Trin.) Keng. +

55. E. secalinus (Georgii) Bobr. +

56. E. Gmelinii (ldb.) Tzvel. +

57. E. sibiricus L. +

58. E. dahuricus Turcz. ex Griseb. +

59. E. Komarovii (Nevskii) Tzvel.

12. Cyperaceae (6/18)

1. Eriophorum brachyanthemum Trautv. Et Mey.

2. E. latifolium Hoppe.

3. E. polystachyon L.

4. Scirpus orientalis Ohwi +

5. Blysmus rufus (Huds.) Link. +

6. Eleocharis intersida Zinserl.

7. Kobresia filifolia (Turcz.) Clarke +

8. Carex argutensis turcz. ex trev.

9. C. duriuscula C.A.Mey. +

10. C. enervis C.A.Mey. +

11. C. appendiculata (Trautv. Et C.A.Mey) Kuk. +

12. C. Schmidtii Meinsh. +

13. C. norvegica Retz. +

14. C. sabulosa Turcz. ex Kunth. +

15. C. pediformis C.A.Mey. +

16. C. Korshinskyi Kom. +

17. C. Gotoi Ohwi +

18. C. orthostachys C.A.Mey. +


1. Juncus alpinus Vill. +

2. J. bufonius L. +



3. J. salsuginosus Turcz. +

4. Luzula pallescens (Wahlbg.) Bess.

14. Liliaceae (8/20)

1. Hemerocallis minor Mill. +

2. Gagea pauciflora (Turcz. ex Trautv.) Ldb.

4 Allium odorum L. +

5 A. nerinifolium (Herb.) Baker. +

6 A. leucocephalum Turcz. ex Ldb. +

7 A. lineare L. +

8 A. schoenoprasum L. +

9 A. senescens L. +

10 A. prostratum Trev. +

11 A. anisopodium Ldb. +

12 A. bidentatum Fisch. ex Prokh. +

13. Lilium dahuricum Ker.-Gawl. ++ +

14. L. martagon L. ++ +

15. L. pumilum DC. +

16. Asparagus dahuricus Fisch.

17. Majanthemum bifolium (L.) F.Schmidt.

18. Polygonatum sibiricum Delaroche +

19. P. odoratum (Mill.) Druce +

20 Paris quadrifolia L. +

15. Iridaceae (1/6)

1. Iris sibirica L. +

2. I. ruthenica Ker.-Gawl. +

3. I. lactea Pall. +

4. I. flavissima Pall. +

5. I. Potaninii Maxim. +

6. I. tigridia Bge +

16. Orchidaceae (10/13)

1. Cypripedium guttatum Sw.

2. C. macranthum Sw. ++

3. C. calceolus L. ++

4. Micristylis monophyllos (L.) Lindl.



5. *Calypso bulbosa (L.) Reichb.f. ++/зөвхөн Ноён ууландтэмдэглэгдсэн/

6 Spiranthes amoena (M.B.) Spreng. +

7 Goodyera repens (L.) R.Br.

8 Herminium monorchis (L.) R.Br.

9 Coeloglossum viride (L.) C.Hartm. +

10 Platanthera bifolia (L.)Rich. ++

11 Gymnadenia conopsea (L.) B.Br.

12 Orchis salina Turcz. ex Lindl.

13 O. militaris L. ++зөвхөн Ноён ууландтэмдэглэгдсэн

14 O. Fuschii Druce ++

B. Dicotyledoneae -Хос үрийн талт ургамлын анги

17. Salicaceae (2/11)

1. Salix rorida Laksch. +

2. S. Miyabiana Seemen +

3. S. Ledebouriana Trautv.

4. S. pyrolifolia Ldb.

5. S. taraikensis Kimura

6. S. Kochiana Trautv.

7. S. pseudopendandra Flod.

8. S. Bebbiana Sarg.

9. S. rosmarinifolia L. +

10 Populus tremula L. +

11 P. suaveolens Fisch.

18. Betulaceae (1/4)

1. Betula Hippolytii Sukacz.

2. B. plathyphylla Sukacz. +

3. B. fusca Pall. ex Georgi

4. B. fruticosa Pall. +

19 Ulmaceae Mirb.(1/2)

1 Ulmus pumila L.

2 U. macrocarpa Hance

20 Cannabaceae (1/1)



1 Cannabis ruderalis Janisch.

21. Urticaceae (1/2)

1. Urtica cannabina L. +

2 U. angustifolia Fisch.

22 Santalaceae R.Br.(1/1)

1 Thesium refractum C.A.Mey

23. Polygonaceae (4/19)

1. Rheum undulatum L. +

2. Rh. compactum L. +

3. Rumex Gmelinii turcz. +

4. R. thyrsiflorus Fingerh. +

5. R. acetosella L.

6. R. aquaticus L.

7. Polygonum convolvulus L. +

8. P. cognatum Meissn. +

9. P. aviculare L. +

10. P. amphibium L. +

11. P. lapathifolium L. +

12. P. viviparum L. +

13. P. alopecuroides Turcz. ex Meiss.

14. P. Valerii A. Skvorts. +

15. P. alpinum All. +

16. P. sibiricum Laxm. +

17. P. angustifolium Pall. +

18. P. divaricatum L. +

19. Fagopyrum sagittatum Gilib. +

24. Chenopodianaceae (6/20)

1. Chenopodium aristatum L.

2. Ch. foliosum

3. Ch. glaucum L.

4. Ch. acuminatum Wiild.

5. Ch. hybridum L.

6. Ch. urbicum L. +

7. Ch. prostratum Bge.



8. Ch. album L.

9. Kochia densiflora Turcz. +

10. Artiplex sibirica L.

11. A. fera (L.) Bge.

12. A. laevis C.A.Mey.

13. Axyris prostrata L.

14. A. hybrida L.

15. A. amaranthoides L.

16. Bassia dasyphylla (Fisch. et Mey.) Ktze

17. Kochia prostrata (L.) Schrad.

18. K. scoparia (L.) Schrad.

19. Salsola collina Pall.

20. S. pestifera Nels.

25. Caryophyllaceae (8/17)

1. Stellaria dichotoma L. + +

2. S. diffusa Willd.

3. S. graminea L. +

4. S. dahurica Willd. +

6. Cerastium arvense L. +

7. C. dahuricum Fisch. +

8. Arenaria capillaris Poir. +

9. Silene jenisseensis Willd. +

10. S. repens Patr. +

11 Lychnis sibirica L. +

12 Melandrium apricum (Turcz.) Rohrb. +

13 M. brachypetalum (Hornem.) fenzl. +

14 Gypsophylla Patrinii Ser. +

15 G. dahurica Turcz. +

16. Dianthus versicolor Fisch. +

17 D. superbus L. + +

26. Ranunculaceae (15/42)

1. Paeonia anomala L. + +

2. Caltha natans Pall. ex Georgii

3. C. palustris L. +



4. C. membranacea (Turcz.) Schipz. +

5. Trollius asiaticus L. + +

5. Leptopyrum fumaroides (L.) Riech. +

6. Cimicifuga foetida L. +

7. Aquilegia viridiflora Pall. +

8. A. glandulosa Fisch. +

9. A. sibirica Lam. +

10. Delphinium triste Fisch.

11. D. dissectum Huth.

12. D. grandiflorum L.

13. D. cheilanthum Fisch. +

14. Aconitum barbatum Pers.

15. A. septentrionale Koelle

16 A. Turczaninovii Worosch. +

17 A. Chekanovskyi Steinb.

18 Anemone sylvestris L. +

19 A. dichotoma L.

20 A. reflexa Steph. +

21 A. crinita Juz.

22. Pulsatilla flavescens (Zicc.) Juz. +

23 P. Bungeana C.A.Mey. var.Bungeana +

24. P. Bungeana C.A.Mey. var.tenuiloba (Turcz.) Grub. +

25. P. Turczaninovii Kryl. et Serg. +

26. P.ambigua (Turcz.) Juz. +

27. Atragene sibirica L. +

28 Halerpester sarmentosa (Adans.) Kom.

29. Ranunculus pulchellus C.A.Mey. +

30 R. Gmelinii DC.

31. R. natans C.A.Mey.

32. R. radicans C.A.Mey.

33 R. repens L.

34. R. sceleratus L. +

35. R. monophyllus Ovcz.

36. R. japonicus Thunb.



37. Thalictrum petaloideum L. +

38 Th. foetidum L. +

39 Th. squarrosum Steph. ex Willd. +

40. Th. simplex L. +

41. Th. minus L. +

42 Adonis mongolica Simonovicz. ++

27. Berberidaceae Juss. (1/1)

1 Berberis sibirica Pall.

28. Menispermaceae (1/1)

1. Menispermum dahuricum DC.

29. Papaveraceae (4/6)

1. Papaver nudicaule L.ы +

2. P. rubro-aurantiacum (DC.) Fisch. ex Steud. +

3. Chelidonium majus L. + +

4 Corydalis sibirica (L.) Pers. +

5 Chiazospermum erectum L. +

6 Ch. lactiflorum Kar. Et Kir. +

30. Cruciferae (14/23)

1. Brassica juncea (L.) Chern. +

2. B. campestre +

3. Lepidium latifolium L. +

4. L. densiflorum Schrad.

5. Isatis oblongata DC. +

6 Thlaspi cochleariforme DC. +

7. Th. arvense L. +

8. Capsella bursa-pastoris (L.) Medic.

9 Neslia panicula (L.) Desv.

10 Alyssum lenense Adams. +

11 A. obovatum (C.A.Mey.) Turcz.

12 Ptilotrichum tenuifolium (Steph.) C.A.Mey. +

13 P. canescens C.A.Mey.

14 Draba nemorosa L. +

15 Arabis pendula L. +

16 Dontostemon integrifolius (L.) C.A.Mey.



17 Clausia aprica (Steph.) Korn.-Tr.

18 C. trichosepala (Turcz.) Dvorak

19 Erysimum flavum (Georgi) Bobr.

20 E. diffusum Ehrh.

21 E. cheiranthoides L.

22 E. hieracifolium L.

23. Descurainia Sophia (L.) Webb. Ex Prantl. +

31. Crassulaceae (3/7)

1. Rhodiola rosea L. ++ +

2. Sedum aizoon L. +

3. S. purpureum (L.) Schult. +

4. Orostachys malacophylla (Pall.) Fisch. +

5. O. spinosa (L.) C.A.Mey. +

6 O. fimbriata (Turcz.) Berger.

7 O. thyrsiflora Fisch.

32. Saxifragaceae (3/6)

1 Saxifraga spinulosa Adams. +

2. Parnassia palustris L. +

3. Ribes pulchellum Turcz. +

4 R. diacantha Pall. +

5 R. rubrum L. +

6 R. altissumum Turcz. +

33. Rosaceae (17/46)

1. Spiraea salicifolia L. +

2. S. aquilegifolia Pall. +

3. S. pubescens Turcz.

4. S. flexuosa Fisch. +

5 S. sericea Turcz. +

6. S. media F. Schmidt. +

7. Cotoneaster melanocarpa Lodd. +

8. C. mongolica Pojark. +

9. Malus baccata (L.) Borkh. +

10. Sorbus sibirica Hedl. +

11. Crataegus dahurica Koehne +



12. C. sanguinea Pall. +

13. Rubus saxatilis L. +

14. R. sachalinensis Lev. +

15. Fragaria orientalis losinsk. +

16. Dasiphora fruticosa (L.) Rydb. +

17. D. parvifolia (Fisch.) Juz. +

18. Potentilla anserina L. +

19. P. fragellaris Willd. +

20. P. bifurca L. +

21. P. fragerioides L. +

22. P. verticillaris Steph. ex Willd. +

23. P. multifida L. +

24. P. sericea L. +

25. P. conferta Bge. +

26. P. strigosa Pall. ex Pursh. +

27. P. supina L. +

28. P. sanguisorba Willd. +

29. P. viscosa G.Don. +

30 P. nudicaulis Willd. Ex Schlecht. +

31 P. tanacetifolia Willd. Ex Schlecht. +

32 P. evestida Th. Wolf. +

33 P. nivea L. +

34 P. norvegica L. + +

35 P. acaulis L. +

36 Sibbaldianthe adpressa (Bge) Juz. +

37 Chamaerhodes erecta (L.) Bge +

38 Ch. altaica (Laxm.) Bge +

39 Geum aleppicum Jacq. +

40 Filipendula ulmaria (L.) Maxim. +

41 F. palmata (Pall.) Maxim. +

42 Agrimonia pilosa Ldb. +

43 Sanguisorba officinalis L. +

44 Rosa acicularis Lindl. +

45 R. davurica Pall. +



46 Padus asiatica Kom. +

34. Fabaceae (14/56)

1. Thermopsis dahurica Czefr. +

2 Trigonella coerulea (Desr.) Ser. +

3 Medicago lupulina L. +

4 M. falcata L. +

5 Melilotus albus Medic. + +

6 M. dentatus (W. et Kir.) Pers. +

7 M. suaveolens Ldb. +

8. Trifolium lupinaster L. +

9 T. pratense L. +

10 Lotus corniculatus L. +

11 Caragana microphylla (Pall.) Lam. +

12 Astragalus versicolor Pall. +

13 A. dahuricus (Pall.) DC. +

14 A. mongolicus Bge. +

15 A. membranaceus (Fisch.) Bge.

16 A. melilotoides Pall. +

17 A. tenuis Turcz.

18 A. puberulus Ldb.

19 A. inopinatus Boriss. +

20 A. austrosibiricus Schischk.

21 A. adsurgens Pall.

22 A. fruticosus Pall. +

23 A. laguroides Pall.

24 A. scaberrimus Bge. +

25 A. brevifolius Ldb.

26. Oxytropis filiformis DC. +

27. O. coerulea (Pall.) DC. +

28 O. glabra (Lam.) DC. +

29 O. lasiopoda Bge.

30 O. viridiflava Kom.

31 O. myriophylla (Pall.) DC. +

32. O. Turczaninovii Jurtz.



33 O. oxyphylla (Pall.) DC.

34 O. selengensis Bge.

35 O. grandiflora (Pall.) DC.

36 O. nitens Turcz.

37 O. leptophylla (Pall.) DC.

38. O. strobilacea Bge +

39 O. ambigua (Pall.) DC. +

40. Hedysarum alpinum L. +

41 H. Gmelinii Ldb.

42. H. pumilum (Ldb.) B.Fedtsch. +

43. Onobrychis sibirica (Sir.) Turcz. ex Grossh. +

44 Lespedeza hedysaroides (Pall.) Kitag.

45 L. dahurica (Ldb.) Schindl.

46 Vicia sativa L. +

47. V. unijuga A.Br. +

48 V. baicalensis (Turcz.) B. Fedsch.

49 V. venosa (Willd. Ex Link.) Maxim.

50. V. multicaulis Ldb. +

51. V. cracca L. +

52. V. amoena Fisch. +

53 Lathyrus sativus L. +

54. L. pratensis L. +

55. L. humilis (Ser.) Spreng. +

56. L. palustris L. +

35. Geraniaceae (2/5)

1. Geranium sibiricum L. +

2. G. pseudosibiricum J.Mayer. +

3 G. pratense L. +

4. G. Vlassovianum Fisch. +

5 Erodium stephanianum Willd.

36. Linaceae (1/1)

1. Linum sibiricum DC. +

37 Rutaceae Juss. (1/1)

1. Haplophyllum dahuricum (L.) G.Don.fil. +



38. Polygalaceae (1/3)

1. Polygala hybrida DC. +

2. P. sibirica L. +

3. P. tenuifolia Willd. +

39. Euphorbiaceae (1/2)

1. Euphorbia hunifusa Willd.

2. E. discolor Ldb.

40 Empetraceae S.F.Gray. (1/1)

1. Empetrum sibiricum +

41 Malvaceae Juss. (1/2)

1. Malva mohileviensis Down. +

2. M. neglecta Wallr. +

42 Tamaricaceae Link. (1/1)

1. Myricaria longifolia (Willd.) Ehrenb. +

43. Violaceae (1/5)

1. Viola Gmeliniana Schult. +

2. V. arenaria DC.

3. V. dactyloides Schult.

4. V. dissecta Ldb.

5. V. sacchalinensis Boissieu

44. Thymelaceae (1/1)

1. Stellera chamajasme L. +

45. Onograceae (1/2)

1. Epilobium palustre L. +

2. Chamaenerion angustifolium (L.) Scop. +

46 Hippuridaceae Link.

1. Hippuris vulgaris L.

47. Umbelliferae 11/17)

1. Sphallerocarpus gracilis (Bess. Ex Trev.) K.-Pol. +

2. Pleurospermum uralense Hoffm.

3. Bupleurum scorzonerifolium Willd. +

4. B. bicaule Helm. +

5. Cicuta virosa L. +

6. Carum buriaticum Turcz. +



7. C. carvi L. +

8. Aegopodium alpestre Ldb.

9. Sium suave Walt. +

10. Cnidium dahuricum (Jacq.) Turcz. ex Fisch. et Mey.

11 Phlojodicarpus sibiricus (Steph.) K.-Pol.

12 Saposhnikovia divaricata (Turcz.) Schischk. +

13 Peucedanum salinum Pall. ex Spreng. +

14 P. hystrix Bge. +

15 P. baicalense (Redow) C.Koch. +

16 P. vaginatum Ldb. +

17 Heracleum dissectum Ldb. +

48. Pyroaceae (1/4)

1. Pyrola rotundifolia L.

2. P. incarnata (DC.) Freyn.

3. P. secunda L.

4. P. obtusata (Turcz.) Kom.

49. Ericaceae (3/3)

1. Rhododendron dahuricum L. ++ +

2. Vaccinium vitis-idaea L. +

3. Ledum palustre L.

50. Primulaceae (4/9)

1. Primula nutans Georgi +

2. P. farinosa L. +

3. Androsace maxima L. +

4. A. filiformis Retz. +

5. A. septentrionalis L. +

6. A. lactiflora Pall. +

7 A. incana Lam. +

8 Trientalis europea L. +

9 Glaux maritima L. +

51. Plumbaginaceae (2/2)

1. Limonium flexuosum (L.) Ktze.

2. Goniolimon speciosum (C.A.Mey.) Boiss.

52. Gentianaceae (3/7)



1. Gentiana macrophylla Pall. ++ +

2. G. dahuirica Fisch.

3. G. decumbens L.f. +

4. G. barbata Froel. +

5. G. acuta Michx. +

6. G. squarrosa Ldb. +

7. G. nutans Bge. +

8 G. pseudoaquatica Kusn.

9 G. leucomelaena Maxim.

10 Lomatogonium carinthiacum (Wulf.) A.Br. +

11 L. rotatum (L.) Pers. +

12 Anagellidium dichotomum (L.) Griseb.

53. Convolvulaceae (1/2)

1. Convolvulus Ammanii Desr. +

2. C. arvensis L.

54 Cuscutaceae (1/1)

1. Cuscuta monogyna Vahl.

2. C. europaea L.

55 Polemoniaceae Juss.(1/1)

1. Polemonium racemosum (Rgl.) Kitam.

56. Boraginaceae (5/8)

1. Myosotis caespitosa C.F.Schultz. +

2. M. sylvatica (Ehrh.) Hoffm. +

3. M. suaveolens Wlaldst. Et Kit.

4. Lappula intermedia (Ldsb.) M.Pop. +

5. L.myosotis Moench. +

6. Amblynotus rupestris (Pall.) M.Pop. Ex Serg.

7. Pulmonaria mollissima Kerner +

8. Anoplocaryum compressum (Turcz.) Ldb.

57 Verbenaceae Jaume (1/1)

1. Caryopteris mongolica Bge. + +

58. Labiatae (11/16)

1. Amethystea coerulea L.

2. Scutellaria scordifolia Fisch. ex Schrank. +



3. Lagopsis supina (Steph.) Ik.-Gal.

4. Lophanthus chinensis (Raf.) Benth. +

5. Schizonepeta multifida (L.) Briq. +

6. Dracocephalum foetidum Bge. +

7. D. fruticulosum Steph.

8. D. Ruyschiana L. +

9. D. nutans L.

10. Phlomis tuberosa L. +

11. Galeopsis bifida Boenn.

12. Lamium album L. +

13. Leonurus sibiricus L.

14 L. mongolicus Krecz. Et Kupr.

15 Thymus dahuricus Serg. +

16 Th. gobicus Tschern. +

59 Solanaceae Juss. (1/1)

1. Hyoscyamus niger L.

60. Scrophulariaceae (9/22)

1. Linaria buriatica Turcz. +

2. L.acutiloba Fisch. ex Reichb. +

3. Scrophularia incisa Weinm. +

4. Veronica anagallis-aquatica L. +

5. V. sibirica L. +

6. V. linarifolia Pall. Ex Link. +

7. V. incana L. +

8. V. dahurica Stev. +

9. V. longifolia L. +

10. Castilleja pallida (L.) Spreng.

11. Euphrasia hirtella Jord. +

12. E. tatarica Fisch. ex Spreng.

13. Odontites rubra (Baumg.) Pers. +

14. Rhinanthus songaricus (Sterneck.) B.Fedtsch.

15. Pedicularis labrodorica Wirs.

16. P. resupinata L. +

17. P. Karoi Freyn.



18. P. striata pall.

19. P. rubens Turcz.

20 P. uliginosa Bge. +

21 P. flava Pall.

22 Cymbaria dahurica L +

61. Plantaginaceae (1/2)

1. Plantago depressa Willd. +

2. P. major L. +

62. Rubiaceae (2/5)

1. Rubia cordifolia L. +

2. Galium uliginosum L. +

3. G. verum L. +

4. G. Vaillantii +

5. G. boreale L. +

63. Caprifoliaceae (1/1)

1. Sambucus manshurica Kitag. ++ +

64. Valerianaceae (2/3)

1. Valeriana officinalis L. + +

2. Patrinia sibirca (L.) Juss. +

3. P. rupestris (Pall.) Dufr. +

65 Dipsacaceae (1/1)

1. Scaboisa comosa Fisch. +

66. Campanulaceae (2/4)

1. Campanula glomerata L. +

2. Adenophora stenanthina (Ldb.) Kitag. +

3. A. tricuspidata (Fisch.) DC. +

4. A. verticillata Fisch. +

67. Compositae (32/73)

1. Solidago dahurica Kitag. ++ +

2. Heteropappus altaicus (Willd.) Novopokr. +

3. H. biennis (Ldb.) Tamamsch. +

4. H. hispidus (Thunbg.) Less. +

5. Aster alpinus l. +

6. Arctogeron gramineum (L.) DC. +



7. Galatella dahurica DC. +

8. Erigeron lonchophyllus Hook. +

9. E. elongatus Ldb. +

10. Antennaria dioica (L.) Gaertn. +

11. Leontopodium lentopodioides (Willd.) Beauvd. +

12. L. ochroleucum Beauvd.

13. Inula britannica L. +

14. Achillea alpina L.

15. A. asiatica Serg. +

16. A. millefolium L.

17. Chrysanthemum Zawadskii Herb. +

18. Tanacetum vulgare L. +

19. Filifolium sibiricum (L.) Kitam. +

20. Artemisia dracunculus L. +

21. A. glauca Pall. +

22. A. pectinata Pall. +

23. A. anethifolia Web. Ex Stechm.

24. A. macrocephala Jack. +

25. A. sieversiana Willd.

26. A. palustris L. +

27 A. scoparia Waldst. et Kit. +

28. A. Gmelinii Web. Ex Stechm. +

29. A. phaeolepis Krasch.

30. A. laciniata Willd. +

31. A. tanacetifolia L. +

32. A. integrifolia L. +

33. A. mongolica Fisch. ex Nakai. +

34. A. sericea Web. Ex Stechm. +

35. A. rutifolia Steph. ex Spreng. +

36. A. frigida Willd. +

37. A. Adamsii Bess. +

38. A. commutata Bess. +

39. A. pycnorhiza Ldb. +

40. A. monostachya Bge. Ex Maxim.



41. A. dolosa Krasch. +

42. Cacalia hastata L. +

43. Senecio campester (Retz.) DC. +

44. Ligularia sibirica (L.) Cass. +

45. Echinops latifolius Tausch. +

46. Saussurea salicifolia (L.) DC. +

47. S. amara (L.) DC.

48. Cirsium esculenthum L. +

49. C. arvense (L.) Scop. +

50. Serratula centauroides (L.) Hill. +

51 S. marginata Tausch. +

52 Leuzea uniflora (L.) Holub. +

53 Leibnitzia anandria

54 Scorzonera radiata Fisch.

55 S. austriaca Willd.

56 Tragopogon trachycarpus S.Nikit. +

57 Sonchus arvensis L. +

58 Lactuca sibirica (L.) Benth. Ex Maxim. +

59 Youngia tenuifolia (Willd.) Babc. Et Stebbins. +

60 Ixeridium gramineum (Fisch.) Tzvel. +

61 Taraxacum dealbatum Hand.-Mazz. +

62 T. collinum DC. +

63 T. leucanthum (Ldb.) Ldb. +

64 T. officinale Wigg. +

65 T. ceratophorum (Ldb.) DC. +

66 T. mongolicum Hand.-Mazz. +

67 Hieracium umbellatum L. +

68 H. echioides Lumn. ++зөвхөн Ноёнууландтэмдэглэгдсэн.

69 H. Korshinskyi Zahn. ++/2 цэгттэмдэглэгдсэн-Ноён уул/

70 H. virosum Pall.

71 Crepis crocea (Lam.) Babc. +



72 C. Bungei Ldb. +

73 C. sibirica L.

Ховор ургамлын тэмдэглэгээ:

++ - Байгалийн ургамлын тухай Монгол улсын хуулинд орсон нэн ховор

ургамал

+ - ховор ургамал

Ашигт ургамлын жагсаалтанд бэлчээр, тэжээлийн болон эмийн болон

бусад ашигт ургамлууд багтсан болно.

Гацууртын алтны орд газар орчмын ургамалжилт, ургамлын аймгийн

судалгааг профиль хийх аргаар, судалгааны тодорхой цэгүүдийг сонгон

авч, бичиглэлүүдийг хийв. Судалгаа явуулсан газар нутгийн хүрээнд

нийтдээ ургамлын ангилалзүйн томоохон нэгж болох 4 хүрээний 67

овгийн 269 төрөлд хамаарах 625 зүйлийн цоргот ургамал ургаж буйг

илрүүлээд байна.

Дээрх үзүүлэлтийг задлан үзүүлбэл:

Хүснэгт 2.2

Судалгааны нутгийн ургамлын ангилалзүйн бүрдэл

Ний

т

Ойм

хэл

бэрт

ний

хүрээ

Шив

лийн

х

үрээ

Нүцгэн

-үртни

й х

үрээ

Далд-үртний хүрээ

Нэг үрийн

талт

ургамлын

анги

Хос үрийн

талт

ургамлын

анги

Овог 67 1 1 3 10 52

Төрөл 269 3 2 3 56 205

Зүйл 625 3 5 6 128 483



Харин Монгол Дагуурын уулын ойт хээрийн тойрогт 1039 зүйлийн /1996/

ургамал тэмдэглэгдсэн байдаг ба Гацуурт орчмын ургамлын зүйлийн

бүрдлийг харьцуулж үзвэл Монгол Дагуурын тойргийн нийт зүйлийн

бүрдлийн 60%-ийг эзэлж байна. Энэ нь Монгол Дагуурын уулын ойт

хээрийн тойргийн нутгийн нэлээд хэсгийг хамарч байгаа, өөрөөр хэлбэл

нарийн зурвас байдалтайгаар хагас тойрог хэлбэртэй тойргийн баруун

ба баруун-хойт хэсгийг хамарсантай шууд холбоотой.

Хүснэгт 2.3

Ургамлын нэр /хүрээ, овог, төрөл,зүйл/

I. Pteridophyta - Ойм хэлбэртний хүрээ

1. Polypodiaceae (3/3)

II Equisetophyta - Шивлийн хүрээ2. Equisetaceae (1/4)

3. Selaginellaceae Mett. (1/1)

III. Gymnospermae - Нүцгэн-үртний хүрээ

4. Pinaceae (1/2)

5. Cupressaceae (1/2)

6. Ephedraceae (1/2)

IY. Angiospermae - Далд-үртний хүрээ

А. Monocotyledoneae -Нэг үрийн талт ургамлын анги

7. Typhaceae Juss. (1/1)

8. Potamogetonaceae (1/4)


10. Butomaceae (1/1)

11. Gramineae (25/59)

12. Cyperaceae (6/18)


14. Liliaceae (8/20)

15. Iridaceae (1/6)

16. Orchidaceae (10/13)

B. Dicotyledoneae -Хос үрийн талт ургамлын анги



17. Salicaceae (2/11)

18. Betulaceae (1/4)

19. Ulmaceae Mirb.(1/2)

20. Cannabaceae (1/1)

21. Urticaceae (1/2)

22. Santalaceae R.Br.(1/1)

23. Polygonaceae (4/19)

24. Chenopodianaceae (6/20)

25. Caryophyllaceae (8/17)

26. Ranunculaceae (15/42)

27. Berberidaceae Juss. (1/1)

28. Menispermaceae (1/1)

29. Papaveraceae (4/6)

30. Cruciferae (14/23)

31. Crassulaceae (3/7)

32. Saxifragaceae (3/6)

33. Rosaceae (17/46)

34. Fabaceae (14/56)

35. Geraniaceae (2/5)

36. Linaceae (1/1)

37. Rutaceae Juss. (1/1)

38. Polygalaceae (1/3)

39. Euphorbiaceae (1/2)

40. Empetraceae S.F.Gray. (1/1)

41. Malvaceae Juss. (1/2)

42. Tamaricaceae Link. (1/1)

43. Violaceae (1/5)

44. Thymelaceae (1/1)

45. Onograceae (1/2)

46. Hippuridaceae Link.(1/1)

47. Umbelliferae (11/17)

48. Pyroaceae (1/4)

49. Ericaceae (3/3)

50. Primulaceae (4/9)



51. Plumbaginaceae (2/2)

52. Gentianaceae (3/7)

53. Convolvulaceae (1/2)

54. Cuscutaceae (1/1)

55. Polemoniaceae Juss.(1/1)

56. Boraginaceae (5/8)

57. Verbenaceae Jaume (1/1)

58. Labiatae (11/16)

59. Solanaceae Juss. (1/1)

60. Scrophulariaceae (9/22)

61. Plantaginaceae (1/2)

62. Rubiaceae (2/5)

63. Caprifoliaceae (1/1)

64. Valerianaceae (2/3)

65. Dipsacaceae (1/1)

66. Campanulaceae (2/4)

67. Compositae (32/73)

Нийт 269/625

Сэлэнгэ аймгийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаагаа явуулж буй

Бороогийн алтны үйлдвэрээс Гацууртын алтны орд газар хүртэл

байгуулагдах зам дагуух ургамлын аймгийн томоохонд хамаарах 20-18

зүйлээс 73 зүйл бүхий овгуудыг авч үзэхэд, нийт зүйлийн бүрдлийнхээ

150-140 зүйл буюу 63,7-57,8%-ийг эзэлж байна.

Монгол Дагуурын тойргийн онцлог шинжийг харуулсан уулын хээрийн

элементүүд нэлээд элбэг тархсан, мөн газар эдэлбэрт нэлээд талбай нь

орсонтой холбоотойгоор хөл газрын ургамал их тархсан байна.



Хүснэгт 2.4

Томоохон овгууд/Латинаар/

Төрлий

н то

о

Эзл

эх х

увь

Зүйлий

н то

о

Эзл

эх х

увь

1. Compositae 32 11.9 73 11.7

2. Gramineae 25 9.3 59 9.4

3. Fabaceae 14 5.2 56 8.96

4. Rosaceae 17 6.3 46 7,4

5. Ranunculaceae 15 5.6 42 6.7

6. Cruciferae 14 5.2 23 3.7

7. Scrophulariaceae 9 3.3 22 3.5

8. Liliaceae 8 3 20 3.2

8. Chenopodiaceae 6 3 20 3.2

140 52% 361 57.8

9. Polygonaceae 4 1.5 19 3

10 Cyperaceae 6 3 18 2.9

10 4.5 37 5.9

150 56.5 398 63.7

Амьдралын хэлбэрийн хувьд авч үзвэл:

Нас гүйцсэн мод

Сөөг

Сөөгөнцөр

Өвслөг ургамал: -Олон наст

-Цөөн наст /нэг ба хоёр наст/

Ойг үүсгэгч том мод: Нарс, Шинэс, Хус

Уулын ойт хээрийн бүсэд зонхилон ургаж буй сөөг ургамлаас дурдвал

сөөгөн боролзгоно, бургас, навчит тавилгана, өргөст нохойн хошуу,

олон-үрт чаргай, алирс зэрэг модлог ургамал нэлээд байр суурийг

эзэлдэг байна. Сөөг, сөөгөнцрийн эзлэх хувиараа Хангай, Хэнтийгээс

хавьгүй цөөн тоотой доогуур юм. Энд газар тариалангийн нэлээд



талбай байгаатай холбоотойгоор таримал болон цөөн наст зүйлийн тоо

Хэнтийн тойргийнхыг бодвол харьцангуй их байна. Мөн дегресс болон

авто замын эвдрэл зэргийг дагаж хөл газрын ургамал /хог ургамал/

нэлээд их тохиолдож байна. Цөөн наст ургамлын дийлэнхэд нь хөл

газрын ургамал багтаж байна.

Монгол Дагуурын тойрогт хамаарч буй энэхүү судалгаанд хамрагдах

нутагт ургаж буй ургамлыг экологийн бүлэгт ангилж үзвэл, чийгсэг

бүлэгт 23%, чийгсүү-хуурайсаг -15%, хуурайсаг -12%, чийгсүү-намагсаг -

6%-ийг тус тус эзэлж байна. Үүнээс чийгсэг ба чийгсүү-хуурайсаг

бүлгийн ургамал нь ой, болон голын хөндий, нугыг дагаж тархсан.

Харин хуурайсаг ба чулуусаг бүлгийн ургамал чулуурхаг, хайргархаг

толгод, уулын хээрт илүү ихээр тархсан байна. Дүгнэж үзвэл нэг талаас

ойн ба чийгсэг нугын ургамлууд, нөгөө талаас чулуурхаг, хуурай

хээрийн ургамал гол үүрэг гүйцэтгэдэг.

Судалгаа явуулж буй нутагт бэлчээр тэжээлийн болон бусад ашигт

ургамал 412 зүйл ургамал буюу нийт зүйлийн бүрдлийнх нь 66%-ийг

эзэлнэ.

Монгол орны “Байгалийн ургамлын тухай” хуулинд батлагдсан монгол

орны ховор, нэн ховор ургамлын жагсаалт болон Монгол улсын улаан

номонд орсон ургамлуудаас судалгааны нутгийн хүрээнд нэн ховор–17,

ховор–18 зүйлийн цоргот ургамал ургадаг нь тогтоогдоод байна. Энэ нь

багахан хэмжээний нутагт маш том үзүүлэлт юм. Өөрөөр хэлбэл, нийт

ургамлын аймгийн зүйлийн бүрдлийнхээ 5,6%-ийг эзэлж байгаа нь

нэлээд анхаарлыг татаж байна.

Гэхдээ, Бороо-Гацууртын хооронд тавигдах сайжруулсан автозамын

дагуух зурвас нутгийн хөрс ба ургамал нь ихэвчлэн өмнөх үед

ашиглагдаж ирсэн олон салаа, шороон замын нөлөөгөөр талхлагдан,

нилээд хувьсал өөрчлөлтөд автсан байх учраас, энэ дагууд дээрх ховор

ургамлууд бараг тохиолдохгүй болсон байгааг энд тэмдэглүүштэй юм.

Тэгэхээр, уг автозамын байгуулалт, ашиглалт нь ховор ургамлуудад

сөрөг нөлөөлөл үзүүлнэ хэмээн үзэх нөхцөл үгүй байна.



2.3. Археологийн судалгаа

Хээрийн судалгааны зорилго

Сэлэнгэ аймгийн Баянгол, Мандал сумын нутаг Бороогийн уурхайгаас

Ноён уулын Гачууртын ам хүртэл тавигдах замын дагуу талбайд хуучин,

шинэ чулуун зэвсгийн үеийн бууц, эртний нүүдэлчин иргэдийн үлдээсэн

булш, оршуулга, хиргисүүр, хот суурин, балгас, хөшөө зэрэг

археологийн дурсгалт зүйлс бий эсэхийг магадлан шалгаж тэдгээрийн

байршил газар зүйн солбицлыг тогтоох, дурсгалуудийн хэлбэр хэмжээ,

шинж чанарыг тодорхойлох, сонирхол татсан дурсгалт зүйлсийн фото

зургийг авч баримтжуулах ба дурсгалуудад үнэлгээ өгөх цаашид

дурсгал илэрсэн газрыг зам тавих зэргээр ашиглах нөхцөлд тэдгээрийг

судлан шинжлэх болон хамгаалах талаар заавар, зөвлөмж өгөх зэрэг

зорилтыг тавин уг судалгааны ажлыг гүйцэтгэсэн болно.

Судлагдсан байдал

Сэлэнгэ аймгийн нутгийг археологийн талаас судлах ажлыг анх 1887

онд оросын судлаач Разинцов эхлүүлсэн бөгөөд тэрээр Сэлэнгэ

аймгийн Алтанбулаг сумын ойролцоох элсэн манхнаас хянгар

хэлбэрийн зэвсэг, хусуур, хутган ялтас зэрэг олдворыг цуглуулсан

байдаг.

1924-1925 онд П.К.Козловын удирдсан Монгол түвдийн судалгааны анги

анх Ноён ууланд хүннү язгууртны том булшуудыг илрүүлэн судалжээ.

Тэрээр нийт 10 том булш малтан шинжилж ховор сонин олдворууд

олжээ.

1927 онд А.Д.Симуков Ноён ууланд булш малтаж эсгий ширдэгийн

тасархай, ургамлын хээтэй давтмал алтны өөдөс, алтадмал морины

хээтэй төмөр, торгоны өөдөс, хятад бичээстэй чий будагтай аяга зэрэг

онц сонирхолтой олдвор олж байжээ. Мөн 1954-1955 онд Ц.Доржсүрэн

Ноён ууланд хүннүгийн үед холбогдох 20 орчим булш олж малтан

шинжилж байв /Д.Түмэн, Д.Наваан 2005 он/. 1998 онд Бороо Гоулд

компаний захиалгаар Д,Цэвээндорж тэргүүтэй археологчид Бороогийн



алт боловсруулах үйлдвэрийн ашиглалтын талбайд хайгуул судалгаа

хийж байжээ. Мөн 2005 онд "Сентерра Гоулд Монголия" компани

захиалгаар Д.Түмэн, Д.Наваан нар тус компаний ерөнхий

төлөвлөгөөний дагуу “Газар Эко” ХХК-ийн захиалгаар Гачууртын

амнаас Бороогийн алт боловсруулах үйлдвэр мөн Ноён уулын орчимд

судалгааны ажлыг гүйцэтгэсэн байна.

Дээрх судалгаануудын дүнгээс харахад Ноён уул орчмын бүс нутагт

түүхийн олон үеийн дурсгалаар баялаг болох нь харагдаж байна.

Судалгааны арга, арга зүй :

Хайгуул судалгааг амжилттай явуулахын тулд газар усны нэрийг

тогтоож тодорхойлж хайгуул хийгдэх газрын талбайг чиглэлээр

тодорхойлов.

Энэхүү хайгуул судалгааг Бороо голын гүүрнээс Гачууртын ам хүртэлх

40 километр замд хийсэн ба даялал өөрчлөн тавихаар төлөвлөж буй

замын ойр орчимд тааралдсан дурсгалуудыг тодорхойлсон.

Уулархаг, цас ихтэй болон чулуурхаг хадархаг газраар 2 хүн зам дагуу

явганаар хайгуул хийж талархаг цас багатай зэрэг дурсгал бий эсэх нь

хялбархан харагдах газраар машинаар явж хайгуул хийсэн болно.

Хайгуул судалгааг хийж эхэлсэн болон дуусгасан газруудаа GPS дээр

тэмдэглэж, илэрсэн дурсгалуудын координат болон тодорхойлолт

хэмжилтийг хийж, булшнуудаа GRAVE хэмээн томьёолон дугаарлаж

зарим сонирхолтой булшнуудийн фото зургийг авсан болно.

Судалгааны үр дүн

Бороо голын гүүрнээс Ноён уулын Гачууртын ам хүртэл тавигдах замын

дагуу нийт 40 километрт хайгуул судалгааг хийлээ.

Нийт замын туршид 5 булш илрүүлсэн ба археологийн бусад төрлийн

дурсгал илэрсэнгүй. Бороогийн гүүрнээс Хар чулуутай толгой хүртэлх

зам дагуух газар нь булш оршуулга болон бусад дурсгалыг үлдээхэд

төдийлөн тохиромжгүй газар байсан ба харин хар чулуутай толгойтой



үргэлжилсэн урт хамрын бэлээр булш болон бусад дурсгалууд байх

бололцоотой байсан энэ хамрын урд бэлээс нийт 3 булш илрүүлсэн

бөгөөд эдгээр нь Зуун модны амны эхэнд буюу Бурхант давааны өвөрт

байлаа.

1-р булш

Хажуудаа жижиг дагуул байгууламжтай байсныг 1а-р булш гэж

тодорхойлолтод тэмдэглэсэн болно.

Үүнээс гадна 1, 1а, 2-р булшууд нь хоорондоо холбоотой эсвэл гэр

бүлийн оршуулга байж болзошгүй юм.

1, 1а, 2-р булшны зураг

Булш 3 нь уулын нилээд сул чулуутай энгэрт байх ба булш 1, 2 оос

төдийлөн холгүй оршиж байсан.

Эндээс цаашаа Хөх билүүтийн ам хүртэлх зам зуур ямар нэгэн

археологийн дурсгал тохиолдоогүй ба Хөх билүүтийн амны эхээс булш

4, 5 -ыг илрүүлсэн болно.



3-р булшны зураг

Булш 4 нь хос чулуун байгууламж байх ба хийц .зохион байгуулалтын

хувьд нилээд өвөрмөц байсан.




Булш 5 нь булш 4-тэй ойролцоо орших ба замаас 10 орчим метрийн

зайд байсан юм.


Үүнээс цааш пионерийн зуслан хүртэлх зам дагуух газар эртний

нүүдэлчдийн дурсгал үлдэхэд тохиромжтой таатай газар зүйн

нөхцөлтэй байсан бөгөөд хайгуулын явцад энэ зам дагуу ямарваа нэг

дурсгал илэрсэнгүй. Пионерийн зуслангаас ой мод эхэлсэн ба

Гачууртын ам хүртэл эртний дурсгал байх бололцоо байхгүй байлаа.

Эдгээр түүхэн дурсгалууд нь хэлбэр, зохион байгуулалт, газар зүйн

байрлал зэргээрээ нилээд сонирхолтой байсан ба Бороо голын

гүүрнээс Гачууртын ам хүртэл даялал өөрчлөгдөн тавигдах замын

ажлын явцад сүйтгэгдэх бололцоотой газар байрласан тул замын ажил

эхэлэхээс өмнө малтан судлах шаардлагатай юм.



Булшны тодорхойлолт :

Grave 1

Солбицол : 480 42’ 03,5" 1060 18’ 32,6"

Байрлал : Замын урд талд замаас 6.7 метр зайтай

Чиглэл : Баруун урдаас зүүн хойш

Хэмжээ : 6x7

Зохион байгуулалт: гонзгой дорвөлжин хэлбэртэй төвдөө нягт чулуун

дараастай. Зохион байгуулалт төдийлөн эвдрээгүй ба булшны өндөр 20

см

Grave 1a

Солбицол : 480 42’ 03,4" 1060 18’ 32,5"

Байрлал : 1 болон 2-р булшны хооронд байрлалтай

Чиглэл : Баруун урдаас зүүн хойш

Хэмжээ : 2x1.5

Зохион байгуулалт: дугуй хэлбэртэй цөөвтөр чулуун дараастай.

Булшны өндөр 10 см.

Grave 2

Солбицол : 480 42’ 03,5" 1060 18’ 32,6"

Байрлал : 1,1а булшнуудын зүүн талд

Чиглэл : Баруун урдаэас зүүн хойш

Хэмжээ : 4x5

Өндөр : 908

Зохион байгуулалт: Гонзгой дөрвөлжин хэлбэрийн нягт чулуун

дараастай бөгөөд төв хэсгийн чулууд нилээд томорсон байдалтай.

Grave 3



Солбицол : 480 42’ 03,4" 1060 18’ 33,2"

Байрлал : замын хойд талд 4.5 м зайд

Чиглэл : Урдаас хойш чиглэсэн

Хэмжээ : 5x3

Өндөр : 1025

Зохион байгуулалт: Дугуй хэлбэртэй, дунд зэргийн хэмжээтэй чулуугаар

үйлдсэн.

Grave 4

Солбицол : 480 44’ 33,3" 1060 33’ 40,9"

Байрлал : Замын баруун талд 50 -иад метр

Чиглэл : Баруун урдаэас зүүн хойш

Хэмжээ : 1.5x2 1.5x2

Өндөр : 1004

Зохион байгуулалт: Зууван хэлбэртэй хоорондын зай 1 метр ба хос

зэрэгцээ чулуун овоолготой, нилээд том хэмжээний дараастай.

Grave 5

Солбицол : 480 44 31,1" 1060 33’ 43,3"

Байрлал : Замын зүүн талд 10 орчим метр зайд

Чиглэл : Баруун хойш

Хэмжээ : 6x3

Өндөр : 999

Зохион байгуулалт : Булшны ерөнхий зохион байгуулалт эвдэгдээгүй,

нилээд хэмжээний чулуун дараастай.



ГУРАВ.

ТӨСЛӨӨС БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ҮЗҮҮЛЭХ

НӨЛӨӨЛЛИЙН ҮНЭЛЭЛТ

Төслийн хүрээнд тавигдаж буй хүдэр тээврийн сайжруулсан авто замын

2004 онд хийгдсэн БОНБНҮ-ний тайланд төслөөс байгаль орчинд

нөлөөлөх эерэг болон сөрөг нөлөөллийн талаар дэлгэрэнгүй тусгагдсан

болно.

Энэ удаагийн нэмэлт тодотголд орж буй хүдэр тээврийн сайжруулсан

замын даялалаас үүдэлтэй өмнө хийгдсэн судалгааны талбайн гадна

орших нэмэлт талбайд зайлшгүй болон болзошгүй сөрөг нөлөөллүүдийг

судлан тусгасан билээ.

3.1. Төслөөс нутгийн хөрсөн бүрхэвчид үзүүлэх нөлөөлөл

А. Сөрөг нөлөөлөл

Сайжруулсан автозамын даялалыг өөрчилснөөр нутгийн хөрсөн

бүрхэвчид үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн эрчим цар хүрээ 2004 онд

хйигдсэн БОНБНҮ-ний тайланд тусгаж өгсөнтэй ижил байхаар байна.

Тус замын даялалыг өөрчлөгдсөнөөр өмнө хийгдсэн эх тайланд

тусгагдсан зам байгуулалтын уулын ажлын хэмжээ, ой шилжүүлэн

суулгах асуудал, суваг шуудуу болон хамгаалалтын байгууламжууд

нэмэгдэх хасагдах өөрчлөлтүүд орж байна.

Бороогийн алтны үйлдвэрээс Гацууртын алтны орд газрын чиглэлд

тавихаар төлөвлөж буй сайжруулсан 8.0м өргөн авто зам, 1.5-2м өргөн

замын зах байна гэж үзвэл замын нийт өргөн 9.5-10.0м болно. Замын

урт ойролцоогоор 64 км орчим болно гэж үзвэл, уг сайжруулсан

автозамын доор орох газар хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газраас бүрмөсөн

хасагдахаар байна.

Зам тавихад үржил шимт хөрс нилээд устаж үгүй болдог .



Мөн үүнээс гадна замыг Тахилтаас Хөх билүүтийн ам өгсүүлэн

даялуулахад газар шорооны уулын ажил нилээд их хийгдэхээр байна.

Сайжруулсан автозам тавьснаар тус бүс нутгаар дамжин өнгөрөх

тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн олширч, орчныг бохирдуулах, газрын

үржил шимийг доройтуулах, байгалийн баялгийг хомсдуулах зэрэг олон

талт сөрөг нөлөө гарч болох юм.

1. Сайжруулсан авто замын даялалыг өөрчилснөөр өөрчлөлт орчон

хэсгийн дагуу Зөвхөн нэг тээврийн хэрэгслээс байгальд учруулах зарим

нөлөөллийг авч үзвэл, зөөлөн салхитай үед шороон замаар 20-30

км/цаг яваа тээврийн хэрэгслийн тоос 50-150м урт, 10-20м өндөрт үүсч,

5-8 цаг агаарт үргэлжлэн тогтох ба салхигүй үед энэ тоосны үргэлжлэх

хугацаа 10-15 цаг агаарт тогтдог болохыг судлаачид тогтоосон байна.

2. Машины яндангаас гарсан янз бүрийн химийн нэгдэл бүхий хийнүүд

гарах ба хар тугалга бүхий нэгдлүүд ХАА-н таримал болон байгалийн

ургамлын ургацыг 3-4 дахин багасгахаас гадна газрын өнгөн хэсэг,

ургамлыг хордуулаад зогсохгүй түүний агууламж ихэссэнээр тархи

судасны хана хатуурах өвчлөл эрс нэмэгдэнэ. Селений агуулалт

хөрсөнд ихсэхэд үс унах, харин цайр, кадмий, хөнгөн цагааны хэмжээ

ихсэхэд хорт хавдраар өвчлөх явдал ихэсдгийг илрүүлжээ. Тээврийн

хэрэгсэл орчныг хар тугалга, бром, селенээр, мөн өнгөт металл болох

цайр, зэс, хар тугалга, кадмий, фтороор бохирдуулна. Тээврийн

хэрэгслийн хөдөлгүүрээс ялгаран гарсан хар тугалга, бусад хүнд

металлууд нь замын 2 талаар 10-15м зайд, задгай газарт бол 200м зайд

тархан хуримтлагдаж хөрсийг бохирдуулдаг байна.

3. Ингэж байгалийг бохирдуулж, хуримтлагдсан химийн олон төрлийн

нэгдлүүд нь байгальд өөрөө задарч угаагдан арилах нь ховор бөгөөд

өөр аргаар үүнийг цэвэрлэх арга одоогоор байхгүй байна.

Зам, барилга байгууламжийг дагалдан хүн амын болон суурин газрын

төвлөрөл бий болж, техник хэрэгсэл олшрох зэргээр нийгэм-эдийн

засгийн хөгжлийг бий болгосноор улмаар байгальтай зүй бусаар

харьцах, байгаль орчныг бохирдуулах зэрэг сөрөг нөлөө гарч болох юм.

Хэдийгээр тухайн бүс нутагт сайжруулсан автозам тавигдан тээврийн



хэрэгслийн тоо олшрох хэдий ч тус замаар зорчих тээрийн хэрэгслүүд

цөм дизель хөдөлгүүртэй байгаа нь байгаль орчинд нөлөөлөх

нөлөөллийн хэмжээ бензин хөдөлгүүртэй автомашиныхаас харьцангуй

бага байхаар байна.

3.2 Төслөөс ургамлын нөмрөгт үзүүлэх нөлөөлөл

Монгол орон нь дэлхийн шилмүүст ойн урд хил болдог билээ.

Бороогийн алтны үйлдвэрээс Гацууртын алтны орд газар хүртэл

сайжруулан засах зам нь ноён уулын бэлд хүрээд нэлээд хэмжээний

нарс-хусан холимог ойн дундуур гарахаар байна. Замын даялалыг

засахад нэлээд хэмжээний нарсан ойд огтлолт хийх шаардлага гарч

байна. Өөрөөр хэлбэл тус замын нийт өргөн нь 9.5-10.0м байна. Иймд

тус замыг өргөсгөх ажлыг Хөх Билүүдийн ам өгсүүлж даялуулан тавих

тохиолдолд ой дундуур Гацууртын орд газар хүртлэх замын урт

ойролцоогоор 4 км байна. Энэ хэсгийн зам нь үндсэндээ шинээр

тавигдана хэмээн үзэхэд болохоор байна.

Хөх Билүүтийн амнаас Гацууртын алтны үндсэн орд хүртэл нийт 4 км

зайд зам тавихад, 40000м2 буюу 4.0га талбайг хамарсан ой огтлох,

шилжүүлэн суулгах ажиллагаа явуулах шаардлага гарахаар байна.

Дээрх тооцооноос үзэхэд Хөх Билүүтийн амаар зам тавих явцад

огтлогдох, шилжүүлэн суулгагдах ойн хэмжээ Зуун модны амаар зам

тавих хэмжээнээс 29284 м2-аар бага байгаа нь харагдаж байна.

Энэ нь ойн дундуур явах хэсэгт ойд огтлолт хийсэнтэй холбоотойгоор

ойн цоорхой үүсэж, улмаар хуурайшилт явагдаж, ургамлын аймгийн

зүйлийн бүрдэлд өөрчлөлт оруулах магадлалыг багасгах үзүүлэлт

болохоор байна.

Замыг Хөх Билүүтийн амаар байгуулсны дараа энэ замаар хүнд даацын

техник байнга зорчих үед замыг тоос босохооргүй хэмжээнд услах,

чийглэх ажлыг хийхгүй тохиолдолд уулсын хооронд байнгын тоосны үүл

тогтонги байдалтайгаар оршиж, улмаар шилмүүст холимог ой мод

болон бусад ургамлын амьсгалын амсрыг бөглөж, ургамлын эд



эрхтнийг гэмтээхэд хүргэнэ. Ингэснээр ургамлын нөмрөг, ой өөрөө

давжаарч, нөхөн үржих чадвараа алдаж нөхөн сэргэлт үгүй болно.

Хөх Билүүтийн амны уулсын ургамлын аймаг нь нэлээд чийгийн

хангамж сайтай байдаг болон экологийн олон нөхцлийг бүрдүүлсэнтэй

холбоотойгоор маш баялаг, өтгөн шигүү ургамлан бүрхэвчтэй байна.

Хэдийгээр маш сарниу, ховор тохиолдоцтой хэдий ч, Ноён уулын

орчимд одоогийн байдлаар 35 зүйл ховор, нэн ховор цоргот ургамал

буйг тогтоогоод байна. Ховор, нэн ховор ургамлууд нь экологийн бага

зэргийн өөрчлөлт гарахад л устах аюулд шууд хүрдэг. Ховор, нэн ховор

ургамал нь нөхөн төлжих чадвар муутай, ганц нэг цэгт ганц нэгээр

тохиолддог, нутагшүүлж үржүүлэх бараг боломжгүй байдаг.

Төслийн хүрээнд 2004 онд хийгдсэн БОНБНҮ-ний тайланд агаар орчин,

амьтан, нийгэм эдийн засагт нөлөөлөх нөлөөллийг дэлгэрэнгүй

оруулсан болно.



ДӨРӨВ.

ОСЛЫН ҮНЭЛГЭЭ

Тус замаас байгалийн ландшафтад бүхэлд нь үзүүлэх аюул осол бараг

үгүй байна. Харин замыг ашиглах явцад хүний үйл ажиллагаанаас

шалтгаалсан аюул осол гарч болохыг үгүйсгэмгүй юм. Автозам

тавигдсанаар түүгээр зорчих тээврийн хэрэгслийн тоо эрс нэмэгдэж,

энэ хэрээр хүнээс хамааралтай хүчин зүйлс улам бүр нэмэгдэнэ.

Тухайлбал:

тээврийн хэрэгслээс гал алдагдан, хээрийн түймэр гарах

хүний болгоомжгүй байдлаас гал алдагдан хээрийн түймэр гарах

байгалийн хүчин зүйлээс шалтгаалсан ослоос урьдчилан

сэргийлэх арга хэмжээ авах явцад/үед замын байгууламжийг

эвдрэлд оруулах, бусад осолд хүрэх

уулын ажил хийгдэх хэсгүүдэд хамгаалалтын арга хэмжээг муу

авснаас нуранги үүсэх, цасанд боогдох, үерийн усанд автах

зэрэг болно.

Харин байгалийн нөхцөл, ландшафтын тогтцоос хамааран, зарим

газраар хөдөлгөөний аюулгүй байдалд харшлан, осолд хүргэж болох

нөхцөл бүрэлдсэн байдаг. Үүнд:

эгц хажуугийн замаар явах үед хад асганы нуранги буух, түүнд

цохиулах буюу түүнээс шалтгаалан осолд хүрэх

уулархаг газраар хийгдсэн замын огцом эргэлтүүдээр хэвийн ба

өндөр хурдтай явах үед замаас гарах, мөргөлдөх аюул учирч

болзошгүй

эрс хажууг дамнан тавигдсан зам нь хүйтний улиралд халтиргаа

гулгаа үүсгэж, тэр нь ослын нөхцөл болох

зэрэг болно.



ТАВ.

СӨРӨГ НӨЛӨӨЛЛИЙГ АРИЛГАХ, БАГАСГАХ

ТАЛААР ЗАЙЛГҮЙ АВЧ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

АРГА ХЭМЖЭЭ

5.1 Бороогийн алтны үйлвэрээс Гацууртын орд газар хүртлэхавтозамын ерөнхий төлөвлөгөөний даялалыг өөрчлөн автозамтавих явцад зайлшгүй авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ.

Тус зам, түүний байгууламж тавих явцад замын дагуу нэлээдгүй

талбайд газрын хөрсний үржил шимт өнгөн үеийг хуулан авах

шаардлага гарч байгаа билээ. Энэхүү хуулсан хөрс нь үржил шимт

чанарын үндсэн үзүүлэлт болох органик нэгдэл, тэжээлийн бодис

элементийн нөөцөө хадгалан үлдсэн байдаг бөгөөд байгалийн баялгийн

нэгэн төрлийн нөөц болох билээ. Түүнийг зохих технологийн дагуу

сийрэгжүүлэн тордсон нөхцөлд хялбар нөхөгдөн сэргэх нөхцөлтэй юм.

Тиймээс уг хуулагдсан хөрсийг тус автозамын байгуулалтын явцад

байгаль орчинд гарсан сөрөг өөрчлөлтийг нөхөн сэргээхэд ашиглах

бүрэн боломжтой хэмээн үзнэ. Хуулсан хөрсийг дараах зориулалтаар

ашиглах боломжтой. Үүнд:

зам байгуулалтын ажилд ашигласан элс хайрганы уурхай,

цооногийг хуулсан хөрсөөр хучиж, нөхөн сэргээхэд ашиглах

уурхайн ашиглалтын дараа түүний талбай ба орчныг нөхөн

сэргээхэд ашиглах

Өвлийн цагт автозамыг цасан хучлагаас хамгаалах, хавар намрын

хүчтэй салхинаас хамгаалах зорилгоор өндөр даваа гүвээ, уулын

чулуурхаг хажууг олон улсын жишигт нийцэхүйц байдлаар тусгай

хашлага хаалт байгуулан хамгаалах шаардлагатай.

Зам байгуулалтын ажиллагаанд ашиглаж байгаад орхисон, үндсэн

байгууламжийн ажлын талбайн хогийг цэвэрлэн тэгшилж, хөрсжүүлэх,

дахин хөрсжүүлэх ба тарималжуулах арга хэмжээ авах шаардлагатай



бөгөөд энэ нь зам байгуулалтаас байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг

нөлөөллийг бууруулах ажиллагааны нэгэн чухал хэсэг болно.

Ашиглагдсан талбайг нөхөн сэргээхэд тухайн газар нутагт ургахад

хамгийн их тохиромжтой олон наст ургамлын үрийг ашиглах нь зүйтэй.

Хайрга, шороо авах карьер газрыг сонгохдоо аль болох хуучин

ашиглагдаж байгаад хаягдсан газар нутгийг сонгон авах нь

экологийн хувьд төдийгүй эдийн засгийн хувьд зохистой. Энэ нь:

- шинээр олон онгон газрыг гэмтээж эвдэхгүй байх

- олон зүйл ургамлыг, тухайлбал ховор ховордсон ургамлыг

өртүүлж, устгахаас сэргийлнэ.

Сайжруулсан автозамыг байгуулах, замын хайрга авах карьер

байгуулах, нөхөн сэргээх ажлуудыг хийхдээ мэргэжлийн байгууллагаас

туслалцаа авах нь зүйтэй. Төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөгдсөн талбай

орчмын байгаль, цаг уурын нөхцөлд тохируулан боловсруулж төр

захиргааны холбогдох байгууллагаар баталгаажуулсан зураг төслийг

урьдчилан боловсруулах уг зураг төслийн дагуу ажиллаж чадахуйц

мэдлэг, туршлага бүхий аж ахуйн нэгж, байгууллагаар замын ажлыг

гүйцэтгүүлэх, акт гаргуулан хүлээж авах шаардлагатай. Шинээр гүүр

барих ажлыг аль болох богино хугацаанд, бага тэсрэх бодис ашиглаж

хийх арга замыг сонгох. Гүүр далан, зам, байгууламжуудыг барих

ажлын явцад нефть бүтээгдэхүүнийг хөрс, ус, агаарт алдаж тэдгээр

орчныг бохирдуулахгүй байхаар бүхий л арга хэмжээг авах.

Зам ажлыг гүйцэтгэхдээ Монгол улсад мөрдөгдөж буй хууль, тогтоомж,

стандарт, холбогдох дүрэм журмыг мөрдлөг болгон ажиллаж орон

нутгийн ард иргэдэд аль болох хүндрэл багатай байх арга замыг сонгох

явдал чухал юм.

Зам өргөтгөлийн ажлын явцад ойн асуудал нэлээд дээгүүр тавигдах нь

бидний судалгааны явцад харагдсан билээ. Өөрөөр хэлбэл

“Сентеррагоулд” ХХК-ийн зүгээс тус замыг Хөх билүүтийн ам

өгсүүлж Гацууртын орд газартай холбох зорилготой байгаа ба энэ нь

Гацууртын алтны орд газрыг Бороогийн алтны үйлдвэртэй холбоход

дөт байгаа хэдий ч 4 км орчим замыг ой дундуур явуулах шаардлага



гарч байна. Энэ нь, нөгөө талаас, 4 км замын туршид, нийт 40000м2

буюу 4.0 га талбайд ой огтлогдоно гэсэн үг юм. Иймээс тус амаар зам

тавих үед огтлогдох ойн экологи эдийн засгийн хохиролын үнэлгээг

мэргэжлийн байгууллагаар гаргуулан, түүнтэй дүйцэхүйц хэмжээний

зардлыг нутаг орчмын нөхөн сэргээлтэнд үр ашигтайгаар зарцуулан

ажиллах шаардлагатай хэмээн үзнэ. Дээрх хэмжээний ойн нөөцийг

нөхөн сэргээхийн тулд 8.0га талбайд ойжуулалт ба шилжүүлэн

суулгалт хийх шаардлагатай. Огтлогдсон буюу модыг нь нүүлгэн

шилжүүлсэн талбайн хэмжээнээс 2 дахин их хэмжээний талбайд

ойжуулалт хийхээр шаардлага тавьж байгаагийн учир нь Монгол

орны байгалийн нөхцлийн хувьд, ойжуулалтын үр дүн дунджаар 50%

байдагтай холбоотой.

Ойжуулалт ба мод шилжүүлэн суулгах ажлыг мэргэжлийн байгууллага

буюу БОЯ-аас олгосон эрх бүхий байгууллагаар гүйцэтгүүлэх

шаардлагатай.

Зам тавих ажлын явцад шилжүүлэн суулгах боломжтой мод, бутыг

бүрэн хэмжээнд унаган байгальд нь шилжүүлэн суулгах, замын дагуу

ойн зурвас байгуулах ажилд хэрэглэх нь зүйтэй.

Ховор болон нэн ховор ургамал төслийн талбайд илэрвэл зөөж

нутагшуулах, хамгаалах, ургах нөхцлөөр хангах шаардлагатай.

Тус автозам нь уур амьсгалын хувьд салхирхаг ам, хөндийнүүдээр

дайрах учир замын дагуух бүсийг дуу чимээний, шуугианы

бохирдолтоос хамгаалах найдвартай арга нь замын 2 талыг, ялангуяа

салхин дээд талыг ойжуулах явдал юм. “Сентеррагоулд” ХХК-ийн зүгээс

энэ тал дээр илүү анхаарах шаардлагатай. Тэгэхдээ тухайн орчны

бичил уур амьсгал, салхины чиглэл, хурдыг харгалзан ойн зурвасны

замаас хөндий байх зай, өтгөн шигүү тариалах чиглэлийг төсөл

боловсруулалтын явцад нарийвчлан судалж, тогтоож өгөх нь зүйтэй.

Өөрөөр хэлбэл тарьсан модны ёроолд өндрөөс хамаарч цас, элс шороо

хуримтлагдаж замын хөдөлгөөнд саад болохооргүй байхаар зохицуулах

шаардлагатай. Ойн зурвасыг уул хоорондын хөндий хотос болон голын

хөндий, уулын хажуугийн доод хэсгээрх зузаан, дунд зэргийн зузаан



хөрстэй газарт байгуулахад тохиромжтой. Харин уулын оройн

чулуурхаг, хадархаг хэсэг буюу элювийн фациудад ойн зурвас

байгуулах нь экологийн ба техникийн нөхцлийн хувьд бэрхшээлтэй

байдаг

Өвлийн цагт автозамыг цасан хучлагаас хамгаалах, хавар намрын

хүчтэй салхинаас хамгаалах зорилгоор өндөр даваа гүвээ, уулын

чулуурхаг хажуугаар тусгай хашлага хаалт байгуулах шаардлагатай.

Тус замаар зорчих тээврийн хэрэгслийн тоо хязгаартай байх ба хоног

тутамд нутгийн хөрсөнд хуримтлагдах химийн нэгдэл нь хүнд даацын

автомашины ялгаруулах хорт нэгдлийн хэмжээтэй тэнцүү байх тооцоо

гарч байгаа билээ. Тйим учраас хөрс, агаарын бохирдлын хэмжээг

бууруулах системийг хэрэгжүүлэх нь нэн чухал шаардлагатай бөгөөд

энд юуны түрүүнд замын чанарыг хадгалан үлдээх явдал багтана.

Өөрөөр хэлбэл, замыг арчлан тордож, хуурайшилттай улиралд байнгын

усалгаатай байлгах, гэмтсэн хэсгийг засварлах, цаашид гэмтэхээс

хамгаалах нэмэлт арга хэмжээг цаг тухай бүрд нь авч хэвших, сайн

чанартай хэвээр байлгах нь хүрээлэн буй орчны техноген бохирдлыг

багасгах хамгийн шилдэг арга зам мөн.

Тус автозам нь хүнд даацын тээврийн хэрэгслийн зам. Иймээс тээврийн

хэрэгслийн хурд, хөдөлгөөнтэй холбоотойгоор элдэв осол, саатал гарч

болзошгүйг анхааран туйлын болгоожтой, хянуур явах, замын нөхцөл

байдалд хурдаа тохируулан явах шаардлагатай.

Тээврийн хэрэгслийн нягтрал өсөх нь осол эндэгдлээс гадна, зам

хөндлөн гарах хүн, мал тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг саатуулах

гол хүчин зүйл болох тухай өмнө дурдсан билээ. Энэ бүхнийг

зохицуулахын тулд юуны өмнө дараах арга хэмжээг авах шаардлагатай

болно. Үүнд:

Анхааруулах, хөдөлгөөн зохицуулах тэмдэг байрлуулах,

зохистой байршуулах

Хөдөлгөөнийг зохицуулах зогсоол, туслах зам байгуулах

Хөндлөн орж ирэх замын хэсэгт тусгай гарам байгуулж

тэмдэгжүүлэх



Замын хөдөлгөөнийг зохицуулах нь дорхи хэд хэдэн шаардлагатай

холбоотой. Тухайлбал:

1. Уур амьсгалын нөхцөл хүндэрсэн, байгалийн (цас, зуд, ган гачиг)

гамшиг тохиолдсон үед малчид ба малыг зохион байгуулалттайгаар

шилжүүлэн нүүлгэх явдал нь тухайн бүст ховор тохиолдол биш билээ

2. Хөдөөгийн хүн, малын байнгын/тогтмол хөдөлгөөнд тус зам нь

үндсэн буюу тусгаарлах саад болохгүй байх

3. Зэрлэг ан амьтан нутаг сэлгэн шилжин тархах, нүүх хөдөлгөөнд

тусгаарлах чанартай саад болохгүй байх

Тус замаар яваа тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнд хүн, малын тээврийн

хэрэгслийн хөндлөн чиглэлийн хөдөлгөөн саад болохгүй байх зэрэг

болно.

Тус замыг байгуулахаар төлөвлөгдсөн хэсгүүдийг хөндлөн огтолж гарах

хуурай жалга, сайр, гол, горхиуд дээр бүрэлдэж бий болох урсац,

хамгийн их урсацыг нарийн тооцож, цуглуулах, урсгалыг удирдах,

өнгөрүүлэх, хамгаалах байгууламжуудын хэлбэр хэмжээ, хүчин чадал,

ус өнгөрүүлэх чадавхийг сонгон авч гүүр барих, энэ байгууламжууд нь

замын байгууламжийг усны урсгалаас хамгаалахаас гадна, гольдролын

дагуу явагдах урсгалыг чөлөөтэй явуулах нөхцлийг бүрдүүлсэн байх


Хамгийн их урсац бүрэлдэж болох нөхцөл

Монгол орны нутагт том жижиг ямар ч голын хамгийн их урсац бүрэлдэн

тогтох үйл явц нь уур амьсгалын /хур тунадас бүрдүүлэгч орчин үүсэн

бий болох зүй тогтол, унаж байгаа хур борооны хэмжээ, ууршилт, хөрс,

агаарын температур/, газрын гадрагын /хотгор гүдгэр, геологийн

тогтоц, хөрс ургамал/ гэсэн хоёр үндсэн нөхцөл, хүчин зүйлээр

тодорхойлогдоно. Гол мөрний усны горим ялангуяа хамгийн их урсац

бүрэлдэн бий болоход энэ хоёр хүчин зүйлийн элементүүд дотроос

хур тунадасны хэмжээнээс гадна түүний эрчимшил туйлын чухал

нөлөөтөй байдаг байна. Эрдэмтдийн судалгаа шинжилгээний ажлын үр



дүнгээс харахад манай орны гол мөрөн, горхи жалгад үүсэх үер нэг

хоногт 40-120 мм, түүнээс их хэмжээтэй орсон хур борооны дараа

тодорхой хугацааны хойно бүрэлдэн үүсдэг болох нь нэгэнт

тогтоогджээ. Тэгвэл манай орны байгалийн янз бүрийн бүс, бүслүүрт нэг

хоногт унах хур борооны хамгийн их хэмжээ, түүний хэдэн хувийн

хангамшилтай болох нь буюу ийм хэмжээний их аадар бороо хэдэн

жилд нэг удаа унаж болох болзол, магадлал их сонирхолтой асуудал

байдаг. Учир нь тэндэх нутгийн гол мөрөн, горхи яаж үерлэх мөн энэ

үер нь мөн хэдэн хувийн хангамшилтай буюу ийм хэмжээний үер, уруй

хэдэн жилд нэг удаа давтагдаж болох асуудал үүнээс хамаарч

тооцоологдоно.

Манай орны нөхцөлд өндөр эрчимшилтэй аадар бороо голдуу 7-р

сарын дунд үеэс 8-р сарын дунд өнгөртөл орох нь ажиглагдана. Ус цаг

уурын харуул өртөөнд хийсэн ажиглалт хэмжилтийн материалаас

үзэхэд бидний одоогоор сонирхож байгаа нутаг буюу Ноён уул орчимд

нэг хоногт орсон борооны хэмжээ 1952 онд 93мм хүрч байжээ.

Замыг хөндлөн огтлох гольдролууд дээрхи хамгийн их урсацаас гадна,

гүүр, ус өнгөрүүлэх байгууламжуудыг гольдролын тогтворжилтыг үнэлж

түүн дээр шаардлагатай бол гольдролыг тогтворжуулах нэмэлт арга

хэмжээг авах, байгууламж төлөвлөх, барих хэрэгцээтэй болдог. Ус

өнгөрүүлэх байгууламжийн урьдчилсан тооцоог дутуу хийвэл тодорхой

хугацааны дараа түүгээр нь ус урсахаа больж, өөр газраар урсах,

гольдролоо өөрчлөх, тэр хэсэгт замын байгууламжид эвдэх нөлөө

үзүүлдэг. Иймээс гольдролын тогтворжилтыг нь үнэлж, нэмэлт

байгууламж шаардлагатай эсэхийг тодорхойлох нь гарцаагүй

тохиолдлоос бусад тохиолдолд нэмэлт ажил хийж байгаль орчныг

эвдэхгүй, эдийн засгийн хувьд илүү зардал гаргахгүй байх чухал алхам

болдог. Иймээс бид нөлөөлөх байдлын үнэлгээний ажлын хүрээнд тус

автозамыг хөндлөн огтлох гол, горхи, хуурай сайруудын гольдролын

тогтворжилтыг 3 өөр аргаар үнэлж доор үзүүлэв. Гүүр, дамжуулах

хоолой, цуглуулах байгууламжийг төслөхдөө доорхи үзүүлэлтүүдийг

харгалзан үзэх шаардлагатай.



Авто замын дагуух створуудын гольдролын

өөрчлөлт, хувьсалтын нөхцөл.

Ус урсах нөхцөл бүхий бүх гольдролуудыг дотор нь өөрчлөлтгүй: энд

бетон, чулуун болон, модон доторлогоо хийж, ус зайлуулах болон урсац

зохицуулах хаалт, далан далан, өндөрлөгөө хийх мөн байнгын

өөрчлөлттөй байж болох гольдрол; байгалийн жамаараа байгаа

гольдрол болон зам байгууламж, усны гидротехникийн үйл

ажиллагаанд өртөөгүй байгаа түр зуурын болон уруйн үер үүсэж болох

боломж бүхий гольдрол гэж хоёр хувааж болно.

/Е.м. Лорсен, Н.П. Гая, Б.В. Саймонс, Е.В.Ричардсон, В.А.Ванони Ли-

сан Фан, С.П.Гарг, А.К. Агравала болон П.Р. Синг/ болон энэ талаар

байгалийн бодит байдал дээр хийсэн Т.А Великанов. Н.А Ржаницын,

С.Т. Алтунин, Леви ди Врис, И.Л Розовский, нарын зэрэг судлаачдын

Голын гольдролын өөрчлөлт хувьсалтын зүй тогтол, үйл явцыг

лабораторийн нөхцөлд загварчлалын туршилт судалгаа болон

байгаль дээр бодитоор нь явуулсан маш олон ажил бүтээл байгаа

боловч энэ бүгд нь төв Азийн өндөрлөгт орших эрс тэс уур амьсгалтай

Монгол орны нөхцөлд төдийлөн тохирохгүй байгааг нэлээд хэдэн

аргаар туршиж судалсан тооцоо харуулж байна.

Түүнчлэн гол горхи хуурай жалга сайрын гольдролын тогтвортой эсэх

байдлын олон үзүүлэлтийн нэг нь ёроолын хурдасны ширхэгийн

урсгалын хурдыг даах өөрөөр хэлбэл хөдлөхгүй үлдэж чадах

эсэргүүцэлийн үзүүлэлт байдаг. Энэ эсэргүүцэх чадвар нь эдгээр

хагшаас хурдасны жинтэй шууд хамааралтай байдаг бөгөөд өөрөөр

хэлбэл хагшаасын хэмжээ түүний дундаж голчтой d3 (хагшаасын

голчын дундаж хэмжээ), хагшаасыг зөөн өнгөрүүлэх урсгалын чадвар

буюу хагшаасын ширхэг бүр дээр дарах гидродинамик даралтын

хэмжээ буюу v2 *d2 байна. Тэгвэл хагшаасыг зөөн өнгөрүүлэх урсгалын

чадвар (v2) нь ямар ч байдал нөхцөлд гольдролын налуугаас

хамаарах ба хагшаасын ширхэг бүр дээр дарах гидродинамик даралтын

хэмжээ v2 J хамааралтай байдаг гэж онолын хувьд үздэг.



Эдгээрийн дотроос Орос-Казакийн эрдэмтэн В.М. Лохтины хэмжээсгүй

үзүүлэлтийг үндэслэн Гацууртын алтны орд газрын чиглэлийн автозамд

хөндлөн таарах гол горхи, жалга сайрын гольдролын тогтвортой эсэх

байдлыг үнэлж болно. В.М. Лохтины тоогоор баримжаалж үзэхэд тухайн

үзүүлэлт хичнээн өндөр байх тутам гольдрол харьцангуй тогтвортой

байх, бага байх тусам гольдрол өөрчлөлт ихтэй байдаг зүй тогтол

харагдаж байна.

В.М. Лохтины үзүүлэлт дараах байдлаар илэрхийлэгдэнэ.

Lтоо= d3 / d2J= d /J

Түүнчлэн голын гольдролын өргөнийг усан мандлын гадрагаар авсан

хэмжээс, урсгалын дундаж гүнээс хамаарах харьцаа зэрэг нь

гольдролын өөрчлөлт хувьсалтын бас нэг үзүүлэлт болдог. Үүнийг

В.Г.Глушков дараах үзүүлэлтээр илэрхийлсэн байдаг

Вm / H = Kl

Тийм ч учир Бороогийн алтны үйлдвэрээс Гацуурт чиглэлийн замд

хөндлөн таарах гол горхи жалга сайруудад гидроинженер, зам гүүрийн

барилга байгууламжийн байгуулалтын ажлыг мэрэгжлийн байгууллагын

тусламжтай нарийвчилсан судалгааны үндсэн дээр тохирох арга

хэмжээ авч гүүр далан, янз бүрийн ус өнгөргүүлэх төхөөрөмж

хоолойнуудыг тавих шаардлагатай байна.

Замын дагуух урсгалуудыг замын байгууламжид нөлөөлөл багатай

өнгөрүүлэх, түүний урсгалыг нь саатуулахгүй байх, эрозийн процессийг

хянах зорилгоор урсгалыг өөрчилж хажуугийн сувгаар зайлуулах,

байгалийн гольдролоор явуулж дамжуулах хоолойгоор гаргах,

хяналтын далан байгуулах, хүрээ татах, шугаман хоолойгоор

нэвтрүүлэх зэрэг аргуудыг замын практикт өргөн ашигладаг бөгөөд

тэдгээр нь гидрологийн нөхцөл, урсацын үзүүлэлтүүд, уруйн нөхцөл

зэргийг тооцоолон сонгож авсан хэлбэр хэмжээ, үзүүлэлттэй доорхи

байгууламжууд байдаг.Үүнд:

Хажуугийн суваг

Дамжуулах хоолой



Хянах далан

Шугам хоолой гэх мэт орноорно.

Хажуугийн суваг. Хажуугийн далан нь 2 үндсэн үүрэгтэй байдаг ба энэ

нь замын орчин дахь замын байгууламж, хучилтад нөлөөлөл үзүүлж

болзошгүй усыг цуглуулан зайлуулах, газрын доорхи усны түвшин

ихэссэн үед түүний ханан дахь нүхүүдээр орж ирж зайлуулагдах

зорилгоор баригддаг. Сувгийн хэмжээ нь гидравликийн хүчин чадал,

орчны урсацын хэмжээ, уруйн болон талбайн урсац үүсэх нөхцөл

хамгийн их хэмжээ зэргээс хамаарч янз бүр байна. Энэ сувгийг бетон,

хавтан, чулуун өрлөгөөр хийж болдог.

Дамжуулах хоолой. Дамжуулах хоолой нь замыг хөндлөн огтлох

урсацыг замын бусад байгууламжид хор нөлөөгүйгээр өнгөрүүлэх

зорилгоор баригддаг. Энэхүү дамжуулах хоолойн тоо нь зам тавих нутаг

дэвсгэрийн газрын гадаргуугийн хэрчигдлийн шигүү, замыг хөндлөн

огтлох байнгын урсацтай болон урсацгүй гольдролуудын нягтралаас

хамаарч байдаг. Түүнийг тавихдаа доорхи нөхцлүүдийг харгалзан үзэх

шаардлагатай. Үүнд:

Түүний хэмжээнээс бага ус өнгөрөх, усаар ирэх хурдсыг өөртөө

тогтоох бөглөрөхгүй байх,

Тухайн газар нутгийн газрын гадаргуугийн хэрчигдэл их, түвэгтэй

нөхцөлтэй

Тухайн гольдролоор байнга жижиг хэмжээний чулуулаг урсан

ирдэг гэх мэт

Дамжуулах хоолой нь чулуун өрлөг, бетонон хоолой, металл хоолой,

дөрвөлжин бетон хийц гэх мэт хэлбэртэй байж болдог.

Хянах далан. Хянах даланг замын орчин дахь урсгалын энергийг

сааруулах, урсгалаар зөөгдөн ирэх чулуунуудыг замын

байгууламжуудад нөлөөлүүлэхгүй байх, урсгалыг сарниулах зорилгоор

хамгийн их урсац үүсэх болон үер, уруйн процесс явагдах бололцоотой

газруудад тавьдаг. Хянах даланг шаталсан хэлбэртэй болон габионтой

хийдэг. Хийцийн хувьд ирж болох урсацын хэмжээнээс хамааран төмөр



бетон хийц, бетон болон чулуун өрлөг, бүр урсац багатай газруудад

мод, гуалингаар хийж болдог.

Шугаман хоолой. Энэхүү хоолой нь дамжуулах хоолойн нэгэн адил

үүрэг гүйцэтгэхээс гадна түүний дотор талыг нь тодорхой хийцийн

зүйлээр тоноглож урсгалын энергийг бууруулах, хурдас чулуулгийг

тунаах зорилгоор ашиглаж болдог. Энэ байгууламж нь бага хэмжээний

урсацыг зохицуулах, зайлуулахад эдийн засгийн үр ашигтай байдаг.

Дээрхи байгууламжуудаас энэхүү үнэлгээний ажлын тайланд тусгасан

хамгийн их урсац бүрэлдэн тогтох боломж, уруйн үерийн тооцоо, газрын

гадаргын хэрчигдэл, урсацын энерги зэргийг харгалзан үзэж зохих

газруудад тавих шаардлагатай.

Замын байгууламжийг барих явцад усны бохирдлыг бий болгохгүй байх,

нэгэнт бий болсон бохирдлыг бууруулах зорилгоор дараах арга хэмжээг

авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнд:

Усыг бохирдуулахгүй ажиллах удирдлага зохион байгуулалтын

арга хэмжээ

Технологийн үйл ажиллагаанд хэрэглэсэн бохир усыг

цэвэршүүлэх

Бетон цутгах үйл ажиллагааг хянах, зохион байгуулах

Зуурмаг хийх болон бусад технологийн процессод том сав

ашиглах

Осол аваарийн үед авах арга хэмжээг тодорхойлох зэрэг орно.

Удирдлага зохион байгуулалтын арга хэмжээг авахдаа урсац бүрэлдэн

бий болох, хамгийн их урсац, уруйн үер зэрэг хүчин зүйлүүдийг тооцож

байгуулалтын ажлаа төлөвлөх, технологид хэрэглэж багйаа усаа ариг

гамтай, үр бүтээлтэй ашиглах аргыг сонгох, гадаргын усанд аливаа

бохирдлолт оруулахгүй байх, усан хангамжийн эх үүсвэрүүдийн орчноос

хайрга болон материал авахгүй байх, тоног төхөөрөмж, материалаа ил

задгай усанд угаахгүй байх, газрын доорхи болон гадаргын усанд нефть

бүтээгдэхүүн алдахгүй байх бүхий л арга хэмжээг авч ажиллах




Нэгэнт бохирдсон усыг цэвэршүүлэх арга хэмжээг шат дараалан авч,

хянах үзүүлэлтээр хянаж дахин ашиглах арга хэмжээг авах. Нефть

бүтээгдэхүүнээр бохирдсон, химийн бодис агуулсан, чанар байдал

муудсан усыг шууд газарт асгаж газрын доорхи усыг бохирдуулахгүй

байх. Газарт шууд асгасан бохир ус газрын хөрс рүү хэрхэн нэвчихийг

доор үзүүлэв.

Хүснэгт 5.1

Хөрсний

үзүүлэлтүүдЭлс Элсэнцэр Шавранцар

Лаг

шавранцарШавранцар

Нэвчилт 50 25 13 3 5

Hэвчих хурд

мм\цаг25-250 13-75 8-20 0.3-5 1-10

л\мин\га 8,000 4,000 2,000 500 800

Дээрхи байдлаар нэвчиж газрын доорхи усыг бохирдуулбал түүнийг

цэвэрлэх аргагүйд хүрч газрын доорхи усны бохирдлын байнгын

голомттой болох аюултайг онцгойлон тэмдэглэж байна.

Шилжин суурьших иргэдийн төлбөрийн асуудал

Замын дагууд амьдрах хүн амын шилжин суурших явц төдийлөн

эрчимтэй бус бөгөөд газар эдэлбэрийн хуваарилалт харьцангуй

өөрчлөлт багатай байдаг. Иймээс шилжилт суурьшилтын асуудал

төдийлөн тавигдахгүй.

Тус замын байгуулалттай холбоотойгоор орон нутгийн хүн амыг нүүлгэн

шилжүүлэх, дахин байршуулах шаардлага бараг үгүй болох нь

судалгааны явцад ажиглагдсан болно.

Өөрөөр хэлбэл, тус бүс нутагт малчдаас өөр айл өрх, иргэд

амьдардаггүй явдал нь уг замаас нүүлгэн шилжүүлэх ажиллагаа

шаардагдахгүй байхын үндэс болно.



Малчид зарим хэсгээр зам даван ус голоо бараадах тал бий боловч

зайлшгүй шаардлагатай тохиолдолд малчин айл өрхүүдтэй бүрэн

хэмжээнд харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр айл өрөхөд хохиролгүй

байхаар зохицуулах шаардлагатай.

Малчид мал маллагааны уламжлалт арга барилын дагуу нүүдэллэх тул

бүүр суурьшмал амьдралд орохгүй билээ.

Хог хаягдлын менежмент

Зам байгуулалтын ажлын явцад гарах хог хаягдлыг хуримтлуулах

төвлөрсөн хогийн цэгийн менежментийг төлөвлөн зохион байгуулах

шаардлагатай юм. Учир нь, зам тавилтаар их хэмжээний хөрс хуулж,

хөрсний шинж чанар, төлөв байдал өөрчлөгдөн, улмаар ургамлын

нөмрөг доройтон, биологийн төрөл зүйлийн тоо, хэмжээ, тархалт

өөрчлөгдөх зэрэг байгалийн компонентүүдийн циклэн шинжтэй урвалд

хүргэх тул зам байгуулалтын ажлыг дээрх өөрчлөлтөнд үл хүрэх

менежментийг боловсруулан төлөвлөх шаардлага зүй ёсоор урган гарч

байгаа юм.

Хог хаягдлын цэгийн орчны хөрс хамгийн их бохирдож, ариун цэврийн

үзүүлэлт нь буурч, хөрс өөрөө цэвэрших боломжгүй болж үхэждэг тул

ийм орчинд их анхаарал тавих шаардлагатай байдаг билээ.

Зам барихын зэрэгцээ байгаль түүний хүрээлэн байгаа орчинг

хамгаалах арга хэмжээг орхигдуулахгүйгээр шийдвэрлэж байх хэрэгтэй

юм.

Зам дагууд хог хаягдалгүй байлгахын тулд, олон арга хэмжээ

боловсруулж болох бөгөөд зарим нэгийг дурдвал:

a) Замын дагууд хог хаяхгүй байх талаар зорчигч нар болон жолооч

нарт сурталчилгаа сайтар хийж өгөх

b) Малчин айл өрхийн өвөлжөө, хаваржааны нутгаар зам өнгөрөх

хэсгүүдийг тухайн өрхөд хариуцуулан өгч арчлан хамгаалах, хог

хаягдлыг цэвэрлэж байх ажлын байр бий болгон гэрээт ажил

хийлгэх



c) Зам зуурт хүнд даацын тээврийн хэрэгсэл зөрж байх

зориулалтаар тохижуулсан газруудыг ойр ойрхон байгуулан,

таних тэмдэг байрлуулах

d) Зам цэвэрлэх, хог хаягдалгүй байлгахад малчид, зам дагуу

амьдардаг иргэдийг оролцуулах урамшил бий болгох, туслалцаа

авах тохиолдолд хөлс төлөлт хийх

e) Барилга байгууламжийн хог хаягдлыг бүрэн цэвэрлүүлэх, газрыг

нөхөн сэргээх арга хэмжээг авах, үүнийг харъяа сумын хяналт

шалгалтын газар хариуцах

Барилга байгууламжаас гарсан илүүдэл шороог боломжийн газарт

тэгшлэн тараах, заримыг зөөн эвдрэл бүхий жалга судагт хийн тэгшлэн

таримал ургамлын үр цацан зүлэгжүүлэн сумын байгаль хяналтын

газарт хүлээлгэн өгөх, гэхдээ хамгийн гол нь замын дагуух нутгаар хог

хаягдал гаргахгүй байх талаар сурталчилгааны ажил явуулах,

сурталчилгааны хэрэгслийг иж бүрэн ашиглах шаардлагатай нь

судалгааны явцад тогтоогдлоо.



Байгалийн дурсгалт газар ба Түүх соёлын өв

Түүх, соёлын дурсгалт зүйлс Ноён уулын орчимд нилээгүй хэмжээгээр

байгаа гэгдэх ба авто зам тавих хэсэгт түүх соёлын дурсгалт зүйлсийн

судалгааны ажлын хүрээнд одоогоор илрээд байгаа үндсэн 5 ширхэг

булш, дагавар 1 ширхэг булш илрээд байна. Өөрөөр хэлбэл Бороогийн

алтны үйлдвэрээс Гацууртын алтны орд газар хүртлэх замын дагууд

Бурхант Давааны өвөрт үндсэн 2 ширхэг, дагавар 1 ширхэг булш, Хөх

билүүтийн амны эхэнд 2 үндсэн булш байгаа нь судалгаагаар

тогтоогдлоо. Иймээс тус 5 ширхэг булшийг хамгаалалтанд авч

мэргэжлийн байгууллагаар нарийвчилсан судалгааны ажлыг хийлгүүлэх

хамгаалалтын бүсийг тогтоох шаардлагатай ба тус замын даялалыг

түүний хамгаалалтын бүсийн гадуур явахаар төлөвлөх шаардлагатай.

Замын шороо бэлдэх газарт болон зам тавих ажиллагааны явцад

мэдэгдээгүй түүх дурсгалын зүйлс, булш, бунхан хирэгсүүр, археологи,

палеонтологийн зүйлс илрэх тохиолдолд түүх соёлын үнэт өвийг

хамгаалах үүднээс үйл ажиллагаагаа зогсоож хамгаалалт гарган

мэргэжлийн байгууллагад мэдэгдэх, улмаар тухайн газар нутгийг бүрэн

хамгаалалтанд авах зэрэг арга хэмжээ авч ажиллах шаардлагатай.

Зам дагуух эртний түүх, дурсгалт газруудыг хамгаалах

Тус замын дагуу байгаль, түүхийн дурсгалт газрууд нилээд байдаг тухай

дээр дурдсан билээ. Эдгээр газруудыг илрүүлэн хамгаалахын тулд

байгалийн болон дурсгалт газраар нь ялгаж авч үзэх шаардлагатай. Тус

бүс нутаг нь ландшафтын олон хэв шинж илэрдэг, томоохон нутаг

дэвсгэрийг хамрах тул байгалийн нөхцөл, нөөцийн хувьд ихээхэн

өвөрмөц төдийгүй, ландшафтын олон янзын хослолоос бүрдсэн нутаг

болно. Байгалийн дурсгалт газрыг хамгаалалтад авахдаа

хамгаалалттай газрын хүрээг зөвхөн замын дагуух орчмоор хязгаарлах

биш түүний ойр орчмын алдралд орсон бүхийл нутгийг өргөн хамруулах

нь чухал юм..

Түүхийн дурсгалт газруудыг хамгаалахаас гадна тус замын дэргэд

тухайн дурсгалт газрын талаар дурьдсан самбар босгох нь зүйтэй. Мөн



онцгой ач холбогдол бүхий түүхийн дурсгалт газруудын зэрэглэлийг

тогтоож онцгой шаардлагатай газруудыг тойруулан мод чулуугаар

хашаа, хайс хийх нь зүйтэй юм. Байгаль, түүхийн дурсгалт газруудын

ойролцоо хамгаалалтын бүсүүдийг тогтоох бөгөөд энэ нь тухайн

объектоос зохих зайтай байна.

Зам тавихад шаардагдах хайрга авах карьер байгуулах, нөхөнсэргээх

Хайрга, шороо авах карьер газрыг сонгохдоо аль болох хуучин

ашиглагдаж байгаад хаягдсан газар нутгийг сонгон авах нь экологийн

хувьд төдийгүй эдийн засгийн хувьд зохистой. Энэ нь нэгдүгээрт,

шинээр олон онгон газрыг гэмтээж эвдэхгүй байх, хоёрдугаарт, олон

зүйл ургамлыг, тухайлбал ховор ховордсон ургамлыг өртүүлж,

устгахаас сэргийлнэ.

Замын хайрга авах карьер байгуулах, нөхөн сэргээх ажлуудыг хийхдээ

төр захиргааны холбогдох байгууллагын зөвшөөрлөөр урьдчилан

боловсруулж баталгаажуулсан зураг төслийн дагуу, Монгол улсад

мөрдөгдөж буй стандарт, дүрэм журмыг баримтлан ажиллах нь зүйтэй.

Зам засварын гүйцэтгэлийн ажлыг мэргэжлийн байгууллагаар

гүйцэтгүүлэх нь зүйтэй бөгөөд тус карьерийг хааж нөхөн сэргээлт

хийсний дараа тухайн байгууллагаар акт гаргуулах шаардлагатай.

Хайрга шороо авах газрыг сонгох, эрж хайх, эрж хайх явцад эвдэрсэн

газрыг нөхөн сэргээх, ургамалжуулах заавар, стандартыг ес дүгээр

бүлэгт хавсрагасан болно.



Малчдын нүүдлийг зохицуулах нь

Малчдын нүүдэл ба автозамын чиглэл нь ихэнхдээ огтлолцох талтай.

Тус бүс нутагт нутагладаг малчид нь уулын ээвэр энгэрт өвөлжиж,

хаваржаад голын хөндийн нугархаг татамд зусаад, уулын бэл хажуугаар

намаржиж байна. Энэ бүхэн нь ихэнх тохиолдолд тус замыг хөндлөн

гарахаар байна.

Малчдын жилийн дөрвөн улирлын нүүдлийг хэвийн явуулахын тулд:

- тус замд мал сүрэгт зориулагдсан хөндлөн гарц гаргах

- замын тэмдэг тэмдэглэгээний систем байгуулан, тээврийн

хэрэгсэл ба мал, иргэдийн хөдөлгөөнийг зохицуулах

- тус замд хүнд зориулагдсан хөндлөн гарц гаргах

- орон нутгийн цэвэр усны хангамжийг сайжруулан, цөөнгүй худаг

нэмж гаргах шаардлагатай болж байна.

Бага зэргийн нүүдэл болон цөөн тооны мал зам хөндлөн гаргахад

замын тэмдэг тэмдэглэгээгээр зохицуулж болох билээ.

Үүний хамт, зохион байгуулалттай том нүүдэл, олон (800-аас дээш)

тооны мал зам хөндлөн гаргах тэмдэглэгдсэн гарцууд замын дагуу

заавал байх ёстой.

Амьтны аймгийн талаар авч хэрэгжүүлэх зөвлөмж

Автозамын дагуух хайрга, чулуу, шороо авсан бүх нүх хонхрыг тухай бүр

булж тэгшлэн хөрсөөр хучин өнгөлж хөрс бүрдэх, өвс, мод ургамал ургах,

дэргэдэх уугуул орчноос нугаламгүй амьтан, жижиг хөхтөн ирж байршин

хэвийн амьдрах (биоценоз) нөхөн сэргэх нөхцөп бүрдүүлэх.

Тус замуудын дагуух авто хөсгийн хөдөлгөөнийг хянах төхөөрөмж

нэвтрүүлж Монгол улсын хууль, журамд зааснаас бусад хэлбэрээр ан

амьтан агнах, байгаль орчинд зохисгүй хандах (мод тайрах, түймэр

тавих, ашигт ургамал түүх г.м) үйлдлээс урьдчилан сэргийлэх, таслан



зогсоох арга хэмжээ авах.

Үйлдвэрийн захиргаа орон нутгийн төр засаг, хууль хяналтын болон

байгаль хамгаалах байгууллага, иргэдтэй нягг хамтран бүс нутагтаа

байгаль орчин хамгаалагч ажиллуулах шаардлагатай.

Замын аливаа ажлыг гүйцэтгэхдээ Монгол улсын улаан номонд орсон

болон бусад амьтдын үүр, ичээг эвдэхгүй байх,түүнийг алж устгахгүй,

дүрвээхгүй байх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх.

Замын дагуу тарвагатай нутаг багагүй тул тийм цэгүүдэд мөндөл бие

даан, нүхнээс гарч ирэх боломжтой үеийг сонгох, нүхний бүтцийн

онцлогийн дагуу ухан гаргаж үргээх зэрэг ажиллагаа хийх

Замын ажилчид, тэнд урт богино хугацаагаар оршин суугчдыг тарвага

агнуулахгүй байх, тарваган тахлаас онцгойлон сэргийлэх.

Зам барьсны дараа амьтад зам огтолж болзошгүй болон, удаан хөөрдөг

том оврын шувууд сууж амарч болзошгүй газруудад урьдчилан

сэргийлэх, хурдны хязгаарыг заасан тэмдэг тэмдэглэгээг хийх.

Монгол улсын улаан номонд орсон болон монгол улсаас нэгдэн орсон

олон улсын конвенцуудад заагдсан доорхи төрлийн шувуу болон хөхтөн

амьтдыг алж устгах, айлгах, дүрвээх, үүр, ичээг нь эвдэх, устгах,

амьдаар нь барихыг хориглох талаар бүхий л арга хэмжээг авч

хэрэгжүүлэх.



ЗУРГАА.

БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Тус компаниас байгаль хамгаалах, экологийн болзошгүй хямралаас

урьдчилан сэргийлэх талаар тухайн жилд явуулах үйл ажиллагааны

далайц, цар хүрээний хэмжээ нь байгаль орчинд халгүй үйл ажиллагаа

явуулах, эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээхэд зарцуулах зардалтай

тэнцэхүйц байх ёстой гэж үзэж болно.

Түүнчлэн зам засварын ажлын явцад овоолго болон малталтыг

үүсгэхдээ тэдгээрийг нөхөн сэргээж цаашид улс ардын аж ахуйд богино

хугацаанд буцааж ашиглах боломжийг тооцох, хөрсийг ус ба салхины

нөлөөгөөр элэгдэл эвдрэлд орохоос хамгаалж тарималжуулах болон

бусад хамгаалах арга хэмжээ авах шаардлагатай. Карьерийн

зориулалтаар ашиглагдсан газрыг нөхөн сэргээх, ургамалжуулах

ургамлын төрөл зүйл, тариалах арга ажиллагааг тухайн талбайн

хөрсний шинж чанар, бүтэц болон газрын гадаргын налуу болон бусад

нөхцөл байдалтай уялдуулан сонгох бөгөөд үр суулгац тариалах ажлыг

ургамал ургах хамгийн тохиромжтой хугацаанд явуулах шаардлагатай.

Замын байгуулалтын ажилтай холбогдон гарах үйл ажиллагаа болон

нөхөн сэргээлтийн ажлыг энэ нэмэлт тодотгол тайланд тусгасанчлан

мөрдөхөөс гадна 2004 онд БОЯ-аар батлагдсан БОНБНҮ-ний тайланд

хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзсэн ажлуудыг дэс дараатайгаар хийж

гүйцэтгэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл уг нэмэлт тодотголын тайлан

нь өмнө хийгдсэн БОНБНҮ-ний талантай нийлж байж нэг багц болох

учиртай.



Хүснэгт 6.1

Байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээний төлөвлөгөө

№ Хийх ажлын нэр Хугацаа Өртөг зардалмян/төг

1

Зам өргөтгөх талбайд өртөгдөхойг хэмжээ буюу талбайндүйцэх хэмжээгээр ньшилжүүлэн суулгах буюуойжуулах. Ингэхдээ ороннутгийн захиргаа ба УМХАбайцаагч нартай зөвшилцөнгүйцэтгэх.

Зам тавих ажлын явцад 15 000.0

2

Өвлийн цагт шаардлагатай болавтозамыг цасан хучлагаасхамгаалах, хавар намрынхүчтэй салхинаас хамгаалахзорилгоор өндөр даваа гүвээ,уулын чулуурхаг хажуугаартусгай хашлага хаалт байгуулах


3

Авто замыг байгуулах явцадөндөрлөсөн далан, уулын даваагүвээний хад чулуу нуржболзошгүй хэсгээрхамгаалалтын хашлага хаалтбайгуулах, хөрсжүүлэн,ургамалжуулах


4

Хайрга, шороо замынматериалын хэрэгцээг хамгийнбага тээвэрлэлттэй байх ордгазрыг сонгон авах, ашиглахнөөцийн хэмжээ, эвдрэх орчин,зөөх зам маршрут зэргийгнарийн тооцоолж байгальорчныг хамгийн бага эвдэхээрзураг төсөл зохиох, хэрэгжүүлэх


5

Ховор болон нэн ховор ургамалтөслийн талбайд илэрвэл зөөжнутагшуулах, хамгаалах, ургахнөхцлөөр хангах

Зам тавих ажлын явцадболон дараа 14 000.0

6Элс хайрганы орд болонэвдрэлд орсон газрыг бүрэнхэмжээгээр нөхөн сэргээх


7 Нөхөн сэргээсэн газрыгургамалжуулах




8

Тариалангийн талбай, замындагууд нутаглах айл өрхийннүүдэл, мал тууж гарах хэсгэг,хөдөө аж ахуйн машин техниктус замыг хөндлөн огтлоххэсгүүдэд гарц хийж өгөх


9

Замын материал авах,уурхайлан ашиглах газруудадболон замын доор орох талбайнхөрсийг хуулан авч, тусгайлановоолго хийж түүгээрэээвдэрсэн газруудад нөхөнсэргээлт хийх

Төслийн хугацаанд 12 000.0

10 Голын дээгүүр гүүр тавих Затохиромтой хугацаанд 15 000,0

Дүн 109 000.0



ДОЛОО.

ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХӨТӨЛБӨР

Хяналт шинжилгээ хийх орчин: АГААРЫН ОРЧИН

№Хяналт шинжилгээ

явуулах үзүүлэлтүүдХийх ажил Шинжилгээний байршил

Хяналтын хугацаа,

давтамж

Баримтлах

стандарт

1 Тоосны нийт

агууламж. мкг/м3

-Дээжлэлт

-Лабораторийн

Шинжилгээ

Хайрга авах карьераас зонхилох

салхины чигт 50,100 м-т, автозам

дагууд 10км тутамд замын 2 талд

20,50 м-т дээж авч, шинжлүүлэх

Төслийн хугацаанд

хавар намрын

хуурайшлын үеүүдэд

тус бүр 2 удаа

УСТ

3384

–92

Агаа

рм

андл

ын

сорь

ц

авах

адта

вих

шаа

рдла

га.

Агаа

рда

хь

хүхрий

н

нэгд

элто

дорх

ойло

хар

гууд

УСТ

17.2

.5.1

2-79

УСТ3

381-

82УС

Т33

98-

83УС

Т36

00-8

3

2 Нүүрстөрөгчийн

давхар исэл СО2

мкг/м3

-Дээжлэлт

-Лабораторийн

Шинжилгээ

–––––х––––– –––––х–––х–

3 Азотын давхар исэл

NO2 гр/м3–––х––––– –––––х––––– –––––х––––х



4 Хүхэрлэг хийн

агууламж SO2 мкг/м3–––х–––– –––––х–––- –––––х–––х–

Тайлбар: Хяналт шинжилгээний үр дүнг нэгтгэн жил бүрийн 11–р сарын 15–нд БОЯ–нд ирүүлж байх шаардлагатай.

Хяналт шинжилгээ хийх орчин: ГАДАРГЫН УС




давтамж

Баримтлах

стандарт

1 Усны орчин РН -Дээжлэлт

Лабораториши

нжилгээ

Хур тунадасаар үүссэн түр зуурын

урсгалын доод хэсгээс, Бороо

голоос

Их устай бороо орж түр

зуурын урсгал үүссэн

үед, төслийн хугацаанд

сар бүрд

УСТ

3534

-83

Усны

шин

ижлг

ээнд

зори

улан

дээж

авах

арга

MN

S-9

00-9

2

2 Төмрийн хэмжээ Fe мг/л

–––х–––– –––––х–––––х–– –––––х––––

3 Хар тугалга Pb мг/кг

–––х–––– –––––х–––––х–– –––––х–––



4 Нефть бүтээг-дэхүүний

хэмжээ –––х–––– –––––х–––––х–– –––––х–––

5 Органик бодисын хэмжээ

OR мг/л –––х–––– –––––х–––––х–– –––––х–––

6 БХХ хэмжээ O2 –––х–––– –––––х–––––х–– –––––х–––

7 Жигнэгдэх бодис G мг/л –––х–––– –––––х–––––х–– –––––х–––х

8 Үнэр

U-баллаар –––х–––– –––––х–––––х–– –––––х–––х


Хяналт шинжилгээ хийх орчин: ХӨРС




давтамж

Баримтлах

стандарт



1 Хөрсний орчин

-Дээжлэлт

-Лаборатори

шинжилгээ

Зам,карьерийн орчинд сонголтоорТөсөл хэрэгжих

хугацаанд улирал бүр

УСТ

32-9

8-90

”Хөрс

шин

жил

гээн

ддэ

эжав

ахад

тави

гдах

шаа

рдла

га”

УСТ

3297

-91

“Хот

суур

инга

зры

нхө рс

ний

ариу

нцэ

врий

н

үнэлэ

лт

үзүү лэлт

ийн

тө рөл

”

УСТ

17.5

.1.1

8 “с

эргэ

энса

йжру

улах

эвдэ

рсэн

газр

ын

анги

лал”

УСТ

17.5

.1.1

9-92

“Э

вдэр

сэн

газа

ртнөхө н

сэрг

ээлт

хийх

ерөнхий

шаа

рдла

га”

2 Саармагжуулах чадвар-Дээжлэлт

Шинжилгээ–––––х––––– –––––х–––

3 Үржил шимт үеийн зузаан -Хэмжилт хийх –––––х––––– –––––х–––

4 Ялзмагийн хэмжээ м мг/кг-Дээжлэлт

Шинжилгээ–––––х––––– –––––х–––

5Карбонатын нийт хэмжээ

C мг/кг–––х–––– –––––х––––– –––––х–––

6 Азотын хэмжээ N мг/кг –––х–––– –––––х––––– –––––х–––

7Фосфорын хэмжээ Р

мг/кг–––х–––– –––––х––––– –––––х–––




ЕРӨНХИЙ ДҮГНЭЛТ

Гацууртын алтны уурхай ба Бороогийн алтны хүдэр боловсруулах

үйлдвэрийн хооронд хүдэр тээвэрлэх хүнд даацын автомашинд

зориулагдсан сайжруулсан авто замын даялал өөрчлөгдсөнтэй

холбогдуулан замын даялалаас байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын

нарийвчилсан үнэлгээний нэмэлт тодотголын ажлын хүрээнд хөрсөн

бүрхэвч, ургамлын нөмрөг, архиологийн судалгааг явуулсан үр дүнгүүдийг

нэгтгэж, зохих аргачлалаар шүүж, харьцуулан дараахи дүгнэлтийг гаргав.

Үүнд:

1. Төслийн хэрэгжилт нь тухайн Монгол улсын болон тухайн аймаг,

орон нутгийн нийгмийн нөхцөл, эдийн засгийн хөгжилд эерэгээр

нөлөөлөхөөр байна.

2. Тайланд тусгагдсан “Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө”,

“Байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр”, экологийн сөрөг

нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний зөвлөмж, стандарт, эрхзүйн

ба технологийн шаардлагуудыг бүрэн биелүүлж, түүнд заагдсан

сөрөг нөлөөлллийг бууруулах, сөрөг үр дагаврыг арилгах зэрэг

ажлуудыг цаг тухай бүрд нь гүйцэтгэн ажиллах замаар төслийг

амжилттай хэрэгжүүлсэн нөхцөлд, түүнээс байгаль орчинд үзүүлэх

сөрөг нөлөөлөл нь харьцангуй бага байх бөгөөд харин ч, нутгийн

эдэлбэр газрыг эмх замбараагүй олон салаа замд талхлагдахаас

хамгаалах, багагүй хэмжээний эдэлбэр газрын хөрс ургамал нөхөн

төлжихөд эерэг нөлөө үзүүлэхээр байна.

3. Монгол улсын “Байгаль орчныг хамгаалах тухай” хуулийн 31 дүгээр

зүйлийн 31.4, “Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай”

хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.2.2 дахь заалтын дагуу төсөл

хэрэгжүүлэгч жил бүрийн 2 дугаар сарын 15-наас өмнө Байгаль

Орчныг Хамгаалах Төлөвлөгөө, Орчны Хяналт Шинжилгээний

Хөтөлбөрийг төрийн захиргааны төв байгууллагаар батлуулан

ажиллах шаардлагатай. Хэрэв батлуулаагүй бол үнэлгээний тайланг

төрийн захиргааны төв байгууллагаас хүчингүй болгох эрхтэй болно.



4. Уг төслийн хүрээнд өмнө хийгдсэн БОНБНҮ-ний тайлан 5 жилийн

дотор хүчинтэй байх бөгөөд 3 жил тутамд Байгаль орчинд нөлөөлөх

байдлын нарийвчилсан үнэлгээний нэмэлт тодотголын хийлгэж байх


5. “Сентеррагоулд” ХХК-ийн зүгээс уг төсөлийн Экологи эдийн засгийн

хохиролын үнэлгээний ажлыг мэргэжлийн байгууллагаар хийж

гүйцэтгүүлэх шаардлагатай.

Жич: Төслийн хугацаанд МУ-ын байгаль орчныг хамгаалах тухай

хуулийн 10-р зүйлийн 1, 2, 3-р заалт, ЗГ-ын тухай хуулийн 11-р

зүйлийн 2, 3-р заалт, Агаарын тухай хуулийн 4, 5-р зүйл, Тусгай

зөвшөөрлийн тухай хуулийн 15.6.1, 15.6.2, 15.6.3, 15.6.5-р заалтыг

үндэслэн Монгол улсын байгаль орчны сайдын 2005 оны 02-р сарын

11-ний өдрийн тушаалаар Экологийн мониторингийн төв албаар

гүйцэтгүүлэх ажилд жил бүрийн байгаль хамгаалах төлөвлөгөө,

орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт тусгагдсан өртөгийн 15%-г

шилжүүлэн өгч байх шаардлагатай.

6. Бороо-Гацууртын сайжруулсан авто замыг барьж байгуулах, түүнийг

ашиглах явцад 2004 онд хийгдсэн БОНБНҮ-ний тайлан болон энэхүү

нэмэлт тодотголд тусгасан сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга

хэмжээнээс дараахи зүйлсийг онцгойлон анхаарч ажиллах хэрэгтэй.

Үүнд:

Замын дагууд, тээврийн хэрэгсэлийн хөдөлгөөний хүнд нөхцөл

бүхий хэсгүүд болон мал, амьтан шилжих, хөндлөн гарах

хөдөлгөөнийг зохицуулах зориулалтын гарц, гарам зэргийг

шаардлагатай бүх цэгүүдэд байгуулах, тээврийн хэрэгсэлийн

хөдөлгөөнийг зохицуулах, анхааруулах тэмдэг, тэмдэглэлийн систем

байгуулан ашиглах

Гол горхи дээр гүүр болон бусад байгууламжийг барихад эргийн

болон хамгаалалтын далан, барих хугацаа зэргийг харгалзан үзэх,

гадаргын ба газрын дорхи усыг нефть бүтээгдэхүүн, барилгын болон

бусад материалаар бохирдуулахгүй байх бүх л арга хэмжээг авч



мэргэжлийн байгууллагаар гүйцэтгүүлэн улсын комиссын дүгнэлтийг

үндэслэн ашиглах

Хуурайшлын үед тоосжилт ихээр үүсэх зам, карьер зэрэг газруудад

тогтмол горимоор тоосжилтын эсрэг чийгшүүлэлтийн ажлыг хийж

байх

Хальтиргаа гулгаа үүсэх, богино зайд эргэх, замын хэвгий их байх,

дугуйн зууралдалт багасах газруудад урьдчилан сэргийлэх тэмдэг,

анхааруулга тавих, халтиргаа гулгаанаас хамгаалах арга

хэмжээнүүдийг авах

Замыг барьж байгуулах ажлын явцад хөрсөн бүрхэвчийг аль

болохоор бага гэмтээх, замын материал болгон ашиглах хайрга,

шорооны карьеруудыг хөрс хуулалттайгаар ашиглаж нөхөн сэргээх,

ургамлыг бүрхэвчийг аль болох бага гэмтээх, нөхөн сэргээгдсэн

карьерууд дээр ургамалжуулах арга хэмжээг авах зэрэг болно.

Эцэст нь дүгнэхэд, төсөл хэрэгжих нутгийн байгаль экологийн унаган

төрхийг хамгаалахын тулд, Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын

нарийвчилсан үнэлгээний ажлын судалгаа шинжилгээ, байгаль орчинд

үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, сөрөг нөлөөллийг

бууруулах, арилгах талаах заавал хэрэгжүүлэх шаардлагатай арга

хэмжээнүүдийг цаг хугацаанд нь биелүүлэн ажиллах.

“Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө”, “Орчны хяналт шинжилгээний

хөтөлбөр” зэргийг мөрдлөг болгож ажиллаж, цаг хугацаанд нь хэрэгжүүлэх

нөхцөлд тус төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой болно.

“Сентерр гоулд” ХХК ба орон нутгийн төр захиргааны, байгаль хамгаалах

байгууллагуудаас төслийн хэрэгжилтийн экологийн хяналтын талаар нягт

хамтран ажиллах нь тус автозамаас нутгийн байгалийн орчинд үзүүлэх

сөрөг нөлөөллийг багасгах нэгэн чухал үндэс болно.

“Сентеррагоулд” ХХК · Харин хөрсний механик...

Documents