“ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис...

114
5 Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ...” О.МАДАЕВ В статье освещена роль творчества Алишера Навои как поэта, ученого-филолога и мыслителя в становлении тюркоязычной литературы. The article describes the role of the creative activities of Alisher Navoiy as a poet, scolar-philologist and great thinker in the process of formation and development of the Turkish literature. Жаіон халїлари адабиёти тарихида якка ижод- кор томонидан яратилган асарларнинг муайян мил- лат сєз санъати ривожига беїиёс таъсир этишига кєплаб мисоллар келтириш мумкин. Шекспир, Пуш- кин, Бальзак каби буюк адиблар ижоди адабиётшу- нослар томонидан айнан ана шундай баіоланган. Алишер Навоий даіоси томонидан яратилган ма- даний мерос іам ХV асрнинг иккинчи ярмидаги єша даврда туркий, бугунги кунда єзбек деб аталаётган адабиётимиз ривожида алоіида босїич даражаси- да їадрланмоїда. Мумтоз адабиётимиз ривожида Алишер Навоий їаламига мансуб минглаб мисралар сифат жиіат- дан фаїат олий маїомга эгалиги билан ажралиб туради. Зеро, сєз гавіарининг буюк соіиби Атойи, Саккокий, Лутфий ижодини хулосалади ва туркий адабиётнинг фавїулодда ривожини тєлиї таъмин- лашга муваффаї бєлди. Адиб, аввало, адабий жа- раённинг ижтимоий моіиятини белгилашда янгича ёндашди: янги ўоя ва мавзулар мажмуаси, тарихий шароит билан алоїадор жозибали образлар мил- лий тилнинг битмас-туганмас бойликларидан, ба- диий тасвир воситаларидан заргарона самарали фойдаланиш эвазига дунёга келди ва бу яратув- чанлик Алишер Навоийнинг шеъриятимиз осмони- да абадий ёрїин юлдуз сифатида нур сочиш іуїуїига эга фарзанд эканини исботлади. Аммо буюк ижодкорнинг асарлари билан яїин- дан танишиш, ўоявий мазмундаги кашфиётларини, образ яратиш тизимини єрганиш, айниїса, сєз гав- іари унумдорлигини таъминлашга бєлган іаракат- ларини баіолаш шоирнинг єз умрини муіим бир іаїиїатни исботлашга баўишлагандек тасаввур бе- ради. Бу іаїиїат бутун шарї адабиётида єзбек ти- лининг адолатсизлик билан камситилишига барі- ам беришга интилишдан иборат эмасмикан, дея єйлашга мажбур їилади. Муіими шундаки, адиб бу ниятини амалга оширишда тилимизни камситаётган форсигєй шоирлар їайси йєналишда єзларига эрк бераётган бєлсалар, худди ана шу йєналишларда іаракат їилишни лойиіалаштирди. Лекин форсиг- єйлардан фарїли єларої, Алишер Навоий тилимиз- ни форс тилидан очиїдан очиї афзал деб кєрсат- майди: кєп іолларда мавжуд іаїиїатни таъкидлаш, далиллаш билан чекланиб їєя їолади. Фикри ожи- зимизча, буюк адиб назарда тутган масалаларни їуйидагича белгилаш маїсадга мувофиї: 1. Єзбек тилида лирик асарлар яратиш имкони- ятининг чегараланмаслиги. 2. Маснавий – достон жанрида ижод їилиш са- марадорлиги беїиёс эканлиги. 3. Єзбек тилида илмий асарларни ёзиш мумкин- лиги. 4. Тилшунослик соіасида тилимизни єрганиш тажрибасини кєрсатиш зарурати. Маълумки, Шарїда форс адабиёти намояндала- ри барча туркий тилларни, хусусан, Навоий назар- да тутган ва Заіириддин Муіаммад Бобур таъри- фидаги “Андижон шевасига рост” туркий тилни на- змий асарлар яратишда имконияти чекланган деб іисоблаганлар. Алишер Навоий ижод їилишни бош- лаган нуїтада унга іам форсийда лирик асарлар ёзиш їулайрої туюлган бєлиши іаїиїатдан узої эмас. Чунки чор-атрофда єїилаётган назм намуна- ларида форсийдагилари устувор эди. Бирої энди- гина їєлига їалам олган Алишер ички туйўу овози- га їулої солди. Іаваскор шоир пайтиданої туркий- да їалам тебратиш муіимрої эканини іис їилди. Унинг ихтиёрида Рєдакий, Умар Хайём, Саъдий каби форс адабиётининг беназир шоирлари тажрибаси- ни єрганиш имкони бор эди. Єзига табиат инъом їилган иїтидор самарасидан фойдаланиб, єзлаш- тирган кєникмаларини она тилида ижод їилишга татбиї этиш керак эди, холос. Шунинг учун іам лириканинг 16 жанрида гєзал асарлар яратди. Энг муіим жанрлар іисобланмиш рубоий ва ўазал ижо- дига алоіида урўу берди. Іатто рубоийнинг маз- мун йєналишини кенгайтирди: Ватан, инсон, эзгу- ликнинг фалсафий моіиятига оид мисралар хос ва таронайи рубоийлар шаклида вужудга келди. Шу билан бирга шоирнинг асосий диїїати лириканинг шоі жанри – ўазалга їаратилди. Натижада 2600 та шаклан, мазмунан, ўоявий ва бадиий жиіатдан му- каммал ўазаллар пайдо бєлди. Алломалар єз їарашларида буюк истеъдодни анъанавий мезонлар чегарасида єлчаб бєлмасли- гини їайта-їайта такрорлайдилар. Навоий асарла- ри орасида, айниїса, ўазаллар новаторликнинг èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Upload: others

Post on 28-Jul-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

5

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

“ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ...”

О.МАДАЕВ

В статье освещена роль творчества Алишера Навои как поэта, ученого-филолога и мыслителя встановлении тюркоязычной литературы.

The article describes the role of the creative activities of Alisher Navoiy as a poet, scolar-philologist andgreat thinker in the process of formation and development of the Turkish literature.

Жаіон халїлари адабиёти тарихида якка ижод-кор томонидан яратилган асарларнинг муайян мил-лат сєз санъати ривожига беїиёс таъсир этишигакєплаб мисоллар келтириш мумкин. Шекспир, Пуш-кин, Бальзак каби буюк адиблар ижоди адабиётшу-нослар томонидан айнан ана шундай баіоланган.Алишер Навоий даіоси томонидан яратилган ма-даний мерос іам ХV асрнинг иккинчи ярмидаги єшадаврда туркий, бугунги кунда єзбек деб аталаётганадабиётимиз ривожида алоіида босїич даражаси-да їадрланмоїда.

Мумтоз адабиётимиз ривожида Алишер Навоийїаламига мансуб минглаб мисралар сифат жиіат-дан фаїат олий маїомга эгалиги билан ажралибтуради. Зеро, сєз гавіарининг буюк соіиби Атойи,Саккокий, Лутфий ижодини хулосалади ва туркийадабиётнинг фавїулодда ривожини тєлиї таъмин-лашга муваффаї бєлди. Адиб, аввало, адабий жа-раённинг ижтимоий моіиятини белгилашда янгичаёндашди: янги ўоя ва мавзулар мажмуаси, тарихийшароит билан алоїадор жозибали образлар мил-лий тилнинг битмас-туганмас бойликларидан, ба-диий тасвир воситаларидан заргарона самаралифойдаланиш эвазига дунёга келди ва бу яратув-чанлик Алишер Навоийнинг шеъриятимиз осмони-да абадий ёрїин юлдуз сифатида нур сочишіуїуїига эга фарзанд эканини исботлади.

Аммо буюк ижодкорнинг асарлари билан яїин-дан танишиш, ўоявий мазмундаги кашфиётларини,образ яратиш тизимини єрганиш, айниїса, сєз гав-іари унумдорлигини таъминлашга бєлган іаракат-ларини баіолаш шоирнинг єз умрини муіим биріаїиїатни исботлашга баўишлагандек тасаввур бе-ради. Бу іаїиїат бутун шарї адабиётида єзбек ти-лининг адолатсизлик билан камситилишига барі-ам беришга интилишдан иборат эмасмикан, деяєйлашга мажбур їилади. Муіими шундаки, адиб буниятини амалга оширишда тилимизни камситаётганфорсигєй шоирлар їайси йєналишда єзларига эркбераётган бєлсалар, худди ана шу йєналишлардаіаракат їилишни лойиіалаштирди. Лекин форсиг-єйлардан фарїли єларої, Алишер Навоий тилимиз-ни форс тилидан очиїдан очиї афзал деб кєрсат-майди: кєп іолларда мавжуд іаїиїатни таъкидлаш,

далиллаш билан чекланиб їєя їолади. Фикри ожи-зимизча, буюк адиб назарда тутган масалаларниїуйидагича белгилаш маїсадга мувофиї:

1. Єзбек тилида лирик асарлар яратиш имкони-ятининг чегараланмаслиги.

2. Маснавий – достон жанрида ижод їилиш са-марадорлиги беїиёс эканлиги.

3. Єзбек тилида илмий асарларни ёзиш мумкин-лиги.

4. Тилшунослик соіасида тилимизни єргаништажрибасини кєрсатиш зарурати.

Маълумки, Шарїда форс адабиёти намояндала-ри барча туркий тилларни, хусусан, Навоий назар-да тутган ва Заіириддин Муіаммад Бобур таъри-фидаги “Андижон шевасига рост” туркий тилни на-змий асарлар яратишда имконияти чекланган дебіисоблаганлар. Алишер Навоий ижод їилишни бош-лаган нуїтада унга іам форсийда лирик асарларёзиш їулайрої туюлган бєлиши іаїиїатдан узоїэмас. Чунки чор-атрофда єїилаётган назм намуна-ларида форсийдагилари устувор эди. Бирої энди-гина їєлига їалам олган Алишер ички туйўу овози-га їулої солди. Іаваскор шоир пайтиданої туркий-да їалам тебратиш муіимрої эканини іис їилди.Унинг ихтиёрида Рєдакий, Умар Хайём, Саъдий кабифорс адабиётининг беназир шоирлари тажрибаси-ни єрганиш имкони бор эди. Єзига табиат инъомїилган иїтидор самарасидан фойдаланиб, єзлаш-тирган кєникмаларини она тилида ижод їилишгататбиї этиш керак эди, холос. Шунинг учун іамлириканинг 16 жанрида гєзал асарлар яратди. Энгмуіим жанрлар іисобланмиш рубоий ва ўазал ижо-дига алоіида урўу берди. Іатто рубоийнинг маз-мун йєналишини кенгайтирди: Ватан, инсон, эзгу-ликнинг фалсафий моіиятига оид мисралар хос ватаронайи рубоийлар шаклида вужудга келди. Шубилан бирга шоирнинг асосий диїїати лириканингшоі жанри – ўазалга їаратилди. Натижада 2600 ташаклан, мазмунан, ўоявий ва бадиий жиіатдан му-каммал ўазаллар пайдо бєлди.

Алломалар єз їарашларида буюк истеъдоднианъанавий мезонлар чегарасида єлчаб бєлмасли-гини їайта-їайта такрорлайдилар. Навоий асарла-ри орасида, айниїса, ўазаллар новаторликнинг

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 2: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

6

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ёрїин намуналаридир. Алишер Навоийгача яшаганшоирлар ўазалда кєпинча ишї-муіаббат, яхшилик,єз таїдиридан шикоят мавзуларидаги іис-туйўула-рини ифодалаган бєлсалар, шоиримиз, аввало, бумазмунни чуїурлаштирди, кенгайтирди ва айни пай-тда янги-янги іаётий муаммоларни лирик намуна-ларга жалб этди. Унинг ўазалларида ижтимоий іаёт,инсонлар єртасидаги муносабатлар шаріи, инсон,адолат, Ватан каби тушунчалар акс этди. Назари-мизда, Навоийнинг саройдаги фитна оїибатида Ас-трободга іоким їилиб жєнатилиши шоирга катта іаётдарслиги бєлди. У ёзади:

Шаі ёнин фарзин киби кажлар маїом этмиш, не тонг,Ростравлар арсадин гар тутсалар рухдек їирої.

Байтда адиб єзи яшаётган ижтимоий муіитдагибош фожиага изоі берган. Подшоі атрофида хиё-натга мойил, єзининг манфаатини іамма инсонийфазилатлардан юїори їєювчи шахсларнинг шах-мат тахтасидаги їирол ёнида турувчи фарзингаєхшатилиши бежиз эмас: фарзин шахмат тахтаси-даги саккиз катак чегарасида тєўрига, ёнга, диаго-налга іаракат їилиши мумкин. Фаїат тєўри катак-лар йєналишида іаракат їилувчи рухларни, яънивиждонли, адолатпарвар одамларни бєлса іоким-лар шахмат тахтасидаги сипоіларнинг жойлашиштартибига кєра єзларидан четда саїлайдилар. На-воийнинг буюклиги шундаки, мазкур байтда ифо-даланган фикрни іаёт фалсафаси акс этган вази-ят сифатида їабул їилиш мумкин. Ўазалларидагилирик їаірамон сифатида шоир сарой муіитидагифитначиларни фарзинга, єзини эса іаїиїатпарварбєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлданіаракат їилувчи рухга їиёсламоїда ва Астрободгаіоким їилиб она диёрдан четлатилишини далилла-моїда. Навоий ўазаллари аввалги адиблар ижоди-дан фарїли равишда якпоралиги, воїеабандлиги,мусалсаллиги билан іам ажралиб туради. Ўазал-нинг матласидаги дастлабки фикр кейинги байтлар-да мазмунан ривожлантирилади, аксари іолатлар-да мантиїий якунига етказилади. Жумладан:

Кимки бир кєнгли бузуїнинг хотирин шод айлагай,Онча борки, Каъба вайрон бєлса, обод айлагай

байти билан бошланувчи ўазал бир кєришда инсонїадри, їалбини улуўлашга баўишлангандек туюла-ди. Маълум даражада бу іаї гап. Аммо ўазалнингкейинги мисралари билан танишсак, “кєнгли бузуї”,яъни изтиробга тушган кимса бевосита шоирнинг єзиэмасмикин, деган мулоіаза пайдо бєлади. Асаряратилган вазиятда айнан шоирнинг єзи руіийёрдамга муітож инсон бєлиб тасвирланади. Тур-муш изтироби унга одамзот табиатидаги худбинлик-ларни фош їилиш іуїуїини беради:

Одам авлодида камдир одамийлик шеваси,Одам эрмас, улки майли одамизот айлагай.

Бу байтда “одам” єзакли сєз тєрт марта такрор-ланган. Шоирнинг бадиий маіорати шундаки, бирєзакдаги сєзнинг їайта-їайта такрорланиши байтматнида мутлаїо сезилмайди, мисралар єїилган-да китобхон ўашига тегмайди. Айни чоїда фикр мар-казида “одам” тушунчасига урўу берилаётгани диї-їатни тортади. Іар бир такрор єзининг эстетик ва-зифасига эга бєлиб, мантиїий аіамият касб этади.Биринчи мисрада одам їиёфасидаги кєпчиликіаїиїий инсон фазилатларига эга эмаслиги айтил-ган. Бу єринда, тахмин їилиш мумкинки, гап асо-сан сарой муіити іаїида бормоїда. Иккинчи мис-рада кимки манфий баіоланган кєпчилик їаторидабєлса, у іам одам эмаслиги таъкидланмоїда. Ўазалбилан яїиндан танишиш шоир бу асарни іаётидагиэнг чуїур руіий азобда їолган дамларда ёзганиникєрсатмоїда. Матладаги лирик тасвир такомилла-шиб, инсон їадри єз ватани билан боўлиї экани їайдэтилади. Ватандан ажралган шахс руісиз танга тенгїєйилади. Астробод шоир учун зулмат экани таъ-кидланади:

Беша ичра девлар маїтули єлсин, эй парий,Гар Навоий ёна азми Астробод айлагай.

Ўазалнинг маїтаси дастлабки байтнинг ёзилиш-га сабаб бєлгани аёнлашди. Шоир яна бир бор Аст-рободга їадам їєйса, яъни бу жойдан кетса-ю, їай-тиш лозим бєлса, девлар іамласидан парча-парчабєлишга тайёрлигини изіор їилмоїда. Оїибатдаўазал ижодкор їалбидаги алам, азоб изіори дара-жасига етмоїда.

Алишер Навоий ўазалларидаги яна бир янгиликбайтларнинг бирида комил инсон іаётидаги фал-сафий іукмнинг ифодаланиши билан белгиланган.“Їаро кєзим” ўазалида шундай мисралар бор:

Хазон сипоіиўа эй боўбон, эмас мониъБу боў томида гар игнадин тикан їилўил.

Бу байтда гап гєё куз фаслида дарахт баргла-рининг сарўайиши ва табиатдаги бу їонуниятга боў-бон їаршилик їила олмаслиги іаїида кетаётгандектуюлади. Аслида шоир инсон умри чекланганлиги-ни, улўайиб ваїти етганда бу оламни тарк этишгамажбур эканлигини фалсафий жиіатдан асослай-ди. Энг муіими, шоир єз фикрини “хазон”, “сипоі”,“боўбон”, “том”, “игна”, “тикан” каби оддий сєзларвоситасида моіирона ифодалашга эришади. Шоир-нинг бундай фалсафий хулосалари “Ким нисор эт-макка шоіи хурдадоне топмадим”, “Зулм ила элжониўа єт ёїма, эй ким шоісен” каби мисралардаіам єзининг ифодасини топган.

Шоир девонларини єрганиш бадиий адабиётда

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 3: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

7

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

деярли учрамайдиган яна бир їизиї іодисага йєлиї-тиради. Гап шундаки, “Хазойин ул-маоний”даги 2600та ўазал аниї 4 їисмга бєлинган ва іар бир девонга650 тадан ўазал киритилган. Їизиўи шундаки, бу де-вонларнинг іар биридаги араб алифбоси билан ту-галланган ўазаллар сони іам бир хил. Хусусан, 39та “алиф” іарфи билан тугалланган ўазаллар “Ўарой-иб ус-сиўар”, “Наводируш- шабоб”, “Бадое ул-васат”,“Фавойид ул-кибар”да аниї такрорланади. 27 та “бе”,2 та “пе”, 20 та “те” ва іоказо тарзда 2600 та ўазал-нинг якуний іарфларида муайян бир іисоб борлигимаълум бєлади. Натижада шоир ўазални ёзиш баро-барида унинг їайси іарф билан тугалланишига іамэътибор берганига гувоі бєламиз.

Шундай їилиб, Алишер Навоий ўазал мулкинингсултони унвонига лойиї шоир даражасида форсий-дагидек туркий – єзбек тилида іам бу жанрга мансубгєзал намуналар яратиш мумкинлигини исботлади.

Шарї адабиётида достон жанрининг мукаммалнамуналарини Фирдавсий, Ибн Сино, Низомий Ган-жавий, Хисрав Деілавий, Жомийдек сєз санъати-нинг буюк намояндалари форс тилида яратганлар.Туркий тилдаги намуналарни Юсуф Хос Іожиб,Сайфи Саройи каби шоирлар ёздилар. Аммо ХVасрга келиб Низомий Ганжавийнинг “Хамса”си шуїадар шуірат топдики, миллий тилдаги луўат бой-лиги даражаси бевосита мазкур тилда шу номдагиасар яратилиши билан єлчанди. Айниїса, ХусравДеілавий, Жомий томонидан “Хамса”нинг форс ти-лида ёзилиши оїибатида бу тилнинг обрєйи янадаошиб кетди. Энди туркий тил тєўридан тєўри кам-ситила бошланди. Алишер Навоийдек зийрак, ноёбистеъдод соіиби она тилининг бундай камситили-шига єз муносабатини билдирмаслиги мумкин эмас-ди. Устози Жомий билан бєлган суібат бу ниятнингамалга ошишига туртки бєлди, десак хато їилмай-миз. Навоий “Хамса”сини єрганиш шоирнинг айнанНизомий Ганжавий бешлигига єзбекча жавоб їайта-риш орзусида эканини тєлиї тасдиїлайди.

Аввало, достонларнинг номланишига эътиборберайлик: “Махзан ул-асрор” – “Іайрат ул-аброр”;“Хисрав ва Ширин” – “Фаріод ва Ширин”; “Лайли ваМажнун” – “Лайли ва Мажнун”; “Іафт пайкар” –“Сабъаи сайёр”; “Искандарнома” – “Садди Исканда-рий”. Айтмоїчимизки, Навоий єз достонлари мавзу-сини буюк Низомий асарларига мослаб белгилайди.“Іайрат ул-аброр” достонида Низомийнинг устозэканлигини тан олиб таъкидлайди ва унинг “Хамса”-сини хазинага тенг кєради: “Хамса” дема, балки де-гил панж ганж”. “Фаріод ва Ширин” достонида хам-санавислар майдонида кураш олиб боришнинг муш-кул экани таъкидланади. Бу анъана іамма достон-ларда їайтарилади. Аммо шу билан бирга шоир де-ярли іамма достонларини айнан туркий тилда ёзиш-

га їарор їилганини їайта-їайта такрорлайди. Фор-сий тилни билмайдиган туркийзабон китобхоннинг“Хамса”дек буюк хазинадан баіра олишга іаракатїилганини уїтиради. Іатто єзининг бу соіада исён-кор эканини іам эслатади. “Лайли ва Мажнун” дос-тонидаги сєнгги байтда шундай дейилган:

Исёнима афв бєлўай омин,Ёрабки, бу навъ бєлўай омин.

Достонлар матнида эса такрор ва такрор равиш-да асарни туркий тилда ёзганига урўу беради:

Чун форси эрди нуїта шавїи,Озрої эди анда турк завїи......Мен туркча бошлабон ривоят,Їилдим бу фасонани іикоят.

(“Лайли ва Мажнун”)

Агар бир їавм, гар юз, йєїса мингдур,Муайян турк улуси худ менингдур.

Олибмен тахти фармонимўа осон,Черик чекмай Хитодин то Хуросон.

(“Фаріод ва Ширин”)

Натижада, Алишер Навоий “Хамса”ни бунёдїилиш билан туркий – єзбек тилининг іомийсигаайланди. Іаїиїатан, черик чекмай Хитойдан Хуро-сонгача яшаган туркийзабон элнинг маънавий тах-тини эгаллади.

Низомий “Хамса”сига берилажак іар жиіатданмуносиб жавоб вазнда іам намоён бєлиши керакэди. Алишер Навоий масаланинг бу нозик томони-ни іам эътиборсиз їолдирмади. Низомийнинг “Мах-зан ул-асрор”и арузнинг сариъи мусаддаси матвийимакшуф баірида ёзилгани учун Навоий іам “Іай-рат ул-аброр”га іам шу баірни танлади. “Хисравва Ширин” іазажи мусаддаси маізуфда ёзилганиучун “”Фаріод ва Ширин” іам шу баірда битилди.Єз навбатида “Лайли ва Мажнун”нинг іазажи му-саддаси ахраби маїбузи маізуф, “Садди Исканда-рий”нинг мутаїориби мусаммани маізуф баірла-рида ёзилиши бежиз бєлмади.

Навоий “Хамса”сидаги ижтимоий іаёт тасвири-нинг бадиий ифодаси фаїат єз даври китобхониучунгина эмас, балки бугунги кун учун іам іаїиїийдорилфунун вазифасини єтамоїда. “Іайрат ул-аб-рор”даги маїолатларни эса замон їомусига тенгкєриш мумкин. Хуллас, туркий – єзбек тилида ёзил-ган “Хамса” єз даври учун аждодларимиз яратганона тилимизнинг форс тилидан кам эмаслигиниэълон їилувчи чаїириї бєлди. Ва бу чаїириї шуїадар жарангдор ва тантанавор эдики, устоз Абду-раімон Жомий шогирди Алишернинг “Хамса”ни

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 4: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

8

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

форсийда эмас, туркийда ёзгани учун Аллоігашукрлар келтирди.

Шундай їилиб, буюк адиб бадиий ижоднинг іамматурлари ва жанрларида асар яратиш учун туркий– єзбек тили имкониятлари іар жиіатдан форс ти-лидан їолишмаслигини амалда исботлади. Минг-лаб мисралардан ташкил топган лирик асарлари,6 та маснавийда ёзилган достонлари бу исботнинград їилиб бєлмас далили бєлди.

Энди адибимиз єз ниятининг илмий асарлар со-іасида іам рєёбга чиїишини таъминлашга кириш-ди. Маълумки, Навоийгача яшаган алломалар ил-мий тадїиїотларини араб тилида ёзишар эди. Іаттотуркий тил іаїидаги биринчи илмий тадїиїот “Де-вону луўотит турк” іам араб тилида яратилганди.Алишер Навоий бу вазифани іам єзининг она тилифойдасига іал їилиш чорасини режалаштирди. ХVаср адабиётшунослигига баўишланган мукаммалилмий тадїиїотлар муаллифи Алишер Навоий “Ма-жолис ун-нафоис”, “Насойим ул-муіаббат”, “Мезонул-авзон”, “Муіокамат ул-луўатайн”, “Рисолаи му-аммо”, “Тарихи анбиё ва іукамо”, “Тарихи мулукиАжам” каби єнлаб асарларни туркий – єзбек тили-да ёзди. Таниїли шарїшунос олим Е.Э.Бертельсєзининг Навоийга баўишланган рисоласида шоирїаламига мансуб 22 та ном билан асарлар рєйха-тини келтиради. Шулардан бор йєўи иккитаси фор-сийда ёзилганини їайд этган [1.269-270]. Муіимишундаки, илмий асарларда іам шоир туркий халї,туркий тил билан боўлиї фазилатларни алоіидамеір билан кєрсатган. “Мезон ул-авзон”даги шеъ-рий матнларнинг іаммаси єзбек тилида келтирил-ган. Хусусан, туюїни турк улуси айтиши, “Муіаб-батнома”нинг турк улусидаги бир сурудлиги, “чин-га”ни турк улуси їиз кєчурур тєйларида айтиши,“ёр-ёр” лафзининг радиф єрниўа мазкур їилинишиіаїида шошилмай, хафсала билан, єрни келгандамиллий ўурур билан маълумот беради. Бу саъй-іаракатларнинг іаммасини буюк Алишер Навоий-нинг єз халїи олдидаги фарзандлик бурчини адоэтиши билангина изоілаш мумкин.

Бизнингча, шоир томонидан бажарилган бу іара-

кат аждодларимизда муомала воситаси бєлган ти-лимизнинг іозирги єлчов билан белгилаганда ада-бий тил даражасида тан олинишига їаратилган эди.Аммо теран фикр соіиби Навоий миллий тилнингадабий тил маїомига эришиши тилшунослик фанибєйича олиб борилажак кузатувларсиз амалга оши-ши мумкин эмаслигини іам руіан іис їила олди.Умрининг охирларида (1499 йил, декабрь) “Муіо-камат ул-луўатайн” тадїиїотини тугатди. Унда шоиртилшунос олим сифатида туркий – єзбек тилинингилмий жиіатдан форсий тилдан їолишмаслигиниисботлайди. Бу іаїда таниїли олим Н.Маллаевшундай дейди: “Навоий бу асарида конкрет тиліодисалари асосида икки тилнинг луўат бойлиги,сєз ясалиши, фонетик таркиби, стилистикаси вабошїа хусусиятларини єзаро чоўиштириб, бойлигива бадиий имкониятлари жиіатдан єзбек тилинингфорс-тожик тилидан їолишмаслигини исбот їила-ди іамда єзбек тили сєз бойлиги ва бошїа айримхусусиятлари билан форс-тожик тилига їарагандабир їатор устунликларга іам эгадир, деган хуло-сага келади” [2.562].

“Муіокамат ул-луўатайн”да Навоий асарни ёзиш-дан назарда тутган маїсадини єнлаб їиёсий мисол-лар келтириш баробарида єїувчига аниї кєрсатибберади. Бу маїсад она тилимизни аждодларданбизга мерос бєлиб їолган маънавий хазина сифа-тида эъзозлашимиз зарурлиги билан белгиланади.Тилимиз бойлиги іисобланган іар бир сєзга іур-мат билдириш, “Ва агар иккала тил била айтур їоби-лиятлари бєлса, єз тиллари била кєпрак айтсаларэрди” пандини уїдириш зарурлигини таъкидлайди.

Хуллас, Алишер Навоий бутун умрини бадиийижодга баўишлар экан, єзига берилган беїиёс иїти-дор орїали єзбек тилини іимоя їилиш, уни пок вамусаффо саїлаш, турли камситишлардан муіофа-за їилиш маїсадини іам намоён їила олди. Бино-барин, унинг замондоши Іусайн Бойїаро: “МирАлишер... турк тилининг єлган жасадиўа Масиі ан-фоси била руі киюрди... Анинг назми васфида тилкосир ва баён ожиз турур”, [3.13]- деганида мут-лаїо іаї эди.

Адабиётлар:

1. Бертельс Е.Э. Наваи. - М.Л., 1948.- С. 269-270.2. Маллаев Н.М. Єзбек адабиёти тарихи.- Т.: Єїитувчи, 1976.- Б.562.3. Іусайн Бойїаро. Рисола.- Т.: Шарї, 1991.- Б. 13.

Єзбекистон миллий университети,2012 йил 4 январда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. І.Болтабоев)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 5: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

9

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ «САБЪАИ САЙЁР» ДОСТОНИДАЕТТИЛИКЛАР СИММЕТРИЯСИ

І.БОЛТАБОЕВ

Автор статьи рассматривает симметрию числа семь как доминирующий структурообразую-щий принцип композиции дастана Алишера Навои «Сабъаи сайёр».

The author of the article considers the symmetry of the number ‘seven’ as a dominating structure formingprinciple in the process of composing ‘doston’ of Alisher Navoiy “Sab’ai Sayyor”.

Низомиддин Мир Алишер Навоийнинг туркий

«Хамса»сига кирган тєртинчи достони “Сабъаи сай-

ёр” бєлиб, бу муаззам достоннинг маъни ва сура-

ти, унинг їатидаги сиру асрорларни англаш учун,

аввало, асар муїаддимасига эътибор їаратмої

лозим бєлади. Чунки кєп мумтоз достонларнинг

ечими у асар ниіоясидагина эмас, балки достон

ибтидосидаёї турли ишоратлар билан баён їилин-

ган бєлади.

Достон ибтидоси саналмиш іамд їисмида ёзи-

лишича, Аллоі таоло барча мавжудликларнинг

ижодкоридир, яъни

Арз жирмин їилиб ети таїсим,Айладинг іар бирини бир иїлим.

Аллоі борлиїни еттига таїсим їиларкан, унинг

іар бирини бир иїлим їилиб яратгани достоннинг

сєнгги байтидаги

Етти афлокини анга ёр эт,Етти иїлим элин харидор эт! [1]

байти билан мустаікам боўлангандир.

Достоннинг ибтидосидан интиіосигача, номла-

нишидан іар бир іикоятнинг мазмунигача бєлган

етти магик раїамининг моіиятини тушунтириш йєли-

да єзбек олимлари бир їатор ишлар їилишган. Жум-

ладан, проф. С.Іасанов “етти” раїами достонда 90

марта їєлланилганини ёзади. Іатто достон іафиф

баірининг етти кєринишида (вазнида) ёзилганини

їайд этади [2]. Достондаги етти магик раїамининг

їєлланилиш хусусиятларини єрганганда, достонда-

ги “етти”лар сони 90 та эмас, балки бу раїам 191

єринда келганини кузатамиз.

Улар, асосан, етти сайёра: Їуёш, Ой, Марс(Баіром), Венера (Зуіра), Меркурий (Уторуд),Юпитер (Муштарий), Сатурн (Зуіал); етти жан-натосо гулшан, етти осмонсифат їаср, еттиосмон. Асар бошланишида муаллиф тушида eттимустаікам гумбазни кєради, етти їаср тасвири

берилади, улардаги етти донишманднинг еттиафсонаси, етти гумбазнинг етти рангдалиги, еттифалак, іар бирининг ичида нур таратувчи етти

шамъи борлиги эътиборимизни тортади. Алишер

Навоий єз асари орїали етти іикоятда етти до-вон (аїба)дан ошганини ёзади, бу ижодий жараён

Фирдавсий “Шоінома”сидаги Рустамнинг еттижангига їиёсланади: чунки бу жанг воїеалари іам

етти кунда, етти жойда содир бєлган эди.

Кєринадики, достондаги еттиликлар фаїат

асар композицияси ёки структурасига тегишли

эмас. Достонда етти сюжет бир їолипловчи іикоя

(Баіром ва Дилором) ёрдамида бирлаштирилиши

асарнинг ташїи архитектоник жиіати холос. Етти-

ликлар моіиятини англатиш йєлида акад. А.Їаю-

мов етти сайёіга урўу бериб, іатто достонга баўиш-

ланган маїоласини “Етти саёіатчи” деб атаган [3].

Проф. С.Іасанов эса достон номланиши “Сабъаи

сайёр”ни “етти сайёра” деб єзбекчалаштирса-да,

“раїамларнинг рамзий жилвалари”ни шарілашга

жиддий киришади [4]. Санъатшунос олим проф.

О.Иброіимов достондаги етти їаср рангларини

мусиїадаги маїом ва пардалар орїали англатиш

йєлидан боради [5].

Устоз олимларнинг Іазрат Навоийни англаш

йєлларини їабул їилган іолда бу еттиликларни биз

“Лисону-т-тайр” достонидаги етти водий ва тасав-

вуфдаги етти маїом билан боўлаб тушунишга іара-

кат їиламиз.

Дастлаб достонда баён їилинган еттиликларни

зоіиран тасаввур їилиш учун уларни їуйидаги 1-

чизмага жойлаштирдик.

Достоннинг бошланмасидаги

Йєл юрурга єзумни чун туттум,Eтти бу навъ уїбодин єттум

сєзлари ва достон їаірамонларининг етти мусофир

(сайёі, іикоячи) їилиб белгиланиши тариїат йєли-

га кирган соликнинг етти маїомдан єтиб, илоіга

їовушиши маъносига ишорадир (маїсад іарамиўаеттим).

Достоннинг муїаддимаси ифодаланган (I-XI боб-

лар) ва їолипловчи іикоя баёни-давоми (XII-XX

боблар)да бу фикрни асословчи ишорат ва тамсил-

лар талайгина.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 6: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

10

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

1-чизма

Тасаввуфда етти рангнинг іар бири муайян мо-

іиятни, сайру сулук йєлига кирган соликнинг Ал-

лоіга етишиш йєлидаги маїомини англатган. Бу

іолат Шайх Нажмиддин Кубронинг “Фавойиіу-л-

жамол” рисоласида баён їилинган: “Аслида ранг-

лар іолларнинг ранглари” бєлиб, бу ранглар со-

ликнинг илоіий сафаридаги маїомларини англа-

тади. Сєфийнинг илоі томон сафари дастлаб

їоронўуликда кечади [6], сєнг ёруўликка чиїиши

мумкин.

“Сабъаи сайёр”да Пайўамбар (с.а.в.) наътидаги

меърож кечаси, муаллифнинг тунда ухлаб туш

кєриши, биринчи мусофир іикоясидаги їоронўулик,

Фаррух эгнида їора либос (жанда) билан юриши,

Ахийнинг саховатига жавобан дунё лаззатларидан

воз кечиши в.б. ишоралар орїали соликнинг тари-

їат йєлига кириши тасвирланади.

Маълумки, “Лисону-т-тайр”да Талаб водийсининг

сифати “солик єз йєлида ўов бєладиган молу мулк

ва бошїа нарсалардан воз кечишлик”да деб кєрса-

тилади:

Молу мулку іар недур соликка банд...Іар неким ўайри талабдур ташламої,Єзни маїсад манзилиўа бошламої.[7]

Проф.О.Иброіимов маїом сєзининг моіиятини

“номукаммал іолатдан мукаммал іолатга їараб ри-

вожланиш” деб тушунтиради. Шарї халїларида 12

маїом мавжуд бєлиб, у бизгача тєла іолда етиб

келмаган. Ана шундай нотєлиї маїомлардан бирин-

чиси етти маїомнинг бошланўич бєлими бєлган Ро-

іавийни їайд їилади.

Биринчи іикояга ишланган миниатюра “Баіром

їора їасрда” деб номланади. Їора ранг олимнинг

талїинича, “Роіавий маїомининг шартли тимсол-

ларидан бири”дир [5]. Демак, мусофир (солик)нинг

Тавба маїомига кириб келиш йєли биринчи іикоят-

да єз аксини топган. Бундаги етти іикоятни ва асар-

даги бошїа еттиликларни їуйидагича шарілаш мум-

кин.

Дастлаб, іар бир іикоя єзида етти жиіатни їам-

раб олишини кєришимиз мумкин. Бу іафтанинг

етти куни, камалак таркибидаги етти ранг,етти сайёра, етти сайёр (сайёі, яъни солик), Та-саввуфдаги етти маїом (унинг биринчиси Тавба

унга мос “Лисону-т-тайр”даги етти водий), мусиїа-

даги етти парда (до, ре, ми...), маїомнинг бош-

ланиши (биринчиси Роіавий бєлса), кейин іар бир

їасрда “Шашмаїом”нинг бири куйланади. Натижа-

да худди шакл (тасвир)дагидек 7х7 симметрияси

іосил бєлади.

Биринчи тасвирда (бу миниатюраларни рассом

Камолиддин Беізод чизган) Баіромнинг їора їас-

рда іикоя тинглаши Шанба кунига тєўри келади. Шу

кеча саройда машшоїлар Роіавий куйини чалади-

лар. Сатурн (Кайвон) одатда їора рангда тасвир-

ланади. Унда мусофир (солик) Талаб водийсига

киради. Бу водий талабларидан бири Тавбадир.

Тавба маїоми тасаввуфдаги илк маїом бєлиб, унда

аввалги хато ва гуноілари їайд этилиб, уларни

такрорламасликка солик Аллоі олдида сєз бера-

ди. Биринчи мусофир іикоясида Фаррух эгнида

їора либос (жанда) билан тасвирланади, Ахийнинг

саховатига жавобан дунё лаззатларидан воз кечи-

ши сабаби Тавба їилган, Талаб водийсига їадам

їєйган соликнинг іолидир.

Якшанба куни Олтин їасрда Баіром 2-иїлимдан

келган мусофирнинг Ўайд ва Заііаб іаїидаги іико-

ясини тинглайди. Созандалар Ирої маїомини ча-

ладилар, маълум бєлишича, бу маїом “Ля” парда

(нота)сидан бошланадиган маїомдир. Бу куни, яъни

якшанбада Їуёш сайёраси буржга келади ва солик

эса Ишї водийсига їадам їєяди. Бу водий талаби

Вараъ тасаввуф маїомида айтилганидек, Іаром ва

іалолни фарїлаш даражасидан єтиши лозим.

Учинчи, яъни душанба куни Баіром Яшил сарой-

да Шаірисабзда кечган Саъд іаїидаги іикояни тин-

глайди. Учинчи мусофир іикоясини сєйлаётганда

Ой буржга келади ва тунда ой, саройда эса Баі-

ром Навои маїомини тинглайди (бу маїомнинг “Ми”

пардаси билан бошланадиган їисми тингланади).

Бу фаїру фано белгиси бєлиб, іикояда іам фаїр-

лик мартабаси улуўланади. Солик эса руіоний са-

фарда Истиўно водийсига їадам їєяди.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 7: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

11

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Тєртинчи (сешанба) Баіром Їизил саройда тас-

вирланади. Тєртинчи мусофир іикояси Жуна

іаїида бєлиб, іикоя воїеаси Деілида кечади. Бурж

Миррих сайёрасини кєрсатган бу тунда Ушшої ма-

їомининг “Си” пардадан бошланадиган їисми чали-

нади. Солик Зуід маїомига эришиш учун йєлга ту-

шади, бу маїомга эришиш Маърифат водийсида

кечади.

Бешинчи (чоршанба) куни Баіром Дилоромдан

Жобир, Меір ва Суіайл іаїидаги іикояни тинг-

лайди. Воїеа Яманда юз беради, Аторуд сайёра-

си буржга келадиган кун. Мусофир (їушлар тим-

солида) Тавіид (ёлўизланиш) водийсидан єтади,

соликнинг бу йєлдаги маїоми эса Сабр маїоми-

дир. Тасаввуфдаги Сабр маїоми Бусалика миси-

їий маїоми каби, энг эътиборли маїомлардан

биридир.

Олтинчи (панжшанба) куни Баіром Дилоромдан

6-мусофир іикоясини тинглайди. Іикоя Муїбир ва

Мудбир іаїида бєлиб, Шарїий єлкалардан бирида

содир бєлган. Баіром Сандалранг (їаіваранг) їас-

рга келиб, Зарифканд куйини тинглайди. Бу ваїт

Муштарий сайёраси буржга келади. Мусофир (їуш-

лар) Іайрат водийсига їадам їєяди, солик Тавак-

кул маїомига келади. Энди унинг иши Яратганга

таваккул їилишдан иборат.

Еттинчи, Жума куни Шоі Баіром Ої їасрда Ко-

фир (луўавий маъноси “ої” – “баёз” дегани). Воїеа

Хоразмда кечади, Зуіра сайёраси буржга келади.

“Сол” парда (нотаси)дан бошланувчи Рост маїоми

куйи чалинади. Солик тасаввуфда Ризо маїомига

келади, бу маїомда Солик їалбининг тозаланиб, у

илоіийлик касб этади ва Аллоіга їєшилишга тай-

ёр іолатга келади [8]. Камалакда ої ранг, маълум

маънода рангсизлик іамдир. Тасаввуфда рангсиз-

лик Илоіга їовушиш белгиси, яъни кишининг єзли-

ги йєїолиб, у Илоі билан бирлашиши каби їабул

їилинади. Бу воїеа Жума куни содир бєлади, Ис-

лом оламида Жума (одина) кунига алоіида эъти-

бор мана шундандир.

Етти іикоя баёнидан кейин Іазрат Навоий яна

їолипловчи іикоя Баіром ва Дилоромга їайтади,

уларнинг їиссасини якунлаб, шоир ёзади:

Дегонимни улусїа марўуб эт,Ёзўонимни кєнгулга маібуб эт!

Тилга лафзини ногузор айла,Дилўа назмини дилпазир айла.

Гарчи тарихи эрди секкиз юзСавсон єтмиш эди яна тєїїуз.

Ойи онинг Жумадийуссоний.Панжшанба ёзилди унвони.

Вараїу сатрин айлабон таъйин,Байтини беш минг айладим тахмин.

Халїїа зеби торак айла ани,Єїуўонга муборак айла ани.

(Ва ибтидода тилга олинган сєнгги якунловчи байт

берилади, уни умумконтекстдан ажратмаган іолда

їайта келтирдик)

Ети афлокни анга ёр эт!Ети иїлим элин харидор эт!

Адабиётлар:

1.Алишер Навоий. Сабъаи сайёр / МАТ. 10-жилд. Т.: Фан, 1992. Б.442.

2.Хасанов С. Роман о Бахраме. Т., 1988. С.177-181.

3.Їаюмов А. Етти саёіатчи / Асарлар. I жилд, 2-китоб. Т.: MUMTOZ SO‘Z, 2008. Б.138-242.4.

4.Іасанов С. Раїамларнинг рамзий жилвалари / Навоийнинг етти туіфаси. Т., 1991. Б.152—160.

5.Иброіимов О. Рангларда садоланган маїомлар / http://www.classicmusic.uz/maqomlar_uz.htm

6.Шайх Нажмиддин Кубро. Тасаввуфий іаёт. Т.: Мовароуннаір, 1998. Б. 128.

7.Алишер Навоий. Лисону-т-тайр / МАТ. 12-жилд. Т.: Фан, 1996. Б.214.

8.Бертельс Е. Э. Суфизм и суфийская литература. – М., 1965. - С.38.

Єзбекистон миллий университети,2012 йил 6 январда їабул їилинган

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 8: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

12

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ТАМСИЛ ПУРМАЪНО ФИКРЛАРНИ ИФОДАЛАШ

ВОСИТАСИ СИФАТИДА

З.МАМАЖОНОВ

В статье на примере стихотворений Алишера Навои, написанных в жанре китъа, рассмотренароль художественного приема тамсил в образном выражении жизненных истин.

On the examples of the poems of Alisher Navoiy written in the genre of ‘qit’a’, the author considers the roleof literary style of ‘tamsil’ in the figurative expression of life reality.

Навоий даіосининг буюклигини исботлаш йєлидаюзлаб китоблар яратилган, минглаб маїолалар ёзил-ган бєлса керак. Бирої іали іеч ким бу таъриф-тав-сифларни адоўига етказа олган эмас. Жуда каттаіаётий тажрибага эга бєлган Навоий єзидан іаётнингдеярли барча жабіаларидаги кишиларга сабої бєлар-ли даражадаги улкан адабий, илмий мерос їолдир-ди. Сиёсий масалаларда іам, ижтимоий масалалар-да іам єзимизни їийнаётган деярли іар їандай са-волга Навоийдан жавоб топишимиз мумкин. Истал-ган соіада амалга оширилаётган илмий изланишлар-да іам Навоийдан иїтибослар келтиришимиз мумкин.Бунга Навоий іазратларидаги кузатувчанлик, іаётгатеран нигоі билан їараш, мушоіадага бойлик ва,албатта, жуда катта іаётий тажриба орїали эришгандейиш мумкин. Биз єхшатишга асосланган шеърийсанъатларни алоіида гуруілаб, тадїиї їилишни маї-сад їилганмиз. Булар орасида тамсил номи биланюритилувчи бадиият воситаси борки, у айнан Навоийкаби катта іаётий тажриба эгаси бєлган ижодкорларберган сайїал туфайли чинакам санъат іодисасигаайланиши мумкин.

Маълумки, іазрат Навоий ижодида инсон умри,феъл-атвори, жамият іаётидаги єрни ва вазифа-лари, єзга инсонлар билан муносабатлари кабиїатор муаммоларга баўишланган пуріикмат асар-лар кєплаб топилади. Улуў мутафаккирнинг бу асар-лари асрлар оша яшаб келаётганининг асосий са-баби сифатида энг аввал уларда фикрнинг образ-ли тарзда, гєзал ва таъсирчан ифода этилганикєрсатилса, хато бєлмайди. Масалан, Навоий їитъ-аларидан бирида бундай ёзади:

Іикмат аіли шоіни дарёўа ташбиі эттиларКим, іам андин кєп зиёнлар элга, іам кєп суд эрур.

Гаі топар ўаввос бир соатда юз дурри самин,Гаі наіанг оўзида юз іасрат била нобуд эрур.

[2.505]Кєриб турганимиздек, шоир аввал їєллаган таш-

биіи єзигача мавжуд бєлганини, яъни “іикмат аілишоіни дарёга ташбиі этганларини” їайд этади.Демак, Навоийнинг їитъани ёзишдан маїсади ушбуташбиіни такрорлаш эмас, балки уни шарілашдан

иборат. Шеърнинг їурилиши шу маїсадга мувофиї:биринчи мисрада зикр їилинган ташбиі кейинги мис-раларда шарілаб берилади. Албатта, агар фаїатшундангина келиб чиїсак, шеърнинг іам, ундаїєлланган ташбиінинг іам їимматини пасайтирганбєламиз. Іолбуки, бу оддийгина шарі бєлмай, балкишоир єз іаёти ва фаолияти давомида келган фал-сафий хулоса, бадиий умумлашмадир. Шу жиіат-дан їаралса, Навоий їєллаган маънода ушбу таш-беі іам чин маънода оригинал деб саналиши жоиз.Чунки “шоі – дарё” їиёсида єхшатиш асоси турли-ча бєлиши мумкин, Навоий эса унга аниї бир маъ-нони юклайди. Яъни иккинчи байтда “дарё – ўав-вос” муносабатини тамсил їилиш орїали “шоі –фуїаро” муносабатини ойдинлаштиради. Шу боисунда шоирнинг бир инсон ва давлат арбоби сифа-тида англаган іаїиїати єзининг образли ифодаси-ни топади, їитъа подшоі ва фуїаро муносабатиіаїидаги ихчам бир афоризмга айланади.

Яна бир їитъасига Навоий “Шоіни аждаіога нис-бат їилибтурурким, ганж умиди іам андин бору ранжбийми іам” деган сарлавіача їєяди:

Жаіон ганжига шоі эрур аждаіоКи, єтлар сочар їаіри іангомида.

Анинг коми бирла тирилмак эрур,Маош айламак аждаіо комида. [2.512]

Мазмунан юїорида келтирилган їитъалар бир-бирига яїин. Шунга їарамай, бизнингча, уларда бирмуіим фарїни іам кєриш мумкин. Агар биринчиїитъада фикр устувор бєлса, иккинчисида кечин-ма еткачидир. Яъни биринчи їитъада шоир уму-ман шоі-фуїаро муносабати іаїида сєз юритса,иккинчисида унинг конкрет іолатдаги руіий кечин-малари тасвирланади. Зеро, шоир умрининг кат-та їисмини саройда єтказган ва муайян бир лаі-зада єзини “аждаіо комида” іис этганки, їитъадаайни шу дамдаги іол єз аксини топган. Демак, агарбадиий образнинг “іис этилган фикр, англанганіис” эканлиги [5.125] ёдга олинса, биринчи їитъ-ада “іис этилган фикр” (яъни кєнгилдан єтказибберилган фикр), иккинчисида “англанган іис” (яъни

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 9: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

13

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

тафаккурдан єтказилган іис) ни ифодалаш кєздатутилгандир.

Булардан фарїли єларої, “Такаллуф аілинингдунёўа шефталиўидаву дунёликка фирефталиўида”дея сарлавіа їєйилган їуйидаги їитъасида мушо-іада объектига муносабатни ифодалаш устуворликїилади:

Тєнни зарбафт айлабон хиффатдин учїан іартараф,

Йєї ажаб гар бор эса дунё матои ком анга.

Ул чибинким кєзга олтун янглиў эшнар хилъати,Кєпраги, билким, нажосат узрадур ором анга.

[1.549]

Дунёга муіаббат їєйишни їоралар экан, шоирбундай одамларни нажас устида роіат топувчичивинга єхшатади. Худди биринчи їитъадаги кабибунда іам тамсил санъати їєлланган. Иккинчи бай-тдаги тамсил учун асос бєлган ташбеі объектлари(дунё – нажосат, дунёга ошуфта одам – чивин)дашоирнинг фоний дунё ва унга боўланиб їолган одам-ларга муносабати яїїол акс этади.

Кєриб єтилган їитъалар єхшатишнинг бадиийтафаккур ва бадиий мулоїотдаги тутган єрни вавазифалари іаїида етарли тасаввур бера олади.Аввало, унинг бадиий тафаккурдаги функциясиниолиб їарайлик. Іар учала їитъада іам єхшатишбилиш предметининг моіиятини теран идрок этиш-га ёрдам бермоїда. Яхши маълумки, дастлабки иккиїитъа шєро даврида Навоийнинг тузумга муноса-батини ифодалайди дея талїин їилинган. Албатта,нутїда шу нутї субъекти (бу єринда шоир)нинг нутїпредметига муносабати акс этиши табиий ва бужиіатдан їаралса, юїоридагича талїинларнингбуткул асоссиз саналиши іам адолатдан бєлмай-ди. Айни чоїда, талїиннинг давр мафкурасига мос-лаштирилганидан кєз юмиш іам тєўри эмас. Диї-їат їилинса, учинчи їитъа билан їиёслаганда, ав-валги иккисида бадиий билиш маїсади устуворроїэканини кєриш їийин эмас. Бу фарїни юзага кел-тирувчи асосий омил эса, бизнингча, єхшатишобъектининг табиати билан боўлиїдир. Їитъалар-нинг биринчисида шоіга єхшатиш объекти їилиб“элга кєп зиён ва кєп фойда келтириши” мумкинбєлган дарё олинган. Дарё эса, фойда ё зиён кел-тиришидан їатъи назар, ихтиёримиздан ташїари-даги объектив мавжудлик. Уни бор ё йєї этиш ин-сон измида эмас: дарёдан зиён етиш эітимоли йєїэмас, лекин усиз іам яшаб бєлмайди. Айни іоліазрат Навоий їитъада шунчаки замона ё тузумданнолиган эмас, балки єзини чинакам мутафаккирсифатида намоён этиб, уларнинг моіиятини образ-ли тарзда ифода этган дейишга имкон беради.

Иккинчи їитъада шоіга єхшатиш объекти їилиб

аждаіо олингани, бир їарашда, шоирнинг “салбий”муносабати іаїида сєз юритишга изн берадигандеккєринади. Бирої бу іам, бизнингча, янглиш тасав-вурдир. Чунки бу єринда шунчаки аждаіо эмас, бал-ки “ганж устидаги аждаіо” іаїида гап бормоїда.Аввало, бу єхшатиш їадим ривоятлардан илдиз ола-ди: їайдаки хазина бор, албатта, унинг їєриїчиси –илон ёки аждаіо іам бєлади. Агар їитъа шунданкелиб чиїиб тушунилса, шунчаки “салбий” муноса-бат іаїида гапириш жєнлаштириш бєлиб їолишианглашилади. Айтмоїчимизки, їитъа муайян лаіза-да шоир кєнглида кечган іиснинг англаниши нати-жаси єларої яралган, бирої энди єша іис умумлаш-ма образли фикрга айланган. Шу боис у теран іаётийіаїиїатни ифода этади: дунё ганжидан умидвор ин-сон “аждаіо комида” яшашга маікум, дунёга этаксилкиган кишигина чин маънода озоддир. ІазратНавоий чин озодлик орзуси билан яшади: іукуматташвишларини їєйиб неча бора іажга кетишга чоў-ланди, шайх Абдулла Ансорий маїбарасида жоруб-каш бєлишни тилади. Албатта, агар у зот истаса,їаршисида эркин танлов имкони пайдо бєлиши мум-кин эди. Яъни у астойдил іаракат їилганида, сул-тон Іусайн розилигини іам олиши мумкин эди. Бироїунинг єзи “дунё ганжи”дан – юртининг осойиши вафаровонлиги йєлида іоли їудрат хизмат їилишданкечолмасди: “аждаіо комида маош айламак”ни тан-лади. Аён бєладики, муайян лаізада шоир кєнгли-дан кечган іиснинг бадиий идроки унинг іаётий прин-ципини ифода этувчи образга дєнадики, бунда таш-биі санъати (хусусан, ундаги єхшатиш объекти) іалїилувчи аіамиятга эгадир.

Мазкур фикрларимизнинг нечоўли асосли эканииккинчи ва учинчи їитъаларни їиёслаганда янадаравшанрої кєринади. Бир їараганда уларнинг икки-сида іам гап “дунё”га муносабат іаїида боради.Бирої биринчисида “жаіон ганжи”, иккинчисида эса“дунё матои” єхшатиш объекти їилиб олинган. Єхша-тиш объектлари мазмунан бир-бирига яїин бєлса-да, улар услубий бєёїдорлиги жиіатидан фарїли-дир: биринчиси улуўвор тушунчага, иккинчиси эсатубан тушунчага мос келади. Яъни шоир єзи ифода-ламоїчи бєлган мазмунга мос єхшатиш объектла-рини танлаганки, бу іам їитъани юїоридагича маз-мунда тушуниш асосли эканини кєрсатади.

Шу чоїїача биз мисолга олинган їитъаларга ба-диий тафаккур нуїтаи назаридан їараб, єхшатиш-нинг бадиий идрокдаги роли іаїида сєз юритдик.Худди шу їитъаларга бадиий мулоїот нуїтаи наза-ридан їарасак, єхшатишнинг ижодкор ва єїувчи ора-сидаги мулоїотнинг амалга ошишида їанчалик му-іим эканини кєришимиз мумкин. Аввало, їитъалар-нинг бари єїувчига муайян информацияни – їиёс-лаш асосида іосил їилинган билимни етказмоїда,яъни репрезентатив функция бажармоїда. Муіими

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 10: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

14

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

шундаки, єхшатиш фикрий амали єїиш жараёнидаєзга онгда – єїувчи онгида їайтадан кечади. Шунингєзиёї їитъанинг ижодий єїилишини, унинг санъатасари сифатида їабул їилинишини таъмин этади.Зеро, єїувчининг єхшатиш объектларини бир-бири-га їиёслаш орїали мазмунни їайтадан яратиши ло-зим бєлади. Бадиий мулоїот жараёнида етказила-ётган информация їуруї бєлмай, эмоционал-іиссиймуносабатга йєўрилгандир. Демак, мулоїот субъек-тлари орасида фикрий алоїагина эмас, іиссий алоїаіам єрнатилади. Єхшатиш айни шу экспрессив фун-кциянинг каттагина їисмини єз зиммасига оладики,бунинг кєпрої єхшатиш объектлари табиати биланбоўлиї іолда юзага чиїиши юїоридаги фикрларданмаълум бєлди. Табиийки, етказилаётган информа-ция ва унга эмоционал-іиссий муносабатнинг мав-жудлиги єїувчига муайян ўоявий-эстетик таъсир єтка-зади. Чунки єїувчи ижодкор тажрибаси билан єртої-лашди, у англаган іаїиїатга ошно бєлди.

Демак, юїоридаги мисоллар таілилидан маълумбєляптики, єхшатиш бадиий мулоїот жараёнида кєзла-нувчи информация етказиш (репрезентатив), инфор-мацияга іиссий муносабатни ифодалаш (экспрессив)іамда тингловчи(єїувчи)га муайян таъсир єтказиш(аппелятив) маїсадларининг іаммасига бирдек хиз-мат їилмоїда. Бунинг сабаби эса образнинг, образлиифоданинг єхшатиш асосига їурилаётганидир.

Америкалик олимлар Ж.Лакофф ва М.Жонсон-лар назариясига кєра, инсон онгидаги концептуалтизим (яъни билимлар жами) бевосита тажриба ор-їали эришилган концептлар асосида вужудга ке-лади [6.387-416]. Буни соддарої ифодаласак, янгибилим илгари эгалланган билимлар асосида іосилбєлади деганидир. Зеро, єхшатиш объекти сифа-тида олинадиган предмет, одатда, етарли даража-да англанган (ёки сезгилар ёрдамида іис этилади-ган) бєлиб, у бадиий билиш предметини англаш учункєприк бєлиб хизмат їилади. Масалан, Навоийнингїуйидаги їитъасини олайлик:

Эрур орифга ганжи файз етсаИши дам урмайин ани ёшурмої.

Їуёш акси тушуб дарё ичиндаНе мумкиндир анинг суйин тоширмої. [2.512]

Кєриб турганимиздек, Навоий їитъада тамсилсанъатини їєлламоїда. Тамсил учун эса табиатда-ги іамма кєрган ёки кєрмаган бєлса іам кєз олди-га келтириб тасаввур їила оладиган бир іолат олин-ган: їуёш нурлари дарёга тушмоїда, лекин бу би-лан дарёда іеч бир єзгариш юз бермаяпти. Їитъа-да ушбу іолат “ганжи файз” етган ориф зоіиранєзгаришсиз їолиши лозим деган фикрни тасдиї-лаш учун хизмат їилмоїда. Атоуллоі Іусайнийтамсил санъатига Шамси Їайсга асосланиб таърифберади: “бу іам истиора жумласидиндур, аммо бу

истиоранинг мисол йєллуў навъидур, яъни шоирбир фикрга ишора їилмоїни истаганда єзга бир маъ-нони билдиргучи бир неча лафзни келтирур ва анимаїсаддаги фикрнинг мисолиўа айлантирур ва єзфикрин єшул мисол била ифода їилур” [4.220].Тамсилни истиора жумласидан деб саналишигаасос шуки, унда іам єхшатиш ошкора эмас. Ё.Ис-іоїовга кєра тамсилнинг икки кєриниши бор: бирин-чисида ташбиіий муносабатга “ишора їилувчисєзлар” (“чунки, не тонг, не ажаб, негаким (їисїар-ган формаси –ким, ки) нединким ва і.”) бєлса, ик-кинчисида интонация йєли билан боўланиш кузати-лади. Шу билан бирга олим: “Тамсил санъатинингіаїиїий намунаси іеч їандай воситасиз тамсилийбоўланишга дахлдор мисра ёки байтларни ёнма-ён(Шайхзода термини билан айтганда, ёндаш) їєйишорїали юзага келади. Европа адабиётшунослиги-да бу психологик параллелизм дейилади” [7.76], -деб таъкидлайди. Бизнингча, тамсилнинг юїорида-гича икки кєриниши мавжуд деб іисобласак, бумасалада іам чалкашликлар келиб чиїади. Чунки,биринчидан, “ишора їилувчи сєз” бєлган іоллар-нинг аксариятида тамсил эмас, бошїа санъат юза-га чиїади. Иккинчи томондан, Ё.Исіоков “ишораїилувчи сєз” сифатида келтирган воситалар доиміам єхшатиш воситаси бєлмай, баъзан байтларниєзаро боўлаш, модал муносабатни ифодалаш учуніам їєлланади. Шунинг учун Ё.Исіоїов “іаїиїийтамсил” деб атаётган иккинчи турнигина тамсилсанаш тєўри бєлади. Яъни ташбеіий муносабатнингіеч їандай воситасиз юзага чиїишини тамсил санъ-атининг белгиловчи хусусияти деб олинса, бу санъ-атга аниї назарий тавсиф бериш мумкин бєлади.Фаїат бунда іар бир конкрет іолдаги боўловчи во-ситаларнинг табиати эътиборга олиниши лозим.

Юїорида мисолга олинган їитъада биринчи байтбилан иккинчиси орасида зоіирий боўланиш йєї.Бирої мушоіада їилинаётган іолат унсурлари би-лан тамсил учун олинган іолат унсурлари ботинийєхшатишни юзага келтиради: “Іаї – їуёш”, “ориф –дарё”, “ганжи файз – їуёш нури”. Шу єхшатишларсилсиласи туфайли єїувчи кєз олдида чинакам орифинсонга хос хусусият конкрет намоён бєлади. Яънибу єринда мавіум тушунчанинг моіияти конкретіолат орїали очиб берилади. Донишманд шоир ин-сон билиши мумкин бєлган нарсалар атиги їуёшданнур їадаригина дея таърифлар экан, инсон билганисари билмаганларининг кєлами кенгайиб борадидеган іаїиїатни образли тарзда уїдиради. Бироїайтишда іам айтиш, уїдиришда іам уїдириш бор.Дейлик, бу іаїиїатни шунчаки информация сифати-да, насиіат тарзида іам етказиш мумкин. Лекин буіолда унинг тингловчига таъсири іам, ундан олина-жак самара іам кутилганидек бєла олмайди. Аксин-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 11: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

15

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ча, топиб їєлланган тамсил єїувчи ёдида муірла-нади ва унга іамиша шу іаїиїатни эслатиб, уни чал-ўиб кетишдан, кибрга берилишдан саїлайди.

Юїоридаги їитъада їєлланган тамсил функ-ционал жиіатдан Атоуллоі Іусайний таърифига мос:унда “єзга маънони билдиргучи бир неча лафз...маїсаддаги фикрнинг мисолига айланади”, шу ми-сол ёрдамида айтилмоїчи фикр ёрїин ифодалана-ди. Айтиш керакки, манбаларда тамсилнинг бадиийфункциялари борасидаги їарашларда іам турли-чалик кузатилади. Жумладан, Ё.Исіоїов тамсилнидалиллаш санъати деб іисоблайди ва уни “Фикр,маїсаднинг исботи, тасдиўи учун іаётий далилларкелтириш” [7.74] дея таърифлайди. А.Іожиаімедовтамсил іаїидаги фикрларини байт нуїтаи назари-дан келиб чиїиб баён їилади: “Тамсил асосан би-ринчи мисрадаги ифодани єхшатиш ёки далиллашмаїсадини кєзлайди” [8.24]. Кєриб турганимиздек,иккала олим іам диїїат марказига тамсилнинг да-лиллаш функциясини їєяди. Бизнингча, агар юїори-даги мисоллардан келиб чиїсак, тамсил функция-сини далиллаш билангина чеклаб їєйиш унинг фун-кционал ранг-баранглигини туссизлантириб їєяди.Шунинг учун, фикримизча, тамсилнинг полифункци-онал табиатини їайд этган іолда, унинг тєртта асо-сий функциясини таъкидлаб кєрсатиш мумкин. Бу-лар їуйидагилардир: 1) нарса-іодиса моіиятинибошїа нарса-іодиса орїали очиш; 2) лирик мушоіа-да предметига ўоявий-іиссий муносабатни ифода-лаш; 3) келтирилган фикрга изоі-иллюстрация ва-зифасини єташ; 4) фикрни далиллаш.

Тамсилнинг дастлабки учта функциясини юїори-да кєриб єтдик, шу боис далиллаш функциясига тєхта-ламиз. Навоийнинг їуйидаги їитъасини олайлик:

Розни асра, чунки фош эттинг,Яна пиніон бєлурин їилма іавас

Кєнглунг ичра нафас кебидур роз,Їайтмас, кимсадин чу чиїти нафас. [3.493]

Їитъанинг биринчи байтида тугал фикр баён їилин-ди: розни айтма, модомики айтдинг, унинг пиніон бєли-шини орзулама. Иккинчи байт яхлит іолда биринчибайтда айтилган фикрни далиллашга хизмат їилади.Яхлит іолда дейишимизга сабаб шуки, бу байт тар-кибида розни нафасга єхшатиш бор. Шунда іам їитъ-ада тамсил санъати етакчилигини таъкидлаш мум-кин, чунки “фош їилинган роз” билан “чиїїан нафас”-ни єхшатишга ишора їилувчи восита мавжуд эмас.Шунга єхшаш іолни Навоийнинг їуйидаги машіурїитъасида іам кузатиш мумкин:

Нокасу ножинс авлодин киши бєлсин дебон,Чекма меінатким, латиф єлмас касофат олами.Ким, кучук бирла хєтукка неча їилсанг тарбият,Ит бєлур, доўи эшак, бєлмаслар асло одами.

[2.521]

Їитъанинг биринчи байтида шоир тарбияда насліал їилувчи аіамиятга эга, шунинг учун “нокасуножинс”лар авлодини одам їиламан деб уринишбефойда, деган асосий фикрини айтади, сєнг униасослаш учун кучук билан хєтикни їанча тарбия-ласанг іам, одам бєлиб їолмайди, кучук охироїибат ит бєлади, хєтик эса эшак бєлади, тарзида-ги іаётий мисолни келтиради. Тєўри, їитъанинг бай-тлари “ким” боўловчиси билан єзаро боўланмоїда,лекин бу єринда у єхшатиш воситаси эмас. Демак,шоир єз фикрини далиллаш учун іаётий мисол кел-тирмоїда, яъни тамсил санъатини їєлламоїда.

Умуман, инсоният тарихида єзига хос из їолди-ра олган їомусий аллома іазрат Навоийнинг іаётйєли, тєплаган іаётий тажрибалари унинг асарла-рида іам єзининг бадиий аксини топган. Айниїса,їитъа жанридаги ижодида бу нарса яїїолрої кєзгаташланган. Тамсил айнан катта іаётий тажрибагаэга бєлган ва шу тажрибаcини єзининг бадиий му-шоіада объектлари билан муїояса їила олган На-воий каби даіоларнинг ижод намуналарида гєзалсанъат іодисасига айланади, кєзланган ўоявий-эс-тетик самарани беради.

Адабиётлар:

1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тєплами. 3-том. – Т., 1988.2. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тєплами. 4-том. – Т., 1989.3. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тєплами. 5-том. – Т., 1990.4. Атоуллоі Іусайний. Бадойиъ ус санойиъ: Форс тилидан. А.Рустамов таржимаси.- Т.: Адабиёт ва санъат,

1981.5. Борев Ю. Эстетика.- М.,1987.- C.6. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живём // Теория метафоры.- М.,1990.- С.387-4167. Исіоїов Ё. Сєз санъати сєзлиги.- Т.: Зарїалам, 20068. Іожиаімедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз їофия.- Т.: Шарї,1998

Андижон давлат университети

2012 йил 4 январда їабул їилинган

(Таїризчи: проф. Д.Їуронов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÍÀÂÎÈÉÕÎÍËÈÊ

Page 12: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

16

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

“БОБУРНОМА”ДА НАБОТОТ ОЛАМИ ІАЇИДА

Т.А.МАДУМАРОВ, А.УММАТОВ

В статье освещается своеобразие описания растительного мира в “Бабур-наме”, которое дает

достаточно полное представление о природе того времени.

The article deals with the special peculiarities of the description of the flora in the “Baburnama” which gives

a full idea about the nature of that time.

Табиатни єсимликлар дунёсисиз тасаввур этишїийин. Ер юзида беш юз мингдан ортиї єсимлик тур-лари маълум бєлиб, уларнинг ярмидан ортиўини гул-ли єсимликлар ташкил этади. Єсимликлар їанчаликкєп бєлишига їарамасдан, улар турли шароитлардава єзига хос тарзда єсишга мослашган. Шунинг учуніам улар хилма-хил ва ранг-барангдир. Эітимол, шуранг-баранглик Бобурни наботот оламига тортгандир.

Табиатан кузатувчан Бобур єзи борган, истиїоматїилган жойларнинг наботот оламига алоіида эътиборва їизиїиш билан їараган. Шунинг учун іам “Бобурно-ма”да бирон бир шаіар ёки іудудга таъриф берар-кан, у жойнинг єсимликларини эътибордан четда їол-дирмайди. Жумладан, Андижон таърифида “їовун ваузуми яхши бєлур ... Андижоннинг ношпотисидан ях-широк ношпоти бєлмас» деса, Марўилон таърифида“анори ва єруги асру кєп хєб бєлур. Бир жинс анорбєлур, “дона калон” дерлар, чучуклигида зардолумайхушлиўидин андак чошни бор. Самнон анорлариўатаржеі їилса бєлур. Яна бир жинс єрук бєлурким,донасини олиб, ичига маўз солиб їурутурлар, “субхо-ний” дерлар, бисёр лазиздур» дея їайд этади. Кєрибтурганимиздек, муаллиф мева номларини їайд этишбилан кифояланмайди, уларнинг маза-таъми, їандайистеъмол їилиниши каби жиіатларга іам эътиборїилади. Кєпинча эса Бобур мевага хос бєлган энг му-іим хусусиятни лєнда баён этади. Масалан, Кобулгатаъриф бераркан: “Кобул ва кентларида совуї иїлим-га мансуб мевалардан узум, анор, єрик, олма, беіи,амруд, шафтоли, їароли, санжид, бодом ва ёнўоїкєпдур” дейди, яъни санаш билан кифояланади. Саба-би, муаллиф “совуї иїлим” деганида бизнинг иїлимниназарда тутади, яъни єїувчининг єзида мавжуд билим-лар орїали унга Кобулда кенг тарїалган меваларіаїида маълумот беради. Бирої булар ичида бириборки, унинг бир хусусиятини таъкидлашни лозим би-лади: “Бир нав узуми бор, оби ангур дейишади, жудаяхши узумдир. Маст їиладиган чоўирлари бєлади”.Бобур Марўилон таърифида субхоний єригига алоіи-да тєхталгани каби, бунда оби ангурга алоіида тєхта-лади: иккаласидан іам їандай фойдаланилишига эъти-бор їаратади. Узумга берилган таърифдан эса, гап

узумнинг май тайёрлаш учун махсус нави (винобоп нав)іаїида бораётгани англашилади.

“Бобурнома”да їовунга, айниїса, катта эътиборбилан їаралган: муаллиф єзи бєлган деярли барчаіудудлардаги їовун навларини тавсифлаган. Жум-ладан, Ахси таърифида їовунни характерлаб, шун-дай ёзади: «Бир їовундурким “Мир Темурий” дер-

Бухоро їовуни іам машіурдир. Самарїандни олўонмаіалда Ахсидан, Бухородин їовун келтируб бирмажлисда кестурдум, Ахси їовуннинг іеч нисбатийєї эрди”. Аввало, бу єринда Бобур тавсифларидакенг їєлланган їиёслаш усулида “Мир Темурий” навїовуннинг, яъни Ахси їовунининг устунлиги таъкид-ланмоїда. Бирої Бобур бу каби їиёслар билангиначекланмай, айрим навларни муфассал тавсифлай-ди. Масалан, Конибодомдан уч йиўоч масофада жой-лашган Насуі їєрўонида бєлганида, “Исмоил шай-хий” навли їовунга эътиборни жалб этади: “бир навїовун бєладики, “Исмоил шайхий” дейдилар, пєчоўисариї, саўри терисимон, юмшої їовун бєлади, таъ-ми олманикига єхшайди, гєшти тєрт энлик, ажаблазиз їовундир. Бундай їовун у томонда бошїа жой-да бєлмайди”. Кєриб турганимиздек, Бобур їовуннавининг асосий хусусиятларини санаб єтади ва бубилан у іаїда ишончли, тугал маълумот беради.

Маълумки, їовуннинг ватани Єрта Осиё іисоб-ланади, чунки айнан шу іудудда у іозирда іамёввойи іолда учрайди. Бобур санаган юїоридагинавларнинг келиб чиїишида аввалига онгсиз тан-лаш, кейин эса методик танлаш катта роль єйнага-ни аён. Іозирги пайтга їадар єша ёввойи їовунданбир-биридан фарї їиладиган їатор їовун навларичиїарилгани, уларнинг айримлари йєїолиб, єрнигаянгилари пайдо бєлгани – булар іаммаси, албат-та, деіїончилик маданияти ривожи билан боўлиїкечган жараёндир. Шунга їарамай, Бобур меір би-лан їайд этган навлар унинг єзи їолдирган маълу-мотлар асосида їайта тикланса эди, бу нарса, ко-вун селекцияси билан шуўулланувчи мутахассис-ларнинг улуў юртдошимизга эітироми бєлур эди.

Бобур Андижондан Іиндистонга їадар тоў, адир,маданий воіаларда єсадиган єсимликларнинг тарї-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

лар, андої їовун маълум эмаским оламда бєлўай.

Page 13: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

17

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

алиши ва іаётий шаклларини акс эттирувчи аниїилмий маълумотларни ёзиб їолдирганки, уларнингаіамияти ниіоятда катта. Єсимликларнинг іозиргиіаётий шакллари: дарахт, бута, чала бута, єтлар(гиёілар), эфемерлар вакиллари “Бобурнома» му-аллифининг назаридан четда колмаган. Масалан,Фарўона вилоятида учровчи бутага бундай таърифберилади: “Тобулўу йиўочи бу тоўларда бор, єзга іечерда бєлмас.Тобулўу бир йиўочедур, пєсти їизил,асо їилурлар, їамчи дастаси, їушларга їафас їилур-лар, тарош їилиб тиргаз їилурлар, табаррукликбилан йирої ерларга элтарлар». Кєряпмизки, му-аллиф єїувчида єзи тавсифлаётган бута іаїидаетарли тасаввур іосил їилиш билан бирга, унданэл їандай фойдаланиши іаїида іам маълумот бе-ради. Бобур у ёки бу іудудда учрайдиган гиёілар-ни таърифлашда іам худди шу йєлдан боради. Ма-салан: “Бир гиёі эшитдимким, Еттикентнинг тоўла-рида бєлур, ул эл “айиї єти” дерлар “Ябрух ус-са-нам” – меіригиёі (женшень) хосиятлик, ўолибо меі-ригиёідур, ул эл бу от билан аталур”. Бобур ушбугиёі єзининг дориворлик хусусияти билан халк та-бобатида жуда ката аіамиятга эга бєлганини кайдэтса, Кобул атрофида учрайдиган “Їулон їуйруўи”номли заіарли єтдан балиї тутишда фойдаланили-шини таъкидлайди: “Яна куз пайтлари, їулон їуйру-ўи деган єт чиїиб, етилиб, гуллаб, дон боўлаганида,бу їулон їуйруўидан єн-єн икки боў іамда кєк шу-воїдан йигирма єттиз боўни сув бошига олиб келиб,янчиб, сувга соладилар. Солган заіотиёї сувга ки-риб маст бєлган балиїларни тута бошлайдилар”.

Кобулнинг тоў іудудлари іаїида ёзаркан, Бобурбунда “арча, чилўєза, булут ханжак (эман дарахти)йиўочлари бисёр... улуў чинорлар іам бор”лигини їайдэтса, Хожа Сайрон чашмаси іудудида “улкан чинорва булут дарахти бор, лекин Їобулнинг ўарбий тоўла-рида бу икки дарахт учрамайдир” деб ёзади. Кєряп-мизки, муаллиф дарахтларнинг тарїалиш хусусият-ларига іам эътибор їилади: гарчи тарїалишдаги єзигахосликлар сабабини очиб бермаса іам, бунга єїувчидиїїатини тортади, яъни єзига хос тарзда илмий му-аммо їєяди. Бобур дарахтлардан їандай фойдала-нилишига іам эътибор беради, уларнинг їайсилариїурилиш материали сифатида, їай бирлари ёїилўисифатида “элга наф бериши”ни їайд этади.

Бобурнинг табиатшуносга хос єткир нигоіиданєсимликларнинг турли навлари іам четда їолмай-ди. Муаллиф табиатидаги їизиїувчанлик уларнингбир-биридан фарїини англашга, навларни санашгаундайди. Жумладан, Кобул вилоятидаги Дашти Шайхіаїида: “Бу доманада ранго-ранга іар навъ лолабєлур. Бир їатла санаттим, єттиз икки-єттиз уч навъўайри мукаррар лола чиїти. Бир навъ лола бєлур-ким, андин андак їизил гул иди келур, лолайи гулбєй

дер эдук. Дашти Шайхта бир парча ерда бєлур, єзгаерда бєлмас. Яна ушбу доманада Парвондин їуйи-рої садбарг лола бєлур, ул іам бир парча ердаЎурбанд тангисининг чиїишида бєлур”. Шуниси эъти-борга моликки, Бобур эътиборини тортган ва єзигахос жиіати їайд этилган кейинги икки нав лола іозир-да бизга маълум эмас. Алоіида таъкидлаш зарур:Бобур санатиб їайд этган 33-34 нав лоладан іозир-да Єзбекистонда 25 тури учрайди, їолган 9 та туриэса йєїолиб кетди. Албатта, бунинг табиий сабабла-ри мавжуд, лекин бунда антропоген омиллар таъси-ри устувордир. Маълумки, лолалар пиёзчасидан 4-5 йил, уруўидан эса 9-10 йил давомида єсиб ривож-ланади. Лоланинг униб-єсиши учун іеч бєлмаганда2 та барги ва пиёзчаси ерда їолиши зарур. Яъни бугулнинг гєзаллиги, унга шайдоларнинг кєплиги ло-лаларнинг табиий популяциясига салбий таъсиркєрсатади. Зеро, масалан, тоўдан суйиб лола тера-ётган одам уни пиёзчаси билан їєшиб юлиб олгани-да табиатнинг 4-5 йиллик меінатини зоега кеткизга-нини єйламайди. Демак, дадил айтиш мумкинки, лоланавларининг камайишида экологик маданиятимизда-ги нуїсонлар іал їилувчи аіамият касб этади.

Бизларга єрнак бєларої, Бобур табиатга фаїатистеъмолчи сифатида їарамайди. Аксинча, у єсим-ликлар дунёсини кенгайтиришга іаракат їилади,уларни мутлаїо янги шароитда иїлимлаштиришбилан шуўулланади. Бобур айрим єсимликларнингниіолларини эктириб, уларнинг ривожланишлари-ни шахсан єзи кузатган. Масалан, Бобур Їобуліаїида ёзганида: “Мен олу-болу ниіоли кетурубэктурубмен, яхши олу-болулар бєлди ва іануз та-раїїийда эди... Найшакарни келтуруб эктуруб эдим”дейди. Шунингдек, “Іиндустонга їовун, узум эктир-ган эдим, меваси бєлур экан, еб хурсанд бєлдим”деб ёзади, айни пайтда, уларнинг мазаси бизники-га єхшамаслигини іам айтиб єтади.

Іиндистон набототи таърифида Бобурга хоскузатувчанлик, тавсифдаги аниїлик янада яїїолкєзга ташланади. Бобур єзи ва єїувчисига танишбєлмаган єсимликларни таъриф этаркан, мевала-рининг кєриниши, таъми, іажми, ранги, дарахтининггули, япроўи каби жиіатларини ботаник нуїтаи на-зардан аниї тавсифлайди, аниї тасаввур беришучун кєпинча єїувчига маълум дарахт ва мевалар-га їиёслайди. Шу жиіатдан Іиндистонда єсадиганбанан іаїида берилган маълумотлар характерли:

1. “Яна кайладур, араб мавз дер”. (Бобур энгаввал іиндлар кайла деб атайдиган мевани араб-лар мавз деб аташини їайд этади.)

2. “Дарахти хейли баланд эмас, балки дарахтдеб іам бєлмас... Гиёі била дарахт орасида бирнимадур” (Таърифланаётган єсимлик дарахтинингєзига хослиги, унинг оралиї іодиса эканига эъти-борни тортади.)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 14: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

18

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

3. “Барги амонїоранинг баргига мушобиідур,вале кайланинг баргининг узунлиги икки їари бєлур,яссилиўи бир їариўа ёвушур, єртасида юракдек биршох чиїар, ўунчаси бу шохда бєлур ва улуї ўунчасиїєй юраги вазълиїдур, ўунчасининг іар барги очил-ўоч, баргининг тубида їатор олти-етти гули бєлур,бу їатор гуллар кайла бєлур”. (Кайланинг барги єїув-чисига таниш амонїора єсимлиги баргига єхшаши,фаїат єлчами каттароїлигини айтиш билан у іаїдааниї тасаввур іосил їилади; барг орасидан шохчиїариши ва ўунчасининг шакли “їєй юраги”га єхшаш-лигини айтиш билан тасаввурни бойитади; гуллашва мева тугиш жараёнини тавсифлайди.)

4. “Іар кайла дарахти бир їатла-єї бар берурэмиш”. (Фаїат бир їатла іосил беришини айтиб, буниєзи шахсан синамаганлигини таъкидлаш учун “эмиш”тарзида ифодалайди.)

5. “Кайланинг икки латофати бор: бир улким,териси осон сєйилур. Яна бир улким, іеч донасива жирми бєлмас...” (Мевасининг єзига хослиги,уруўи ва толаси бєлмаслигини їайд этади.)

6. “бодинжондин бир нима узунрої ва иничка-ракдур”. (Єїувчига таниш баїлажонга їиёсан мева-сининг шакли іаїида тасаввур беради.)

7. “хейли чучук эмас. Бангола кайлалари бисёрчучук бєлур эмиш”. (Меваси у їадар ширин эмас-лигини айтиб, Бангола кайласи ширин бєлишиниэшитганини їайд этади.)

8. “Хейли хушнамо дарахти бор, ясси-ясси хуш-ранг сабз барглари яхши кєринур”. (Дарахтинингхушманзара іосил їилишини айтади.)

Кєриб турганимиздек, Бобурнинг кайла єсимли-ги іаїида берган маълумоти ботаника нуїтаи наза-ридан анча муфассал бєлиб, ушбу маълумот му-айян тартиб (номи, дарахти, барги, ўунчаси, гули,меваси) асосида баён їилингандир. Худди шу іолБобурномада берилган єсимликлар іаїидаги маъ-лумотларнинг илмий їимматини белгилайди.

Іиндистондаги айрим єсимликларнинг єзига хосхусусиятларига Бобур іайрат билан їарайди, шу іай-ратини єїувчиси билан єртоїлашади. Масалан, Іин-дистон хурмоси іаїида шундай ёзади: “Дерларким,наботот орасида хурмо дарахтининг икки иши іайво-нотїа єхшар: бир улким, нечукким, іайвонот бошиникесарлар – іаёти мунїатиъ бєлур. Хурмо дарахти-нинг іам боши кесилса, дарахти їурур. Яна бир ул-ким, нечукким, іайвоноттин бе нар натижа іосил

бєлмас, хурмо дарахтига іам нар хурмодин шохиникелтуруб тегурмасалар, яхши бар бермас. Бу сєзнингіаїиїати маълум эмас”. Маълумки, іозирги замонботаника фани наботот оламида іайвонларга хос ай-рим хусусиятларга эга єсимликлар мавжудлигиниэътироф этади. Кєриб турганимиздек, хурмо таъри-фида Бобур айни шу жиіатга диїїат їилади, лекинбуни шахсан єзи тажрибадан єтказмагани, балки єзга-лардан эшитиб билганини іам іалоллик билан їайдэтади. Шунга єхшаш, Бажур норанжи (апельсин)нингіосилдорлиги іаїида: “Хожа Калон дедиким, Бажур-да ушбу жинс норанжнинг бир дарахтидин олиб са-надук, етти минг норанж чиїти”,- деб ёзади. Ёки но-ранжга єхшаш мева сифатида таърифланган амал-бед іаїида: “бу уч йилдан бери эмди назарга келди.Андої дерларким, игнани мунинг ичига солсаларэрир, туршлиўидинму экин, ё хосиятинму экин” дегансаволни їєяди. Ушбу мисоллар іам Бобурнинг би-лиш иштиёїи ўоят баланд эканидан, у їайд этаётганмаълумотларнинг нечоўли іаїїоний, холислигидан да-лолат беради. Эътиборлиси шуки, “Бобурнома”нингшунга єхшаш їатор єринларида єїувчи муаллифнингшахсан єзи текшириб кєролмагани, бунга имконийєїлиги учун афсус їилгаётганини іис этади. Бу эса,агар іаёти хотиржам кечганида ёки умри їисїа бєлма-ганида, Бобур кейинча бу масалаларни анча чуїурєрганган бєлур эди деган фикрга бошлайди.

“Бобурнома”да наботот олами іаїида берилганмаълумотлар таілили Бобур шахсида бизга, іозир-ги замон илм аілига ибрат бєларлик икки жиіатнитаъкидлаб кєрсатиш имконини беради. Биринчиси,атроф-муіитни билишга иштиёїнинг юксаклиги. Ахир,шу иштиёї туфайли Бобур, іаёти жанг-жадалларсурони ичида кечганига їарамай, авлодларга шун-ча кєп маълумот їолдирмадими? Шундай экан, ил-мий изланишлар йєлида турфа їийинчилик ё тєсиї-ларга дуч келганимизда, Бобурдан ибрат олишимизфойдали бєлади. Иккинчиси, илмий іалоллик, єзибилишга муваффаї бєлган нарсани борича, орттир-май ва камитмай ифодалашдирки, бу олим одам учунўоят муіим фазилатдир. Ниіоят, “Бобурнома”дагинаботот оламига оид маълумотлар фаїат таваллудкунлари муносабати билан эмас, балки махсус тад-їиїот объекти сифатида атрофлича чуїур єргани-лиши зарурдирки, бу ботаника илмини бойитиш би-лан бирга, унинг тарихи іаїида кенг тасаввур іосилїилишимизга имкон беради.

Адабиётлар:

1. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Єїитувчи, 20082. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Шарї, 20023. Х.Іасанов Бобир сайёі ва табиатшунос.- Т.: Єзбекистон, 1983

Андижон давлат университети,

2012 йил 16 январда їабул їилинган.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 15: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

19

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

“БОБУРНОМА” ДА ФАРЎОНА ВОДИЙСИНИНГ ГЕОГРАФИКТАВСИФИ

Р.Б.ЇОДИРОВ, Ш.ЇОСИМОВА, М.НИШОНОВА

Авторы статьи, анализируя географическое описание Ферганской долины, выявляют основные

принципы, свойственные Бабуру-географу.

Analyzing the geographical description of the Fergana valley in the “Baburnama” the authors try to depict the

main principles of this act peculiar to the Great Babur – the geographer.

Бобур іаїида гап кетганда, унинг Єрта Осиёдагеография фани ривожланишига катта іисса їєшга-нини іам таъкидлаш жоиз. Зеро, єз даврининг эн-циклопедияси дея таърифланувчи “Бобурнома” гео-график асар іамдир. Унда Фарўона водийси, Аф-ўонистон ва Іиндистоннинг табиати, аіолиси ваунинг хєжалик фаолияти іаїида муіим маълумот-лар ёзиб їолдирилган. Муіими, Бобур равон тилбилан берилган лєнда ва содда таърифларидажойнинг географик хусусиятларини очиб беради,иккинчи томондан, муаллиф асосан єз кєзи биланкєрганларини їайд этадики, бу нарса маълумотлар-нинг іаїїонийлигини таъминлаб, илмий аіамияти-ни оширади. Ушбу маїолада “Бобурнома”даги му-аллиф туўилиб єсган юрт – гєзал Фарўона водий-сининг муаллиф тасаввуридаги географик тавси-фини ёритиб бериш асосий маїсад іисобланади.

Бобур єз тавсифларида география фанида бу-гунги кунда амал їилувчи бир їатор принципларгакатта эътибор їаратган. У іудудларга єзининг їатъ-ий систематикаси бєйича таъриф беради. Бобурсистематикасида: жойнинг географик єрни, їайсииїлимга мансублиги, фойдали їазилмалари, шифо-бахш жойлари, єсимликлари, іайвонот дунёси,аіолиси, їишлої хєжалиги, кичик маъмурий іудуд-лари (бугунги кундаги табиий ва иїтисодий геогра-фик районлаштириш) таърифланиб, охирида їис-їача якун ясалади. Іудудларнинг єзига хос хусу-сиятларини очиб беришда бу усул баъзан єзгарибіам туради. Хусусан, йирик шаіарларнинг топог-рафияси, гидрографик объектлари, экспорт ва им-порти баён этилади. Муаллиф іудудларни геогра-фик жиіатдан тавсифлашда іеч їайси географданїолишмайди:

“...Фарўона вилояти бешинчи иїлимдандур ...Ша-рїи Їошўар, ўарби Самарїанд, жануби Бадашхоннингсаріади тоўлар, агарчи бурун шаірлар бор экан-дур, мисли: Олмолиї ва Олмоту ва янги ким, кутуб-ларда Тарозкент битирлар...” Єрта асрлар Шарї гео-графиясида ер шари еттита иїлим минтаїасига аж-ратилган. Бундай иїлимлаштириш маълум бир маъ-нода илмий асосга эга іамдир. Негаки, бугунги кун

географиясида академик Берг классификациясибєйича ер шари экватордан їутбларга томон еттитаиїлим минтаїасига ажратилади. Бобур Фарўона во-дийсининг бешинчи иїлимга киришини таъкидлайди.Бу иїлим іозирда мєътадил иїлим минтаїасига тєўрикелишини іам таъкидлаб єтиш лозим.

Єрта асрларда Фарўона вилояти катта іудуд-ларни эгаллаган. Шунинг учун Бобур таърифлаёт-ган Фарўона вилоятини бугунги Чотїол, Фарўона,Олой, Туркистон ва Їурама тоў тизмалари ораси-да жойлашган водий ёки янада кичикрої масштаб-даги Андижон, Наманган ва Фарўона вилоятларининазарда тутиш янглиш фикрга олиб келади. Бобургеографик їонуният асосида горизонт томонларибєйича Фарўона вилоятини тартиби билан чегара-лайди, дастлаб шарї ва ўарб, сєнгра шимол важануб томонларидаги географик объектлар бери-лади. Бу таъриф Андижон, Єш, Марўилон, Исфа-ра, Хєжанд, Конибодом, Ахсикент, Косон шаіарла-рига іам тааллуїлидир.

Бобур Фарўона водийсининг табиатига тєхталар-кан, унинг ноёб иїлими іамма томонидан тоўларєраб туриши билан изоіланишини кєра билган. “...мухтасар вилояттур, ошлиї ва меваси фаровон.Гирдогирди тоў воїе бєлубтур. Ўарбий тарафида-ким, Самарїанд ва Хєжанд бєлўай, тоў йєїтур. Ушбужонибтин єзга іеч жонибтин їиш ёўий кела олмас”.Даріаїиїат, іозирги замон география фани шунитасдиїлайдики, водийга совуї іаво массалари фа-їат ўарбдан, кенглиги 7-9 км га тенг “Хєжанд дар-возаси” орїалигина кириб кела олади. Мирзачєл-дан совуї іаво массалари тор йєлак орїали каттатезликда кириб келади, уларни водий худди сєрўичсингари тортиб олади ва, аксинча, водийдан илиїіаво массалари Мирзачєлга іаракатланади. Водий-нинг їолган томонлари тоўлар билан єралгани учунсовуї іаво массалари улардан ошиб єтиб, кирибкела олмайди. Шунинг учун водийга хос бєлган нис-батан барїарор мєътадил иїлим таркиб топади.

Шу єринда “їиш ёўий кела олмас” дейилишинингбошїа бир жиіатига іам эътиборни їаратиш лозим.Маълумки, Бобур болалигидан шаізодаларга хос

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 16: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

20

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

тарбия кєрган, яъни унинг тарбиясида келажакдадавлатни бошїариши іамиша диїїат марказидабєлган. Бу эса унга болаликдан єз даври талабла-рига мос іолда іарбий билимлар, жумладан, унингтаркибий їисми бєлган іарбий-географик маълумот-лар іам бериб борилган деганидир. Іарбий геогра-фияда іар бир саркарда жойнинг топографик пла-нини, яъни ер усти тузилишини (текислик, тоў, до-вон, кечув жойлари, їудуї ва бошї.) пухта билишиталаб этилади. Айтмоїчимизки, Фарўона таърифи-да Бобур тоўларнинг муіим іарбий стратегикобъект эканлигини, яъни ташїи душманлар баландтоўлардан ошиб єта олмаслигини іам таъкидлай-ди. Негаки, унда “їиш” сєзи билан биргаликда “ёўий”,яъни душман сєзи іам їєлланилади. Шунинг учун1504-1505 йилларда Шайбонийхон їєшинлари Са-марїандни эгаллагач, унинг водийга фаїат ўарбданкириши мумкинлигини іисобга олиб, Бобур єз йєна-лишини жануби-ўарбга єзгартириб, їєшин єтишимушкул бєлган Олой, Туркистон ва Іисор тоўлари-ни ошиб Їобулга бош олиб кетади.

Маълумки, водийнинг єртасидан Сирдарё ило-низи шаклида шарїдан ўарбга оїиб єтиб, Хєжанд-дан єтгач шимолга бурилади ва Тошкент воіасигайєналади. Буни Бобур їуйидагича таърифлайди: “...Бу жиіатдан олганда Сайхун дарёсиким, Хєжандсуйиўа машіурдир, шарї (Їорадарё) ва шимолий (Но-рин) тарафидин келиб, бу вилоятнинг ичи бирла єтуб,ўарб сори оїар, Хєжанднинг шимоли Фанокатнингжануби тарафидинким, іоло Шоірухияга машіур-дур, єтуб яна шимолўа майл їилиб, Туркистон сориборур. Туркистондин хейли їуйирої бу дарё тамомїумўа сингар, іеч дарёўа їотилмас”. Маълумки, єртаасрларда дарё їайси шаіар ёнидан оїиб єтса, шушаіар номи билан аташган. Бу одат Сирдарёга нис-батан іам їєлланган. Бобур Сирдарёни Хєжанд да-рёси деб атайди. (Їаранг: Амударё дастлаб Чоржєйшаірининг їадимий номи билан Омул дарё деб атал-ган, кейинчалик Омударё ва Амударёга айланган).Іозирда Сирдарё Чирчиї-Оіангарон водийсиданшимолга оїиб, Туркистон шаіридан єтгач, єз йєна-лишини шимоли-ўарбга єзгартиради ва Орол денги-зига їуйилади. Кєрганимиздек, Бобур “бу дарё та-мом їумўа сингар, іеч дарёўа їотилмас” деб гувоі-лик беради. Іозирги єїувчи буни єїиб іайрон бєли-ши мумкин, бирої бунда іеч бир хатолик йєї.Іаїиїатан іам єрта асрларда Сирдарё єз йєнали-шини тез-тез єзгартириб турган: 19 асрдан буёнгинадоимий равишда Орол денгизига їуйилади, холос.

Маълумки, замонавий географик тавсифлардажойнинг маъмурий-іудудий тузилиши муіим сана-лади. “Бобурнома”да бунга іам жиддий эътиборбилан ёндашилган. Жумладан, Фарўона водийси-нинг таърифида муаллиф: “...Етти пора їасабасибор; беши Сайіун суйининг жануб тарафида, икки

шимоли жонибида”,- деб ёзади. Сєнгра улар ичидасалоіияти юїори бєлган іудудларнинг иїтисодийва ижтимиоий географик тавсифи берилади. Маса-лан: “...Жанубий тарафидаги їасабаларидан бириАндижондурким, васатта воїе бєлубтур, Фарўонавилоятининг пойтахтидур. Ошлиўи вофир, мевасифаровон, їовун ва узуми яхши бєлур. Їовун маіа-лида полиз бошида їовун сотмої расм эмас. Анди-жоннинг ношпотисидан яхширої ношпоти бєлмас.Мовароуннаірда Самарїанд ва Кеш їєрўонидинсєнгра мундин улуўрої їєрўон йєїтур. Уч дарвоза-си бор”. Кєриб турибмизки, ушбу тавсифдан агро-географик, этнографик ва сиёсий географик маъ-лумотлар єрин олган. Сєнгги жумлада эса шаіар-нинг муіим транспорт йєлларида жойлашгани,яъни, бугунги кун географияси атамасини їєлламої-чи бєлсак, водийнинг транспорт тугуни эканлигиникєрсатиб єтади.

Маълумки, іозирда Андижон шаіри аіолисисалкам 400 минг кишига яїинлашиб їолди ва букєрсаткич бєйича у водийда Наманган шаіриданкейинги єринни эгаллайди. Бобур Андижоннинг кат-та шаіар экани, аіолисининг кєплигини їуйидагифакт биланої кєрсатиб єтади: “Тєїїиз тарнов сувкирар. Бу ажабтурким, бир ердан іам чиїмас”.Профессор С.Жалилов фикрича, їадимда бугунгиОїбєйра дарёси Єшдан оїиб тушиб, Андижон шаі-ридан оїиб єтиб єз сувларини Їорадарё (Улуўда-рё)га їуйган. Кейинчалик, деіїончилик ривожлани-ши ва шаіар аіолисининг кєпайиши іисобига Оїб-єйра суви Їорадарёга етиб бормай їолган. Іозир-да эса Оїбєйра сувлари Хєжаободдан іам єтмайсувлари тугаб їолмоїда.

Бобур Андижонга таъриф бераркан: “Іавосинингуфунати бор. Кузлар эл безгак кєп бєлур” дейди.Шу билан бирга, водийнинг бошїа шаіарлари таъ-рифида іам безгак їайд этиб єтилади. Бу єриндаБобур нафаїат Андижон, балки умуман водийга хосбєлган ва инкор їилиб бєлмайдиган іаїиїатни таъ-кидлаган. Маълумки, тиббиёт географияси касаллик-ларнинг іудудий тарїалиши, іудуд билан боўлиїкелиб чиїиш сабабларини єрганади. Шу жиіатданБобур берган маълумот іам тиббий географияга оиддеб їаралиши мумкин. Кейинги даврда водийда ай-рим касалликларнинг тарїалиш ареали, келиб чи-їиш сабаблари чуїур єрганилган. Жумладан, водийіамма томони тоў билан єралгач, фён (тоў-водий)шамоллари ташїарига йєнала олмайди ва водийичида айланиб юришга мажбур. Натижада юїумликасалликлар шамол таъсирида тез тарїалади. Ай-ниїса, бу іолат куз фаслида янада кучаяди. Чункибу фаслда іаво беїарор бєлади. Шу туфайли куздакасалликлар тез кєпаяди. Бобур бу іодисани зий-раклик билан кузатган ва моіиятини англаб етган.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 17: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

21

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Бобур єз юртининг іар бир іудудини фахр би-лан тавсифлаш билан бирга, унинг єзига хос гео-график хусусиятларини іам очиб беради. Мана бутаърифга эътибор беринг: “...Яна Єш касабасидур.Андижоннинг шарїи жанубий тарафидур, шарїїамойил, Андижондин тєрт йиўоч йєлдур. Іавоси хєбва оїар суйи фаровондур. Баіори бисёр яхшибєлур... Їєрўоннинг шарїи жанубий бир мавзун тоўтушубтур, Барокєіўа мавсум. ... Андижон рудиЄшнинг маіаллотининг ичи била єтуб, Андижонўаборур. Бу руднинг іар икки жониби боўот тушуб-тур, тамом боўлари рудїа мушрифтур, бинафшасибисёр латиф бєлур. Оїар сувлари бор, баіори би-сёр яхши бєлур, їалин лола ва гуллар очилур...Фарўона вилоятида сафо ва іавода Єш чоўлиї ка-саба йєїтур”. Бу таърифда Бобур Єш шаіри табиа-тини мєйїалам соіибларидек ранг-баранг бєёїларёрдамида тасвирлайди. Шу єринда унинг зийракгидролог эканини іам тан олайлик. Негаки, Анди-жон (Оїбєйра) рудининг Єш шаіридан оїиб єтиши-ни, ушбу руд теварак атрофдаги экин майдонлари-ни, боўларни сув билан таъминлашини бериб єтяп-ти. Шу билан биргаликда баіорда їалин лола вагуллар билан бурканишини алоіида таъкидлабєтади.

Бобур асарида узунлик єлчов бирликларидан йи-ўоч кєп ишлатилган. Профессор І.Іасанов фикрича,бир йиўоч таїрибан 8 км га тенг бєлган. “Бобурнома”-да берилган шаіарлар єртасидаги масофани бугун-ги кун харитаси билан таїїослаганда Бобур уларєртасидаги масофани тєўри келтирганини гувоі бєла-сиз. Масалан, “...яна бир Марўинондур, Андижоннингўарбидадур, Андижондин етти йиўоч йєлдур” (Анди-жон билан Марўилон шаіарлари єртасида масофа65 км га тенг).

Бобур тавсифланаётган іудуд ёки географикобъектнинг жойлашувини аниїлашда замонавий гео-графиянинг ёїтирган усулларидан бири – таїїос-лаш методидан маїсадли фойдаланади. “...Янабир Хєжанддур, Андижондин ўарб сориўа йигирмабеш йиўоч йєлдур. Хєжанддан Самарїанд іам йи-гирма беш йиўоч йєлдур...” Ёки: “...Сайхун суйишимол жонибидин оїар. Їєрўондин дарё бир єї оти-ми бєлўай” дея шаіар їєрўонининг жойлашиш єрни-ни аниїлаштиради.

Хєжанд таърифининг давомида єїиймиз: “Їєрўонбила дарёнинг шимол тарафида бир тоў тушубтур.Мунуўил отлиї, дерларким, бу тоўда фируза конива баъзи конлар топилур”. Бобур бу билан Хєжандшаіри шимолидан Їурама тизмаси бошланишиниайтибгина їолмай, бу тоўда фойдали їазилма бой-ликлари мавжудлигини іам кєрсатиб єтади. Дарі-аїиїат, Їурама тизмасининг шимоли-ўарбий ёнбаў-ри бугунги кунда їимматбаіо ва нодир металларга

бой бєлиб, дунёнинг энг йирик іавзаларидан сана-лади. Олмалиї атрофидаги рангли металл конла-ри Саричекув, Дальнее, Їалмоїїир, Кумушкон,Олтинтопган каби дунёга машіур мис, олтин ваполиметалл конлари шу іавзага киради.

Юїорида баён этилган “Хєжанд дарвозаси” йєна-лишида “Іодарвеш” чєли жойлашган. Фарўона ваМирзачєл єртасида кучли шамол эсгани учун їум-лар тєзиб учиб, кєзни очиришга їєймайди. ЗийракБобур буни іам кєздан їочирмаган ва уни жудачиройли їилиб тасвирлаган: “...Хєжанд била Кан-дибодом орасида бир дашт тушубтур, Іодарвешўамавсумдур. Іамиша бу даштга ел борур. Марўи-нонўаким, шарїидур, іамиша мундин ел борур.Хєжандўаким ўарбидур, дойим мундин ел келур:тунд еллари бор. Дерларким, бир неча дарвеш бубодияда тунд елга йєлуїуб, бир-бирини тополмай,“Іо, дарвеш”, “Іо, дарвеш”, дей-дей іалок бєлуб-турлар, андин бери бу бодияни Іодарвеш дерлар”.Воїеани тасвирлаш жараёнида Бобур жойнинг то-понимикасини, яъни жой номининг келиб чиїиш са-бабларини изоілаб єтади.

Ахси таърифида Бобур жойнинг табиий ва сиё-сий географик єрнига іам чуїур назар ташлаб єтади.“...Фарўонада, Андижондин сєнгра мундин улуўроїїасаба йєїтур. Андижондин ўарб сори тєїїуз йиўочйєлдур. Умаршайх мирзо муни пойтахт їилиб эди,Сайхун дарёси їєрўонининг остидин оїар. Їєрўонибаланд жар устида воїе бєлубтур”.

Бобур Ахси Сирдарё бєйида жойлашгани, жой-лашган єрни жарлардан иборатлигини хавотир би-лан баён этгандек туюлади. Маълумки, географиккарталардан бугунги кунда Ахси шаіри топилмай-ди. Нега? Чунки географияда бир їонуният мавжуд.Кориолис кучи натижасида дарёлар шимолий яримшарда іамиша єнг їирўої, жанубий ярим шарда эсачап їирўоїни емиради ва єша томонга бурилиб оїади.Бобур айтмоїчи, Ахси Сирдарёнинг шимолий соіи-лида єрнашган. Дарё эса шимол томонини іамишаемириб келган ва шаіарни оїизиб олиб кетган, Ахсиномининг тарихлардагина муірланиб їолишига са-бабчи бєлган (1930 йилда содир бєлган Їораїалпо-ўистондаги Тєрткєл воїеасини ёдга олинг).

Замонавий географияда таїїосланаётган геогра-фик объектлар бир-бирига тенг бєлиши ва таїїос-лашнинг параллел олиб борилиши асосий шартлар-дан бири іисобланади. Бобур водий шаіарларинитаърифлаш жараёнида таїїослаш методидан яна-да моіирона фойдаланади: “...Яна бир Косондур.Ахсининг шимолида тушубтур. Кичикрої їасабадур.Нечукким Андижон суйи Єшдин келур, Ахси суйиКосондин келур... Сафо ва іавода Єш била Косонэлининг таассуби бор”.

Хуллас, “Бобурнома”даги Фарўона водийси таъ-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 18: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

22

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

рифланган єринлар билан танишиш жараёнида їуй-идаги хулосаларга келиш мумкин:

– “Бобурнома” єзида география фани учун му-іим маълумотларни жамлаган асардирки, уни тур-кий тилдаги географияга оид дастлабки їимматлиманбалардан бири деб санаш лозим;

– Бобур єзи кєрган ва текшириб аниїлаган маъ-лумотлари асосида Фарўона водийсини мукаммал:табиати, аіолиси ва унинг хєжалик фаолияти, маъ-мурий-іудудий тузилиши, їасабаларининг геогра-

фик жойлашуви каби жиіатлардан тавсифлайди.“Бобурнома”да географик тавсифлаш муайян сис-тематикага асосланган бєлиб, бу унинг илмий їим-матини оширади;

– “Бобурнома” муаллифи замонавий географи-яда кенг їєлланувчи усуллардан бири – таїїослашметодидан унумли фойдаланган, унинг ёрдамидашаіарларнинг географик жойлашувини аниї бел-гилаш, уларнинг табиатига хос хусусиятларникєрсатиб беришга эришган.

Адабиётлар:

1. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома. –Т.: Чєлпон, 19902. Іасанов І. Бобур сайёі ва табиатшунос. –Т.: Єзбекистон, 19833. Іасанов І. Сайёі олимлар. –Т.: Єзбекистон, 1990

Андижон давлат университети,

2011 йил 10 январда їабул їилинган

(Таїризчи: г.ф.н. А.Исаев)

БОБУРНИНГ ІАЙВОНОТ ДУНЁСИ ТЄЎРИСИДАГИ ЇАРАШЛАРИ

К.З.ЗОКИРОВ, А.УММАТОВ

Авторы статьи, анализируя описание животного мира в “Бабур-наме”, выявляют значение данно-

го произведения для ряда отраслей современного естествознания.

Analyzing the description of fauna in the “Baburnama” the authors try to display the importance of the work

for a number of branches of natural sciences.

Маълумки, Марказий Осиё, жумладан, Єзбекис-тон жаіон маданиятига єзларининг улкан мерос-ларини їєшган їомусий олимлар, шоирларнинг ва-танидир. Буюк їомусий олимларимиз, шоиру-ёзув-чиларимизнинг асарлари мана неча юз йилларданбуён єрганилиб, турли тилларга таржима їилинибкелинмоїда. Башарият тарихида илм, маданият васанъат хазинасини бойитишда улуў ватандошимизЗаіириддин Муіаммад Бобурнинг салмоїли єрни,іиссаси бор. Зеро, “Бобур –буюк подшоі, мумтозшоир, назариётчи адабиётшунос, фаїиі, тилшунос,санъатшунос, этнограф, іайвонот ва наботот ола-мининг билимдони сифатида кєпїиррали фаолиятва ижод соіиби”дир [1].

Бобур єзига жаіоншумул шуірат келтирган “Бо-бурнома” асарида єзи яшаган замондаги МарказийОсиё, Афўонистон, Іиндистон каби іудудлардагимамлакатларнинг сиёсий, иїтисодий, маънавий

іаёти іаїидаги ишончли маълумотлар билан бирїаторда уларнинг табиати іаїида іам їимматлимаълумотларни їайд этади [2,3]. Жумладан, уэнг аввал єзи туўилиб єсган Андижон шаіри вашаіар атрофининг єсимлик ва іайвонот дунёсигаоид тафсилотларни баён їилади: “Андижон .... Фар-ўона вилоятининг пойтахтидир. Ўалласи мєл, ме-васи кєп, їовун ва узуми яхши бєлади. Ов їушлариіам кєп бєлади. Їирўовули беіад семиз бєлади.Шундай ривоят їиладиларки, бир їирўовул гєшти-ни тєрт киши еб тугата олмаган. Іавосининг руту-бати бор. Куз пайтлар халї кєп безгакка чалинади”.Шунга єхшаш, Бобур Фарўона водийсидаги Марўи-лон, Хєжанд, Ахси, Косон, Конибодом каби шаіар-лар, уларнинг географик єрни, табиати кабиларгаберган тавсифларида іам бу жойларда ої кийик,буўу, марал, товушїон каби іайвонлар, ов їушла-ри сероб эканлигини таъкидлаган.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 19: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

22

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

рифланган єринлар билан танишиш жараёнида їуй-идаги хулосаларга келиш мумкин:

– “Бобурнома” єзида география фани учун му-іим маълумотларни жамлаган асардирки, уни тур-кий тилдаги географияга оид дастлабки їимматлиманбалардан бири деб санаш лозим;

– Бобур єзи кєрган ва текшириб аниїлаган маъ-лумотлари асосида Фарўона водийсини мукаммал:табиати, аіолиси ва унинг хєжалик фаолияти, маъ-мурий-іудудий тузилиши, їасабаларининг геогра-

фик жойлашуви каби жиіатлардан тавсифлайди.“Бобурнома”да географик тавсифлаш муайян сис-тематикага асосланган бєлиб, бу унинг илмий їим-матини оширади;

– “Бобурнома” муаллифи замонавий географи-яда кенг їєлланувчи усуллардан бири – таїїослашметодидан унумли фойдаланган, унинг ёрдамидашаіарларнинг географик жойлашувини аниї бел-гилаш, уларнинг табиатига хос хусусиятларникєрсатиб беришга эришган.

Адабиётлар:

1. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома. –Т.: Чєлпон, 19902. Іасанов І. Бобур сайёі ва табиатшунос. –Т.: Єзбекистон, 19833. Іасанов І. Сайёі олимлар. –Т.: Єзбекистон, 1990

Андижон давлат университети,

2011 йил 10 январда їабул їилинган

(Таїризчи: г.ф.н. А.Исаев)

БОБУРНИНГ ІАЙВОНОТ ДУНЁСИ ТЄЎРИСИДАГИ ЇАРАШЛАРИ

К.З.ЗОКИРОВ, А.УММАТОВ

Авторы статьи, анализируя описание животного мира в “Бабур-наме”, выявляют значение данно-

го произведения для ряда отраслей современного естествознания.

Analyzing the description of fauna in the “Baburnama” the authors try to display the importance of the work

for a number of branches of natural sciences.

Маълумки, Марказий Осиё, жумладан, Єзбекис-тон жаіон маданиятига єзларининг улкан мерос-ларини їєшган їомусий олимлар, шоирларнинг ва-танидир. Буюк їомусий олимларимиз, шоиру-ёзув-чиларимизнинг асарлари мана неча юз йилларданбуён єрганилиб, турли тилларга таржима їилинибкелинмоїда. Башарият тарихида илм, маданият васанъат хазинасини бойитишда улуў ватандошимизЗаіириддин Муіаммад Бобурнинг салмоїли єрни,іиссаси бор. Зеро, “Бобур –буюк подшоі, мумтозшоир, назариётчи адабиётшунос, фаїиі, тилшунос,санъатшунос, этнограф, іайвонот ва наботот ола-мининг билимдони сифатида кєпїиррали фаолиятва ижод соіиби”дир [1].

Бобур єзига жаіоншумул шуірат келтирган “Бо-бурнома” асарида єзи яшаган замондаги МарказийОсиё, Афўонистон, Іиндистон каби іудудлардагимамлакатларнинг сиёсий, иїтисодий, маънавий

іаёти іаїидаги ишончли маълумотлар билан бирїаторда уларнинг табиати іаїида іам їимматлимаълумотларни їайд этади [2,3]. Жумладан, уэнг аввал єзи туўилиб єсган Андижон шаіри вашаіар атрофининг єсимлик ва іайвонот дунёсигаоид тафсилотларни баён їилади: “Андижон .... Фар-ўона вилоятининг пойтахтидир. Ўалласи мєл, ме-васи кєп, їовун ва узуми яхши бєлади. Ов їушлариіам кєп бєлади. Їирўовули беіад семиз бєлади.Шундай ривоят їиладиларки, бир їирўовул гєшти-ни тєрт киши еб тугата олмаган. Іавосининг руту-бати бор. Куз пайтлар халї кєп безгакка чалинади”.Шунга єхшаш, Бобур Фарўона водийсидаги Марўи-лон, Хєжанд, Ахси, Косон, Конибодом каби шаіар-лар, уларнинг географик єрни, табиати кабиларгаберган тавсифларида іам бу жойларда ої кийик,буўу, марал, товушїон каби іайвонлар, ов їушла-ри сероб эканлигини таъкидлаган.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 20: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

23

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Бобур саёіат їилишни севган. Бу іаїда унингєзи: “Даікатнинг тоўларини іамиша яёї юриб сайрїилар эдим. Яланг оёї кєп юрганимдан оёїларимтоў ва тошни тафовут їилмас эди”,- деб гувоіликберади. Бундай сайрларни севган Бобурга хос ку-затувчанлик Андижондан Іиндистонга їадар бєлганулкан іудуд табиати іаїида энг муіим тафсилот-ларни илўаб олишга имкон беради. Бирої, бизнинг-ча, асарнинг їиммати шу билангина белгиланмай-ди. Бобур їолдирган маълумотлар шунчаки кєзитушганларни їайд этишдан иборат эмас, энг муіи-

ми, у табиатга мутахассис сифатида – географ,єлкашунос, ботаник, зоолог сифатида ёндашади.

Хусусан, Бобурнинг Іиндистон іайвонот дунёсигаоид їарашларига разм солинса, унинг масалага эко-лог, систематик, физиолог, этолог каби мутахассис-лар назари билан ёндашганига гувоі бєламиз. Їуй-ида биз Бобурнинг Іиндистон іайвонот дунёсига оидбаъзи їарашларига тєхталамиз. У жуда синчков эко-лог сифатида дастлаб Іиндистонда тарїалган іай-вонларни яшаш муіитларига кєра системага сола-дики, буни їуйидаги 1-жадвалда кєриш мумкин.

1-жадвал

Іиндистон іайвонларининг экологик гуруілари

Їуруїлик іайвонлари Сув іайвонлари Сувда ва сув ёїаларида яшовчи іайвонлар

Паррандалар

Фил Шери обий (тимсоі) Данг (іинди лайлак) Товус Каркидон Сейсор (їора тимсоі) Сорас (тева турна) Тєтилар Ёввойи ієкиз Хуки обий (сув тєнўизи) Маниї (ої бєйин лайлак) Шорак (майна турлари) Нилагов (кєк ієкиз) Гарийал (тимсоі турларидан) Лаклак ( лайлак) Лєча (буїаламун, хєрозча) Кєтаіпой (калтаоёї) Сув чєчїаси Улуў бєзан (ибис) Дуррож (каклик тури) Калахиран (їора кийик) Какка (балиї) Ої бєзан (ибис) Пул пайкар (тоў каклиги) Буўу Єрдак турлари Саіройи товуї Єй (майда ієкиз, гну) Зумаж Чалсий (чил каклик) Нувли (хурмо каламуши) Сор (їизил калхат) Шом (банкив хєроз) Гилахри сичїон Олаїарўа Бєдана (бедана) Маймунлар Мурўи жангал (єрмон товуўи) Харчал (тувалої) Йєлбарс Улуў шаппара (япалоїїуш) Чарз (бизўалдої) Илон Акка (іакка, заўизўон) Баўриїора (їорабовур) Товушїон Курча (їора жарїалдирўоч) Їєтос Їуйил (какку) Парвори (парвоз товуї) Уїор Ўоз Матайла (Іиндистон іаккаси) Їилїуйруї – Їарши товуўи Куйал (Іиндистон булбули) Зоўча Шаїїа (їизилиштонга єхшаш) Майда їушлар Іинистон баїалари Бургут, сор, їарўа

Жадвалдан кєриниб турганидек, муаллиф іай-вонларни, аввало, яшаш муіитига їараб їуруїлик,сув, сув ёїалари іамда паррандалар каби гуруі-ларга ажратган. Іозирги замон экологиясида іаміайвонларнинг іаётий шакллари уларнинг яшашшароитларига їараб белгиланади.

“Бобурнома”да іайвонлар миграциясига оидматериаллар іам єз аксини топган. “Ёзда Їобулдаїуш тутиладиган жойлар жуда кєп. Аксар їушлар-нинг єтиш жойи Борон дарёси соіили іисоблана-ди. Сабаби, шарї томони тоўлардир. Ўарб тарафиіам тоўлардир. Борон дарёси соіилида бир Іин-дукуш довони бор холос. Бошїа довон йєї. Шу боисїушлар батамом шу ердан єтадилар. Агар шамолбєлса ё Хиндукуш довони устида бир оз булут пай-до бєлса, їушлар єтолмайди. Борон соіилига їиш-нинг охирларида єрдак кєп келади”. Шунингдек,

Бобур Іиндиїуш орїали єтган їушларнинг їорон-ўида оїар сувлар бєйлаб учишини їайд этган. Їуш-ларнинг кєчиши тєўрисидаги бундай їараш іозиргизамон илмида эътироф їилиниб, їушлар оїар сув-лар ва Ернинг магнит майдонига асосланиб єзла-рига йєл топишлари исботланган.

Бобур єзи кєрган, кузатишлар олиб борган іай-вонларнинг тузилишлари, єхшашлик ва фарїлари-ни, феъл-атворларини етук морфолог, этолог олимкаби атрофлича таърифлайди: “Іиндустонда яшай-диган їушлардан бири дуррождир. Дуррожнингкатталиги какликникича келади. Нарининг орїасиїирўовулнинг урўочисиникидек, бєўзи ва кєкси їора,ої-ої туклари бор, икки кєзининг икки ёнида їизилчизиїлар тортилган. Яхши овози бор. ”Шир дорамшакарак” (Сутим бор шакаргина) деб їичїирганида“шир”ни їисїа, “Дорам шакарак”ни аниї талаффуз

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 21: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

24

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

їилади”. Шунга єхшаш, Іиндистонда тарїалган 8турга мансуб тєтилар, уларнинг тарїалиши, ташїикєринишидаги фарїлари, іаёт кечиришлари, инсонтилига єрганишлари каби хусусиятларини таъриф-лаганида, Бобур худди орнитолог мутахассисдекфикр юритади. “Бобурномада”ги Іиндистон фил-лари іаїида берилган маълумот у їадар тєлиїэмас, чунки муаллиф фикрлари, асосан, єргатил-ган филлар билан чекланади: “Ёввойи іайвонлар-дан бири филдир. Іиндистонликлар уни “іаатий”деб атайдилар, у Калпий вилоятининг чегаралари-да бєлади. Ундан юїори-шарї томонга їараб бор-ган сари ёввойи филлар кєпрої учрайди.... Филулкан ва зийрак жонивор. Нима десалар тушунадива нимани буюришса бажаради. Баіоси катталиги-га їараб белгиланади, уни бєйига їараб сотадилар.Фил фаїат хартуми билан еб-ичади”. Кєриб турга-нимиздек, ушбу маълумотлар хонакилаштирилганфилга хосдир. Яъни таърифдан Бобурнинг ёввойифилларни кєргани англашилади, лекин уларни бе-восита кузатган эмас, бунга имкони бєлмаган, шу-нинг учун іам хонакилаштирилган филларни таъ-рифлаш билан чекланган.

Бобур Кобулнинг шимолий-шарїидаги тоўларда“рєбаи паррон бєлур. Рєбаи паррон бир жонивор-дурки, мушукдан улуўрої, икки їєли билан иккибутининг орасида пардадур, шаппаранинг їаноти-дек, доим келтурарлар эди. Дерларким, йиўочданйиўочга нишебга боїа бир газ отими учар. Мен (єзим)учїонини кєрмадим” деб ёзади. Іиндистон балиї-ларининг “гєшти лазиз бєлур ва їилтиўи бєлмас”-лигини айтиб, муаллиф уларнинг битта єзига хосжиіатини їайд этади: “Баъзи сувларда ушої балиї-лар бор, улар їаттиї товуш эшитсалар, сачраб-сач-раб (ярим-бир метр) баланд чиїадирлар”. Мазкурушої балиїлар Бобур эътиборини айни шу жиіатибилан жалб этган. Худди шунга єхшаш, Іиндистонбаїаларининг биздаги баїалардан фарїли жиіати-га диїїатни тортади: “Іиндистон баїалари биздагибаїалар каби бєлса-да, сув бетида беш-олти метр-гача югуради”.

Юїоридагилардан маълум бєляптики, Бобур єзиучун янги бєлган іайвонларнинг тузилиши, феъл-атворларини кєриб іайратланади. Яъни унинг жон-зотлар тєўрисида бундай мукаммал маълумотлар-ни ёзиши, албатта, муаллифнинг улардан беїиёсіайратланиши натижаси деб тушуниш керак. Бирєринда унинг: “Нингнаіорга етгач, єзга бир оламганазарим тушти: гиёілар єзгача, дарахтлар єзгачава ёввойи іайвонлар єзгача, їушлар єзгача, эл ваулуснинг расму одатлари єзгача. Іайратда їолдим.Зотан, іайратга арзийдиган жойлар эди”,- дея эъти-роф этиши іам шундандир.

Іиндистонда Бобур учун янгилик бєлиб кєрин-

ган їушлардан бири – шорак бєлиб, у іаїда “Шорак– сєз єргатурлар, буни “мийно” дерлар” деб ёзади.Табиатдаги эврилишларни кєрингки, Бобур учун янгибєлган бу їушни іозир юртимизда билмайдиган одамтопилмайди. Зеро, бу єринда гап элда “олаїанот”деб юритилувчи “іиндистон майнаси” іаїида бор-моїда. Бу їушнинг тарїалиш ареалига эътиборїаратсак, у єтган асрнинг 10-йилларида Афўонис-тондан учиб єтиб Термиз атрофларида пайдо бєлганбєлса, іозир бутун Марказий Осиёни эгаллаб, Рос-сия вилоятларигача етиб борди. Сонининг кескинортгани сабаб улар боўдорчиликка етказадиган за-рар йил сайин сезиларли бєлиб бормоїда, шунингучун іам іиндистон майнаси “отувга іукм этилган”їуш іисобланиб, уларнинг сонини камайтириш бу-гуннинг долзарб вазифаси бєлиб їолди.

Афсусланарли томони шуки, Бобур їайд этганжониворлар ичида кєпайиб кетгани бизни ташвиш-га солаётгани биргина іиндистон майнасидир. Бо-шїа кєплаб жониворлар іаїида бунинг айнан акси-ни айтишга тєўри келади. “Бобурнома”ни єїигандаюртимизнинг, хусусан, Фарўона водийсининг бун-дан беш юз йил илгариги табиати, іайвонот оламиіаїида тасаввур іосил їиламиз. Масалан, Анди-жон таърифида “ови їуши доўи кєп бєлур, їирўову-ли беіад семиз бєлур”; Марўилон таърифида “овїуши яхшидур, ої кийик ёвуїта бєлур”; Хєжанд таъ-рифида “ої кийик, буўу-марал, їирўовул, товушїо-ни... кєп бєлур”; Ахси таърифида “Сайхун дарёси-нинг Ахси томони даштдур, ої кийиги бисёр бєлур.Андижон тарафи жангалдур, їирўовул, товушїоникєп топилур” деган маълумотлар берилган. Аёнбєляптики, Бобур даври Фарўона водийсининг та-биати, ундаги іайвонот олами іозиргидан тубданфарї їилади. Аввало, у даврда водийда турли іай-вон ва їушларнинг іаёт кечириши учун зарур ваинсон їадами (їєли) етмаганидан єзлаштирилмаганчєл, дашт зоналари, тєїайзор жойлар кєп бєлган.Яшаш іудудининг мавжудлиги кєплаб турдаги жо-ниворлар популяциясига имкон берган. Іозирда эсааіоли сонининг кескин ортиши, жуда катта майдон-ларнинг єзлаштирилиши натижасида іайвонлар-нинг табиий яшаш муіити йєїотилди. Бунинг оїиба-тида Бобур санаган жониворлар, їушларнинг кєпи-ни іозирда табиий іолда учратиш амри маіолдир.Жумладан, іозирда їирўовуллар сони кескин ка-майиб кетган, уларни кєрикхона ва заказниклардакєпайтиришга тєўри келмоїда. Бобур “ої кийик” дебатаган жонивор аслида жайрон (ёки ўизол)нинг эр-каги, чиройли бєлгани учун уни “ої кийик” деб атал-ган. Іозирда бу жонивор іам Їизил китоблар саіи-фасидан жой олган, Бухорода жайрон питомнигиташкил їилиниб кєпайтирилмоїда. Товушїоннингтолеи їирўовул ва ої їийикка нисбатан баландрої

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 22: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

25

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

экан: бу жониворни іозирда іам Марказий Фарўо-нанинг чєл ва тєїай зоналарида сийрак бєлса іамучратиш мумкин. Бирої, іадемай, у іам Їизил ки-тоблардан жой олиши эітимолдан іоли эмас.

Эътиборли томони шуки, Бобур фаїат єзи кєрганёки ишончли кишилардан эшитган нарсаларни їайдэтади. Масалан, у мулозимларидан бирининг тєти-лардан баъзилари одамларга єхшаб шароитга мосгапиришларини эшитган. Бирої у бунга “киши єзїулоўи билан эшитмагунча ишониб бєлмас” деямуносабат билдиради. Ёки бошїа бир тєти іаїидаёза туриб, “ранги жуда чиройли – їип-їизил, їолга-нини аниї эслаб їолмаганим учун шарілаб єтир-майман” дейди. Бундан “Бобурнома”да маълумот-

лар ниіоятда іалоллик, холислик билан їайд этил-ган деган хулоса келиб чиїади. Зеро, муаллифасарда єзи бориб кєрган, кузатган, билган фактларва улар асосида єткир зеіни билан чиїарган хуло-саларинигина зєр маіорат билан ёзиб їолдирган.“Бобурнома” кєплаб халїлар тилларига таржимаїилиниб, катта їизиїиш билан єрганиб келинаётга-нининг сабабларидан бири іам айни шудир.

Хулоса їилиб айтганда, “Бобурнома” єзбек ти-лидаги тарихий-географик ва табиий-илмий асар-ларнинг дастлабкиси ва энг йиригидир. Яъни у бо-шїа бир їанча фанлар їатори география, ботаникава зоология фанлари бєйича іам авлодларга їол-дирилган буюк ёдгорликдир.

Адабиётлар:

1. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Єїитувчи, 20082. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Шарї, 20023. Х. Іасанов. Бобир сайёі ва табиатшунос.- Т.: Єзбекистон, 1983

Андижон давлат университети,

2012 йил 6 январда їабул їилинган

ЗАІИРИДДИН МУІАММАД БОБУР ФАОЛИЯТИНИ ЄРГАНИШДА“ТАРИХИ РАШИДИЙ”НИНГ РОЛИ

Ў.САТИМОВ

В статье освещается роль произведения “Тарихи Рашиди” Мирзо Хайдара в изучении жизни и

деятельности Бабура.

The article deals with the description of the importance of the “Tarihi Rashidiy” by Mirzo Haidar in the study

of the activities of the Great Babur – an Emperor.

Муаррих Муіаммадниёз Абдулўафур єўли Ниё-зий ёзганидек, “Тарихи Рашидий” “...шундай бир ки-тобки, мамлакат ишларида їилинадиган, давлат ваіукумат арбобларига тегишли їєлланма, лашкарбо-шилар, баіодирлар учун муіим чора-тадбирлар йєл-йєриўидир”[1.5]. Ушбу китобдан ХVI-ХVII асрларМовароуннаір тарихига оид тарихий іаїиїатга асос-ланган маълумотларни, іукмдорлар ва уларнингдавлатни бошїариш тамойиллари іаїида, іукмдор-ларнинг шахсий фаолиятига оид їимматли маълу-мотларни олиш мумкин. Хусусан, ХVI аср бунёдко-ри номи билан Ўарб ва Шарїда маълумумашіурбєлган буюк ватандошмиз Заіириддин МуіаммадБобуршоі фаолияти, унинг шахсида шаклланган адо-

латлилик тамойиллари, шунингдек, у асослаган вабошїарган салтанатда єрнатилган адлия ишлариіаїида їимматли маълумотлар берилган.

Бобур іаїида хорижда чоп этилган тарихий ман-балар ва замонавий адабиётлар мазмуни билан та-нишар эканмиз, уларнинг деярли барчасида бировоздан “Бобурий подшоілар адолатли іукмдорларэди”, деган фикр асар мазмунида єї чизиїдек янг-раб єтади. “Хєш, бобурий подшоілар адолат тамой-илларини їаердан єрганганлар?” дея єртага ташла-надиган савол диїїатимизни тортиши табиий бир іол.

Гап шундаки, темурийлар саройида шаізодалар-га билим бериш ва єша замон талаблари асосидатєўри тарбиялаш учун уларга фаннинг турли соіа-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 23: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

25

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

экан: бу жониворни іозирда іам Марказий Фарўо-нанинг чєл ва тєїай зоналарида сийрак бєлса іамучратиш мумкин. Бирої, іадемай, у іам Їизил ки-тоблардан жой олиши эітимолдан іоли эмас.

Эътиборли томони шуки, Бобур фаїат єзи кєрганёки ишончли кишилардан эшитган нарсаларни їайдэтади. Масалан, у мулозимларидан бирининг тєти-лардан баъзилари одамларга єхшаб шароитга мосгапиришларини эшитган. Бирої у бунга “киши єзїулоўи билан эшитмагунча ишониб бєлмас” деямуносабат билдиради. Ёки бошїа бир тєти іаїидаёза туриб, “ранги жуда чиройли – їип-їизил, їолга-нини аниї эслаб їолмаганим учун шарілаб єтир-майман” дейди. Бундан “Бобурнома”да маълумот-

лар ниіоятда іалоллик, холислик билан їайд этил-ган деган хулоса келиб чиїади. Зеро, муаллифасарда єзи бориб кєрган, кузатган, билган фактларва улар асосида єткир зеіни билан чиїарган хуло-саларинигина зєр маіорат билан ёзиб їолдирган.“Бобурнома” кєплаб халїлар тилларига таржимаїилиниб, катта їизиїиш билан єрганиб келинаётга-нининг сабабларидан бири іам айни шудир.

Хулоса їилиб айтганда, “Бобурнома” єзбек ти-лидаги тарихий-географик ва табиий-илмий асар-ларнинг дастлабкиси ва энг йиригидир. Яъни у бо-шїа бир їанча фанлар їатори география, ботаникава зоология фанлари бєйича іам авлодларга їол-дирилган буюк ёдгорликдир.

Адабиётлар:

1. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Єїитувчи, 20082. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Шарї, 20023. Х. Іасанов. Бобир сайёі ва табиатшунос.- Т.: Єзбекистон, 1983

Андижон давлат университети,

2012 йил 6 январда їабул їилинган

ЗАІИРИДДИН МУІАММАД БОБУР ФАОЛИЯТИНИ ЄРГАНИШДА“ТАРИХИ РАШИДИЙ”НИНГ РОЛИ

Ў.САТИМОВ

В статье освещается роль произведения “Тарихи Рашиди” Мирзо Хайдара в изучении жизни и

деятельности Бабура.

The article deals with the description of the importance of the “Tarihi Rashidiy” by Mirzo Haidar in the study

of the activities of the Great Babur – an Emperor.

Муаррих Муіаммадниёз Абдулўафур єўли Ниё-зий ёзганидек, “Тарихи Рашидий” “...шундай бир ки-тобки, мамлакат ишларида їилинадиган, давлат ваіукумат арбобларига тегишли їєлланма, лашкарбо-шилар, баіодирлар учун муіим чора-тадбирлар йєл-йєриўидир”[1.5]. Ушбу китобдан ХVI-ХVII асрларМовароуннаір тарихига оид тарихий іаїиїатга асос-ланган маълумотларни, іукмдорлар ва уларнингдавлатни бошїариш тамойиллари іаїида, іукмдор-ларнинг шахсий фаолиятига оид їимматли маълу-мотларни олиш мумкин. Хусусан, ХVI аср бунёдко-ри номи билан Ўарб ва Шарїда маълумумашіурбєлган буюк ватандошмиз Заіириддин МуіаммадБобуршоі фаолияти, унинг шахсида шаклланган адо-

латлилик тамойиллари, шунингдек, у асослаган вабошїарган салтанатда єрнатилган адлия ишлариіаїида їимматли маълумотлар берилган.

Бобур іаїида хорижда чоп этилган тарихий ман-балар ва замонавий адабиётлар мазмуни билан та-нишар эканмиз, уларнинг деярли барчасида бировоздан “Бобурий подшоілар адолатли іукмдорларэди”, деган фикр асар мазмунида єї чизиїдек янг-раб єтади. “Хєш, бобурий подшоілар адолат тамой-илларини їаердан єрганганлар?” дея єртага ташла-надиган савол диїїатимизни тортиши табиий бир іол.

Гап шундаки, темурийлар саройида шаізодалар-га билим бериш ва єша замон талаблари асосидатєўри тарбиялаш учун уларга фаннинг турли соіа-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 24: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

26

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ларидан сабої бера оладиган тажрибали ва обрєлиустозлар – бек аткалар тайин їилинар эди. Бобур-га фикі (іуїуї) илмидан билим бериш учун шу со-іанинг етук олимларидан бири, пири комил ХожаУбайдуллоі Аірори валийнинг содиї муридлари-дан бєлмиш Мавлоно Муіаммад Їози исмли кишитайин їилинган эди. У зоти шарифни шаізода Бо-бур Мирзо “устод ва пирим” дейди. “Бобурнома”даайтилишича, “Хожа Мавлоно їозининг асл исмиАбдуллодир. Бу от билан машіур ва маълум бєлганэди. Ота тарафидан насаби Самарїанднинг маші-ур їозиларидан бєлмиш Бурхониддин Їиличга бо-риб таїалади. Она тарафидан Султон Илик Мозий-га етар, Фарўона вилоятида шу табаїа муїтадо вашайх-ул-ислом ва їози бєлиб келадирлар. ХожаЇози Іазрати Хожа Убайддуллоінинг муриди эди.Алардин тарбият топиб эрди. Хожа Їозининг валий-лигига менинг іеч шак-шубіам йєїтур [2.64]”.

Албатта, бу сєзлар Бобурнинг устозига юксакэітиромини намоён этиб турганига шак-шубіа йєї.Бирої Хожа Їози їай фазилатлари билан бу їадарюксак эітиромга лойиї бєлгани “Бобурнома”дананиї англашилмайди, бунда муносабат ифода этишбилан чекланилган. Худди шу бєшлиїни “ТарихиРашидий” ортиўи билан тєлдиради, десак, асломуболаўа бєлмайди. Зеро, Муіаммад Іайдар Мир-зо асарида бу улуў зотнинг шахсияти іаїида їим-матли маълумотлар берилган. Муаллифнинг таъ-кидлашича, ул іазратнинг исмлари Муіаммад бинБуріониддин. Унинг отаси Бурхониддин МискиниСамарїандий Самарїанднинг машіур їозилариданбєлган Имодиддин Їозининг энг яїин кишилариданэди. Шу боис іам у киши Мавлоно Муіаммад Їозиноми билан машіур бєлган. Мавлоно МуіаммадЇози 1516 йилда вафот этган ва Ахси яїинидагиїабристонлардан бирига дафн этилган. Унинг та-рих учун їимматли ва катта аіамиятга молик бєлганасарлари бор. Улар орасида “Силсилат ул-орифин”(“Іаїни таниганлар шажараси”) асари машіур. Букитоб 50 бобдан иборат бєлиб, сєфийлик тариїативакиллари уни севиб мутолаа їиладилар.

Биз учун энг муіими шуки, “Тарихи Рашидий орї-али Мавлоно Їозининг давлат бошїаруви борасида-ги їарашлари бизгача етиб келган. Гап шундаки, улзот Муіаммад Іайдар Мирзо томонидан шу масала-да берилган саволларга ёзма жавоб берган ва бужавобларига айрим изоілар, фойдали маслаіатла-рини іам їєшган экан. Уларни Мавлоно Їозининг єўил-лари Маідумзода Мавлоно Їутбиддин Аімад тєплаб,Іайдар Мирзога юборган эканлар. Єз навбатида,Іайдар Мирзо бу жавобларни бир рисола сифатида“Тарихи Рашидий” асарига тєлалигича киритган.

Рисола муаллифининг таъкидлашича, бу фонийдунё бойликларига хирс їєймасдан, єз їєл остида-

ги мамлакатда адолат ва саховат, соф эътиїоднитаъминлаган кишини іаїиїий іукмдор деб айтишмумкин экан. Ушбу рисолада давлат бошїаруви-нинг єнта тамойили келтирилади:

Биринчиси, давлат аіамиятига молик масалаіал їилинаётганда, іукмдор єзини єша оддий фу-їаро єрнига, оддий фуїарони эса єзининг єрнигаїєйиб кєриши керак. Оддий фуїаро сифатида єзигараво кєрмаган іукмни, раиятга іам раво кєрмас-лиги лозим.

Иккинчи таомил шуки, іукмдор іар бир мусул-моннинг іожатини равон їилишни єзи учун энг яхшитоат-ибодат деб билмоўи даркор. Зеро, Пайўамбар(с.а.в.) айтганларки, “Мєминнинг іожатини равонїилмоїлик одам ва малоикаларнинг ибодатларигатенгдир”. Демак, іузурида іожатталаб бєлиб тур-ган мусулмоннинг іожатини равон, мушкулини осонїилмай туриб, єз іаловати ташвиши билан бандмусулмон іукмдор бєла олмайди.

Учинчи таомил, іукмдор таомда іам, кийимдаіам адолатли ва самимий халифаларга таїлидэтиб, єзини олиймаїом либосга ва серіашам таом-га єргатмаслиги лозим. Амир ул-мєминин ІазратиАли халифалик мартабасига эришгач, бозорга бо-риб уч диріамга кєйлак сотиб олиб, унинг енгинингчиўаноўидан їуйи їисмини, этагининг эса ошиўиданїуйи їисмини кестириб ташлабди. У зотдан не учунбундай їилганини сєраганларида, у: “Таіорат олиш-га їулай, камтарликка монанд ва таїлидга осон”,-деб жавоб берган экан.

Тєртинчи таомил, іукмдор суібатдошига нисба-тан даўдаўасиз, мулойимлик билан муомала їил-моўи ва бечораіол одамлар билан сєзлашишниєзига ор деб билмаслиги даркор.

Бешинчи шарт, іукмдор іукм чиїаришда їатъи-ятли ва іаїиїатгєй бєлмоўи лозим. Чунки іар їан-дай їарор їабул їилинганда іам іалойиїнинг ярмиїарордан норози бєлиши турган гап. Іукмдор бе-ўаразлик ва холислик билан іукм чиїарганда, уАллоінинг ризолигига сазовор бєлади.

Олтинчи талаб, іукмдор унинг юртига таідидсолиб турган атрофидаги ёвуз ниятли кучларгаэътиборсиз бєлмаслиги даркор. Шуни унутмасликкеракки, іукмдорга берилган ваколат раиятнингбахтли іаёт кечиришини таъминлайдиган восита-дир. Іукмдорнинг адолат билан чиїарган іар биріукми унинг умр бєйи їилган ибодатининг савоби-га тенгдир. Зеро, у єзини ушбу савобдан маірумэтмаслиги даркор.

Еттинчи шарт, іукмдор іамиша олиму фозилларбилан іамсуібат бєлишга интилмоўи даркор. Жоіилва ёвуз, маккор ва юртбузуїи кишилар суібатиданєзини іимоя їилмоўи шарт. Зеро, бундай кишилар-да иймон-эътиїод бєлмайди. Машойихлар айтиши-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 25: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

27

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ча, Парвардигор іукмдорга давлатни бошїариш учунуч нарса берган экан: бойлик, їилич ва їамчи. Бой-лик билан сен эітиёжманд халїнинг эітиёжини їон-дириб, уларни муітожликдан іимоя їилмоўинг, їиличбилан босїинчиларни даф їилмоўинг, їамчин биланюртбузуїиларнинг адабини бермоўинг керак.

Саккизинчи шарт, іукмдор єзининг улуўворлигива кибру іавоси билан єз їєл остидагиларни но-хуш аіволга солиб їєймаслиги ва аксинча, єзинингсаховати ва одиллиги билан раиятнинг кєнглиникєтармоўи лозим. Пайўамбар (с.а.в.) айтган эканлар:“Энг яхши іукмдор сизни севадиган ва сиз севади-ган іукмдордир. Сизга нисбатан ўанимлик пайидабєлганлар ва сиз нафратланадиган іукмдор – яхшихукмдор эмасдир”.

Тєїїизинчи шарт, іукмдор єз їєл остидагиіокимларнинг ёвузликларига бефарї бєлмаслигива ёвуз ниятли кишиларнинг іокимият курсисигатайинланишига йєл їєймаслиги лозим. Іокимлар-нинг єз мансабини суистеъмол їилганидан хабартопиши биланої, уларни бошїалар кєз олдида адо-латли жазога іукм этмої шарт.

Єнинчи шарт шуки, іукмдор зийрак ва зуккобєлмоўи даркор. У бєлаётган воїеа ва іодисалар-ни муфассал таілил їилмоўи, уларни келтирибчиїарган омил ва олиб келадиган натижаларниіисоб-китоб їилмоўи іамда даріол зарур чора ва

тадбирларни кєрмоўи лозим; бунда у чаїимчилар-нинг сєзларига таяниб иш кєрмаслиги даркор.

Билиб їєйки, сенинг їєл остингдаги мєминлар-нинг іам іар бирининг єзига яраша іаї-іуїуїларибор; іукмдор бу іуїуїлардан кєз юммаслиги дар-кор. Унутмагилки, парвардигор такаббур ва бад-жаіл одамларни душман деб билади.

Ўаразгєй, иўвогар ва іасадгєй одамларнинг таъ-сиридан іимояланмої даркор. Іасадгєйнинг наза-рида барча яхши нарсалар ёмон їиёфада намоёнбєлади ва яна шуки, іукмдор мємин йєл їєйганхатодан ўазабланмаслиги, имкони бєлса, агар бугуноідан иймон-эътиїод зарар кєрмаса, уни дарі-ол кечириши керак.

Бєлўуси іукмдор Бобур Мирзо айни шу сатр-лар муаллифи Мавлоно Саид Муіаммад Їози їєлостида тарбия топган ва ундан илм олган эди. Єнуч ёшида тахтга єтирган шаізода їалбига зикр этил-ган адолатлилик тамойиллари сингдирилган, у айнишу талаб ва тамойиллар асосида іукмдор сифати-да шаклланган эди. Бунга унинг єўли шаізода Ху-моюнга йєллаган махфий хати билан танишиш орї-али іам ишонч іосил їилиш мумкин. Шу аснодабобурий шаізодаларнинг адолатли іукмдор сифа-тида шаклланишига бу омиллар маълум даражадаижобий таъсир кєрсатганига ишонч іосил їилишмумкин.

Адабиётлар:

1. Муіаммад Іайдар мирзо. Тарихи Рашидий. / В. Рахмон ва Я. Эгамова таржимаси,- Т.: Шарї, 20102. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т., 2005

Андижон давлат университети,

2012 йил 15 январда їабул їилинди.

(Таїризчи: проф. Д.Їуронов)

БОБУР ЛИРИКАСИНИНГ ПОЭТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Б.ЖАЛИЛОВ

Автор статьи уделяет внимание ососбенностям поэтического мастера в лирике Бабура.

The attention of the author of the article is attracted by the peculiarities of the poetic mastership of Z.M.

Babur in the fields of lyrics.

Бобур єзбек мумтоз адабиёти тарихида На-воийдан кейинги іассос шоирлардан биридир. Уадабиётшунос олим сифатида шеърий маіорат бо-расида єз їарашларига эга, єзига хос поэтик та-мойилларни шакллантирган шоир эди.

Бобур лирикаси поэтик хусусиятларига оид їир-ралар унинг мураккаб іаёт йєли билан зич боўлиї-дир. Ана шу їирралардан бири шуки, шоирнинг їаторшеърлари бир єтиришда яратилмасдан, аввал би-рор байт ёзилганда, сєнг маълум ваїт єтгач, шу

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 26: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

27

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ча, Парвардигор іукмдорга давлатни бошїариш учунуч нарса берган экан: бойлик, їилич ва їамчи. Бой-лик билан сен эітиёжманд халїнинг эітиёжини їон-дириб, уларни муітожликдан іимоя їилмоўинг, їиличбилан босїинчиларни даф їилмоўинг, їамчин биланюртбузуїиларнинг адабини бермоўинг керак.

Саккизинчи шарт, іукмдор єзининг улуўворлигива кибру іавоси билан єз їєл остидагиларни но-хуш аіволга солиб їєймаслиги ва аксинча, єзинингсаховати ва одиллиги билан раиятнинг кєнглиникєтармоўи лозим. Пайўамбар (с.а.в.) айтган эканлар:“Энг яхши іукмдор сизни севадиган ва сиз севади-ган іукмдордир. Сизга нисбатан ўанимлик пайидабєлганлар ва сиз нафратланадиган іукмдор – яхшихукмдор эмасдир”.

Тєїїизинчи шарт, іукмдор єз їєл остидагиіокимларнинг ёвузликларига бефарї бєлмаслигива ёвуз ниятли кишиларнинг іокимият курсисигатайинланишига йєл їєймаслиги лозим. Іокимлар-нинг єз мансабини суистеъмол їилганидан хабартопиши биланої, уларни бошїалар кєз олдида адо-латли жазога іукм этмої шарт.

Єнинчи шарт шуки, іукмдор зийрак ва зуккобєлмоўи даркор. У бєлаётган воїеа ва іодисалар-ни муфассал таілил їилмоўи, уларни келтирибчиїарган омил ва олиб келадиган натижаларниіисоб-китоб їилмоўи іамда даріол зарур чора ва

тадбирларни кєрмоўи лозим; бунда у чаїимчилар-нинг сєзларига таяниб иш кєрмаслиги даркор.

Билиб їєйки, сенинг їєл остингдаги мєминлар-нинг іам іар бирининг єзига яраша іаї-іуїуїларибор; іукмдор бу іуїуїлардан кєз юммаслиги дар-кор. Унутмагилки, парвардигор такаббур ва бад-жаіл одамларни душман деб билади.

Ўаразгєй, иўвогар ва іасадгєй одамларнинг таъ-сиридан іимояланмої даркор. Іасадгєйнинг наза-рида барча яхши нарсалар ёмон їиёфада намоёнбєлади ва яна шуки, іукмдор мємин йєл їєйганхатодан ўазабланмаслиги, имкони бєлса, агар бугуноідан иймон-эътиїод зарар кєрмаса, уни дарі-ол кечириши керак.

Бєлўуси іукмдор Бобур Мирзо айни шу сатр-лар муаллифи Мавлоно Саид Муіаммад Їози їєлостида тарбия топган ва ундан илм олган эди. Єнуч ёшида тахтга єтирган шаізода їалбига зикр этил-ган адолатлилик тамойиллари сингдирилган, у айнишу талаб ва тамойиллар асосида іукмдор сифати-да шаклланган эди. Бунга унинг єўли шаізода Ху-моюнга йєллаган махфий хати билан танишиш орї-али іам ишонч іосил їилиш мумкин. Шу аснодабобурий шаізодаларнинг адолатли іукмдор сифа-тида шаклланишига бу омиллар маълум даражадаижобий таъсир кєрсатганига ишонч іосил їилишмумкин.

Адабиётлар:

1. Муіаммад Іайдар мирзо. Тарихи Рашидий. / В. Рахмон ва Я. Эгамова таржимаси,- Т.: Шарї, 2010

2. Заіириддин Муіаммад Бобур. Бобурнома.- Т., 2005

Андижон давлат университети,

2012 йил 15 январда їабул їилинди.

(Таїризчи: проф. Д.Їуронов)

БОБУР ЛИРИКАСИНИНГ ПОЭТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Б.ЖАЛИЛОВ

Автор статьи уделяет внимание ососбенностям поэтического мастера в лирике Бабура.

The attention of the author of the article is attracted by the peculiarities of the poetic mastership of Z.M.

Babur in the fields of lyrics.

Бобур єзбек мумтоз адабиёти тарихида На-воийдан кейинги іассос шоирлардан биридир. Уадабиётшунос олим сифатида шеърий маіорат бо-расида єз їарашларига эга, єзига хос поэтик та-мойилларни шакллантирган шоир эди.

Бобур лирикаси поэтик хусусиятларига оид їир-ралар унинг мураккаб іаёт йєли билан зич боўлиї-дир. Ана шу їирралардан бири шуки, шоирнинг їаторшеърлари бир єтиришда яратилмасдан, аввал би-рор байт ёзилганда, сєнг маълум ваїт єтгач, шу

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 27: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

28

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

байт асосида тугал шеър битилган. Масалан, Бо-бур Масчо тоўидан єтиб, довон їуйидаги чашмабєйида єтириб, бир байт айтади:

Такаллуф іар неча сурат тутулса андин

ортуїсен,

Сени жон дерлар, аммо бетакаллуф жондин

ортиїсен.

Кейинча бу матлаъ эсга олиниб, беш байт ўазал-га айлантирилган бєлиб, шоир девонидан жой ол-ган.

Бобур поэтикасига доир нуїталардан яна бирикєплаб шеърларининг бадиіа йєли билан айтилга-нидир. Бадиіагєйлик эса, маълумки, шоирдан каттабилим, юксак шеърий иїтидор талаб этади. Бобурайни шундай талант соіиби эди. Шоир Биноий Бо-бур іузурига келиб, унинг номига куй басталайди.Шу муносабат билан Бобур бадиіада бир рубоийайтади:

Ишлар бари кєнгилдаўидек бєлўусидир,

Инъому вазифа бори буюрулўусидир

Ул ўаллау муіманки деб эрдинг, бердим

Мухмалўа бєю ўалладин уй тєлўусудур.

Бобур ўазалларида іис-туйўуларни ёрїин ифо-далашга хизмат їилувчи турли поэтик усулларданмоіирона фойдаланди. Жумладан, їуйидаги ўазал-да айтилмоїчи бєлган асл муддао радифда эмас,балки ўазалнинг дастлабки уч байт ибтидосидатакрорланаётган бирикмада таъкидлаб кучайтири-лади:

Їайси бир озорин айтай жонима аўёрнинг,

Їайси бир оўритїонин кєнглимни дей дилдорнинг.

Їайси бир берахлиўини толеъи гумроінинг,

Їайси бир кажрафтлиўини чархи кажрафторнинг.

Їайси іасрат бирла армонин вафосиз васлнинг,

Їайси меінат бирла ранжин фурїати хунхорнинг.

Ўазал лирик їаірамонининг бошига “чарх каж-рафтор” дан, “аўёру ёр”дан шу їадар бало тошла-ри ёўилмоїдаки, улардан їайси бирини айтишнишоирнинг єзи іам билмайди. Ана шу туйўуларифодасида мисра бошида айнан їайтарилаётган“їайси бир” сєзи алоіида аіамият касб этади.

Бобур ўазалларининг яшовчанлик сири гєзалфикрни бадиий либосларга єраб берилганидадир.-Шоирнинг машіур ўазали матлаъсини таілилїилайлик.

Сочининг савдоси тушди бошима бошдин яна,

Тийра бєлди рєзўорим ул їаро їошдин яна.

“Сочининг савдоси” бирикмаси орїали ошиї бо-

шига ёр ишїи тушгани айтилмоїдаки, бу истиорасанъатидир. Рєзўорнинг їора бєлишида, ошиї бо-шига “їора їошдин” жафолар ёзилишида іам исти-ора санъати мавжуд.

“Бошима боштин” бирикмасида бир йєла иккитасанъат їєлланилган. Бу сєзлар єзакдош бєлганиучун иштиїої, бир сєз икки жойда икки хил маъно-да ишлатилаётгани учун тажнис санъати зоіирбєлмоїда. “Їора їош” бирикмасида сифатлаш санъ-ати їєлланган. Ёр їошининг їаролиўи, ошиї рєзўо-рининг їаролиўидан таносуб санъати юзага келган.“Боштин-їоштин” їофияси єлчов жиіатдан тенг,равийлари бир хил бєлиб, ёзувда бир іарф биланфарї їилаётгани учун саъжи мутавозе санъатиіосил бєлган.

Матлаъдаги биринчи мисра маїтаъда іам айнанкелтирилган:

Оёўим етгунча Бобурдек кетар эрдим нетай,

Сочинг савдоси тушти бошима боштин яна.

Бу шунчаки оддий такрор бєлмасдан, ўазал ком-позициясини бир бутун їилиб, ўоявий ниятнингёрїин ифодасига хизмат їилмоїда. Шеъриятда буіодиса зеб мисра (іусни мисра) санъати деб ата-лади. Бу Бобур ўазаллари поэтикасидаги барїарор,кєп ва хєб їєлланган санъатлардан биридир.

Бобур ўазалиётидаги поэтик хусусиятларданбири айрим ўазалларнинг бошдан оёї маълум шеъ-рий санъат асосига їурилишидир. Бундай ўазал-ларда мисра ва байтларда турли шеърий санъат-лар їєлланса-да, ўазал учун танлаб олинган санъ-ат іар бир байтда їєлланади. Масалан, Бобурнинг“Хаттинг аро узоринг”, “Эй юзи насрин”, “Їаро зул-финг” каби ўазаллари зулїофиятайн санъати асо-сига їурилган бєлса, “Ёз фасли”, “Їаду хаттинг”сингари ўазаллари лаф ва нашр санъати асосигаїурилган.

Бобур барча шоирларда учровчи шеърий санъ-атларни їєллашда іам єзига хосликка эга. У бошїашоирлар їєллаган санъатларни шунчаки такрорла-масдан, унга янги жило, янги ранг беришга эриш-ган.

Лутфий лирикасида шундай ийіом санъати бор:

Їонимни тєкар лабинг ёзуїсиз,

Андин нетайки, сєрса бєлмас.

“Сєрса” сєзи баўридаги ийіом – икки хил маъноєїувчига завї беради. Бобур бу ийіом таъсиридашундай байт яратган:

Лабинг баўримни їон їилди, кєзимдин їон равон їилди,

Нега іолим ёмон їилди, мен андин бир сєрорим бор.

Байтда лабнинг ошиї баўрини їон їилиши истио-ра, кєздан ёш єрнига їон оїизиши муболаўанинг

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 28: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

29

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

иўрої шаклидир. Лабнинг їизиллиги, їоннинг їизил-лиги таносуб санъатини юзага келтирмоїда. Байт-да “їон-ёмон” сєзлари орїали ички їофия їєллан-ганки, бу зулїофиятайн санъатидир.

Байтда яна тавзеъ, ассонанс санъатлари іаммуваффаїиятли їєлланган. Демак, Бобур лутфи-ёна ийіомга (“сєрорим”) олтита санъат їєшиб, шоібайт яратган.

Бобур лирикасида шеъриятда кам їєлланилганмураккаб санъат намуналарини іам кузатамиз. Тас-дир санъати їєлланган байтни тескари томонданєїилса іам мазмун чиїаверади. Бундай байт яра-тиш шоирдан катта истеъдод, талант талаб этади.

Балодур манга іижрон, даводур манга васлинг,

Итобинг манга офат, хадисинг манга дармон.

Іар бир ижодкорнинг севиб їєллайдиган сєзла-ри, иборалари бєлади. Бундай сєз, иборалар шо-

ирнинг асаридан асарига кєчиб юради. Бу іодисашоир іаёт ва ижод йєли билан зич боўлиї бєлади.Бобур лирикаси поэтик хусусиятига оид бундайіодиса “оёї етгунча кетиш”, “бош олиб кетиш” би-рикмаларига боўлиїдир. Бобур Андижону Самарї-андга сиўмай, Афўон томон кетар экан, Андижон-дан фаїат бошини олиб кетди.

Бу кетиш Афўону Іиндгача бєлдики, шоир “оёїетгунча” кетди. Шу сабабли бу икки бирикма шоиршеърларида кєп учрайди:

Муяссар бєлмаса, бошимни їєймоїлик оёўига,

Бошимни олиб, эй Бобур, оёї етгунча кетгаймен.

Бобурнинг шеърий санъатларга йєўрилган ашъ-орлари беш асрдан зиёд ваїт єтса-да, халїнингтилидан, дилидан тушмай келмоїда. Бу бадиийобидалар кейинги авлодларга іам манзур бєлишишубіасиздир.

Андижон давлат университети,

2012 йил 6 январда їабул їилинган

“БОБУРНОМА”НИНГ ТУРК ОЛИМЛАРИ ТОМОНИДАНТАДЇИЇ ЭТИЛИШИ

Ш.М.ІАЙИТОВ

В статье освещаются исследования произведений великого поэта Захириддина Мухаммада Бабу-

ра в Турции. Систематизированы периодические показатели переводов «Бабур-наме» на турецкий

язык.

The article describes the peculiarities of the investigations made on the translations of the “Baburnama” in

Turkey. Different versions of translations of this book have been systematized in the article.

Єзбек мумтоз адабиётида назм ва насрнинг гєзалнамуналарини яратишга муваффаї бєлган Заіирид-дин Муіаммад Бобур ижодини єрганиш юзасидандунё олимлари томонидан їатор илмий ишлар амалгаошириб келинмоїда. Турк олимлари тадїиїотлариіам бобуршунослик илмида єзига хос аіамиятга эга.

Туркияда Бобур асарлари ичида энг кєп тадїиїэтилгани, шубіасиз, «Бобурнома» іисобланади.Асарни турк тилига профессор Рашит Раімати Арат«Vekayi» (Бобур хотироти) деган ном билан 1943-46-йилларда 2 жилд іолида нашр эттирган [1].

Таржимон асарнинг туркча нашрини яратишда1857 йилда Н.Ильминский томонидан эълон їилин-ган Їозон босмаси (Кир їєлёзмаси) іамда 1905 йил-да А.Бевериж томонидан эълон їилинган Лондон

нашри (Іайдаробод їєлёзмаси) дан фойдаланган[2].

Диїїатга сазовор бєлган жиіатлардан бири асар-нинг турк тилидаги нашрида киши исмлари, жєўро-фий номлар кєрсаткичи А.С.Бевериж нашрига кєра[3] яхшиланган. Турк олимининг таржимада матнкєрсаткичларини тузиш маіорати кейинчалик матн-шунос олимларимизнинг бир їанча ишларида му-іим єрин тутди. Хусусан, асарнинг тєла єзбекчанашрлари (1948-49, 1960, 2002) вужудга келишидаушбу тажрибадан фойдаланилди [2.181.].

Таржимада мукаммал луўат, їисїа изоі іамдаБобур шажараси схемаси єзига хос тарзда акс эт-тирилди. Єрин олган сєзлик, изоі ва кєрсаткичларкейинрої єзбек тилида «Бобур асарлари луўати»-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 29: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

29

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

иўрої шаклидир. Лабнинг їизиллиги, їоннинг їизил-лиги таносуб санъатини юзага келтирмоїда. Байт-да “їон-ёмон” сєзлари орїали ички їофия їєллан-ганки, бу зулїофиятайн санъатидир.

Байтда яна тавзеъ, ассонанс санъатлари іаммуваффаїиятли їєлланган. Демак, Бобур лутфи-ёна ийіомга (“сєрорим”) олтита санъат їєшиб, шоібайт яратган.

Бобур лирикасида шеъриятда кам їєлланилганмураккаб санъат намуналарини іам кузатамиз. Тас-дир санъати їєлланган байтни тескари томонданєїилса іам мазмун чиїаверади. Бундай байт яра-тиш шоирдан катта истеъдод, талант талаб этади.

Балодур манга іижрон, даводур манга васлинг,

Итобинг манга офат, хадисинг манга дармон.

Іар бир ижодкорнинг севиб їєллайдиган сєзла-ри, иборалари бєлади. Бундай сєз, иборалар шо-

ирнинг асаридан асарига кєчиб юради. Бу іодисашоир іаёт ва ижод йєли билан зич боўлиї бєлади.Бобур лирикаси поэтик хусусиятига оид бундайіодиса “оёї етгунча кетиш”, “бош олиб кетиш” би-рикмаларига боўлиїдир. Бобур Андижону Самарї-андга сиўмай, Афўон томон кетар экан, Андижон-дан фаїат бошини олиб кетди.

Бу кетиш Афўону Іиндгача бєлдики, шоир “оёїетгунча” кетди. Шу сабабли бу икки бирикма шоиршеърларида кєп учрайди:

Муяссар бєлмаса, бошимни їєймоїлик оёўига,

Бошимни олиб, эй Бобур, оёї етгунча кетгаймен.

Бобурнинг шеърий санъатларга йєўрилган ашъ-орлари беш асрдан зиёд ваїт єтса-да, халїнингтилидан, дилидан тушмай келмоїда. Бу бадиийобидалар кейинги авлодларга іам манзур бєлишишубіасиздир.

Андижон давлат университети,

2012 йил 6 январда їабул їилинган

“БОБУРНОМА”НИНГ ТУРК ОЛИМЛАРИ ТОМОНИДАНТАДЇИЇ ЭТИЛИШИ

Ш.М.ІАЙИТОВ

В статье освещаются исследования произведений великого поэта Захириддина Мухаммада Бабу-

ра в Турции. Систематизированы периодические показатели переводов «Бабур-наме» на турецкий

язык.

The article describes the peculiarities of the investigations made on the translations of the “Baburnama” in

Turkey. Different versions of translations of this book have been systematized in the article.

Єзбек мумтоз адабиётида назм ва насрнинг гєзалнамуналарини яратишга муваффаї бєлган Заіирид-дин Муіаммад Бобур ижодини єрганиш юзасидандунё олимлари томонидан їатор илмий ишлар амалгаошириб келинмоїда. Турк олимлари тадїиїотлариіам бобуршунослик илмида єзига хос аіамиятга эга.

Туркияда Бобур асарлари ичида энг кєп тадїиїэтилгани, шубіасиз, «Бобурнома» іисобланади.Асарни турк тилига профессор Рашит Раімати Арат«Vekayi» (Бобур хотироти) деган ном билан 1943-46-йилларда 2 жилд іолида нашр эттирган [1].

Таржимон асарнинг туркча нашрини яратишда1857 йилда Н.Ильминский томонидан эълон їилин-ган Їозон босмаси (Кир їєлёзмаси) іамда 1905 йил-да А.Бевериж томонидан эълон їилинган Лондон

нашри (Іайдаробод їєлёзмаси) дан фойдаланган[2].

Диїїатга сазовор бєлган жиіатлардан бири асар-нинг турк тилидаги нашрида киши исмлари, жєўро-фий номлар кєрсаткичи А.С.Бевериж нашрига кєра[3] яхшиланган. Турк олимининг таржимада матнкєрсаткичларини тузиш маіорати кейинчалик матн-шунос олимларимизнинг бир їанча ишларида му-іим єрин тутди. Хусусан, асарнинг тєла єзбекчанашрлари (1948-49, 1960, 2002) вужудга келишидаушбу тажрибадан фойдаланилди [2.181.].

Таржимада мукаммал луўат, їисїа изоі іамдаБобур шажараси схемаси єзига хос тарзда акс эт-тирилди. Єрин олган сєзлик, изоі ва кєрсаткичларкейинрої єзбек тилида «Бобур асарлари луўати»-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 30: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

30

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

нинг (тузувчи І.Назарова) вужудга келишида муіимманба бєлиб хизмат їилган. Бирої олиб борганматний-їиёсий таілилимизга кєра асарнинг туркчаматнида їатор камчиликлар борлигини іам маълумбєлди. Профессор І.Болтабоев таржиманинг баъ-зи камчиликлари іаїида шундай ёзади: «...асарнингІайдаробод нусхасида 936 (1529) йил воїеаларитєла эмас, таржимон бу єринда китобнинг Їозоннусхасидаги воїеалар тасвири билан тєлдирган,аммо, бобнинг матни тєла эмас» [2.181.].

Р.Р.Арат єз камчилиги іаїида ёзади: «ІикматБойир турк тарихи жамияти номидан менга бу му-іим асарни туркчага таржима їилишни таклиф эт-ганда мен бу таржиманинг бу шаклда босилишиниєйламаган ва фаїат бир-биридан фарїли бєлгантаржималардан фойдаланишни їулайлаштиришучун туркча матн асосида шунчаки бир їораламаіозирлашни єйлаган эдим, холос. Илк саіифала-рини таржима їилишни бошлаганимдаёї, хавотиримїанчалик тєўри эканлигини іис їилдим. Їєлимдамавжуд бєлган нусхаларнинг бир-биридан фарїлиэканлигини ва улардаги бир їанча сєзлар имлоси-да муштараклик йєїлиги матнни тєўри тушунишниянада їийинлаштирди. Шунинг учун таржимага ки-ришишдан олдин барча нусхаларини їиёслаб тєўрибир нусха тайёрлаб, кейин таржима їилиш єринлибєлар эди. Лекин єша пайтдаги вазият бунга имконбермади. Мавжуд нусхаларни кєздан кечириб тай-ёрламоїчи бєлган нусхамизни улардаги камчилик-лардан холи їилишга бизда ваїт йєї эди. …Олдин-ги таржималарда кєзга ташланган нуїсон, афсус-ки, бу таржимада іам такрорланди»[1.0142.].

Даріаїиїат, таржимон таъкидлаганидек, туркчанашрда кєплаб хатолар мавжуд. Масалан, киши ис-млари, жєўрофий номлар кєрсаткичи, айниїса, БобурМирзонинг фармонлари тєлалигича келтирилмаган.914 (1509) йил воїеалари іам тамомланмай їолган.Шундан кейинги 10-11 йиллик воїеалар іам йєї.

«Бобурнома»нинг туркчадаги матнини С.Іасанов(2002) тайёрлаган илмий-танїидий матн билан со-лиштирамиз. Асар бошланиши:

«Бисмиллаіир Раімонир Раіим! Тенгри Таолонинг

инояти билан ва іазрати он(1б) Сарвари коинот-

нинг шафоати билан ва чаіорёри бософаларнинг

іиммати билан сешанба куни, рамазон ойининг бе-

шида, тарих секкиз юз тєїсон тєїїизда Фарўона

вилоятида єн икки ёшта подшоі бєлдум.»[4].«Salэ gьnь, beю ramazan 899 (10 haziran 1494)’da

Fergana vilayetэnde, on iki yaюэnda padiюah oldum» [1].Кєринадики, таржимада асарнинг бошланўич (1б)

саіифасидаги «Бисмиллаіир Раімонир Раіим! Тен-

гри Таолонинг инояти билан ва іазрати он(1б)Сар-

вари коинотнинг шафоати билан ва чаіорёри бо-

софаларнинг іиммати билан» матни йєї.

Ёки, «Сайхун суйининг шимоли тарафдаги їаса-

балар: бири Ахсидур. Китобларда Ахсикат битур-

лар. Нечунким, Асириддин шоирни Асириддин Ах-

сикатий дерлар. Фарўонада, Андижондин сєнгра

мундин улуўрої їасаба йєїтир»[4.32-33.].Туркча матнда «Нечунким, Асириддин шоирни

Асириддин Ахсикатий дерлар»[1.4.] деган жумлатушириб їолдирилган.

«Бобурнома»даги 925 йил воїеалари (С.Іасановнашрида 915 йил воїеалари деб кєрсатилади).Асарнинг 220а саіифасини єїиймиз: «...Одина куни,

ойнинг йигирма олтисида ушбу юртта эканда Іин-

долни Моіимўа бериб, хатлар битиб, Юсуф Али

рикобдорни Їобулўа йиборилди. Ушбу юртта экан-

да Мондиш вилоятида даранинг єртасида бир ба-

ланди устида улуў суфа тош билан ясалдиким, ої

уй пешхонаси била сиўди. Бу суфанинг тошларини

томом ичкилар ва сипоіийлар ташидилар. Бу

сєзнинг тафсили будирким, чун анинг туїїонлар-

дин ул замонўача...» [4.167.].Туркча матнда «Ушбу юртта эканда Мондиш

вилоятида даранинг єртасида бир баланди усти-

да улуў суфа тош билан ясалдиким, ої уй пешхона-

си била сиўди. Бу суфанинг тошларини томом ич-

килар ва сипоіийлар ташидилар» жумлалари мав-жуд эмас [1.2/247].

Шунингдек, асарнинг 231б саіифасида «Тушга

ёвуї келиб» іамда 232а саіифасидаги «Нилобдин

кечгондин сєнг Іаатийнинг Парбат отлуї уруўи-

никим» [4.170-171] жумлалари таржимада туширибїолдирилган.

Таржимада яна 233а саіифадаги «Ушбу кун

менинг яхши шаібозим йєїолди» жумласи єринолмаган. Р.Арат томонидан тайёрланган матнда«Шаібозим турна ва какликни яхши тутарди» тар-зида берилса [1.261.], «Бобурнома»нинг С.Іасановтайёрлаган матнида «Шаібозим турнани ва лаклак-

ни яхши тутар эди» дейилади [4.32.].Асарнинг туркча матнида келтирилмаган юїори-

даги жумлалар япониялик олим Э.Мано илмий-тан-їидий матнидан іам єрин олмаган [4.33].

Япон нашрида, шунингдек, 276а саіифасидаги«Яна Іиндустонда Сарру дарёсининг ёїасида їалин

бєлур»деган матн іам тушириб їолдирилган. Куза-тишларимиз Э.Мано нашрида тушиб їолган айримжумлалар туркча нашрда бор эканлигини кєрсата-ди. Бу эса туркча матннинг диїїатга сазовор жиіа-тини белгилайди.

С.Іасанов тайёрлаган матндан «Бобурнома»нинг935 йил воїеаларини єїиймиз: «Тонгласа одина куни

Муіаммад бахши ва баъзилар келиб, мулозамат

їилдилар. Номози пешинга ёвуї Жунундин єтиб,

Хожа Абдуліаїїа мулозамат їилиб, їалъа бориб,

амма бегимларни кєрдим» [4.261.].

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 31: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

31

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Асарнинг туркча матнида «Номози пешинга ёвуї»

сєзлари учрамайди. Їолаверса, матнда «Хожа Аб-

дуліаїїа мулозамат їилиб, їалъа бориб, амма бе-

гимларни кєрдим» тарзида эмас, «холаларимни

кєрдим» [1.2/249.].Таржимада, шунингдек, 936 йил воїеалари де-

ярли келтирилмаган: «Сешанба куни, муіаррам

ойининг єн ичида Гвалийардин Шиіобуддин Хисрав

била Шайх Муіаммад Ўавс Раіимдоднинг шафоа-

ти учун келди. Чун дарвеш ва азиз киши эди. Ра-

іимдоднинг гуноіини аларга баўишлаб, Шайх Гуран

била Нурбекни Гвалийарўа йиборилдиким, Гвалий-

арни буланўа тобшуруб...» Таржимада 936 йилвоїеаларига фаїат ушбу матн битилган, холос, шубилан асар таржимаси тамомланган.

Япониялик олим Э.Мано ёзади: «Дунё олимла-ри «Бобурнома»нинг фаїатгина икки эътиборлиманба – 1857 йилда Н.И.Ильминскийнинг Їозондава 1905 йилда А.Бевериж хонимнинг Лондондаамалга оширган нашрларини тиклашга интилганлар.Уларнинг камчилиги аслиятни араб алифбосидакєрмаганликларидандир» [5]. Бу єринда японияликолим фикрларига їєшиламиз, іаїиїатдан іам «Бо-бурнома»нинг деярли барча илмий нашрлари асо-сида Їозон ва Лондон нашрлари туради. Р.Р.Араттомонидан їилинган таржима іам айнан шулар асо-сида яратилган. Іар иккала асос нашрнинг арабалифбосида ёзилмагани бу каби нуїсонларни кел-тириб чиїарган дейиш мумкин.

Р.Арат «Бобурнома»ни таржима їилар экан, униаввал чуїур идрок этиш долзарб аіамият касб эти-шини таъкидлайди. Єзи іам аввал асарни єїиб тушу-ниб, сєнгра таржимага киришганини ёзади. Р.Аратфикрига кєра, «Бобурнома» таржимасида энг муіимжиіат асар їєлёзмасини имкон їадар чуїур єрганиш,шулар асосида аввал унинг їоралама илмий-матни-ни тайёрлаш, матн іар жиіатдан тєўри эканлигигаамин бєлгандан сєнггина нашрдан чиїариш керак.Бирої, ваїт тиўизлиги боис, тєўрироўи, турк тарихижамиятининг таржимани тезрої нашр эттиришгабєлган талаби эвазига «Бобурнома» таржимасидаушбу муіим жиіатларга кам эътибор їаратилган.

«Бобурнома» таржимаси сєзбоши муаллифи турколими І.Бойир ёзади: «Илк бора форс тилига вабир їанча Европа тилларига таржима їилинган буасарнинг турк тилига єгирилмаганлиги катта камчи-лик эди. Тарих жамиятининг ташаббуси билан Р.А-рат бу камчиликни бартараф этди. Р.Арат асардатаржиманинг їийинчиликларини айтар экан, таржи-мада йєл їєйилган камчиликларини єзи асослабкєрсатади. Лекин ишончимиз комилки, ўарб тилла-рига таржима їилинган бу асар бизнинг тилимизгаэнг мукаммал шаклда єгирилмаган бєлса-да, шун-га жуда яїиндир ва бундан ортиўи бєлмайди іам.

Бизнингча, Р.Арат томонидан амалга оширилганушбу таржима мен кєрган французча ва инглизчатаржималардан анча устундир» [1.06.].

«Бобурнома»нинг туркча таржимаси іаїида илкмаълумотлар айтган адабиётшунос олим І.Болта-боев таржиманинг зарурлиги хусусида шундайёзади: «Таржима Туркия жуміуриятида нашр їилин-гунга їадар іеч їайси туркий халїларнинг їєлида«Бобурнома»нинг тєла матни оммавий нашрда йєїэди. Їєлёзма, тошбосма ва литография усулидатарїалган нусхаларда хато ва нуїсонлар сероббєлиб, улар асар іаїида янглиш тасаввур беришимумкин эди. Бобурнинг єз тилидаги нашри іамунинг ватанида їарийб бу таржимадан саккиз йилкейин амалга оширилди. «Бобурнома»нинг єзбекчанашрида кєплаб форсий ва арабий ифодалар, эс-кирган сєзлар мавжуд бєлиб, буни барча туркийхалїларнинг шу кунги єїувчиларининг тушунишиїийин эди, шунинг учун іам бу нашр турк дунёсиучун катта ёрдам бєлди»[2.179-182.].

Даріаїиїат, таржима туркий халїлар, шу жумла-дан, єзбеклар учун іам єз даврида асар тушунили-шини енгиллаштирди. Туркий халїлар ихтиёрида тилисодда, усули тєкис ва равон асар пайдо бєлди. Маса-лан: «Жанубий тарафидаўи їасабалардан бири Анди-жондурким, васатта воїеъ бєлубтур, Фарўона вилоя-тининг пойтахтидур» [4.34.]. Турк тилида «Андижон,жануб тарафиндаки їасабалариндан бири єлур, єрта-дадир ва Фарўона вилайатинин пойтахтидир».

«Бобурнома»нинг профессор Р.Р.Арат томони-дан 1943-1946 йилларда амалга оширилган ушбутаржимаси 1970, 1985, 1986, 1987, 1989, 2000 йил-ларда їайтадан нашр этилди.

«Бобурнома»нинг туркчада таржима этилишиТуркияда асарни іар бир соіа кесимида илмий єрга-нишга асос бєлди. Бу борада їатор номзодлик вадокторлик диссертацияларининг ёзилишига турткибєлди. Масалан, Масъуд Шеннинг «Бобурнома»нингЇобул ва Іиндистон бєлимлари» мавзусида ёзгандиссертацияси (1993) [6], Меімет Тургутнинг «Бо-бурнома»да іайвонлар ва овчилик» номли моногра-фияси (2008) [7], Мурод Юрдакєкнинг «Бобурнома»-да тиббий билимлар» іаїидаги тадїиїоти (2008) [8],Неъмат Жейланнинг «Бобур асарларида їєшмасєзлар» номли монографияси (2009) [9], ІусайнБайдемирнинг «Бобурнома»да фольклоризм ва эт-нография унсурлари» мавзуидаги тадїиїотлари(2010) [10] шулар жумласидандир.

Турк олими М.Шен томонидан 1993 йилда ёзилган318 бетлик докторлик диссертацияга асосий манбаэтиб «Бобурнома»нинг Їобул іамда Іиндистон бєлим-лари олинган. Тадїиїотнинг кириш їисмида асарнингєзига хос хусусияти ва тузилиши іаїида сєз юритил-ган. Асарнинг номланиши іаїида турли манбалардан

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 32: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

32

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

маълумотлар келтириб, улар таілилга тортилган.Кириш їисмидан сєнг Їобул ва Іиндистон бєлимла-рининг транскрипцияли матни берилган.Тадїиїотнингохирги бєлимида изоілар їисми єрин олган. Булар-дан ташїари асар таржималари ва асар билан боўлиїбиблиография іам таїдим этилади.

Турк адабиётида «Бобурнома»ни илмий жиіатдантадїиї їилиш борасида амалга оширилган яна бирилмий иш М.Тургутнинг «Бобурнома»да іайвонларва овчилик» деб номланган монографиясидир (2008).Унда «Бобурнома»да келтирилган іайвонот оламива уларнинг єзига хос хусусиятларига кенг изоі бе-рилади. Єрта Осиё, Афўонистон ва Іиндистон єлка-сига оид Бобур тилга олган жонзодлар таснифи кел-тирилади. Монографияда «Бобурнома»да жами 147та іайвон номи борлиги айтилади.

Іужаттепа университети тиббиёт факультетипедиатри, тиббиёт фанлари доктори, профессорМурад Юрдакєкнинг «Бобурнома»нинг илмий тадїиїэтилишига їєшган іиссаси «Бобуршоінинг (1483-1530) буюк асари «Бобурнома»да тиббий билимлар»номли (2010) тадїиїоти билан єлчанади. У ёзади:«Бобурнинг энг таниїли асари «Ваїое» номи биланмашіур бєлган «Бобурнома» асаридир. Чиўатойтуркчаси ила ёзилган ушбу асарда Бобур єз іаёти-ни, тушунчаларини, можароларини самимий ва очиїбир тилда ифода этган»[8].

Профессор М.Юрдакєк ушбу тадїиїотини «Бо-бурнома»нинг 2000 йилда нашр этилган туркча на-шри асосида амалга оширади. Асарда тиббиётга оидїарашларнинг бир жойда жамланганини кєриш мум-кин.

І.Байдемир єзининг кєп йиллик илмий фаолия-тини єзбек адабиётини єрганишга бахшида этган

олим. У єзбек халї оўзаки ижодини чуїур тушунаолган етук фольклоршунос. Унинг єзбек адабиёти-га доир элликга яїин яратган асарлари бунга гу-воілик беради. «Бобурнома»да фольклоризм ваэтнография унсурлари» мавзуидаги илмий тадїи-їоти (2010) унинг бобуршунослик соіасида амалгаоширган иши саналади. Бу тадїиїотда єзбек, афўонва іинд халїлари маданиятига хос, турли хил урф-одатлар, анъана ва їадриятлар іаїида чуїур му-лоіаза юритилиб, уларнинг іар бири тавсиф ва таі-лил этилади. Шунингдек, «Бобурнома»да халї эъти-їоди тушунчаси, маіалла-кєй, їасаба – жой номла-рининг изоіланиши, байрам, тєй, аза маросимларива халї спорти єйинлари ифода этилиши ва бошїашунга єхшаш жиіатлар илмий тадїиї їилинади.

Туркияда Бобур Мирзо асарларининг єрганили-ши йєлидаги яна бир тадїиїот Чукурова универси-тети Сиёсий билимлар факультети Турк тили ва ада-биёти бєлими олими Неъмат Жейланга тегишлидир.Унинг Бобур асарлари тилига доир 418 саіифаданиборат, жами єнта бєлимни єз ичига олган илмийасари «Бобур асарларида їєшма сєзлар» деб ном-ланган.

Н.Жейлан тадїиїотининг асосий манбалари «Бо-бурнома»(2000), «Мубаййин»(2004), «Бобур дево-ни»(1995) ва «Рисолайи волидия»(2001) таржима-нашрлари іисобланади. Тадїиїотда іар бир їєшмасєзнинг асардаги саіифалари аниї кєрсатилади.

Буюк асар – «Бобурнома» борасида турк олим-лари томонидан амалга оширилган бу каби ишларшоир ижодининг турк адабиётида нечоўлиї їизиїишбилан єрганиб келинаётганини кєрсатади. Асаріаїидаги бундай изланишларнинг аксарияти эсабобуршунослик соіасида янгилик іисобланади.

��������: 1. �rat R.R Vekayi (Babur'un Hatıratı) 2 ����. �nkara, 1943- 194 �. 2. ����� �. ���� ��� �����.- �., 2004.- �.179-182 3. Beverige Annette Susannah, The Babur-nama. London-1922. 4. ���������� �������� ����, «�������» (�.������ , �.������ � �.��� �������� ������ ��!�

����"� �!#�� $� �.����� ).- �., 2002. 5. �.����%&�� , �.*����� . +/� �������" ����! ������ / *���.- 1996.- 15 ��� 6. Mesut ŞEN, Gazi Zahirüddin Muhammed Babur - Baburname, Giriş-Metin (Kabil ve Hindistan bölümleri)-Açıklamalı

Dizin, İstanbul 1993. (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, basılmamış doktora tezi).- 318 s. 7. Mehmet Turgut Berbercan, Babur’un Hatıratında Geçen Hayvan Adları ve bunların Türk Dili Açısından

Değerlendirilmesi, İÜ Sosyal Bil. Enst. Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,Yüksek Lisans tezi, İstanbul 2008. 8. ���� ;���<�< «�������� ������� ����#"� �� ���"����» =���< ��%��%� � ������<���� >��"��� � 50,

73-77. 9. Nimet Ceylan. Gāzi Zahirüddin Muhammed Bābur Mirza eserinde ikilemeler �dana, 2009. 10. ����!�� ��!����� «�������»�� &�?<����� � @�"��&�< ��������».- ����< ��� ������, �����#

&�<��?��, 2010.

�������� �� �� ����������,2012 �� 5 ������� ���� �� �����.

(��������: ���. �.� ����)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÁÎÁÓÐÕÎÍËÈÊ

Page 33: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

33

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ПОЛИКРИСТАЛЛ КРЕМНИЙ ДОНАДОРЛИКЛАРАРОЧЕГАРАЛАРИДА ЗАРЯД КЄЧИШ ЖАРАЁНЛАРИ ІАЇИДА

А.ТЕШАБОЕВ, Б.М.АБДУРАІМАНОВ, Л.О.ОЛИМОВ, М.МЄЙДИНОВА,Н.М.НОСИРОВА

В работе обсуждается процесс переноса носителей заряда межзеренных границ в поликристал-

лическом кремнии.

The article discusses the peculiarities of the process of charging transportation of the grain between boundaries

of the polycrystallic silicon.

Петриц поликристалл яримєтказгичларда заряд кєчиш жараёни бєйича їуйидаги мулоіазаларни бил-

дирган [1]. Поликристалл яримєтказгичлар тузилиш жиіатидан мураккаб геометрик шаклдаги донадор-

лик ва донадорликлараро чегараларидан иборат. Донадорликлараро чегарада локаллашган тузоїлар

заряд ташувчилар учун тєсиї эффектини іосил їилади. Бунга кєра, поликристалл яримєтказгичлар-

нинг умумий солиштирма їаршилиги донадорлик ( 1ρ ) ва донадорликлараро чегараларининг солиштир-

ма їаршиликлари ( ) орїали аниїланади [2]. Поликристалл яримєтказгичларнинг умумий їаршилиги

учун їуйидаги ифодани ёзишимиз мумкин:

21+= (1)

2ρ >

1

бєлганда, донадорликлараро чегаранинг вольт-ампер характеристика (ВАХ)си учун їуйидаги

ифодалар єринлидир:

� [ ]1)exp()exp(1

−−−= kTeVkTqMnJB

ϕ (2)

ёки � [ ]ξµ )exp( kTqVqJBo

−= (3)

бу ерда, �J – ток зичлиги; � 1n – донадорликдаги асосий заряд ташувчиларнинг єртача концентрация-

си; �ϕ – потенциал тєсиї баландлиги; � BV – тєсиїда кучланишнинг тушиши; �M – потенциал тєсиї баланд-

лигига боўлиї бєлмаган, тєсиїнинг табиатига боўлиї бєлган коэффициент; �k – Больцман доимийси; �T –

температура; �q – электрон заряди; ( )kTcnМo =µ ; LVВ

=ξ ( L – намуна узунлиги).

ВАХ усули ёрдамида заряд кєчиш жараёнини єрганиш бєйича дастлабки тадїиїотлар Тейлор, Оде-

ла, Фана, Зигер, Пайк, кейинчалик Гольдман [1, 2] томонидан олиб борилган. Тадїиїот натижаларига

кєра, ток ва кучланишнинг номутаносиб боўлиїликда єзгариши валент зонадан 0,65 эВ юїори энерге-

тик сатіларда донадорликлараро чегарадаги іолат зичлигининг бирданига камайиши орїали тушун-

тирилган (2-расм). Ток ва кучланишнинг бундай хусусияти бизнинг дастлабки ишларимизда іам аниї-

ланган [3]. Кейинги йилларда донадорлик чегараларига боўлиї киришмали иссиїлик волтаик ва фото-

волтаик эффектларнинг кашф этилиши [4, 5], заряд кєчиш жараёнларини синчиклаб-їайта єрганиш

заруриятини туўдиради. Буларга боўлиї іолда янги эффектларнинг намоён бєлиш жараёнларини, до-

надорликлараро чегарадаги заряд кєчишига таъсирини єрганиш долзарб муаммолардан бири іисоб-

ланади. Мазкур ишда донадорликлараро чегараларида заряд кєчиш жараёнлари, уларнинг поликри-

сталл кремнийнинг электрофизик хоссаларига таъсирини єрганишда олинган натижалар таілил їили-

нади.

Тадїиїотлар олиб бориш учун солиштирма їаршиликлари

1 Ом.см, єртача донадорлик єлчами

~200.250 мкм бєлган р-типли поликристалл кремний намуналари танлаб олинди [3]. Намуналар єлчами

100ґ10ґ3 мм ни ташкил їилади. 1 – расмда ВАХ усули ёрдамида поликристалл кремний донадорликлара-

ро чегараларида заряд кєчиш жараёнини єрганиш їурилмасининг электрик схемаси келтирилган. Манба

сифатида єзгарувчан ток генераторидан фойдаланилди. Намунадан єтувчи ток 0,5÷25 А оралиўида. На-

мунанинг температураси хромел-альюмел термопара ёрдамида назорат їилиб борилди. Контакт сифати-

да альюминийдан фойдаланилди. Контактлар 900°С гача іеч їандай їєшимча іимоя талаб їилмайди.

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

ρ∼

ρ2

ρ ρρ

ρ

Page 34: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

34

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

1 – расм. Поликристалл кремний донадорликлараро чегараларида заряд кєчиш жараёнини ВАХ

усули ёрдамида єрганиш їурилмасининг электрик схемаси. 1 – поликристалл кремний намунаси, 2 –

намунадан чиїувчи инфраїизил нурларни беркитувчи шторка, 3 – ТЭМ-5 русумли фотодатчик, 4 –

термопара, 5 – филтирлар учун туйнук.

2 а) – расмда намунадан єтган ток ва кучланишнинг боўлиїлик ВАХ си іамда b) – расмда намуна

їаршилигининг температурага боўлиїлиги тасвирланган (1-чизиї). Тадїиїот натижаларидан кєринадики,

токнинг кучланишга боўлиїлиги юїоридаги муаллифларнинг натижаларидан фарї їилиб, S симон шакл-

далиги аниїланди. Токнинг 1,5÷2 А їийматигача кучланиш билан тєўри чизиїли мутаносиблиги мос

келса, 1,5ч2 А да токнинг бирданига ортиши ва кучланишнинг камайиши фарї їилади.

Зигер ва Пайк ишларида ток ва кучланишнинг боўлиїлиги донадорликлараро чегарадаги тузоїларнинг

тєлиши ва сиртдаги іолат зичликларининг таъсири орїали тушунтирилган (2 а – расм, 2-чизиї). Юклама

таъсирида донадорликлараро чегарадаги локаллашган тузоїларда заряд ташувчилар ушланади ва бу іолат

Ферми Ef энергетик сатіи тузоїлар іолат зичликлари энергиясига тенглашгунга їадар давом этади (2 а) –

расм, донадорликлараро чегара зона диаграммаси). Тузоїларнинг тєлиши билан іолат зичлигининг камай-

иши токнинг бирданига ортишига олиб келади. Бу іолатда валент зонадан 0,65 эВ юїори энергетик сатіда

іолат зичлиги бирданига камайяди (2 б – расм, 2-чизиї) [1, 2]. Токнинг ортиш сабабларидан яна бири сифа-

тида намунанинг їизиши ва жадал ионланиш бєлишининг мумкинлиги эътироф этилган [1,2]. Келтирилган

мулоіазалар бизнинг іолат учун іам єринлидир. Бирої, ток ортиши билан кучланишнинг камайиши нафаїат

іолат зичлиги камайишига, балки, бир ваїтнинг єзида иссиїлик энергияси іамда єзгарувчан токнинг электр

майдони таъсирида донадорликлараро чегарада юз берувчи іодисаларга боўлиї бєлиши мумкин.

2 - расм. а) - кремнийнинг зарядланган донадорликлараро чегарасининг ВАХси ва зона диаграмма-

си; b) - іолат зичлигининг энергияга, їаршиликнинг температурага боўлиїлиги. 2 – [1, 2] га тегишли.

Маълумки, намунадан ток єтганда унинг їизиши кузатилади. Бизнинг іолатда ток ва кучланиш боў-

лиїлигининг дастлабки іолатида намуна температураси 300°С гача їизиши аниїланди. Кучланишнинг

камайиши ва токнинг бирднига ортиши іолатида намуна марказидаги температура 1200°С гача їизиши,

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Єзгарувчан токгенератори 220

В, 50 Гц

Ш - 300

V V

1 32

Ш - 300

4 5

Page 35: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

35

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

шунингдек, ≤ 300°С бєлган іолатда поликристалл кремний їаршилигининг камайиши (2 b) – расм) куза-

тилди. Бу іолатни їуйидагича тушунтириш мумкин.

Локаллашган тузоїларни іосил їилган рекомбинация марказлари донадорликлараро чегарадаги ки-

ришма атомларининг хоссаларига ва температура єзгариши натижасида юз берувчи кимёвий жараён-

ларга боўлиї. Поликристалл яримєтказгичдан ток єтганда, намуна їизийди. Бунда жоул иссиїлиги, асо-

сан, донадорликлараро чегарадаги аморф їатламда ажралади ва бу їатламнинг эриши кузатилади.

Температура 600 °С гача єзгарганда, бєш боўланган киришмалар газ іолатда Si сиртига ажралиб чиїади

[6]. Поликристалл кремнийда газ іолатдаги бирикмалар нафаїат сирт томон, балки икки туташган дона-

дорликлараро чегарадаги микробєшлиї томонга іам чиїиши мумкин [7]. Бизнинг фикримизча, темпера-

тура ортиши жараёнида донадорликлараро чегарадаги киришмавий іолатларда электрон-ковак жуфт-

ликлари іосил бєлади [5]. Бу іолда заряд ташувчилар концентрацияси ва токнинг ортишига олиб кела-

ди, намуна їаршилиги билан кучланиш камаяди.

Хулоса їилиб айтганда, поликристалл кремнийнинг электрофизик хоссалари донадорликлараро че-

гарадаги локаллашган тузоїларда заряд ташувчиларнинг ушланиши ёки озод бєлишига боўлиї бєлиб,

тузоїларда зарядларнинг ушланиши єтказувчанликнинг камайишига, иссиїлик іодисаси іисобига за-

рядларнинг озод бєлиши іамда киришмаларда зарядларнинг генерацияси єтказувчанликнинг ортишига

олиб келади. Олинган натижалар, донадорликлараро чегарадаги заряд кєчиш жараёнларини, киришма-

вий иссиїлик вольтаик эффектларни тушунтиришда муіим аіамият касб этиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Поликристаллические полупроводники. Физические свойства и применения: Пер. с англ. / Под. ред. Хар-

бек Г. – М.: Мир, 1989. - 344 с., ил.

2. Тонкие поликристаллические и аморфные плёнки: Физика и применения. Пер. с англ. / Под ред. Л.Казмер-

ски. – М.: Мир, 1983. -304 с., ил.

3. Олимов Л.О. Автореф. канд. дисс. г. Андижан, Андижанский Государственный университет, 1999

4. Abdurakhmanov B.M., Olimov L.O. and Saidov M. S. Electrophysical Properties of Solar Polycrystalline Silicon

and Its n+-p Structures at Elevated Temperatures. // Applied Solar Energy ISSN 0003-701X. 2008, vol. 44. №1, р.46ч52.

5. Olimov L.O. Model of the Grain Boundary in p-n Structures Based on Polycrystalline Semiconductors. // Applied

Solar Energy ISSN 0003-701X. 2010, vol. 46. №2, р.118ч121.

6. Романова Г.Ф., Степко И.И. «Газовыделение с поверхности кремния». Поверхностные свойства полупро-

водников. Изд. АН СССР.- Москва.- 1962.- С.85-92,

7. Абдурахманов Б.М., Олимов Л.О., Абдураззаїов Ф.С. Микроструктура межзеренных границ в поликристал-

лическом кремнии и её влияние на перенос носителей заряда. Физическая инженерия поверхности.- 2010.-

т.8, №.1.- С.72-76.

Андижон давлат университети,ЄзР ФА Электроника институти.

2011 йил 14 ноябрда їабул їилинган

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОГО ЗАРЯДА В МДП СТРУКТУРАХ

НА ОСНОВЕ SI

Г.РАХИМОВА, Н.А.МИРЗААЛИМОВ, Ж.ЗИЁИДДИНОВ, И.Н.КАРИМОВ

Предложен метод определения величины заряда на границе раздела Si-SiO2 и в слое SiO

2, а также

концентрации легирующей примеси.

The authors of the article try to offer a new approach to definition of charge size on the border of section Si-

SiO2 and in layer SiO2 as well as the process of concentration of an alloying impurity.

В процессе изготовления полупроводниковых приборов на основе структур металл-диэлектрик-по-

лупроводник целесообразно контролировать ряд характеристических параметров, определяющих ка-

чество МДП структур, таких как величина встроенного заряда в электрике и плотность суммарного

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 36: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

35

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

шунингдек, ≤ 300°С бєлган іолатда поликристалл кремний їаршилигининг камайиши (2 b) – расм) куза-

тилди. Бу іолатни їуйидагича тушунтириш мумкин.

Локаллашган тузоїларни іосил їилган рекомбинация марказлари донадорликлараро чегарадаги ки-

ришма атомларининг хоссаларига ва температура єзгариши натижасида юз берувчи кимёвий жараён-

ларга боўлиї. Поликристалл яримєтказгичдан ток єтганда, намуна їизийди. Бунда жоул иссиїлиги, асо-

сан, донадорликлараро чегарадаги аморф їатламда ажралади ва бу їатламнинг эриши кузатилади.

Температура 600 °С гача єзгарганда, бєш боўланган киришмалар газ іолатда Si сиртига ажралиб чиїади

[6]. Поликристалл кремнийда газ іолатдаги бирикмалар нафаїат сирт томон, балки икки туташган дона-

дорликлараро чегарадаги микробєшлиї томонга іам чиїиши мумкин [7]. Бизнинг фикримизча, темпера-

тура ортиши жараёнида донадорликлараро чегарадаги киришмавий іолатларда электрон-ковак жуфт-

ликлари іосил бєлади [5]. Бу іолда заряд ташувчилар концентрацияси ва токнинг ортишига олиб кела-

ди, намуна їаршилиги билан кучланиш камаяди.

Хулоса їилиб айтганда, поликристалл кремнийнинг электрофизик хоссалари донадорликлараро че-

гарадаги локаллашган тузоїларда заряд ташувчиларнинг ушланиши ёки озод бєлишига боўлиї бєлиб,

тузоїларда зарядларнинг ушланиши єтказувчанликнинг камайишига, иссиїлик іодисаси іисобига за-

рядларнинг озод бєлиши іамда киришмаларда зарядларнинг генерацияси єтказувчанликнинг ортишига

олиб келади. Олинган натижалар, донадорликлараро чегарадаги заряд кєчиш жараёнларини, киришма-

вий иссиїлик вольтаик эффектларни тушунтиришда муіим аіамият касб этиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Поликристаллические полупроводники. Физические свойства и применения: Пер. с англ. / Под. ред. Хар-

бек Г. – М.: Мир, 1989. - 344 с., ил.

2. Тонкие поликристаллические и аморфные плёнки: Физика и применения. Пер. с англ. / Под ред. Л.Казмер-

ски. – М.: Мир, 1983. -304 с., ил.

3. Олимов Л.О. Автореф. канд. дисс. г. Андижан, Андижанский Государственный университет, 1999

4. Abdurakhmanov B.M., Olimov L.O. and Saidov M. S. Electrophysical Properties of Solar Polycrystalline Silicon

and Its n+-p Structures at Elevated Temperatures. // Applied Solar Energy ISSN 0003-701X. 2008, vol. 44. №1, р.46ч52.

5. Olimov L.O. Model of the Grain Boundary in p-n Structures Based on Polycrystalline Semiconductors. // Applied

Solar Energy ISSN 0003-701X. 2010, vol. 46. №2, р.118ч121.

6. Романова Г.Ф., Степко И.И. «Газовыделение с поверхности кремния». Поверхностные свойства полупро-

водников. Изд. АН СССР.- Москва.- 1962.- С.85-92,

7. Абдурахманов Б.М., Олимов Л.О., Абдураззаїов Ф.С. Микроструктура межзеренных границ в поликристал-

лическом кремнии и её влияние на перенос носителей заряда. Физическая инженерия поверхности.- 2010.-

т.8, №.1.- С.72-76.

Андижон давлат университети,ЄзР ФА Электроника институти.

2011 йил 14 ноябрда їабул їилинган

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОГО ЗАРЯДА В МДП СТРУКТУРАХНА ОСНОВЕ SI

Г.РАХИМОВА, Н.А.МИРЗААЛИМОВ, Ж.ЗИЁИДДИНОВ, И.Н.КАРИМОВ

Предложен метод определения величины заряда на границе раздела Si-SiO2 и в слое SiO

2, а также

концентрации легирующей примеси.

The authors of the article try to offer a new approach to definition of charge size on the border of section Si-

SiO2 and in layer SiO2 as well as the process of concentration of an alloying impurity.

В процессе изготовления полупроводниковых приборов на основе структур металл-диэлектрик-по-

лупроводник целесообразно контролировать ряд характеристических параметров, определяющих ка-

чество МДП структур, таких как величина встроенного заряда в электрике и плотность суммарного

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 37: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

36

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

заряда, локализованного на границе раздела полупроводник-диэлектрик, т.е. параметров, оказываю-

щих доминирующее влияние на качество работы полупроводниковых приборов со структурой МДП.

Существующие методы исследования поверхностных зарядов структурах МДП /1,2,3/ не позволяют

оперативно получать необходимую информацию. Для определения плотности поверхностного заряда

по методу /1/ необходимо построение расчетной вольт-фарадной зависимости, методы /2,3/ требуют

длительных измерений на различных частотах /3/ и при различных температурах /2/.

Рассмотрим структуру типа SinSiAl −−− 20 , не содержащую в запрещенной зоне кремния глубоко-

лежащих примесных центров. Приложим к структуре напряжение смещения (V), соответствующее ин-

версии поверхностной проводимости. Полное падение напряжения на структуре, согласно /4/, имеет

вид:

2 0

2

0101 εεεε

δ

εε

δ qNWQqNWV ++= (1)

где q – заряд электрона, N – концентрация легирующей примеси, δ - толщина диэлектрического

- диэлектрическая проницае-

мость полупроводника и диэлектрика соответственно, Q – суммарный заряд, обусловленный встроен-

ным зарядом в диэлектрике, ионизованным поверхностными состояниями и зарядом инверсионного слоя.

В момент увеличим напряжение смещения на структуре от V до V1 Изменение падения

напряжения сразу после переключения 1VV → и начальное значение измеряемой емкости

МДП структуры в ходе увеличения инверсионного заряда связаны следующим выражением:

[ ] δεε

εε

10

2

0

20

2

QCC

qNV H +−=∆ −−

(2)

При выводе выражения (2) использовались общепринятые приближения равномерного распределе-

ния легирующей примеси в полупроводнике, отсутствия подвижных зарядов в диэлектрике и разности

работ выхода между полупроводником и диэлектриком равной нулю /3,5/.

[ ]2

0

2 −− −CCH, n Ф-2

Рис. 1 Зависимость V∆ от , рассчитанная при помощи выражения (2). а) – конт-

рольные МДП структуры, в) – структуры после γ - облучения дозой 105 рад (Si).

ших V, выражение (2) можно рассматривать как уравнение прямой линии в координатах .

20

16

12

8

4

10 30 60 70 90

�V

∆,

B

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

εεслоя, W – толщина области объемного заряда в полупроводнике, , 1

[ ]2

0

2 −− −CCH

[ ]2

0

2 −− −CCH∆V:

Пренебрегая зависимостью заряда (Q) от напряжения смещения, что допустимо при достаточно боль-

0t ).( 1 VV

VVV 1

Page 38: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

37

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Тангенс угла наклона этой прямой позволяет определить концентрацию легирующей примеси )( MN , а

отрезок, отсекаемый на оси ординат при [ ] 02

0

2 =− −−CCH

пропорционален суммарному заряду локализо-

ванному как на границе раздела полупроводник-диэлектрик, так и в самом диэлектрике.

На рис. 1 приведены зависимости � V∆ от �[ ]2

0

2 −− −CCH, рассчитанные при помощи выражения (2), из

экспериментальных импульсных вольт-фарадных характеристик контрольной (а) и подвергнутой �γ -

облучению дозой 105 рад (Si) МДП структур. Обе зависимости являются прямыми линиями, что подтвер-

ждает справедливость вїражения (2). Прямая (а) отсекает на оси � V∆ отрезок, равный 1,4 В, что соотве-

ствует суммарной плотности поверхностного и встроенного зарядов � 211101,4

−⋅ см . Прямая (б) отсекает

отрезок 6,3 В, что соответствует плотности зарядов � 212108,1

−⋅ см . Обе прямые параллельны друг другу,

что говорит о постоянстве концентрации легирующей примеси а обоих исследуемых структурах.

Таким образом измеряя начальное значение емкости МДП структуры при изменении напряжения

смещения �1VV → , пользуясь соотношением (2), можно определить величину заряда на границе раздела

�2

SiOSi− и в �2

SiO , а также концентрацию легирующей примеси.

Литература:

1. Тerman L.M. On investigation of surface states at a silicon/silicon oxide interface employing metal-oxide – silicon

diodes. Sol.st. Electron., 1962, v.S., p. 285-299

2. Gray P.V., Brown D.M. Density of interface states. Appl. Phys.Left., 1996, v.8, №2, p.31-33

3. Сурис Р.А., Федоров В.Н. Определение параметров глубокого уровня в приповерхностной области полу-

проводника МДП структуры методом проводимости. ФТП, 1979, т.13, в.6, стр.1073-1082

4. Jerbst M. Relaxation seffente an Halbleiter- Isolator- Grenzflä chen. Z.Ongew. Phys.,1966, v.22, p.30-33

5. Linder R. Semiconductor Surface Varactor. Bell System Tech. J., 1962, v.41, №3, р.803-831

Андижон давлат университети,

2011 йил 20 декабрда їабул їилинган

МАТЕМАТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ МДП – ФОТОДИОДНОЙМНОГОЭЛЕМЕНТНОЙ СИСТЕМЫ И ЕЕ КОМПОНЕНТОВ

Н.Р.РАХИМОВ, С.Р.АЛИЕВ, Е.Ю.КУТЕНКОВА

Проанализированы математические модели компонентов МДП-фотодиода и показана необходи-

мость построения его линеаризованной фотоэлектрической модели.

This article discusses the problems of mathematical models of the components of MSI – photodiods as

well as the importance of linear photoelectrical modelling.

Многоканальные фотоэлектрические МДП (металл-диэлектрик-полупроводник) – фотодиодные при-

емные устройства (ФПУ) предназначены для преобразования оптических сигналов в диапазоне длин

волн от 0,5 до 1,1 мкм в электрические, а также для их усиления, хранения и считывания произвольной

выборкой в составе герметичной оптико-электронной аппаратуры. Они выпускаются в бескорпусном

исполнении. Масса ФПУ не более 15 г.

Фотоприемные устройства представляют собой матрицу, состоящую из 32 Ч 32 кремниевых фото-

приемных ячеек с электронной схемой управления и усиления в каждой ячейке. Схема расположения

фоточувствительных ячеек на кристалле в ФГТУ-14 приведена на рис. 1, а. Принципиальная электри-

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 39: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

37

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Тангенс угла наклона этой прямой позволяет определить концентрацию легирующей примеси )(M

N , а

отрезок, отсекаемый на оси ординат при [ ] 02

0

2 =− −−CC

H пропорционален суммарному заряду локализо-

ванному как на границе раздела полупроводник-диэлектрик, так и в самом диэлектрике.

На рис. 1 приведены зависимости � V∆ от �[ ]2

0

2 −−−CC

H, рассчитанные при помощи выражения (2), из

экспериментальных импульсных вольт-фарадных характеристик контрольной (а) и подвергнутой �γ -

облучению дозой 105 рад (Si) МДП структур. Обе зависимости являются прямыми линиями, что подтвер-

ждает справедливость вїражения (2). Прямая (а) отсекает на оси � V∆ отрезок, равный 1,4 В, что соотве-

ствует суммарной плотности поверхностного и встроенного зарядов � 211101,4

−⋅ см . Прямая (б) отсекает

отрезок 6,3 В, что соответствует плотности зарядов � 212108,1

−⋅ см . Обе прямые параллельны друг другу,

что говорит о постоянстве концентрации легирующей примеси а обоих исследуемых структурах.

Таким образом измеряя начальное значение емкости МДП структуры при изменении напряжения

смещения �1VV → , пользуясь соотношением (2), можно определить величину заряда на границе раздела

�2

SiOSi− и в �2

SiO , а также концентрацию легирующей примеси.

Литература:

1. Тerman L.M. On investigation of surface states at a silicon/silicon oxide interface employing metal-oxide – silicon

diodes. Sol.st. Electron., 1962, v.S., p. 285-299

2. Gray P.V., Brown D.M. Density of interface states. Appl. Phys.Left., 1996, v.8, №2, p.31-33

3. Сурис Р.А., Федоров В.Н. Определение параметров глубокого уровня в приповерхностной области полу-

проводника МДП структуры методом проводимости. ФТП, 1979, т.13, в.6, стр.1073-1082

4. Jerbst M. Relaxation seffente an Halbleiter- Isolator- Grenzflä chen. Z.Ongew. Phys.,1966, v.22, p.30-33

5. Linder R. Semiconductor Surface Varactor. Bell System Tech. J., 1962, v.41, №3, р.803-831

Андижон давлат университети,

2011 йил 20 декабрда їабул їилинган

МАТЕМАТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ МДП – ФОТОДИОДНОЙМНОГОЭЛЕМЕНТНОЙ СИСТЕМЫ И ЕЕ КОМПОНЕНТОВ

Н.Р.РАХИМОВ, С.Р.АЛИЕВ, Е.Ю.КУТЕНКОВА

Проанализированы математические модели компонентов МДП-фотодиода и показана необходи-

мость построения его линеаризованной фотоэлектрической модели.

This article discusses the problems of mathematical models of the components of MSI – photodiods as

well as the importance of linear photoelectrical modelling.

Многоканальные фотоэлектрические МДП (металл-диэлектрик-полупроводник) – фотодиодные при-

емные устройства (ФПУ) предназначены для преобразования оптических сигналов в диапазоне длин

волн от 0,5 до 1,1 мкм в электрические, а также для их усиления, хранения и считывания произвольной

выборкой в составе герметичной оптико-электронной аппаратуры. Они выпускаются в бескорпусном

исполнении. Масса ФПУ не более 15 г.

Фотоприемные устройства представляют собой матрицу, состоящую из 32 Ч 32 кремниевых фото-

приемных ячеек с электронной схемой управления и усиления в каждой ячейке. Схема расположения

фоточувствительных ячеек на кристалле в ФГТУ-14 приведена на рис. 1, а. Принципиальная электри-

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 40: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

38

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ческая схема фотоприемной ячейки ФГТУ-14 приведена на рис. 1, б, обозначение выводов дано в табл.

1. Выбор информации произвольный, число разрядов 32.

Линейные размеры фоточувствительной площадки каждой фотоприемной ячейки 0,1 Ч 0,1 мм. Шаг

размещения фоточувствительных элементов 0,28 мм.

Техническими условиями предусмотрены две модификации изделий – ФПУ-14А и ФПУ-14Б. В первой

модификации изделия все фоточувствительные ячейки (1024 шт.) должны быть работающими. Во вто-

рой модификации допускается не более двух неработающих ячеек, расположенных в центральной зоне,

и не более 25 ячеек – в остальной части приемной площадки. Центральная зона представляет собой

центрированный квадрат, состоящий из 14 Ч 14 = 196 ячеек [1].

Значения фотоэлектрических параметров МДП фотодиодных матриц в первую очередь зависят от

физико-технологических, конструктивных и режимных параметров базового МДП-фотодиода. В связи с

этим возникает необходимость построения его математической модели. Существует два этапа проекти-

рования интегральных приборов.

Рис. 1. Электрическая схема ФГТУ-14:

а — схема соединения фоточувствительных ячеек; б — схема фоточувствительной ячейки

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 41: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

39

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Таблица 1

Обозначения выводов ФПУ – 14

На первом этапе производится выбор схемотехнических решений из имеющегося набора решений.

При этом требуется качественная и количественная оценка зависимости фотоэлектрических парамет-

ров от физико-технологических, конструктивных и режимных параметров. На этом этапе достаточно

упрощенной и не очень точной модели МДП-фотодиода. На втором этапе, когда схемотехнические ре-

шения выбраны, могут быть использованы более точные модели, рассчитанные на применение ЭВМ [2].

Идеализированная математическая модель МДП-фотодиода, работающая в режиме накопления,

предложенная Д.П. Веклером, имеет следующие ограничения. Во-первых, она пригодна только для

фотодиода с главным p-n переходом. Исследование фотодиодов, изготовленных по технологии МДП ИС

(интегральная схема), показывают, что p-n переходы являются резкими. Во-вторых, выражения, полу-

ченные Веклером, содержат нелинейную зависимость фотонапряжения от мощности оптического излу-

чения, что затрудняет расчет МДП фотодиодных матриц аналитическим методом.

На основе математических моделей компонентов МДП-фотодиода, МДП-транзистора с изолирован-

ным затвором и фотодиода с резким p+n переходом может быть построена линеаризованная фотоэлек-

трическая модель МДП-фотодиода, свободная от указанных недостатков.

Рассмотрим математические модели компонентов МДП-фотодиода. В статической модели МДП-тран-

зистора, его вольтамперная характеристика описывается различными выражениями в крутой и пологой

областях:

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

��� ���

����� � �� ��� � ������ � �� � �� ����� � ����� (1)

��� �� � �

��

��

���� ���� �� ���,

��� ���

�������� � �� ��� � �� �� , (4)

��� �� � ����

�� � ��� �� ���,

��� ��� , ��� — �� ��� � ���� � ��� �� ����, �����������;

��, �� , �� — � �������� � � ����, ���� � �����;

�� — ����� � ��������;

α,�� — ���� � ����� � � � ;

� — ���������� ������� ������.

��� �������� � � ����� ��! �� ������ : ���

— �����" � ��� ���� , ���

— �����" � ���

��� , ���

— �����" ���� ������.

��� ������ ����

� ����

��! �� ������ , � �� #$�� � ���� �� ��� ��"� �����

� � ����������, ������� �����#$�� ��� �����:

���

� ���

� �

��� (3)

����� ���������

1, 35, 52 ������ ����� 1, 2,3 51, 2, 50, 3, 49, 4, 48, 5, 47, 6, 46, 7, 45, 8, 44, 9, 43, 10, 42, 11, 41, 12, 40, 13, 39, 14, 38, 15, 37, 16, 36, 17

����� �������� 1,2,…, 31, 32

54, 34, 55, 33, 56, 32, 57, 31, 58, 30, 59, 29, 60, 28, 61, 27, 62, 26, 63, 25, 64, 24, 65, 23, 66, 22, 67, 21, 68, 20, 69, 19

������ �������� 1, 2,..., 31, 32

18, 53, 70 ������ ���� ���������� ������

Page 42: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

40

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Таким образом, для расчета фотоэлектрических параметров МДП-фотодиодных матриц используют

нелинейную модель МДП-фотодиода. Большое число физико-технологических, конструктивных и ре-

жимных параметров, влияющих на фотоэлектрические параметры МДП-фотодиодных элементов и мат-

риц, вызывает необходимость их предварительной качественной и количественной оценки [2].

Использование нелинейной модели затрудняет такую оценку. В связи с этим необходимо построение

линеаризованной фотоэлектрической модели базового элемента, обеспечивающей возможность расче-

та фотоэлектрических параметров методами анализа линейных электронных цепей.

Литература:

1. Аксененко М.Д. Приемники оптического излучения /М.Д.Аксененко, М.Л.Бараночников.Справочник. - М.:

Радио и связь, 1987

2. Аксененко М.Д., Бараночников М.Л. Многоэлементные приемники изображения. / М.Д.Аксененко, М.Л.Ба-

раночников – Новосибирск: Наука. Сибирское отделение, 1991

Сибирская государственная геодезическая академия,

Андижанский государственный университет

Принято 6 января 2012 года

(Рецензент: проф. Р.Алиев)

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

��� �� ������

���

— ������ ��� ��� ��� � - ���;

�� — �� ���� ������������� �� ����� ��� �����;

��� — �� ������� ������������� �� ����� ��� � � ��� �� � ����;

��� — � ���� � � ��� �� � ����.

��� ��� �un

� Ccn

� ����� ���� � p+n — ����� � ����:

��� � ����������

����� ����� �, (4)

� � � � ��������

���������� , (5)

��� q — ��� ������ �;

�� — ������������� �� ����� ��� � ���� � ���� � � ������ � �� ���;

�� — � �������� ������� � � �� ���;

� — � ����� ��� ��� � ������ �;

�� — �� ��� ��� �;

� — �� ��� �� �.

� ��������� � �� � � � � ���������� ! � �� � � ����� ! � � � � � ���� � " � �

�:

� � � � �� (6)

� � �� � �� (7)

� � ���� ���

������ ���� �

������� , (8)

��� �� — � �������� � ��������� � ������";

� — ���� ����� �� �� ���� � ������";

�� — � � � � � �� ������� ������������ ���;

# — � � �.

Page 43: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

41

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ТЕРМОПОЛЕВАЯ ОБРАБОТКА МДП СТРУКТУР

Г.МАМАЖАНОВА, Г.РАХИМОВА, Ф.ХУЖАЕВА, И.Н.КАРИМОВ

В данной работе исследованы физические процессы, происходящие в окисном слое структур ме-

талл-диэлектрик-полупроводник.

The article discusses the physical processes occurring in oxide layers of structures of metal – dielectric-

semiconductors.

Как известно, в процессе выращивания пленки двуокиси кремния, как в сухом, так и во влажном

кислороде или под воздействием различных внешних факторов в ней могут образовываться различные

центры, приводящие к нестабильности границы раздела 2SiOSi − в процессе эксплуатация приборов

в условиях повышенных температур. Одной из причин наблюдаемой нестабильности может быть дрейф

кислородных вакансий в окисном слое. Другой причиной может быть перемещение ионов водорода и

гидроксильных групп воды, которые могут образоваться на поверхности 2SiO в результате гидролиза.

Третьим механизмом нестабильности является миграция положительного атома щелочных элементов в

диэлектрической пленке, а также перемещение положительных (или отрицательных) зарядов, возник-

шее под влиянием внешних воздействий. Эти нестабильности особенно сильно проявляются в МДП

структуре, когда между металлом и полупроводником прикладывается некоторая разность потенциа-

лов при повышенной температуре.

Для исследования процессов, происходящих в окисном слое МДП структуры использовали метод

термополевой поляризации (ТПП).

Если провести ТПП с прикладыванием отрицательного потенциала к металлическому электроду, то

все подвижные положительные ионы или дефекты при данной температуре будут перемещаться от

границы полупроводник-диэлектрик к границе диэлектрик-металл и поверхность раздела �2SiOSi − как

бы очищается, поэтому характеристика будет сдвигаться влево от исходной (рис.1, кривая 2). После

поляризации при той же температуре с положительным напряжением смещения на металлическом элек-

троде положительный подвижный заряд будет смещаться в окисном слое к границе �2SiOSi− и измерен-

ная � VC − - кривая будет размещаться правее (рис.1, кривая 3). По разнице в напряжении прямых зон

МДП структуры кривых 2 и 3 рис. 1 можно определить общий эффективный подвижный заряд в окисном

слое при определенной температуре � VCQ ∆= 0

Рис.1. - характеристики МДП структур. Кривая I – до термополяризации, 2 – после поляризации

с прикладыванием отрицательного потенциала, кривая 3 – после поляризации с прикладыванием по-

ложительного потенциала.

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 44: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

42

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Если провести такую ТПП в течение одного интервала времени, но при различных температурах: Т1,

Т2, Т

3, Т

4 и определить величины Q

1, Q

2, Q

3, Q

4 а затем построить зависимость lnQ

0 от Т-1К, то в случае

линейной зависимости эмпирическая закономерность процесса имеет вид

�)exp(

KT

EAQ

∆−= (1)

Тогда из тангенса угла наклона прямой можно определить энергию активации процесса миграции

заряда � E∆ , а также величину подвижного заряда в окисном слое (при � ∞→T ). Несколько изменив

методику выполнения ТПП, можно исследовать кинетику процесса миграции подвижного заряда, лока-

лизованного в окисном слое. С этой целью проводится ТПП при положительном потенциале на металли-

ческом электроде, чтобы собрать весь подвижный заряд окисла у границы раздела �2SiOSi− , а затем

проводить отжиг структуры с закороченными контактами в течение разных промежутков времени (1, 3,

5, 9 мин т.д.) при той же температуре, при которой проводилась ТПП, и после каждого отжига снимать

� VС − характеристики. Заколачивание электродов делается в целях исключения влияния внутреннего

поля на процесс диффузии по поверхности в окисном слое.

Если считать, что в результате поляризационного отжига (ТПО) весь подвижный заряд сосредоточен

у границы �2SiOSi− в бесконечно тонком окисле, то отжиг структуры в течение коротких промежутков

времени будет обуславливать диффузию ионов в окисный слой. Далее, согласно /1/ получим:

�)exp(0

KT

EDD

∆−= (2)

где D – коэффициент диффузии ионов, D0 – предэкспоненциальный множитель.

Простая зависимость lnQ0 от Т-1К в случае линейности этой зависимости найдем из тангенса угла

наклона величину � E∆ - энергию активации процесса диффузии. В случае совпадения этих величин,

определенных двумя способами, можно говорить об одном процессе миграция подвижных ионов в окис-

ном слое. Из экстраполяции значения D при � ∞→T можно определить предэкспоненциальный множи-

тель D0.

Литература:

1.Sugano T., Hoh K., Kudo k.e.a. Ordered structure and ion migration in silicon dioxide. Japan J. Apll. Phys., 1968,

v/7, p. 715-730

Андижон давлат университети,

2011 йил 20 декабрда їабул їилинган

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

Page 45: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

43

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

СОХТАЇАЛЇОНДОРЛАРНИНГ МИКРООРГАНИЗМ ВАЭНТОМОФАГЛАР БИЛАН ЄЗАРО АЛОЇАЛАРИ

А.ІУСАНОВ, К.ЗОКИРОВ, Т.АІМЕДОВА

В статье приводятся результаты изучения взаимоотношения между ложнощитовками и их мик-

роорганизмами и энтомофагами

The article presents the results of the study of the relationship between Coccidae and their microbes and

entomophagous.

Сохтаїалїондорлар іашаротлар синфининг тенгїанотли хартумлилар туркуми (Homoptera), кокцид-лар (Coccоidea) кенжа туркумига мансуб жонивор-лар бєлиб, табиатда турли экологик шароитлардатарїалган єсимликларда яшайди.

Биз Фарўона водийси мевали дарахтларида уч-ровчи кокцидларни єрганиш бєйича олиб борган кєпйиллик тадїиїотларимизда мазкур кенжа туркумгамансуб сохтаїалїондор оиласининг акация(Parthenolecanium corni), бужмайган (Eulecaniumrugulosum), олча (Sphaerolecanium prunasri), турон(Rhodococcus turanicus), ёстиїсимон (Pulvinaria sp.)каби турлари тарїалганини аниїладик [1,2].

Сохтаїалїондорлар водийнинг турли экологикшароитларида тарїалган маданий ва ёввойи ме-вали дарахтларнинг шохлари, новда ва барглари-нинг тєїима суюїлигини сєриб яшашлари туфай-ли, бу дарахтларда моддалар алмашинуви жараё-ни бузилиб, уларнинг єсиш ва ривожланишдан орї-ада їолиши ва іосили камайиб кетишига сабаб бєли-шади.

Маълумки, табиатда тирик организмлар ташїимуіитнинг сув, іаво, іарорат, ёруўлик каби омил-лари билан бир їаторда бактериялар, замбуруўлар,вируслар, єсимликлар, бир іужайрали іайвонлар,чувалчанглар, іашаротлар ва бошїа жониворларбилан биргаликда іаёт кечиришади.

Организмларнинг бундай биргалашиб яшашла-ри єзаро фойдали (симбиоз), зарарли (текинхєр-лик), бефарї ёки бир организмга фойдали, иккин-чисига зарарли тарзда єтиши кузатилади. Биноба-рин, муіитнинг юїоридаги таъсирларига мослаш-ган турлари табиатда яшаб, мослашмаганлари но-буд бєлиб кетади.

Сохтаїалїондорлар іам єзлари яшаётган муіитшароитидаги абиотик, биотик, антропологик таъсир-лар остида іаёт кечиради. Биотик омиллар їато-рига уларнинг бактерия, замбуруўлар ва текинхєріашаротлар билан єзаро алоїаларини кєрсатишмумкин. Адабиётларда сохтаїалїондорларнингбактерия ва замбуруўлар билан єзаро симбиозіолда іаёт кечириши тєўрисида баъзи тадїиїот

натижалари мавжуд. Бактерия ва замбуруўларсохтаїалїондорларнинг гемолимфаси іамда іужай-ралари ичидагина іаёт кечириб, іашарот танаси-дан ташїарида нобуд бєлишлари, сохтаїалїондоріам таналарида бу микроорганизмлар бєлмасаяшай олмаслиги аниїланган [3].

Юїорида таъкидланганидек, сохтаїалїондорларєсимлик ширасини сєриб озиїланишади. Сєрилганширани парчалаш вазифасини сохтаїалїондор та-насида бєлган ачитїи замбуруўлар бажаради. Уларєзларидан чиїарадиган энзимлар воситасидасєрилган шира таркибидаги мураккаб органик мод-даларни парчалаб, танага сингиши, іазм бєлиши-ни осонлаштириб беради. Сохтаїалїондор эса та-насидаги микроорганизмларни уларга зарур бєлганнамлик ва баъзи бошїа моддалар билан таъмин-лайди. Танасида ачитїи замбуруўлари бєлмагансохтаїалїондорлар эса сєрган ширасини муста-їил парчалаб іазм їилолмаслиги туфайли нобудбєлишади. Симбионт замбуруў ва бактериялар бо-шїа сохтаїалїондорларга їєйган тухумлари орїа-ли єтади.

Сохтаїалїондорлар танасидаги иккинчи симби-онт кокксимон бактериялар бєлиб, улар ачитїи зам-буруўлардан фарїли тарзда, сохтаїалїондорлар-нинг іужайралари ичида яшайди. Бу бактерияларіам худди ачитїи замбуруўлар каби сохтаїалїон-дорларга уларнинг їєйган тухумлари орїали юїади.Бактериялар сохтаїалїондор танасида жуда кєпай-иб, хєжайин сєрган єсимлик шираларини парчалабберишдан ташїари єзлари хєжайинга оїсил манбаибєлиб іам хизмат їилади. Агар сохтаїалїондортекинхєр іашаротлар билан зарарланиб, іаёти астасустлашган сари унинг замбуруў ва бактерияларкаби симбионтларининг іаёти іам поёнига етиб бо-ради.

Биргаликда яшашнинг шаклларидан яна бирихєжайин, текинхєр ва йиртїичлар орасидаги боў-ланишлардир. Текинхєрлик ва йиртїичлик деярлибарча жониворлар орасидаги муносабатларда на-моён бєлиб, бу биргалашиб яшаётган іайвонлар-дан бирининг нобуд бєлиши эвазига иккинчисининг

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 46: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

44

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

єсиб, ривожланиб, табиатда тур сифатида саїла-ниб їолишида кєринади. Юїоридаги фикрга ми-сол сифатида биз сохтаїалїондорларнинг текинхєрва йиртїичлари орасидаги єзаро муносабатларгатєхталамиз.

Сохтаїалїондорларни єрганиш бєйича олиб бор-ган кузатишларимизда уларга зарар етказувчи те-кинхєр ва йиртїич іашаротлардан афелинидлароиласига мансуб коккофагус (Coccophagus lycimnia),метафикус (Metaphycus melanostamatus), энциртид-лар оиласидан микротерус (Microterus hortulanus),бластотрикс (Blasthotrix britannica turanica), пахине-урон (Pachyneuron solitarium), хаемомиида оиласи-га мансуб леукопис (Leucopis annulipes) ва кокци-неллидлар оиласининг вакили хилокорус(Chilocorus bipustulatus) каби турлари бор эканли-гини аниїладик [2]. Мазкур текинхєр ва йиртїичларсохтаїалїондорларнинг тухуми, личинкалари вавояга етган индвидлари билан озиїланиб ривожла-ниши кузатилди.

Сохтаїалїондорлар (хєжайин) ва уларнинг те-кинхєр, йиртїичлари узої йиллар мобойнида бир-галикда іаёт кечириш жараёнида хєжайин-текинхєрорасидаги мосланишлар іосил їилишган. Хєжайинва текинхєр орасидаги бундай мосланишлар їато-рига хєжайин ва унинг текинхєрлари ривожланишдаврларининг єзаро мослиги, эндопаразитларнингєз хєжайини танасининг ичига їєядиган тухумидамахсус аэроскопик най бєлиши, бу най орїали ту-хумдан чиїадиган личинка атмосфера іавоси би-лан нафас олиши, табиатда хєжайиннинг тухум,личинка ва вояга етган индвидлари йєї пайтлардатекинхєр ва йиртїичларнинг тиним даврига єтиши,текинхєрларнинг хєжайин танасидаги іаётида бир-бирлари билан яшаш учун курашдаги муносабат-лари кабиларни кєрсатиш мумкин.

Їуйида сохтаїалїондорларга мансуб олхєрисохтаїалїондори (Sphaerolecanium prunastri) ваунинг текинхєри бєлмиш коккофагус орасидагимуносабатларга тєхталамиз.

Олхєри сохтаїалїондорининг тарїалиши, іаётийжараёнларини єрганиш бєйича олиб борган куза-тишларимизда бу жонивор бизнинг шароитимиздайилига бир авлод бериб ривожланиши аниїланди.Сохтаїалїондорнинг биологик хусусиятларини єрга-ниш жараёнида унга зарар етказувчи бир їанча те-кинхєр ва йиртїич іашаротлар бор эканлигинианиїладик.

Табиатда олхєри сохтаїалїондорига зарар ет-казувчи коккофагус (Coccophagus lycimnia), мета-фикус (Metaphicus melonstamatus), микротерус(Microterus hortulans), хилокорус їєнўизи (Chilocorusblpustulatus), леукопис пашшаси (Leucopis annulipes)каби 5 тур йиртїич ва текинхєрлари борлиги аниї-

ланиб, сохтаїалїондор билан унинг текинхєр йирт-їичлари орасидаги єзаро муносабатлар єрганил-ди.

Юїорида кєрсатилган текинхєр ва йиртїичларєз хєжайини бєлган сохтаїалїондорни турлича за-рарлайди. Масалан, коккофагус эндопаразит си-фатида єз хєжайини бєлган акация, олча сохтаїал-їондорларининг иккинчи ёшдаги личинкалари ва ёшурўочилари таналари ичига єз тухумларини їєйса,метафикус кєпинча урўочиларни зарарлайди. Мик-ротерус ва леукопис йиртїич бєлгани туфайли сох-таїалїондор їєйган тухумлар, тухумдан чиїїанличинкалар билан озиїланади.

Коккофагус кузда сохтаїалїондорларнинг ик-кинчи ёшдаги личинкалари ичига тухумини їєяди.Тухумдан чиїїан бу текинхєрнинг личинкаси сох-таїалїондорнинг їишлаётган личинкаси ичида їиш-лаб чиїади. Баіорда коккофагус єз хєжайини ли-чинкаси ичида ривожланишини тугаллаб, апрельойининг иккинчи декадасида личинка танасини те-шиб учиб чиїади. Шундан сєнг у табиатда турлигулли єсимликларнинг нектарлари билан озиїлан-гач, яна сохтаїалїондорларнинг баіорги биринчиавлоди личинкаларини истаб, уларнинг танасинитешиб, тухумларини їєяди. Битта сохтаїалїондорличинкасига у бир дона тухум їєяди. Тухумданчиїїан текинхєр личинкаси сохтаїалїондор личин-касининг гемолимфаси, ёў таначалари, тєїимала-ри іисобига озиїланиб, ривожланади. Коккофагусбилан зарарланган акация, олча сохтаїалїондор-лари личинкалари їорайиб, нобуд бєлишади ваулардан май ойининг иккинчи декадасида коккофа-гуснинг иккинчи авлоди пайдо бєлади.

Ёзнинг иссиї пайтларида, табиатда сохтаїалї-ондорларнинг личинка ва вояга етган индвидларийєї даврларда уларнинг баъзи текинхєрлари іамтиним даврига єтади. Бирої июннинг охири – июл-нинг бошларида акация сохтаїалїондорининг иккин-чи факультатив авлоди іосил бєлиши туфайлиунинг тиним давридан чиїїан текинхєрлари блас-тотрикс, коккофагуслар єз хєжайинининг иккинчиавлодини іосил їилувчи личинкаларни зарарлай-ди.

Коккофагуснинг сохтаїалїондорларни зарарлашдаражалари єрганилганда, унинг, айниїса, олхєрисохтаїалїондори личинкаларини жиддий зарарла-ши кузатилади. Агар бошїа турга мансуб сохтаїал-їондорлар коккофагус томонидан 8-10 % атрофи-да зарарланса, олхєри сохтаїалїондорлари бу те-кинхєр билан 15-20 % зарарланиши кузатилган.Иссиїхоналардаги олеандр, бегония, примулаіамда лимон каби єсимликларнинг жиддий зарар-кунандаси бєлмиш юмшої сохтаїалїондор (Coccushesperidum) коккофагус таъсирида баъзан 25-30 %

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 47: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

45

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

гача зарарланади. Табиатда сохтаїалїондорни те-кинхєрлар іеч їачон 100 % зарарламайди. Агарсохтаїалїондорлар ёппасига зарарланиб, нобудбєлиб кетганда эди, уларнинг танасида єзлари-нинг личинка ва ўумбаклик даврларини єтказишгамослашган текинхєрлари іам тарихий ривожланишжараёнида тур сифатида йєїолиб кетган бєлар эди.

Сохтаїалїондорларнинг текинхєрлари іам єзнавбатида 2-нчи, 3-нчи даражали текинхєрлар би-лан зарарланишади. Бизнинг кузатишларимиздасохтаїалїондорларнинг текинхєрларидан коккофа-гус, метафикус, микротерус кабиларнинг зарарлов-чи икккинчи тартибдаги Pachyneuron solitarium Hart,Tetrastihcus sp. каби текинхєрлари бор. Биринчитартибли текинхєрлар єз хєжайинлари таналариіисобига єсиб-ривожланиб бєлгач, хєжайинини но-буд їилишиб, уларнинг таналарини тешиб учиб чи-їишади. Биринчи тартибли текинхєрлар, одатда,хєжайинини тухум їєйишга улгурмай нобуд їили-шади. Иккинчи тартибли текинхєрлар эса биринчитартибли текинхєр єз хєжайини танасида личинка-лик даврини єтаётган пайтида шу личинка танасигаєз тухумини їєяди. Їєйилган тухумдан иккинчи тар-тибли текинхєрнинг личинкалари чиїиб, улар би-ринчи тартибли текинхєр личинкалари танаси іисо-бига озиїланиб ривожланишади. Оїибатда бирин-чи тартибли текинхєр личинкаси нобуд бєлиб, ик-кинчи тартибли текинхєрнинг ёрдами туфайли сох-таїалїондорнинг єсиши, ривожланиши давом эта-ди ва тухум їєйишга улгуриб, тур сифатида саїла-ниб їолади.

Сохтаїалїондорларнинг йиртїичларларибєлмиш хилокорус їєнўизи, леукопис пашшаси, эн-циртидлар оиласига мансуб микротерис кабиларєз хєжайинининг личинкаларини, урўочилари їєйгантухумларни еб, уларнинг сони камайишига сабаббєлади.

Бирої табиатда сохтаїалїондорларнинг те-кинхєр ва йиртїичлари билан бир їаторда улар-нинг “дєстлари” – ташїи симбионтлари іам бор.Буларга їоракуя замбуруўи ва чумолиларни(Formica cinera) мисол сифатида кєрсатиш мумкин.Маълумки, сохтаїалїондорлар єсиш ва ривожла-ниш даврида єсимлик тєїималаридаги ширалари-ни кєплаб сєриб, ортиїчасини ташїарига чиїарибтуради. Сохтаїалїондорлардан ажралиб чиїаётганшира чумолиларни єзига жалб їилади. Чумолиларбу іашаротлар чиїарган шира билан озиїланганиучун уларнинг танасига турли текинхєр іашарот-ларнинг їєниши, тухум їєйишига имкон бермай,сохтаїалїондорларни текинхєр ва йиртїичларіужумидан асрайди. Сохтаїалїондор ва чумолиларорасидаги єзаро алоїаларни кузатиш жараёнидабиз їуйидагиларни аниїладик.

Илмий тадїиїотларимиз пайтларида дарахтлар-да яшаётган олча, акация сохтаїалїондорлари ко-лоннасидан намуна олаётган пайтларимизда їаер-дандир даріол чумолилар етиб келиб, бармоїла-римизни тишлаб, намуна олишимизга їаршиликїилаётганини бир неча бор кєрдик. Бу іодиса кей-инги текширишларимизда іам давом этаверди.Юїорида таъкидланганидек, сохтаїалїондорларєсимликларнинг шохлари, новда ва барглари ши-расини сєриб озиїланганларида ортиїча сєрганшираларни ташїарига чиїариб туришади. Бу ши-ралар эса чумолиларга овїат бєлади. Шу сабаблисохтаїалїондорлар билан чумолилар орасидаєзаро фойдали боўланишлар содир бєлади. Маз-кур боўланишда сохтаїалїондор чумолини озуїабилан таъминласа, чумолилар єз хєжайинини тур-ли текинхєрлардан іимоя їилади. Кузатиш олиббораётган кунларимизнинг бирида сохтаїалїондортепасига їєниб, унинг ичига тухум їєймоїчи бєлибтурган текинхєр іашаротга бир чумоли їєїїисданхамла їилиб, унинг бошини узиб ташлади. Биз буіодисадан іайратга тушдик. Кейинги кунлари буіодисани янада атрофлича єрганиш учун лупа би-лан їуролланиб, чумолиларнинг текинхєр іашарот-лардан муіофаза їилишдаги іаракатларини кузат-дик. Текинхєр сохтаїалїондор танасига їєнишибилан чумоли пайдо бєлиб, текинхєр танасини пар-чалаб ташлашини бир неча бор кузатдик. Чумоли-лар сохтаїалїондорларни текинхєрдан саїлашитуфайли улар ажратиб чиїарадиган ширадан бах-раманд бєлиши, акс іолда сохтаїалїондор текинхєртаъсирида нобуд бєлса, ундан чиїадиган шираданчумолилар їуруї їолиши тушунилди.

Текинхєр ва хєжайин орасидаги биотик муно-сабатлар узої йиллар мобайнида босиб єтилгантарихий тараїїиёт маісулидир. Бу муносабатлартекинхєр ва хєжайин орасида бир їанча мосланиш-лар пайдо бєлишига олиб келган. Жумладан, іечїайси текинхєр єз хєжайинини юз фоиз зарарлаб,нобуд їилмайди. Акс іолда уларнинг іар иккаласиіам їирилиб кетган бєлар эди. Бундан ташїари,хєжайиннинг іам текинхєрдан муіофазаланишгаїаратилган морфологик, физиологик мосланишла-ри пайдо бєлган. Масалан, текинхєр єз хєжайиниичига єз тухумини їєйган пайтда сохтаїалїондоргемолимфасининг фагоцитар фаоллиги ортиб ке-тади. Текинхєр сохтаїалїондор терисини тешиб,унинг гемолимфаси билан озиїланиши ёки тухумїєйиш жойлари текшириб кєрилганда, теридаги бутешилган жойлар гемолимфадаги шаклли элемен-тлар билан тєсилиб, ямалиб їолганини кєриш мум-кин. Бундан ташїари, сохтаїалїондор танасига бирнеча турга мансуб текинхєрлар тухум їєйса-да, бутухумларнинг кєпчилигини хєжайин гемоцитлар

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 48: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

46

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

єраб олиб, уларнинг кейинги тараїїиётини тєхта-тиб їєйиши іодислари іам аниїланган.

Тирик организмлар орасидаги биотик алоїалартарихий тараїїиётнинг энг їадимги даврлариданіозирги кунгача мутассил давом этаётган жараён-дир. Бу жараён йиртїич ёки текинхєрларда єз єлжа-си ёки хєжайинини топиш ва ушлашга, єлжа вахєжайинда эса йиртїич ёки текинхєрлардан єзиниіимоя їилишга їаратилган янги-янги морфологик,физиологик, этологик мосланишлар пайдо бєлишигасабаб бєлади. Бинобарин, мазкур курашда ўоли-бу маўлублар деярли бєлмайди. Зотан, єлжалар-

нинг камайиб кетиши йиртїичларнинг очликданнобуд бєлишига, хєжайинларнинг камайиб кетишиэса текинхєрларнинг тур сифатида аста йєї бєлибкетишига сабаб бєлур эди.

Табиатдаги турли жониворлар орасидаги био-тик муносабатлар сохтаїалїондорлар ва уларнингтекинхєрлари орасида іам рєй берган. Узої давр-лар мобайнидаги бундай єзаро алоїалар натижа-сида хєжайин ва унинг текинхєр, йиртїичлари ора-сида фойдали мосланишлар пайдо бєлганлигитуфайли улар іамон табиатда тур сифатида саї-ланиб їолмоїда.

Адабиётлар:

1. Борхсениус Н.С. Практический определитель кокцид культурных и диких растений.- М-Л.: Наука, 1963

2. Закиров К. Фауна и биология червецов и щитовок (Homoptera, Coccoidea) и их энтомофагов культурных и

диких плодовых культур Ферганской долины. Автореферат канд. диссертации.- Ташкент 1972

3. Рубцов И.А. Антогонистические и муталистические отнощения между мягкой ложнощитовкой и ее пара-

зитами и симбионтами. Чтения памяти Н.А.Холодковского.- Л.: Наука, 1966

Наука, 1971

Андижон давлат университети,

2012 йил 3 январда їабул їилинган

КАТТА АНДИЖОН МАГИСТРАЛ КАНАЛИ АЛЬГОФЛОРАСИ

А. САЙИДОВ

В статье приводится распределение состава альгофлоры Большого Андижанского магистраль-

ного канала в зависимости от сезонов года.

The article discusses the problems of dividing the structure of the algophlors in the main water line of Andijan

- High Andijan canal depending on the seasons of the year.

Фарўона водийсидаги муіим ирригация шахоб-чаларидан бири Катта Андижон магистрал каналиуч вилоят – Наманган, Андижон ва Фарўона іудуд-лари бєйлаб єз оїими билан 110 км масофадаги88126 минг гектардан ортиї экин майдонларини су-ўоради. Каналнинг бошланиш їисмидаги сув сар-фи 200 м3/с бєлиб, у Учїєрўон гирдоузелида Нориндарёсидан сув олади. Инсон меінати билан яра-тилган бу гидротехник иншоотнинг єзига хос гидро-логияси туфайли унда єзига хос альгофлора шак-лланган. Фарўона водийсидаги бошїа ирригация тар-моїлари каби бу сув іавзасига іам антропогеномилнинг таъсири ортиб бормоїда. Бунинг натижа-сида унда ривожланаётган биологик хилма-хилликйил мавсумлари давомидаги єзгаришлар натижа-

сида каналнинг санитария іолатига салбий таъсирїилмоїда. Канал альгофлораси іозирги кунгачамаълум режа асосида маїсадли єрганилмаган. Аль-гофлоранинг кєплаб вазифалари їаторида кєпчи-лик турларининг стенотоплик хусусияти туфайлиатроф муіитдаги єзгаришларига сезгирлиги кучлибєлганлигидан сувни биологик таілилида муіимаіамиятга эга [2,3].

Фарўона водийси іудудидаги сув іавзалари, шужумладан, магистрал каналлар фитопланктон,фитобентос іолатини єрганиш шу билан аіамиятгамоликки, аіоли сониниг ортиши, халї хєжалигида-ги ривожланиш уларнинг таксономик таркибига каттатаъсир кєрсатади. Антропоген таъсир натижасидасув экотизимидаги тарихий жиіатдан шаклланган

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

4. Саакян-Баранова А,А., Сугоняев Е.С., Шельдешова Г.Г. Акациевая ложнощитовка и ее паразиты.- Л.:

Page 49: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

46

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

єраб олиб, уларнинг кейинги тараїїиётини тєхта-тиб їєйиши іодислари іам аниїланган.

Тирик организмлар орасидаги биотик алоїалартарихий тараїїиётнинг энг їадимги даврлариданіозирги кунгача мутассил давом этаётган жараён-дир. Бу жараён йиртїич ёки текинхєрларда єз єлжа-си ёки хєжайинини топиш ва ушлашга, єлжа вахєжайинда эса йиртїич ёки текинхєрлардан єзиниіимоя їилишга їаратилган янги-янги морфологик,физиологик, этологик мосланишлар пайдо бєлишигасабаб бєлади. Бинобарин, мазкур курашда ўоли-бу маўлублар деярли бєлмайди. Зотан, єлжалар-

нинг камайиб кетиши йиртїичларнинг очликданнобуд бєлишига, хєжайинларнинг камайиб кетишиэса текинхєрларнинг тур сифатида аста йєї бєлибкетишига сабаб бєлур эди.

Табиатдаги турли жониворлар орасидаги био-тик муносабатлар сохтаїалїондорлар ва уларнингтекинхєрлари орасида іам рєй берган. Узої давр-лар мобайнидаги бундай єзаро алоїалар натижа-сида хєжайин ва унинг текинхєр, йиртїичлари ора-сида фойдали мосланишлар пайдо бєлганлигитуфайли улар іамон табиатда тур сифатида саї-ланиб їолмоїда.

Адабиётлар:

1. Борхсениус Н.С. Практический определитель кокцид культурных и диких растений.- М-Л.: Наука, 1963

2. Закиров К. Фауна и биология червецов и щитовок (Homoptera, Coccoidea) и их энтомофагов культурных и

диких плодовых культур Ферганской долины. Автореферат канд. диссертации.- Ташкент 1972

3. Рубцов И.А. Антогонистические и муталистические отнощения между мягкой ложнощитовкой и ее пара-

зитами и симбионтами. Чтения памяти Н.А.Холодковского.- Л.: Наука, 1966

Наука, 1971

Андижон давлат университети,

2012 йил 3 январда їабул їилинган

КАТТА АНДИЖОН МАГИСТРАЛ КАНАЛИ АЛЬГОФЛОРАСИ

А. САЙИДОВ

В статье приводится распределение состава альгофлоры Большого Андижанского магистраль-

ного канала в зависимости от сезонов года.

The article discusses the problems of dividing the structure of the algophlors in the main water line of Andijan

- High Andijan canal depending on the seasons of the year.

Фарўона водийсидаги муіим ирригация шахоб-чаларидан бири Катта Андижон магистрал каналиуч вилоят – Наманган, Андижон ва Фарўона іудуд-лари бєйлаб єз оїими билан 110 км масофадаги88126 минг гектардан ортиї экин майдонларини су-ўоради. Каналнинг бошланиш їисмидаги сув сар-фи 200 м3/с бєлиб, у Учїєрўон гирдоузелида Нориндарёсидан сув олади. Инсон меінати билан яра-тилган бу гидротехник иншоотнинг єзига хос гидро-логияси туфайли унда єзига хос альгофлора шак-лланган. Фарўона водийсидаги бошїа ирригация тар-моїлари каби бу сув іавзасига іам антропогеномилнинг таъсири ортиб бормоїда. Бунинг натижа-сида унда ривожланаётган биологик хилма-хилликйил мавсумлари давомидаги єзгаришлар натижа-

сида каналнинг санитария іолатига салбий таъсирїилмоїда. Канал альгофлораси іозирги кунгачамаълум режа асосида маїсадли єрганилмаган. Аль-гофлоранинг кєплаб вазифалари їаторида кєпчи-лик турларининг стенотоплик хусусияти туфайлиатроф муіитдаги єзгаришларига сезгирлиги кучлибєлганлигидан сувни биологик таілилида муіимаіамиятга эга [2,3].

Фарўона водийси іудудидаги сув іавзалари, шужумладан, магистрал каналлар фитопланктон,фитобентос іолатини єрганиш шу билан аіамиятгамоликки, аіоли сониниг ортиши, халї хєжалигида-ги ривожланиш уларнинг таксономик таркибига каттатаъсир кєрсатади. Антропоген таъсир натижасидасув экотизимидаги тарихий жиіатдан шаклланган

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

4. Саакян-Баранова А,А., Сугоняев Е.С., Шельдешова Г.Г. Акациевая ложнощитовка и ее паразиты.- Л.:

Page 50: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

47

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

мувозанат бузилади, сувнинг сифати ёмонлашади,

ундан фойдаланиш їийинлашади. Шу боисдан сув-

нинг сифатини белгилашга доир мониторинг тадїи-

їотларни олиб боришда фитопланктон, фитобентос

таркибини єрганиш сув экотузилмасидаги іолат

іаїида фикр іосил їилишда їулай ва осон іисоб-

ланади. Шунга кєра йирик сув іавзаларида бундай

ишлар олиб борилади.

Биологик намуналар 2010 йил март ойидан бош-

лаб то 2011 йил март ойининг охиригача Катта Ан-

дижон магистрал каналининг бошланишидан то їуйи

їисмигача бєлган іудудда йиўилди. Тирик ва 4%

ли формалинда фиксирланган намуналарнинг так-

сономик таркибини тегишли “Аниїлагич...”лар ёрда-

мида сапроблик іусусиятини сапроб сув єтлари

рєйхатига солиштириб аниїладик. 2010 йилда Кат-

та Андижон магистрал каналининг фитобентоси сув

єтлар таксонларига бой, фитопланктони эса кам-

лиги билан изоіланди. Альгофлора таркибида 87

та таксон аниїланди. Канал бошланадиган жой їир-

ўоїлари бетон їоплама, тошлар ва нам тупроїлар-

да Phоrmidium interruptum, Ph. incrustatum, Ph.

cartum дан иборат ўуборлар учрайди. Сув сатіи-

дан 5-10 см пастроўида Phоrmidium papуraceum,

Ph. forasum, Ph. corium, Lynybya aerugineo – corelea

іосил їилган кулранг яшил пардалар бор.

Бетон ва тошлар доимо сув билан намланиб ту-

радиган жойларида Stigeoclonium subuligerum, Stig.

lubrium ларнинг тармоїланган иплари билан бирга

диатомлардан Cocconies placentula, Diatoma

Vulgare, Symploca muralis, Phormidium incrustnaus

іам тарїалган. Фитопланктондаги альгофлоранинг

таксонлар хилма-хиллиги кам. У унга сув бераёт-

ган іавза – Норин дарёси фитопланктони таъсири-

да шаклланади [4]. Катта Андижон магистрал кана-

лида бошїа йирик магистраллардаги каби фитоплан-

ктон уни сув билан таъминловчи іавза таъсири

іамда бошїа бир їатор омилларнинг таъсири ту-

файли содир бєлади [2,3]. Унинг динамикасини бел-

гиловчи асосий омилларга альгофлоранинг тарки-

би ва унинг кєплиги, сув оїимининг тезлиги, гидро-

техник їурилмаларнинг тузилиши, сувнинг тиниї-

лиги, биоген моддаларнинг мавжудлиги, фитобен-

тос ва сув іавзасининг їирўоўидаги єсимлик турла-

рининг їанчалик ривожланганлиги кабилар киради

[2,3,4]. Катта Андижон магистрал каналида іам

бошїа йирик каналлардаги каби [3.4] фитобентос

альгофлоранинг шаклланишини унга келаётган сув,

сув оїимининг характери белгилайди. Фитобентос-

нинг шаклланишига їирўої, тубининг характери,

сувнинг тиниїлиги, оїимининг тезлиги, биоген мод-

даларнинг мавжудлиги, сувнинг іарорати, сатіи-

нинг єзгариши, ундаги юксак єсимликларнинг тур-

лари ва кєплиги кабилар таъсир їилади. Шунга кєра,

оїим тезлиги катта бєлган жойларда альгофлора-

ни ташкил їилган таксонларнинг хилма-хиллиги кам

ва бу ерларда реафил яшил сувєтлар кєпрої тур-

ларни ташкил їилади.

Каналнинг єрта їисми атрофидаги сув бєлгич-

ларининг бетон їопламаси, тошлар, намланиб ту-

радиган тупроїларнинг юзасида Oscillatoria irrigua.

О. agargdhii, f aequierossa, O. rubescens, О.

splendida, Phormidium cerium, Ph. farosum, Ph.

foveolarum кєк-яшилларга мансуб Cladophora

glomerata дан иборат юпїа яшил їопламларни іосил

їилади.

Уларнинг орасида оз бєлса іам Oscillatoria

geminata, О. tenuis, О. willi тарїалган. Каналнинг

бошланиши ва єрта їисмида ривожланган яшил сув

єтлар таксонларидаги фарїни биз сувнинг тарки-

бидаги азот, фосфор, олтингугурт бирикмаларида-

ги фарї билан боўлаймиз. NО2 2009 йили каналнинг

бошланишида 0.016 мг\л, NO2. – 39 мг, NH

4 – 0.031

мг/литрни ташкил этгани іолда, 2010 йили NO – 3,4,

NO2

- 0.027, NH4

– 0.158 мг/литрга кєпайган. РО4

SО4 миїдоридаги єзгаришлар кам. Сувєт іужайра-

лари планктонда іам кам. Каналнинг бошланиши-

да оїим тезлиги катта, бундай шароитда кєкяшил

сувєтлари одатда деярли ривожланмайди. Шунга

кєра, уларни балчиїли тупрокларда учратамиз.

Оїим тезлиги каналнинг єрта їисмида пасайи-

ши билан унинг кислородга тєйиниши іам камаяди.

Бу эса сувда їайтарилиш жараёни юїори даража-

да бєлишига олиб келади іамда кєкяшил сувєтла-

рининг таркибида єзгаришларни юзага келтиради.

Катта Андижон магистрал каналининг їуйи кис-

мида фитопланктон іам ривожланган. Канал їир-

ўоўида Cladophora glemerata нинг унча ривожланма-

гани учун унда эпифит Cocconeis placentula,

C.placentula Var, intermedia, С.pediculus кабилар

бор. Їирўоўидаги нам тупроїларда, майда томир-

лар устида Oscillatоria geminatа, О. neglecta,

O.brevis, О.amphybia f.tenuis, O.willei, Phomidium

molle, Ph.tenue бу сувєтлари орасида планктонга

іам хос Merismapedia punctata, М. tenuissima,

Glоecapsa minuta, Gomphоsphaeria lacustris,

Spirulina tenussima, Pediastrum duplex, Scenedesmus

bijugatus, Synedra ulna ва бошїалар тарїалган.

Катта Андижон магистрал каналининг экологик -

таксономик тавсифига кєра, биз намуналар олиб аль-

гофлорадаги таксонлар таркибини єрганган даври-

мизда α - - мезосапроб организмлар, улардан

Scenedesmus quadricauda, Cyclotеlla comta,

Aphanizоmenоn flos - aqua ва бошїалар ривожланди.

Олган намуналаримизнинг таілили шуни кєрсатади-

ки, альгофлора таркибида яїїол доминантлик їила-

диган, їуйи оїимда сувнинг “кєкаришига” сабаб бєла-

диган таксонлар йєї. Бундай іолатни Э.А.Эргашев

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

β

Page 51: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

48

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

іам їайд этган [4]. Сапроблик индекси R. Pantl ва Н.

Buck формуласига кєра, 1,62 ни ташкил їилади.2010 йилнинг баіоридан кузнинг охиригача ка-

нал бєйлаб олган альгологик намуналаримиздаасосан кєкяшил, диатом, яшил сув єтлари бєлим-ларига оид таксонлар учради. Сон жиіатbдан кєкя-шил сув єтлар биринчи (45,13 %), яшиллар иккин-чи (32,45 %), диатомлар учинчи єринда (22,72 %)бєлди. Алоіида туркумлар орасида Oscillatoria,

Phormidium, Cyclotellа, Navicula туркумларига ман-суб турлар альгофлора таркибида бошїа туркумсувєтларидан кєпрої учрайди. Канал оїиминингїуйи їисмида мезосапроб турларнинг намунала-римизда кєпрої учраши аниїланди.

Катта Андижон магистрал каналида учраган су-вєтлари таксонларини Єзбекистондаги бошїа сувіавзалари, масалан, Чирчиї дарёси бассейни аль-

гофлораси билан таїїослаганда [1] маълум дара-жада єхшашлик кєкяшил сувєтларида Oscillatoria,

Phormidium, диатомлардан Cyсlotella, Synedra

Navicula, яшиллардан Scenedesmus, Pediasterum,

Cladophora туркумларида мавжуд. Сапроблик іола-

Шундай їилиб, Катта Андижон магистрал кана-ли бошланиши ва єрта їисмларида кєкяшил, диа-том, яшил сувєтларига мансуб таксонлар тарїал-ган бєлса, їуйи їисмига борган сари сувєтлар тур-ларининг таркиби ортади, ифлосланганлик дара-жасига кєра “бироз ифлосланган” даражада. Тадї-иїотларимизнинг кейинги натижаларида, умид їила-мизки, Катта Андижон магистрал канали атрофи-даги аіоли истеъмол їиладиган, саноат ва їишлоїієжалигида фойдаланиладиган сувларнинг ифлос-ланиши энди ортмайди.

Адабиётлар:

1. Алимжонова X.А. Закономерности распределения водорослей бассейна реки Чирчик и их значение в

определении эколого-санитарного состояния водоемов. –Т.: Фан, 2007.

2. Музаффаров А.М. Флора водорослей водоемов Средней Азии. –Т.: Фан, 1965.

3. Оксиюк О.П., Олейник Г.Н., Юргенко В.В., Шевцова Л.В. Гидробиологический режим и процессе формиро-

вания качества воды в каналах. В кн. Проблемы гидробиологии и альгологии. – Киев: Науково думка, 1978.

Андижон давлат университети,

2012 йил 12 декабрда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. Т.А.Мадумаров)

НЕКОТОРЫЕ ДАННЫЕ ОБ ИСТОРИИ САЛЬМОНЕЛЛЕЗНОЙБАКТЕРИИ, ЕЁ КУЛЬТУРАЛЬНО-МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И

БИОХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА

А.ІОШИМОВ, М.ЗОКИРОВА

Маїолада салмонелла бактериясининг єрганилиш тарихи, морфологияси, биокимёсига оид маълу-

мотлар берилиб, уларнинг айрим белгилари ёритилган.

The article discusses the history of study salmonella bacteria and its morphology, and provides information

dealing with its biochemistry and describes their some peculiarities.

СЕМЕЙСТВО ENTЕROBACTERIACEAE

Семействo Enterobacteriaceae включают 12 ро-дов: Escherichia, Edwardsiella, Citrobacter,Salmonella, Klebsilla, Shigella, Enterobacter, Hafnia,Serratia, Proteus, Erwinia, Versinia.

Одни виды этих бактерий постоянно обитают вкишечнике человека (E.Coli), другие – только час-тично или во время болезни.

Бактерии этого семейства имеют следующиеобщие свойства: oни граммотрицательные, палоч-ковидные, не образуют спор, восстанавливают нит-раты и нитриты, ферментируют глюкозу с образо-ванием или без образовния газа, подвижные илинеподвижные, хорошо растут на обычных питатель-ных средах.

Дифференциацию кишечно-паратифозных идизентерийных бактерий производят по ряду при-

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

тига кєра – мезосапроб.

Page 52: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

48

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

іам їайд этган [4]. Сапроблик индекси R. Pantl ва Н.

Buck формуласига кєра, 1,62 ни ташкил їилади.2010 йилнинг баіоридан кузнинг охиригача ка-

нал бєйлаб олган альгологик намуналаримиздаасосан кєкяшил, диатом, яшил сув єтлари бєлим-ларига оид таксонлар учради. Сон жиіатbдан кєкя-шил сув єтлар биринчи (45,13 %), яшиллар иккин-чи (32,45 %), диатомлар учинчи єринда (22,72 %)бєлди. Алоіида туркумлар орасида Oscillatoria,

Phormidium, Cyclotellа, Navicula туркумларига ман-суб турлар альгофлора таркибида бошїа туркумсувєтларидан кєпрої учрайди. Канал оїиминингїуйи їисмида мезосапроб турларнинг намунала-римизда кєпрої учраши аниїланди.

Катта Андижон магистрал каналида учраган су-вєтлари таксонларини Єзбекистондаги бошїа сувіавзалари, масалан, Чирчиї дарёси бассейни аль-

гофлораси билан таїїослаганда [1] маълум дара-жада єхшашлик кєкяшил сувєтларида Oscillatoria,

Phormidium, диатомлардан Cyсlotella, Synedra

Navicula, яшиллардан Scenedesmus, Pediasterum,

Cladophora туркумларида мавжуд. Сапроблик іола-

Шундай їилиб, Катта Андижон магистрал кана-ли бошланиши ва єрта їисмларида кєкяшил, диа-том, яшил сувєтларига мансуб таксонлар тарїал-ган бєлса, їуйи їисмига борган сари сувєтлар тур-ларининг таркиби ортади, ифлосланганлик дара-жасига кєра “бироз ифлосланган” даражада. Тадї-иїотларимизнинг кейинги натижаларида, умид їила-мизки, Катта Андижон магистрал канали атрофи-даги аіоли истеъмол їиладиган, саноат ва їишлоїієжалигида фойдаланиладиган сувларнинг ифлос-ланиши энди ортмайди.

Адабиётлар:

1. Алимжонова X.А. Закономерности распределения водорослей бассейна реки Чирчик и их значение в

определении эколого-санитарного состояния водоемов. –Т.: Фан, 2007.

2. Музаффаров А.М. Флора водорослей водоемов Средней Азии. –Т.: Фан, 1965.

3. Оксиюк О.П., Олейник Г.Н., Юргенко В.В., Шевцова Л.В. Гидробиологический режим и процессе формиро-

вания качества воды в каналах. В кн. Проблемы гидробиологии и альгологии. – Киев: Науково думка, 1978.

Андижон давлат университети,

2012 йил 12 декабрда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. Т.А.Мадумаров)

НЕКОТОРЫЕ ДАННЫЕ ОБ ИСТОРИИ САЛЬМОНЕЛЛЕЗНОЙБАКТЕРИИ, ЕЁ КУЛЬТУРАЛЬНО-МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И

БИОХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА

А.ІОШИМОВ, М.ЗОКИРОВА

Маїолада салмонелла бактериясининг єрганилиш тарихи, морфологияси, биокимёсига оид маълу-

мотлар берилиб, уларнинг айрим белгилари ёритилган.

The article discusses the history of study salmonella bacteria and its morphology, and provides information

dealing with its biochemistry and describes their some peculiarities.

СЕМЕЙСТВО ENTЕROBACTERIACEAE

Семействo Enterobacteriaceae включают 12 ро-дов: Escherichia, Edwardsiella, Citrobacter,Salmonella, Klebsilla, Shigella, Enterobacter, Hafnia,Serratia, Proteus, Erwinia, Versinia.

Одни виды этих бактерий постоянно обитают вкишечнике человека (E.Coli), другие – только час-тично или во время болезни.

Бактерии этого семейства имеют следующиеобщие свойства: oни граммотрицательные, палоч-ковидные, не образуют спор, восстанавливают нит-раты и нитриты, ферментируют глюкозу с образо-ванием или без образовния газа, подвижные илинеподвижные, хорошо растут на обычных питатель-ных средах.

Дифференциацию кишечно-паратифозных идизентерийных бактерий производят по ряду при-

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

тига кєра – мезосапроб.

Page 53: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

49

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

знаков: подвижности, ферментации углеводов, об-разованию индола и сероводорода, a также по ан-тигенным свойствам с известными видоспецифи-ческими, типоспецифическими агглютинирующимисыворотками.

Среди различных кишечных болезней, вызыва-емых многочисленными бактериями семействаEnterobakteriaceаe,большое место занимаетSalmonella.

Впервые бактериальную этиологию подобныхзаболеваний обосновал Gartner в 1988 г.

Выделенный им микроб, получивший названиепалочки Гертнера, оказался патогенным для мы-шей, морских свинок, кроликов, овец, коз и длялюдей.

Позднее, в 1893 г., во время вспышек пищевойтоксикоинфекции в Бреслаy, Коеnche выделил па-лочку, названную в последствии Вact. EnteritidesBreslau.

Achad и Вensaude в 1896 г., a.в 1900 г. SchettMuller и Kurth во время массовой вспышки забо-леваний, клинически сходных с брюшным тифом,выделили микроорганизм, весьма сходный с воз-будителем токсикоинфекции, получивший назва-ние Bact. paratyuphi “В” Schett Muller. Вызывае-мое им заболевание авторы назвали «парати-фом».

В 1898 г. выделили при тифоподобном заболе-вании бактерию, детально описаннyю позднее Brionи Kayser и названнyю Bact paratyphi A.

В 1855 г. Salmon и Srrith выделили Bact.Suipestiper, получившую в последствии названиеS.cholorae suis.

B 1890 Loffler открыл S. tyuphi murium – палочкумышиного тифа, оказавшуюся идентичной откры-той Koenche в 1893 г. Bact enteritidis Breslau.

В 1901 г. русский учёный Д.Б.Поляков выделилвозбудителя инфекционного аборта кобыл S.Abortus equ.

Клейн и Ретгер (1889-1900) выделили и обстоя-тельно изучили у птиц специфических возбудите-лей – S. Pullinarum.S.Gallinarum.

Все эти возбудители были включены в группупаратифозных бактерий.

К настоящему времени в результате многочис-ленных исследований и анализа морфологических,культурально-биохимических, серологических иантигенных структур эта группа объединила более1360 видов и вариантов паратифозных бактерий.

Название Salmonella была присвоена данномуроду бактерий в 1934 г. на IV Международном кон-грессе микробиологов в честъ Сальмона, впервыеописавшего в 1885 г. одного из их представителей.Все паратифозные бактерии объединяются в одну

группу сальмонеллы независимо откуда они выде-лены – от животных или людей.

Сальмонеллам характерны серологическое род-ство, граммотрицательность, аэробность, спороне-образование; но по тинкторильным свойствам иморфологии они аналогичны.

КУЛЬТУРАЛЬНО-МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И

БИОХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА МИКРОБА

САЛЬМОНЕЛЛ

По ферментативным свойствам сальмонеллыне разжижают желатин, не продуцируют индол,большинство видов выделяет сероводород, фер-ментирует глюкозу маннит с образованием кислоти газа.

Сальмонеллы экзотоксинов не образуют. Ихболезнетворные свойства на организм животных илюдей связаны с эндотоксином, который характе-ризуется высокой токсичностъю.

Сальмонеллы сравнителъно устойчивы к дей-ствию высокой температуры (60-750С), не погиба-ют под действием 8-10% раствора уксусной кисло-ты в течение 18-24 часов. Эндотоксины их могутдлительно сохраняться и после варки мяса в тол-ще больших кусков. Характерной особенностъюпищевых продуктов, обсемененных сальмонелла-ми, является отсутствие органолептических изме-нений.

Сальмонеллы являются возбудителями токси-коинфекции, вызывают паратиф у телят, тиф и па-ратиф у поросят, тиф и белый понос у цыплят,мышей и крыс, тиф и энтерит у крупного рогатогоскота. Из лабораторных животных к сальмонелламнаиболее восприимчивы белые мыши.

Основными источниками заражения людей яв-ляются больные сальмонеллами животные и пти-цы.

У людей интоксикация наступает через несколь-ко часов после заражения. В желудочно-кишечномтракте, а также в крови происходит разрушениесальмонелл, проникших вместе с пищей (мясныеблюда, холодец, колбасы, вареный окорок и ово-щи), в результате образуется большое количествоэндотоксинов. В последние годы стали регистри-роваться вспышки сальмонеллезов в детских уч-реждениях, родильных домах, педиатрических кли-никах, инфекционных стационарах.

Сальмонеллезы у детей протекают в виде коли-тов (энтероколит) и тифозных состояний. В рядеслучаев они принимают затяжной или хроническипротекающий характер. Следовательно, сальмо-неллезы являются зоонозно-антропоназными забо-леваниями.

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 54: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

50

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Рис.1. Колонии S.paratyphi (1) и S.schottmuelleri

(2); мазок из культуры S.enteritidis (3)

У людей сальмонеллез вызывают S.typhi

murium.S.cholorae – suis.S. hedebberg. S.

enteritidis,S.anatum,S.Newport, S.berby.

Морфологические свойства культур были изу-

чены на окрашенных мазках, выделенных в город-

ском СЭС из объектов, сделанных смывом со сто-

лов организаций общественного питания (столовых).

Посевы произведены на питательные среды:

МПБ,МПА и Плоскирева.

Из выделенных на указанных средах сальмо-

нелл сделаны мазки и окрашены по Грамму. Нахо-

дили палочки с закругленными концами фиолето-

вого цвета, чаще они были одиночные, реже пар-

ные, в висячей капле неподвижны.

Нами изучено 6 культур, выделенных из выше-

указанных объектов (таблица).

БИОХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ШТАММОВ САЛЬМОНЕЛЛ

Штаммы

Выдел

ено

Ферментирование углеводов и многоатомнах спиртов Образование

Ара

бино

за

Лактоза

Раф

иноза

Мал

ьтоза

Сор

бит

Ино

зит

Ксилоза

Сах

ароза

Дул

ьцит

Глюкоза

Лев

улёза

Мал

нит

Галактоза

Мол

око

Разжиж

енне

жел

атин

а

СН

2

Инд

ол

Жахан

базар

Со

стола к - - к к - к - к кг - кг - -

Не

разжиеает +

+

Жахан

базар

Со

стола к - - к к к к - к кг - кг - - Тоже

-

+

Жахан

базар

Со

стола к - - к к к к - к кг - кг - - Тоже

-

Янги

базар

Со

стола к - - к к к к - к кг - кг - - Тоже

+

+

Янги

базар

Со

стола к - - к к - к - к кг - кг - - Тоже

+

+

Янги

базар

Со

стола к - - к к к к - к кг - кг - - Тоже

+

+

Эски

шахар

базар

Со

стола к - - к к к к - к кг - кг - - Тоже

+

+

Примечание:

К - образование кислоты

Кг - образование кислот и газа

+ - образование сероводорода

- - отсутствие ферментирования

Результаты исследованных 6 культур указаны

в таблице. Показаны все эти микробы с образова-

нием кислоты и газа. С образованием кислоты рас-

щепляли арабинозу, мальтозу, сорбит, ксилозу,

дульцит; 4 культуры расщепляли инозит с образо-

ванием кислоты. Культуры не сбраживали лакто-

зу, рафинозу, сахарозу, левулезу, галактозу. Мо-

локо не свертывали, индол не образовали.

Следовательно, выделенные культуры по био-

химическим свойствам относятся к сальмонеллам.

Литература:

1. Мишустин Е.Н., Емцев В.Г. Микробиология.- М.: Колос, 1987.

2. Шлегель Г. Общая микробиология.- М., 1987.

3. Гусев М.В., Минеева Л.А, Микробиология .- М.: МГУ, 1985

4. Агол В.И., Атабеков И.Г., Тихоненко Т.И., Крылов В.Н. Молекулярная биология вирусов.- М.: Найка, 1971.

5. Бойко А.Л. Экология вирусов растений. Учебное пособие для вузов.- Киев, 1990.

6. Руководство к практическим занятиям по микробиологии. / под ред. Егорова Н.С.).- М.: МГУ, 1983

Андижон давлат университети,

2011 йил 19 декабрда їабул їилинган

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 55: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

51

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ФEРРОЦEННИНГ МEТИЛОЛДИМОЧEВИНА БИЛАН РЕАКЦИЯСИНИЄРГАНИШ

И.Р.АСКАРОВ, М.М.ХОЖИМАТОВ, Г.Й.КАМОЛОВА

В статье приводятся данные о биологически активных биостимуляторах, синтезированных на

основе ферроцена.

This article informs us about biologically active biostimulators synthesized with ferrosten.

Мустаїилликка эришганимиздан сєнг барча соіалар їатори илмий тадїиїотлар олиб бориш учун іамкатта имкониятлар яратилди. Бошоїли экинлардан юїори іосил олиш іозирги куннинг долзарб вазифала-ридан бири іисобланади. Чунки мамлакатимизда аіоли сонининг ортиб бориши, экин майдонларинингкамайиши дон маісулотларига бєлган талабнинг ортиб боришига сабаб бєлмоїда [1]. Дон маісулотлари-ни кєпайтириш омилларидан бири буўдойнинг униб чиїиши ва іосилдорлигини ошириш имконини берувчибиологик стимуляторлар яратиш ва уларни амалиётга жорий этишдан иборат. Ушбу катта муаммони іалэтиш учун олимларимиз янги замонавий тeхнологиялардан фойдаланган іолда буўдой іосилдорлигиниошириш ва шу билан бирга буўдой донининг сифатини яхшилаш борасида тадїиїотлар олиб боришмоїда.

Ўаллачиликда юїори іосил олишнинг йєлларидан бири самарали биостимуляторлардан фойдала-ниш іисобланади [2]. Таркибида фeрроцeн саїловчи бир їатор биостимуляторлар іозирги кунда синтeзїилинган. Биостимуляторларнинг асосий вазифаси уруўларнинг барваїт униб чиїишини таъминлаш, єсим-ликларнинг єсиши ва ривижланишини тeзлаштириш, уларнинг эрта пишиб етилишини таъминлаш ваіосилдорлигини оширишдан иборат. Биостумуляторларнинг бундай хусусиятини іисобга олган іолдаАндижон давлат университети олимлари томонидан іосилдорликни сeзиларли оширувчи іамда камсарф харажат талаб этадиган янги биостумуляторлар яратиш борасида илмий изланишлар олиб борил-моїда. Ушбу йєналиш бєйича олиб борилаётган ишлар натижасида умумий кимё кафeдраси їошидаташкил этилган “Товарларни кимёвий таркиби асосида синфлаш ва сeртификатлаш” илмий лаборатори-ясида єз таркибида фeрроцeн тутувчи бир їатор янги моддалар синтeз їилинди. Фeрроцeннинг п-аминофeнол билан таъсирлашиши натижасида п-фeрроцeнилфeнол іосил бєлади. П-фeрроцeнилфeнолмолекуласида фаол гидроксил саїлагани туфайли фeрроцeннинг кєплаб іосилаларини синтeз їилишимконини яратди. Бу жараён їуйдаги реакция асосида амалга оширилади.

Fe -NH2

H,+ NaNO2

-N2Fe

+ HO-

-

HO-

[3,4]

Товарларни кимёвий таркиби асосида синфлаш ва сертификатлаш илмий тадїиїот лабораториясидаферроценнинг метилолдимочевина билан реакцияси їуйидаги тарзда амалга оширилди. [4,5]

-N2

Fe

C

O

NH CH2NH C

O

Fe

Fe

CO

NH CH2NH C

O

NH2 -C-NH-CH2-NH-C-NH2 + FeH+, NaNO2 NH2

Fe

CO

NH CH2NH CO

NH2

C

O

NH CH2NH C

ONH2

O O

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÕÈÌÈß

Page 56: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

52

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Синтез натижасида уч хил маісулот: 48 % моноферроценилметилолдимочевина, 3 % диферроценилме-тилолдимочевина, 1% 1,1'- ферроценил диметилолдимочевина каби бирикмалар іосил бєлиши кузатилди.

Моноферроценилметилолдимочевинанинг биостумуляторлик хоссалари шу лабораторияда єрганил-ди. Тажрибалар амалиётда фойдаланиб кeлинаётган усуллар бєйича олиб борилди. Бунинг учун Анди-жон-4 номли буўдой навидан олиниб, монофeрроцeнилмeтилолдимочeвина, каірабо кислоталарининг0,1%, 0,01%, 0,001 % ли эритмалари іамда сувда 2 соат давомида ивитилди. Сєнгра туби ясси идиш-ларга 20 донадан бєлиб жойлаштирилди. Іар бир концeнтрацияли эритмага 100 донадан буўдой донитєўри кeлди. Буўдой уруўларининг униб чиїиши 2 кун, пояси ва илдизининг єсиши 3 кун давомида назо-рат їилинди. Лаборатория синовлари 17-19о C тeмпeратурада олиб борилди. Єтказилган тажрибаларасосида олинган натижалар їуйдаги жадвалда кєрсатилган.

1-жадвал

№ Прeпаратлар номи. Буўдойлар сони.

01.07.2011 02.07.2011

1 кун 2 кун

1 Каірабо кислотаси 0,1% 100 58 86

2 Каірабо кислотаси 0.01% 100 55 88

3 Каірабо кислотаси 0.001% 100 57 89

4 Монофeррацeнилмeтилолди- мочeвина 0.1% 100 60 93

5 Монофeррацeнилмeтилолди- мочeвина 0.01% 100 61 95

6 Монофeррацeнилмeтилолди- мочeвина 0.001% 100 65 97

7 Назорат учун Сув

100 52 84

Буўдой унганидан сєнг, уларнинг илдизи, пояси іамда бєйи єлчанганда їуйидаги натижалар олинди.

2-жадвал

№ Прeпарат номи

3.07/2011 4.07.2011 5.07.2011 Жами єсган буўдойлар сони

3 кун 4 кун 5 кун

По

яси

Ил

ди

зи

По

яси

Ил

ди

зи

По

яси

Ил

ди

зи

1 Каірабо кислотаси о,1 % 2 3 3 4 3.7 4.7 85

2 Каірабо кислотаси 0,01 % 1.5 3 2.5 4 3.8 5 86

3 Каірабо кислотаси 0,001 % 1.6 3 2.6 4 3.9 5.2 88

4 Монофeррацeнилмe-тилолдимочeвина 0,1%

2.1 3 3.7 4 4.5 5.5 93

5 Монофeррацeнилмe-тилолдимочeвина 0,01 %

3 3.1 3.8 6 4.8 5.6 95

6 Монофeррацeнилмe-тилолдимочeвина 0,001 %

3 3.2 3.9 7 4.9 5.8 97

7 Назорат учун сув 1.8 2.9 3.3 4 4 4.7 84

Олинган натижаларидан кєриниб турибдики, монофeрроцeнилмeтилол димочeвина прeпатининг 0,1% , 0.01 %, 0,001 % ли эритмаларида ивитилган буўдой донлари назоратдаги сувдан 9-13 %, каірабокислотасига нисбатан 8-9 % эрта униб чиїиши кузатилди.

Тадїиїотлар шуни кєрсатадики, олиб борилаётган илмий ишлар кeлажакда буўдой іосилининг нисба-тан эртарої йиўиб тeриб олиниши іамда іосилдорлигининг юїори бєлишига сабаб бєлади. Бу эса мам-лакатимиз иїтисодиётига катта фойда кeлтиради ва іозирда кун сайин єсиб бораётган аіолини дон ваун маісулотлари билан таъминлай олиш имкониятини яратиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Ёрматов Д. Дала экинлари биологияси ва етиштириш технологияси.- Т., 2000.- Б.4-52. Асїаров И.Р., Мадумаров Т.А., Киргизов Ш.М., Исаев Ю.Т., Тєлаков Н.К., Жєраев А.М. Моноацетилферрот-

цен асосида янги биоситумулятор.// Биорганик кимё фани муаммолари.- Наманган, 2011.- Б.146-1483. Асїаров И.Р. Производные ферроцена.- Фергана, 19994. Несмеянов А.Н. Химия ферроцена.- М.: Наука, 19695. Несмеянов А.Н., Перевалова Э.Г., Головня Р.В., Шиловцева Л.С. Об алкилферроценах и ферроценилами-

не. // ДАН СССР. Т.102, № 3.- М., 1955

Андижон давлат университети,

2012 йил 9 январда їабул їилинган

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÕÈÌÈß

Page 57: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

53

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ЄЗБЕКИСТОНДА ФУЇАРОЛИК ЖАМИЯТИНИ БАРПО ЭТИШНИНГМУІИМ ШАРТИ

К.А. ЮНУСОВ

В статье рассматривается деятельность различных негосударственных некоммерческих, об-

щественных организаций, как важное условие формирования и развития гражданского общества в

Узбекистане.

The article studies the activities of some non-governmental, non-commercial organizations as an important

condition for the formation and development of the civil society in Uzbekistan.

Єзбекистон давлат мустаїиллигига эришишибилан ижтимоий йєналтирилган іуїуїий демокра-тик давлат ва фуїаролик жамияти їуриш йєлинитанлади. Бугунги кунда мамлакатимизда амалгаоширилаётган улкан бунёдкорлик ишлари юз йил-ларга татигулик мазмун-моіият касб этмоїда. Жо-нажон юртимизнинг барча вилоят, шаіар ва туман-лари, маіалла ва кєчалари іамда хонадонлаританиб бєлмас даражада єзгариб, ободонлашиб,янада гєзаллашиб бормоїда. Бундай єзгаришларЄзбекистонда истиїомат їилаётган барча юртдош-ларимиз ва дунё іамжамияти кєз єнгида содирбєлмоїда. Буларнинг барчаси юртимиздаги тинч-лик, ижтимоий барїарорликнинг натижасидир.

Фуїаролик жамияти муайян іудудда яшовчи,эркин ва озод кишилардан иборат аіоли, миллатва халїнинг яшаш тарзини англатади. Фуїароликжамияти демократияга асосланган давлатчилик ша-роитида шаклланадиган ва ривожланадиган ижти-моий муіитдир. Фуїаролик жамияти кєнгилли ра-вишда тузилган, жамият іаётининг барча соіала-рида амал їиладиган нодавлат типидаги тузилма-лар (бирлашмалар, ташкилотлар, ассоциациялар,уюшмалар, марказлар, клублар, жамўармалар ваб.)нинг фаолияти даражаси билан белгиланади.Мазкур тузилмалар ижтимоий муносабатларнингиїтисодий, сиёсий, іуїуїий, маънавий, диний, таъ-лим-тарбия ва турмуш тарзи каби соіаларида фа-олият кєрсатади. Улар фаолиятининг кучайиши, єзнавбатида, фуїаролик жамиятининг їай даражадаамал їилишини билдиради. Бошїача їилиб айтган-да, уларнинг ижтимоий муносабатларнинг барчасоіаларида кенг фаолият кєрсатиши – Єзбекистон-да фуїаролик жамияти шаклланиши ва ривожла-нишининг муіим шартидир. Ушбу ташкилотларнингєзига хос хусусияти шундан иборатки, улар дав-лат томонидан эмас, балки фуїароларнинг єзларитомонидан ташкил їилинади ва мавжуд їонунлар-га амал їилган іолда давлат ташкилотлари тасар-руфидан холи равишда фаолият юритади.

Фуїаролик жамияти институтларини ривож-лантиришдан асосий маїсад жамият аъзоларининг

манфаатлари єртасидаги мувозанатни таъминлашва іимоя їилишдан иборат. Фуїаролик жамиятиинститутлари єз моіиятига кєра, фуїароларнингєзлигини англашга, ижтимоий муносабатлардаєзини єзи бошїаришга їаратилган, ихтиёрий тарз-да бирлашган, муайян бир маїсадга эришишни на-зарда тутган нодавлат типидаги ташкилотлардир.

Аіолининг турли їатламлари, іар бир фуїаромуайян фуїаролик жамияти институтлари сифати-да фаолият кєрсатувчи нодавлат ва жамоат таш-килотлари орїали єз манфаатларини амалга оши-риб, жамият бошїарувида фаол їатнашади. Жами-ят іаётидаги ижтимоий муносабатларнинг барчасоіалари маіалла фуїаролари йиўинлари, нодав-лат нотижорат ташкилотлари, сиёсий партиялар,турли жамўарма ва марказлардан ташкил топган.Фуїаролик жамияти институтлари фаолияти кучлидавлатдан кучли фуїаролик жамиятига єтиш жа-раёнида алоіида роль єйнайди.

Фуїаролик жамиятининг муіим белгилари їуйи-дагилардан иборат:

1) фуїароларнинг юксак даражадаги онглили-ги;

2) аксарият аіолининг хусусий мулкчилик асо-сида моддий жиіатдан яхши таъминланганлиги;

3) жамият аъзоларининг ижтимоий жиіатданфаоллиги;

4) жамият аъзоларининг ирїи, миллати, жинси,диний эътиїоди, ижтимоий келиб чиїиши ва іола-тидан їатъи назар, єзаро іамжиіатлиги;

5) давлат іокимиятининг кєплаб функциялари-нинг нодавлат ташкилотлари, жамоат бирлашма-лари іамда єзини єзи бошїариш органларига єтка-зилганлиги;

6) жамоавийликнинг юїори даражада (онглиликасосида) йєлга їєйилганлиги;

7) фуїароларнинг ижтимоий фаоллиги, онглиравишда жамият, миллат ва іудуд манфаатлари-ни таъминлаш йєлида фаол иштирок этиши.Ривожланган давлатларда юїорида баён этилгантамойиллар асосида ташкил этилган кєплаб фуїа-ролик жамияти институтлари фаолият кєрсатади.

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 58: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

54

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Улар жамият іаётининг аниї бир муаммоси биланшуўулланишига кєра фарї їилади. Аксарият нодав-лат нотижорат ташкилотлари инсонпарварлик маї-садларида тузилади ва фаолият кєрсатади.

Іаттоки, уларнинг баъзилари умуммиллий, мам-лакат, халїаро миїёсда фаолият кєрсатиш дара-жасига іам эришган. Айниїса, атроф-муіитни му-іофаза їилиш бєйича ташкил топган фуїароликжамияти институтлари бир мамлакат доирасиданчиїиб, халїаро миїёсда фаолият юритмоїда.

Фуїаролик жамиятини єрганиш институти томо-нидан аниїланишича, іозирда Єзбекистонда єзйєналиши бєйича фаолият кєрсатаётган нодавлатнотижорат ташкилотларининг 40 фоизи – ижтимо-ий-иїтисодий їонунларни іимоя їилишга, 14,2 фо-изи – аёллар ва ёшлар муаммоларини іал этишга,13,6 фоизи – соўлиїни саїлаш, таълим, экологиясоіасига, 12 фоизи эса бошїа ижтимоий аіамиятгамолик вазифаларни бартараф этишга хизмат їил-моїда [3].

Фуїаролик жамияти институтлари давлатгаїарашли бєлмаган, аммо маълум їонун-їоидаларва меъёрий іужжатларга бєйсунган іолда фаоли-ят кєрсатадиган тузилмалар, яъни нодавлат ноти-жорат ташкилотлари, жамоат бирлашмалари, сиё-сий партиялар, жамоат фондлари кабиларни єзичига олади. Улар їуйидаги гуруіларга бєлинади:

1) аіолининг айрим ёки муайян йирик тоифала-рининг ижтимоий манфаатларини кєзлаб ишлашгаихтисослашган, іукуматга їарашли бєлмаган умум-миллий ташкилотлар. Бундай ташкилотлар жумла-сига “Маіалла”, “Нуроний” жамўармалари, Хотин-їизлар їємитаси, “Ногиронлар” уюшмаси, “Єзбеки-стон экологик іаракати”, “Камолот” ёшлар ижтимо-ий іаракати каби тузилмалар киради;

2) ихтисослашган миллий ва халїаро жамўар-малар: “Экосан”, “Соўлом авлод учун”, “Амир Те-мур”, “Матбуотни демократлаштириш ва їєллаб-їувватлаш”, “Оролни їутїариш” жамўармалари,“Марказий Осиё мамлакатлари маданият ва фанарбоблари анжумани” сингари ташкилотлар;

3) іукуматга їарашли бєлмаган іуїуїни іимояїилувчи ташкилотлар: Шахс іуїуїларини іимояїилиш їємитаси, Инсон іуїуїлари ва гуманитаріуїуїни єрганиш маркази, Инсон іуїуїлариниіимоя їилиш миллий маркази, Іуїуїий ёрдамкєрсатиш жамияти ва бошїалар;

4) ижодкор зиёлиларнинг миллий жамоат таш-килотлари: ёзувчилар, рассомлар, бастакорлар,архитекторлар, кинематографлар, шунингдек, су-дьялар ва адвокатларнинг жамоат уюшмалари;

5) миллий маданият марказлари. Улар Єзбеки-стонда яшовчи миллий (озчиликни ташкил этувчи)жамоалар вакилларининг маданияти, маънавияти,урф-одатларини саїлаб їолиш ва авлоддан-авлод-га етказиб бериш маїсадида тузилган ташкилотлар

саналади. Республикамизда іозирги пайтда 27 мил-лат вакиллари томонидан тузилган 150 га яїин мил-лий-маданий марказ (МММ)лар фаолият олиб бор-моїда;

6) умуммиллий жамиятлар ва жамўармалар:Болалар, меірибонлик уйлари тарбияланувчила-рини ижтимоий іимоя їилиш, Талабалар жамўар-малари, “Меір нури” жамўармаси кабилар;

7) ижтимоий аіамият ва ижодий їизиїишлар би-лан боўлиї, асосан, экология масалалари бєйичамаіаллий бирлашмалар: сайёілик ва бадиий іавас-корлик клублари, ногирон болалар ота-оналаринингбирлашмалари;

8) жамоат муассасалари: “Ижтимоий фикр” жа-моатчилик маркази, Журналистларни тайёрлаш ха-лїаро жамоатчилик маркази сингари іукуматгаїарашли бєлмаган маіаллий ижтимоий муассаса-лар.

Єзбекистонда фуїаролик жамияти институтисифатида фаолият кєрсатаётган миллий-маданиймарказлар, мамлакатимиз ижтимоий іаётида ало-іида аіамият касб этмоїда. Чунки улар Єзбекис-тонда истиїомат їилаётган 130 дан зиёд турли мил-лат ва элат вакилларининг маїсад іамда манфа-атларини таъминлашга, миллий їадриятлари, удум-ларини саїлашга кємак бериб келмоїда.

Юртбошимиз таъбири билан айтганда, “Іеч бирмуболаўасиз айтиш мумкинки, Республика байнал-милал маданият маркази єз фаолияти давомидамамлакатимизда миллатлараро ва фуїароларарототувликни янада мустаікамлашга їаратилган янгиўоя ва ташаббуслар пайдо бєлаётган іаїиїийдєстлик уйига айланди” [1.126].

Республикада іозирги пайтда 27 миллат вакил-лари томонидан тузилган 150 га яїин миллий-ма-даний марказ (МММ) фаолият олиб бормоїда. Улар-дан 14 таси республика маїомига эга. МММларнинг31 таси корейслар, 23 таси руслар, 10 таси тожик-лар, 9 таси їозоїлар, 9таси татарлар томонидан(3 таси татар-бошїирд МММ) тузилган. Шунингдек,8 та озарбайжонлар, 7 та туркманлар, 6 тадан ук-раинлар ва їирўизлар, 5 тадан турклар ва Европаяіудийлари миллий-маданий марказлари фаоли-ят юритмоїда. Немислар, поляклар ва арманлартомонидан 4 тадан, уйўурлар ва Бухоро яіудийла-ри томонидан 3 тадан, белоруслар ва їрим татар-лари томонидан 2 тадан, араблар, болгарлар, бо-шїирдлар, греклар, грузинлар, литваликлар, їора-їалпоїлар, хитойлар ва дунганлар томонидан эса1 тадан МММ ташкил этилган.

Республика байналмилал маданият маркази ваМММ фаолларидан 71 киши юксак давлат муко-фотига сазовор бєлган. Шу жумладан, 32 киши“Дєстлик” ордени, 2 киши “Меінат шуірати” орде-ни, 13 киши “Шуірат” медали билан таїдирланган.7 кишига фахрий унвон, 17 кишига Єзбекистон Рес-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 59: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

55

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

публикасининг Фахрий ёрлиўи берилган. Мукофот-ланганлар орасида 24 миллат вакиллари бор.Єзбекистон Їаірамони Вера Борисовна Пак Хо-разм вилояти корейс МММ бошїаруви аъзосидир.Республика рус маркази раиси Светлана Иванов-на Герасимова эса сенатор, Єзбекистон Халїєїитувчиси.

Телевидение ва радиода 10 тилда (єзбек, їора-їалпої, рус, їозої, їирўиз, тожик, туркман, татар,уйўур, озарбайжон) кєрсатув ва эшиттиришлар олибборилади. Газеталар 10 тилда (єзбек, їораїалпої,рус, їозої, їирўиз, корейс, тожик, туркман, украин,инглиз), журналлар эса 8 тилда (єзбек, їораїал-пої, рус, инглиз, їозої, їирўиз, тожик, туркман) бо-силади. Єрта ва олий таълим 7 тилда: єзбек, їора-їалпої, рус, їозої, їирўиз, тожик, туркман тилла-рида амалга оширилади.

Миллий маданий марказлар фаолияти мамла-катимизда турли миллат вакилларининг эмин-эр-кин умргузаронлик їилаётганлигини, уларнинг Єзбе-кистон фуїароси сифатида конституциявийіуїуїлари давлат томонидан кафолатланганлиги-ни билдиради. Миллатлараро тотувлик эса фуїа-ролик жамияти шаклланишининг муіим белгилари-дан биридир. Бу тамойил Єзбекистонда тєла амалїиляпти, десак хато їилмаган бєламиз.

Іозирда мамлакатимизда бир їатор нодавлатнотижорат ташкилотлари фуїаролик жамияти ин-ститутлари сифатида жамият іаётининг турли со-іаларида фаолият кєрсатмоїда. Андижон вилоя-тидаги Андижон “ИНТЕЛЛЕКТ” нодавлат нотижоратташкилоти, Андижон “НАФОСАТ” нодавлат нотижо-рат ташкилоти, Андижон “ЗИЁ ТАРЇАТУВЧИ” но-давлат нотижорат ташкилоти, “МЕІРИМИЗ СИЗ-ГА” нодавлат нотижорат ташкилоти, Андижон ту-мани Фалаж ногирон болалар ва єсмирларга ёрдамбериш жамоатчилик “Умр” маркази каби юзлаб но-давлат ташкилотлари бунинг ёрїин исботидир.Шунингдек, республика миїёсида “Аёллар йиўини”,“Тадбиркор аёллар ассоциацияси”, “Интербилим”аёллар ва болаларни їєллаб-їувватлаш маркази,“Экомактаб” экологик ресурс маркази, “Меір нури”фонди, “Альфа-Омега” таълимни їєллаб-їувватлашфонди, Єзбекистон Экологик іаракати сингарикєплаб йирик нодавлат нотижорат ташкилотларифаолият олиб бормоїда.

Уларнинг асосий вазифаларига їуйидагилар ки-ради:

– жамиятимиз ижтимоий іаётининг турли соіа-лари - фан, таълим, инновацион технологияларбєйича жаіоннинг илўор, ривожланган мамлакат-ларида эришилган энг сєнгги ютуїлар, янгиликлар,ўояларни Интернет тизими ва бошїа манбаларданизлаб топиш іамда уларни Єзбекистон ижтимоийіаёти, фан, таълим тизими, ишлаб чиїаришга тат-биї этиш;

– миллий їадриятларимизни дунё іамжамияти-га тарўиб їилиш;

– дунё миїёсида фан ва технологияларда рєйбераётган єзгаришларнинг мамлакатимиздаги иж-тимоий оїибатларини чуїур ва атрофлича єрганиб,тегишли жойларга илмий тавсиялар бериш іамдаолимлар, їобилиятли ёшлар томонидан илгари су-рилаётган илмий-ижтимоий мазмундаги ўояларниіаётга татбиї этиб бориш;

– аниї фанлар, табиатшунослик ва ижтимоийфанлар бєйича инновацион аіамиятга эга маълу-мотларни излаб топиш іамда Єзбекистон таълимтизимининг барча босїичларига жорий їилиш;

– Республикамизда ижтимоий-иїтисодий, маъна-вий-маърифий, миллий, таълим-тарбия ва бошїасоіаларда рєй бераётган жараёнларнинг ижтимо-ий оїибатларини таілил їилиб, тегишли жойларгаилмий тавсиялар таїдим этиш;

– іозирги замон илўор фан ва технологиялариютуїларига асосланган іамда илмий изланишларнатижалари бєйича илмий адабиётлар, рисолалар,мультимедиа, электрон дарслик, илмий-услубийїєлланмалар ва бошїа адабиётларни нашр этиш;

– республикамиз ва дунё аіамиятига тааллуїлидолзарб муаммолар бєйича халїаро, минтаїавий,республика іамда іудудий миїёсда илмий анжу-манлар єтказиш;

– хорижий мамлакатлар єїув юртлари ва олим-лари, турли мутахассисликларга эга бєлган шахс-лар билан іамкорлик муносабатларини єрнатишіамда ривожлантириш орїали уларнинг илўор, за-монавий ва ижобий аіамиятга эга бєлган ўоялари-ни Єзбекистон ижтимоий іаётига татбиї їилиш;

– жойларда, таълим муассасалари, їишлоїхєжаликлари, саноат корхоналари ва бошїа меі-нат жамоаларида іозирги замоннинг долзарб му-аммолари бєйича маърузалар, давра суібатлари,учрашувлар єтказиш;

– энг муіим ва долзарб муаммоларни бартарафїилишга їаратилган нодавлат нотижорат ташкилот-ларни тузиш ишларига амалий-услубий жиіатданёрдам кєрсатиш;

– юртимизга їарши їаратилган, жамиятимизіаётига таідид солувчи бузўунчи, ёт ўоялар, ўоявийва ахборот хуружлари, уларнинг ортида турган куч-ларнинг ўаразли маїсадларини фош їилиш, одам-ларни іушёрлик ва огоіликка даъват этиш, динийэкстремизмга їарши курашиш юзасидан олиб бо-риладиган маънавий-маърифий ишларда фаол иш-тирок этиш;

– янгидан юзага келиши мумкин бєлган, четданўаразли маїсадлар билан іаётимизга суїилиб ки-ришга йєналтирилган турли мафкуравий таідид-ларга їарши илмий-услубий адабиётлар, їєллан-малар тайёрлаш ва аіолининг турли їатламлариєртасида тарўибот-ташвиїот ишларини олиб бориш;

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 60: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

56

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

– ёшлар орасидаги ижодга мойил, їобилиятлиёшларни излаб топиб, уларнинг ижодини ривожлан-тириш йєлларини кєрсатиб бериш;

– турли танловлар ёрдамида мактаб, касб-іунарколлежлари, академик лицейлар ва олий таълиммуассасаларидан ижодкор ёшларни излаб топиш;

– ёшлар ижодини ривожлантириш учун турлимашўулотлар, олим ва катта ижодкорлар билан уч-рашувлар, мутахассислар билан суібатлар уюш-тириш;

– Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида кєздатутилган асосий маїсадлар, ёшлар орасида комилахлої, єзаро инсоний муносабатлар, иззат-эітиром,меір-мурувват, миллатлараро тотувлик, динлараробаўрикенгликни кенг тарўиб этиш, олий ва єрта мах-сус касб-іунар таълими муассасаларининг маънавий-маърифий ва тарбиявий ишларига кємаклашиш;

– таълим муассасалари ва талабалар турар-жой-ларида маънавий-маърифий тарўибот ишларинингшаклан іамда мазмунан уйўунлиги, мунтазамлиги-ни таъминлаш маїсадида маъруза, суібат, баіс-мунозара, семинар ва конференциялар єтказиш;

– талаба-єїувчилар єртасида спорт ва соўлом-лаштириш ишларини янада жадаллаштириш, соўломтурмуш тарзини тарўиб їилиш іамда жисмонан ба-їувват авлодни тарбиялашга йєналтирилган тад-бирларни амалга оширишда фаол иштирок этиш;

– мамлакатимизда турли мулкчилик шаклидагиташкилот, корхона ва муассасалар ишчи-ходимла-ри учун олиб борилаётган ислоіотлар, їабул їили-наётган їонунлар, Єзбекистон Президенти фармон-лари ва їарорлари, іукумат їарорларининг маз-мун-моіиятини тушунтириш бєйича єїув машўулот-лари ташкил этиш;

– Ватан озодлиги йєлида курашиб, жон фидоїилган буюк аждодларимизнинг ибрати, єтмиш са-боїлари, мустаїиллик йилларида эришилган ютуї-лар таілили асосида одамлар їалбида миллийўурур ва іеч їачон іеч кимга їарам бєлмаслик туй-ўусини камол топтириш.

Юїорида баён їилинган фикр-мулоіазаларданїуйидаги хулосаларни чиїариш мумкин.

1. Іозирги замон фуїаролик жамияти ижтимо-ий-сиёсий институтларининг єзига хос хусусиятла-

ри кишиларнинг ижтимоий эітиёжлари ва манфа-атларини їондириб боришда намоён бєлади.

2. Жамият іаётининг турли соіа ва йєналишла-рида фаолият кєрсатаётган фуїаролик жамияти ин-ститутлари іуїуїий демократик давлат ва фуїаро-лик жамияти асослари шаклланишининг муіим шар-тидир.

3. Мамлакатда фуїаролик жамиятини барпоэтишда давлат ташкилотларининг жамият іаётинибошїариб боришдаги функцияларини аста-секиннодавлат органларга єтказиш катта роль єйнайди.

4. Бугунги кунда Єзбекистонда фуїаролик жа-мияти институтлари жаіоннинг ривожланган дав-латлари ва фуїаролик жамиятининг умумэътирофэтилган тамойиллари іамда миллий єзига хос жи-іатлар асосида фаолият юритмоїда.

5. Фуїаролик жамиятининг асосий тамойилларинодавлат ва жамоат бирлашмалари орїали шакл-ланиб боради. Натижада жамият іаётида автори-тар ва тоталитар бошїарувга хос хусусиятлар ба-ріам топиб боради.

6. Фуїаролик жамияти институтлари сифатидафаолият кєрсатувчи нодавлат нотижорат ташкилот-лари ва жамоат бирлашмалари, єз моіиятига кєра,давлат муассасаларидан фарї їилади. Бу тафо-вут, асосан, фуїаролик жамияти тамойилларинингамал їилиб бориши билан белгиланади.

7. Фуїаролик жамиятида бошїарувнинг кєплабфункциялари давлат тасарруфидан єз-єзини бош-їариш органларига єтиб боради. Аіолининг турлиїатламлари, алоіида шахс муайян нодавлат ва жа-моат ташкилоти орїали жамият бошїарувида фаолїатнашади. Шу аснода жамият єзини єзи бошїарибборади. Бу жараёнда їайсидир шахс, іоким ёки раі-бар хоіиш-иродаси, іукмронлиги ёки мурувватиэмас, балки фуїароларнинг юксак іуїуїий мада-нияти, дунёїараши устувор аіамият касб этади.

8. Фуїаролик жамияти институтлари фаолияти-нинг асл моіияти унга аъзо бєлган кишилар, шах-слар, ижтимоий гуруілар, касб-кор эгаларининг тубманфаатлари, іаётий эітиёжларини їондириб бо-ришдан иборат бєлмоўи лозим. ННТларнинг іар їан-дай фаолияти, єтказадиган оммавий тадбирлариана шу маїсадга їаратилиши даркор.

Адабиётлар:

1.Каримов И.А. Республика байналмилал маданият маркази ташкил этилганининг 15 йиллигига баўишлангантантанали йиўилиш їатнашчиларига // Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоіотларни чуїурлаштириш, маъна-виятимизни юксалтириш ва халїимизнинг іаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва маїса-дидир. 15-жилд. – Т.: Єзбекистон, 2007.

2. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараїїиёти ва халїимиз фаровонлигини янада юксалтириш-дир. – Т.: Єзбекистон, 2010.

3. “Миллий тикланиш”.- 2011,- 17 август.

Андижон давлат университети,

2012 йил 6 январда їабул їилинган

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 61: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

57

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Замонавий халїаро муносабатларда геострате-гик іудуд ва геосиёсий іудуд тушунчалари кенгїєлланилмоїда. Геостратегик іудуд жаіон сиёса-тида муіим роль єйновчи давлат ва халїаро ин-ститутлар доирасида шаклланган катта іудудбєлиб, у куч марказларининг жаіондаги єрнинибелгилаб берувчи муіим омиллардан бири іисоб-ланади. Геосиёсий іудуд эса унинг таркибий їис-мидир. Маълумки, Евроосиё минтаїаси тариханжаіон сиёсатининг асосий кураш майдони іисоб-ланиб, Америка олими З.Бжезинский уни дунё іук-мронлиги учун жанг кетаётган шахмат доскасига таї-їослайди. Тарихан сиёсатчилар, давлат арбобла-ри орасида ушбу минтаїанинг їайси їисми мутлоїіукмрон бєлишда муіим іисобланиши борасида кєптортишувлар бєлган. Бу борада геосиёсатчи олимХарольд Маккиндернинг “Хартленд” (инг. Heartland– “Ер юраги”) концепцияси [2.162–169] диїїатга са-зовордир. Кейинчалик унга шундай таъриф бери-лади: “Ким Шарїий Европани бошїарса, у Ер юра-гини їєлга киритади. Ким Ер юрагини бошїарса, уДунё Ороли (Евроосиё)ни їєлга киритади. Ким ДунёОролини бошїарса, у дунёга іукмрон бєлади”[3.186]. Хартленд – Ер юраги їаерга тєўри келишибєйича тортишувларда аксарият геосиёсатчи олим-лар унинг Шарїий Европа билан биргаликда Мар-казий Осиёнинг катта їисмини їамраб олишини таъ-кидлайдилар [4.6,20]. Бу, єз навбатида, МарказийОсиё минтаїасининг жаіон сиёсатида муіим аіами-ятга эга эканлигини кєрсатади. ПрезидентимизИ.А.Каримов Марказий Осиёнинг жаіон сиёсатидагиєрни іаїида шундай таъкидлаган эди: “Сайёрамиз-нинг жуда катта майдонидаги кучлар нисбати кєпжиіатдан Марказий Осиёдаги янги мустаїил дав-латлар їайси йєлдан боришига боўлиї... іудудамалда Форс кєрфази, Каспий денгизи іавзаси ваТарим іавзасининг нефть ва газга жуда бой конла-ри жойлашган ярим халїанинг стратегик маркази-дир. Яъни бу ярим халїа атрофида бутун дунёдаэнергия таїчиллиги шароитида яїин йилларда Ев-роосиё ва жаіон келажаги учун іал їилувчи рольєйнайдиган энергия захиралари мавжуд” [1.8,12].

Тарихан Россия билан Хитойни, Европа биланэса Жанубий Осиёни боўловчи стратегик іудуд ва-зифасини єтаб келган Марказий Осиё минтаїасиіозирда іам жаіон сиёсатига єз таъсирини кєрсат-моїда. Минтаїа давлатларнинг бугунги салоіиятиіаїида їєйидаги фикрларни таъкидлаш мумкин:

– Єзбекистон углеводород ресурсларга бойбєлиши билан бирга, унинг іудудидан МарказийОсиёнинг асосий инфрастузилмаси – автомобильва темир йєллар, электр єтказгичлар ва їувурйєллари єтган.

– Їозоўистон яїин 10-15 йил ичида ОПЕК таш-килотига кирмайдиган давлатлар ичида дунё бозо-рига нефть етказиб берувчи энг йирик давлатгаайланади, 2020 йилга бориб у кунига 3 млн. бар-рель нефть їазиб олиш даражасига етади.

– Туркманистон газ захиралари бєйича дунёда-ги бешликка кирмоїда. Минтаїанинг ушбу углево-дород ва энергия салоіияти бу ерда кучли геосиё-сий раїобатни юзага келтирмоїда. Кєпчилик сиё-сатчилар бу борада келажакда халїаро низоларжаіонда углеводород хом-ашёлари учун курашраїобатидан келиб чиїиши мумкинлигини таъкид-ламоїда [5.12].

Марказий Осиёдаги геосиёсий вазият СССРнингпарчаланиши ва минтаїада янги мустаїил давлат-ларнинг пайдо бєлиши билан янгича тус ола бош-лади. Бугунги кундаги Марказий Осиёдаги мурак-каб геосиёсий вазиятларни їєйидаги омиллар би-лан изоілаш мумкин:

– СССР даврида Москва томонидан давлатларєртасидаги миллий чегараларнинг номутаносиббелгиланганлиги натижасида юзага келган Марка-зий Осиё давлатлари єртасидаги чегара муаммо-лари;

– минтаїадаги табиий ресурслар жойлашувинингхилма хиллиги;

– сув муаммолари, минтаїадаги трансчегаравийдарёлар бєйича ягона келишувнинг йєїлиги;

– минтаїанинг географик жиіатдан денгизга нис-батан ёпиїлиги ва транспорт корридорлари муам-молари;

МАРКАЗИЙ ОСИЁ МИНТАЇАСИДАГИ ГЕОСИЁСИЙ ВАЗИЯТ ВАУНДА ТАШЇИ КУЧЛАРНИНГ ИШТИРОКИ

А.Р.АІМЕДОВ

Данная статья рассматривает геополитическое положение в Центральной Азии после распада

СССР и изучает роль внешних факторов в данном процессе.

This article discusses the geopolitical situation in Central Asia in the post Soviet period and studies the role

of external factors in this process.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 62: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

58

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

– минтаїадаги этносиёсий ва демографик муам-молар;

– минтаїадаги давлатлар иїтисодий тараїїиётдаражасининг хилма-хиллиги;

– Тожикистондаги мураккаб ижтимоий-иїтисодийіолат;

– Їирўизистондаги турли этник низолар;– Афўонистондаги нотинч вазият ва унинг нати-

жасида минтаїада экстремизм, терроризм, сепа-ратизм ва ноїонуний наркотиклар савдоси биланбоўлиї муаммоларининг мавжудлиги;

– ташїи омиллар – жаіондаги етакчи давлатларєртасида минтаїадаги геосиёсий ва геоиїтисодийраїобатнинг авж олиши.

Совет Иттифоїи парчалангандан кейин МарказийОсиё минтаїаси учун дунё эшиклари очилди ва буминтаїага илгари кира олмаган давлатлар кириб келабошлади. Минтаїада халїаро іамкорликнинг ривож-ланиши билан бирга, бу ерда ташїи кучларнинг гео-сиёсий раїобати іам кенгайиб борди. Бу борада Пре-зидентимиз шундай таъкидлаган эди: “Биз Россия,Хитой ва Іиндистоннинг, Шарї ва Ўарб мамлакатла-рининг бир-бирига мос келмайдиган манфаатлариюзага чиїадиган минтаїанинг бир їисмимиз... XXI ас-рнинг їиёфасини белгилаб берадиган бу куч марказ-лари ва ислом дунёсининг Туркия, Покистон, Эронва Саудия Арабистони каби їудратли мамлакатлариана шу минтаїада єз манфаатларини излайди...” [1.12-13]. Шунингдек, ушбу давлатлар їаторида минтаїа-да халїаро ва минтаїавий ташкилотларнинг таъсириошиб бормоїда. Айниїса, бу борада Шанхай Іамкор-лик Ташкилоти, Коллектив Хавфсизлик ШартномасиТашкилоти (ОДКБ), Европада хавфсизлик ва іамкор-лик ташкилоти (ОБСЕ) ва НАТО сингари халїаро таш-килотларнинг роли ошиб бормоїда.

Маълумки, 2001 йил 11 сентябрь воїеалари ха-лїаро муносабатлар тизимига янги давр олиб кел-ди. Бу, єз навбатида, Марказий Осиёдаги геосиё-сий мувозанатга іам єз таъсирини кєрсатиб, єшадаврдан бошлаб ушбу минтаїада АЇШ иштироки-нинг фаоллиги ошиб борди. Шунингдек, АЇШ тарих-да илк бор Марказий Осиё минтаїасига єз іарбий-ларини жойлаштирди.

АЇШ іукуматининг ташїи сиёсатида МарказийОсиё омили іамиша долзарб масалалар їаториданжой олиб келмоїда. АЇШнинг ушбу минтаїадагиасосий геосиёсий манфаатлари їаторида їєйида-гиларни айтиш мумкин:

– минтаїа давлатлари билан сиёсий, иїтисодий,маданий ва савдо алоїаларини ривожлантириш;

– минтаїадаги давлатлар билан іамкорликдаАфўонистонда барїарорлик єрнатиш, халїаро тер-роризм, диний экстремизм ва наркотик савдосигаїарши курашиш;

– АЇШ ташїи сиёсатида минтаїанинг муіим гео-сиёсий аіамияти ва геостратегик вазифаларниамалга оширишда унинг іудудий салоіиятиданфойдаланиш;

– минтаїада АЇШга геосиёсий раїобатчи бєлгандавлатлар ва ташкилотлар фаоллиги кенгайиши-нинг олдини олиш ва, аксинча, минтаїавий масала-ларда АЇШ таъсирини кучайтириш;

– минтаїадаги бой энергетик ресурларга бєлганталаб.

Ушбу йєналишлар бєйича АЇШнинг МарказийОсиё учун турли ёндашувлари илгари сурилади.Уларнинг асосийлари їаторида АЇШнинг “Марка-зий Осиё ва Кавказ Институти” раібари ФредерикСтаррнинг “Катта Марказий Осиё” [6.8] концепция-сини таъкидлаш мумкин. Унга кєра, Єзбекистон,Їозоўистон, Їирўизистон, Туркманистон, Тожикис-тон ва Афўонистон давлатлари иштирокида интег-рациялашган бир бутун минтаїа – “Катта МарказийОсиё”ни ташкил этиш ташаббуслари илгари сури-лади.

Фредерик Старр АЇШ іукуматида МарказийОсиёга нисбатан икки хил ёндашув мавжудлигинитаъкидлайди, яъни АЇШ Давлат департаменти мин-таїадаги бешта давлат ва Россияни битта алоіидаминтаїа, Афўонистонни эса Жанубий Осиё минта-їаси деб іисоблайди. Бундан фарїли єларої, АЇШМудофаа вазирлиги стратегиясида юїоридаги беш-та давлат ва Афўонистон битта стратегик зонаіисобланади, Россия эса алоіида зонага кирити-лади. Фредерик Старр бундай икки хил ёндашувгачек їєйиш ва ягона ёндашув – “Катта Марказий Осиё”стратегиясини таклиф этади. Ушбу стратегия АЇ-Шнинг минтаїадаги ролини ошириш ва НАТОнингіудудий кенгайиши каби масалаларни іам кєзларэди.

Іозирда Президент Барак Обама ташїи сиёса-тида АЇШнинг айрим минтаїалар билан ёмонлашибїолган муносабатларини тиклаш сари їадамларїєйилмоїда. Жумладан, бу жараёнда МарказийОсиё омили іам алоіида аіамият касб этмоїда. Шумаїсадда 2011 йил январь ойида АЇШ Давлат Ко-тиби Х.Клинтон Марказий Осиё давлатлари, жум-ладан, Єзбекистонда давлат ташрифи билан бєлдива бунда минтаїа давлатлари билан АЇШ єртаси-даги іамкорликни янада ривожлантириш масала-лари муіокама їилинди.

АЇШ Давлат Котибининг Жанубий ва МарказийОсиё ишлари бєйича єринбосари Роберт Блейкнинг2011 йил 19 январь куни їилган “Обама бошчилиги-даги іукумат сиёсатининг Жанубий ва МарказийОсиёдаги устувор йєналишлари” [7] номли маъру-засида Марказий Осиёга нисбатан яна бошїа ёнда-шув тилга олинди. Унда АЇШнинг Жанубий ва Мар-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 63: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

59

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

казий Осиё минтаїалари учун режавий устуворйєналишлари сифатида їєйидаги вазифалар бел-гиланган:

- Афўонистондаги халїаро кучларни їєллаб-їув-ватлаш;

- Іиндистон билан стратегик іамкорликни єрна-тиш;

- Марказий Осиё давлатлари билан муносабат-ларни янада яхшилаш ва барїарорлаштириш.

Р.Блейк єз маърузасида АЇШ манфаатларихусусида: “Афўонистон, Хитой, Россия ва Эронбилан чегарадош бєлган Марказий Осиё муіимстратегик чораіада жойлашган минтаїадир. Шунингучун АЇШ ушбу муіим минтаїа билан іамкорликнидавом эттиришдан манфаатдордир”, – деб таъкид-лайди. Шунингдек, у Фредерик Старр ўоясини да-вом эттирган іолда Марказий Осиё стратегиясиАфўонистон, Іиндистон, Покистон каби ЖанубийОсиё давлатларини іам їамраб олиши лозимлиги-ни таклиф этади. Бундан ташїари, маърузада Мар-казий Осиёнинг табиий энергия ресурсларини ет-казиб бериш бєйича салоіиятига алоіида эътиборберилади.

Шунингдек, шу йил юртимизда расмий ташрифбилан бєлган АЇШ Давлат Котиби Х.Клинтон Афўо-нистонни ижтимоий-иїтисодий ривожлантириш ма-салалари ва Марказий Осиёда барїарорликни таъ-минлаш бєйича Єзбекистон иштирокини юїори ба-іолаб, келгусида минтаїада “Янги ипак йєли” стра-тегиясини ривожлантириш ташаббусларини илгарисурди. Єзбекистон ушбу масала юзасидан транс-порт корридорларини ривожлантиришдан манфа-атдордир.

Маълумки, Єзбекистон Марказий Осиёда тинч-лик ва барїарорликни таъминлаш борасида минта-їавий ва глобал даражада доимо фаол їатнашибкелмоїда. Єзбекистон Республикаси ПрезидентиИ.А.Каримов 1993 йил БМТ Бош Ассамблеясининг48-сессиясида биринчи бєлиб Марказий Осиёдаядро їуролидан іоли зона яратиш таклифи биланчиїди. Бош Ассамблеянинг 2000 йилдаги “Минг йил-лик саммит”ида эса дунё іамжамиятининг эътибо-рини Афўонистондаги нотинч вазият ва Орол му-аммоларига їаратди.

Єзбекистоннинг Марказий Осиё учун муіим по-зицияларидан бири ушбу минтаїа давлатлари єрта-сидаги єзаро дєстлик ва іамкорлик алоїалариниїєллаб-їувватлашдан иборат. Єзбекистон минтаїа-даги тинчликни мустаікамлаш ва ривожланиш йєли-да бошїа давлатлар ва халїаро ташкилотлар іам-корлигини їєллаб-їувватлайди, лекин минтаїадаіарбий блокларнинг пайдо бєлишини инкор этади.Шунингдек, Єзбекистон Республикаси ташїи сиёса-тининг муіим йєналишлари їаторида белгиланга-

нидек, Єзбекистон Марказий Осиёдаги минтаїавийіамкорликни ривожлантириш, тинчлик ва барїарор-ликни таъминлаш борасида, аввало, Марказий ОсиёІамкорлик Ташкилотига урўу беради [8]. Єзбекис-тон икки ва кєп томонли іамкорлик асосида Афўо-нистонда тинчлик єрнатилишини їєллаб-їувватлай-ди. Бу, єз навбатида, Марказий Осиё барїарорли-гини таъминлайди. Єзбекистон нуїтаи назариданминтаїадаги муіим муаммолардан бири унинг гео-график жиіатдан ёпиїлигидир. Шу сабабдан іозир-да Єзбекистон Марказий Осиёни “дезанклавизация”– яъни жаіон транспорт корридорлари билан боў-лаш бєйича минтаїада муїобил транспорт коридор-ларини яратиш лойиіаларига катта эътибор бер-моїда. Іозирда ушбу истиїболли лойиіаларданасосийси Іинд океани сув йєлларига олиб чиїувчи“трансафўон маршрути” бєлиб, уни амалга оширишбиринчи галда минтаїа давлатларининг бирдек сай-іаракати ва іамкорлигини талаб їилади ва у Мар-казий Осиёнинг, жумладан, Єзбекистоннинг геоиї-тисодий ривожланишига жиддий таъсир кєрсатади.

Хулоса єрнида айтиш мумкинки, бугунги кундаМарказий Осиё минтаїасининг энергетик заіирасалоіияти ва геосиёсий іолати ушбу минтаїадаташїи кучлар манфаатларининг ошиб боришигахизмат їилмоїда. Натижада минтаїада манфаатларкесишуви іосил бєлиб, бу, єз навбатида, минтаїа-вий барїарорликка таъсир їилмоїда. Бунинг мисо-ли тариїасида Афўонистондаги нотинч вазият ваЇирўизистондаги этник низолар каби муаммоларникєриш мумкин.

Бундай муаммоларнинг олдини олиш ва Марка-зий Осиёда тинчлик ва тараїїиётни їєллаб-їувват-лаш учун їуйидагиларни амалга ошириш лозим:

- минтаїага доир муіим масалалар, аввало, буерда жойлашган давлатлар іамдєстлиги доираси-да іал їилиниши ва бу борада умумий манфаатнишакллантириш;

- Марказий Осиё давлатларининг иїтисодий,савдо ва транспорт корридорлари интеграцияси-ни кучайтириш;

- Марказий Осиё геосиёсий іаётида фаол ишти-рок этувчи ташїи кучларнинг минтаїадаги балан-сини таъминлаш лозим. Іеч бир ташїи кучнинг мин-таїадаги бошїаларга нисбатан мутлої устунлигигайєл їєймаслик ва, аксинча, уларнинг раїобатиданминтаїанинг сиёсий, иїтисодий, ижтимоий ва моли-явий ривожи учун самарали фойдаланиш.

Таъкидлаш лозимки, минтаїадаги барїарорлик,иїтисодий ва ижтимоий ривожланиш, тинчлик вахавфсизликни таъминлаш, аввало, бу ердаги дав-латларнинг єзаро іамжиіатлиги, умумий саъй-іара-кати ва маіаллий халїлар єртасидаги єзаро тотув-ликка асосланади.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 64: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

60

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

В истории политической науки и современнойсоциально-политической практике просматривает-ся сложнейшая динамика и диалектика понятия иявления «гражданское общество», наблюдаетсясосуществование разнообразных точек зрения наего сущность, этапы развития и роль различныхинститутов в процессе его становления. По-прежне-му актуальными остаются проблемы теоретичес-кого осмысления феномена гражданского обще-ства, определения дефиниций, выявления состав-ляющих его структурных элементов и компонентов,в том числе социально-политических институтов.

Особую значимость приобретают вопросы изу-чения региональной специфики и особенностей ста-новления гражданского общества в условиях со-временной России, чрезвычайного социально-эко-

номического, политического и культурного разно-образия ее отдельных регионов, территорий и об-ластей.

Исследование региональных особенностей испецифики процессов институционализации граж-данского общества объективно требует политичес-кого, социально-экономического и социально-демог-рафического анализа отдельных территорий Рос-сийской Федерации. В качестве примера можноиспользовать Верхневолжский регион, включаю-щий Владимирскую, Ивановскую, Костромскую,Тверскую и Ярославскую области. Его территориясоставляет 237 тысяч квадратных километров, наней проживает 6 миллионов 560 тысяч человек,сосредоточены крупные промышленные культур-ные, научные и исторические центры. Географичес-

Адабиётлар:

1.Каримов И.А. Єзбекистон XXI аср бєсаўасида: Хавфсизликка Таідид, Барїарорлик шартлари ва Тараїїи-ёт Кафолатлари, -Тошкент,1997.

2.Маккиндер X. Дж. Географическая ось истории // Полис. 1995. № 43.Mackinder H. J. Democratic Ideals and Reality. N.Y. 1942.4.Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и ее геостратегические интересы. – М.:

Международные отношения, - 1999г.5.Панов М. Военные конфликты на рубеже 2030 года. // Зарубежное военное обозрение. – 2008. №1.6.Frederick Starr. A partnership for Central Asia. // Foreign Affairs, 2005. #4.7.Блейк Р. Приоритеты администрации Обамы в Южной и Центральной Азии, 19 января 2011 г. http://

www.america.gov/st/sca-russian/2011/January/20110121100122x3.293353e-02.html8.Цели и задачи внешнеполитического курса Узбекистана / http://www.mfa.uz/rus/mej_sotr/vneshnyaya_politika/

Андижон давлат университети,

2011 йил 30 ноябрда їабул їилинган

(Таїризчи: с.ф.д. К.Юнусов)

РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ И СПЕЦИФИКАИНСТИТУЦИОНАЛИЗАЦИИ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА В

РОССИИ (НА ПРИМЕРЕ ВЕРХНЕВОЛЖСКОГО РЕГИОНА)

И.Ф.АЛБЕГОВА, Г.Л.ШАМАТОНОВА

Исследуется проблема становления гражданского общества в современной России. Анализируют-

ся процессы его региональной институционализации, для повышения эффективности которых пред-

лагаются инновационные методы и технологии. Представлены результаты авторских исследований

институтов гражданского общества в Ярославском регионе в период с 1997 года по 2011 год.

This article discusses the problems of establishment of the civil society in modern Russia. The author tries to

analyze the processes of regional institutization and offers new approaches and methods for the improvement of

these processes. The article provides the results of his investigations of the civil society in the Yaroslavl region

during the years of 1997-2011.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 65: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

60

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

В истории политической науки и современной

социально-политической практике просматривает-

ся сложнейшая динамика и диалектика понятия и

явления «гражданское общество», наблюдается

сосуществование разнообразных точек зрения на

его сущность, этапы развития и роль различных

институтов в процессе его становления. По-прежне-

му актуальными остаются проблемы теоретичес-

кого осмысления феномена гражданского обще-

ства, определения дефиниций, выявления состав-

ляющих его структурных элементов и компонентов,

в том числе социально-политических институтов.

Особую значимость приобретают вопросы изу-

чения региональной специфики и особенностей ста-

новления гражданского общества в условиях со-

временной России, чрезвычайного социально-эко-

номического, политического и культурного разно-

образия ее отдельных регионов, территорий и об-

ластей.

Исследование региональных особенностей и

специфики процессов институционализации граж-

данского общества объективно требует политичес-

кого, социально-экономического и социально-демог-

рафического анализа отдельных территорий Рос-

сийской Федерации. В качестве примера можно

использовать Верхневолжский регион, включаю-

щий Владимирскую, Ивановскую, Костромскую,

Тверскую и Ярославскую области. Его территория

составляет 237 тысяч квадратных километров, на

ней проживает 6 миллионов 560 тысяч человек,

сосредоточены крупные промышленные культур-

ные, научные и исторические центры. Географичес-

Адабиётлар:

1.Каримов И.А. Єзбекистон XXI аср бєсаўасида: Хавфсизликка Таідид, Барїарорлик шартлари ва Тараїїи-ёт Кафолатлари, -Тошкент,1997.

2.Маккиндер X. Дж. Географическая ось истории // Полис. 1995. № 43.Mackinder H. J. Democratic Ideals and Reality. N.Y. 1942.4.Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и ее геостратегические интересы. – М.:

Международные отношения, - 1999г.5.Панов М. Военные конфликты на рубеже 2030 года. // Зарубежное военное обозрение. – 2008. №1.6.Frederick Starr. A partnership for Central Asia. // Foreign Affairs, 2005. #4.7.Блейк Р. Приоритеты администрации Обамы в Южной и Центральной Азии, 19 января 2011 г. http://

www.america.gov/st/sca-russian/2011/January/20110121100122x3.293353e-02.html8.Цели и задачи внешнеполитического курса Узбекистана / http://www.mfa.uz/rus/mej_sotr/vneshnyaya_politika/

Андижон давлат университети,

2011 йил 30 ноябрда їабул їилинган

(Таїризчи: с.ф.д. К.Юнусов)

РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ И СПЕЦИФИКА

ИНСТИТУЦИОНАЛИЗАЦИИ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА В

РОССИИ (НА ПРИМЕРЕ ВЕРХНЕВОЛЖСКОГО РЕГИОНА)

И.Ф.АЛБЕГОВА, Г.Л.ШАМАТОНОВА

Исследуется проблема становления гражданского общества в современной России. Анализируют-

ся процессы его региональной институционализации, для повышения эффективности которых пред-

лагаются инновационные методы и технологии. Представлены результаты авторских исследований

институтов гражданского общества в Ярославском регионе в период с 1997 года по 2011 год.

This article discusses the problems of establishment of the civil society in modern Russia. The author tries to

analyze the processes of regional institutization and offers new approaches and methods for the improvement of

these processes. The article provides the results of his investigations of the civil society in the Yaroslavl region

during the years of 1997-2011.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 66: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

61

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

кое расположение региона, территориальная бли-

зость к городам Москва и Санкт-Петербург опре-

деляет многие социально-политические процессы,

способствует проекции политических инфраструк-

тур и институтов, существующих в названных цен-

трах на Верхневолжский регион, инициирует и сти-

мулирует динамику их развития.

В настоящее время внутренняя территориаль-

ная структура Верхневолжского региона представ-

лена 114 районами, 86 городами, 113 поселками

городского типа, 1534 сельскими административ-

ными населенными пунктами.

Численность городского населения составляет

4 миллиона 701 тысячу человек, сельского – 1 мил-

лион 309 тысяч. Плотность населения на 1 квад-

ратный километр составляет 26,6 человека (в це-

лом по России – 8,5 человек на 1 кв.км.) [1].

Данные таблицы 1 свидетельствуют о том, что

Верхневолжский регион является высокоурбанизи-

рованным и индустриально развитым регионом

современной России, в котором городское населе-

ние составляет около 80% от общего числа жите-

лей.

Таблица 1

Число

районов Число

городов Поселки

городского типа Села с центральн. администрациями

Население городов в тыс. чел.

Население сел в тыс. чел.

Владимирская обл. 16 23 31 222 1167,0 320,2

Ивановская обл. 21 17 30 205 897,6 217,3

Костромская обл. 24 12 8 269 486,1 231,4

Тверская обл. 36 23 31 614 1048,2 377,4

Ярославская обл. 17 11 13 224 1088,6 250,1

Всего по региону Верхнего Поволжья

114 86 113 1534 4701,0 1309,0

Исследования, проведенные группой российс-

ких экспертов регионов в период с 2005 по 2008

год на основе анализа комплекса социально-эко-

номических показателей и их динамики, позволили

выявить место каждой области Верхневолжского

региона в общем рейтинге 79 субъектов Российс-

кой Федерации [2].

Таблица 2

Области Верхневолжского региона в стартовом рейтинге развития регионов

№ Область Место в стартовом рейтинге

1. Ярославская область 13

2. Тверская область 44

3. Костромская область 53

4. Владимирская область 65

5. Ивановская область 73

Данные таблицы 2 показывают, что области Вер-

хневолжского региона имеют различные показате-

ли социально-экономического, политического и

культурного развития, что является, прежде все-

го, результатом их исторических, географических,

социально-экономических и этнополитических про-

цессов и, в свою очередь, определяют специфику

процессов институционализации гражданского об-

щества в отдельных областях и ее территориях.

Анализ проблемы возникновения, становления

и развития социально-политических институтов Вер-

хнего Поволжья в период с 1995 года по 2009 год

базируется на документальных, литературных и

проведенных авторами конкретно-социологических

и политических исследованиях. Определенную

роль сыграли результаты аналогичных исследова-

ний, проведенных органами власти и отделами ре-

гистрации общественно-политических объединений

и организаций, их представителями и руководите-

лями.

В таблице 3 приведено количество обществен-

ных объединений и организаций в областях Верх-

неволжского региона по состоянию на 1 января

2009 года [3].

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Характеристика административного деления региона Верхневолжского региона и удельное

соотношение городского и сельского населения в нем

Page 67: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

62

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

По мнению авторов, Ярославская область, ко-

торая в общем стартовом рейтинге развития реги-

онов занимает 13 место и имеет высокий уровень

институционализации гражданского общества, мо-

жет быть весьма показательной с точки зрения про-

явления общих закономерностей политического

процесса возникновения, тенденций становления и

развития общественно-политических объединений

и организаций в современной России.

Состояние и перспективы развития обществен-

но-политических объединений и организаций в Ярос-

лавской области можно охарактеризовать следую-

щим образом [5]. Так, в области на 01.07.2006 г.

было зарегистрировано 2025 общественных неком-

мерческих негосударственных организаций и объе-

динений (без профсоюзных и религиозных объеди-

нений). В начале 2007 года в исследуемой области

организаций данного вида насчитывалось уже 2047

[6]. На 1 января 2009 года в Ярославской области

было зарегистрировано 2753 общественно-полити-

ческих и религиозных организаций. Среди них осо-

бое место занимали спортивные, женские, молодеж-

ные, инвалидские, ветеранские, экологические,

правозащитные, благотворительные фонды, ассо-

циации, союзы, социальные партнерства и другие

организации.

В Ярославской области представлены отделе-

ния практически всех Всероссийских общественных

организаций (ВОС, ВОИ, ВОГ, ВОВ, РСМ и т.д.). Из

них 35% носят региональный статус, 30% – облас-

тной, остальные представлены городскими и рай-

онными отделениями. По сути, данная тенденция

развития общественного сектора в Ярославской

области есть отражение общей закономерности,

характерной для Верхневолжского региона и Рос-

сии в целом.

Из всех зарегистрированных в Ярославской об-

ласти общественно-политических объединений и

организаций наиболее активными и институциональ-

но развитыми являются не более 25-30%. Как пра-

вило, это успешные, достаточно автономные орга-

низации, имеющие хорошие статусные позиции,

высокий уровень развития материально-техничес-

кой базы, кадровых и информационных ресурсов,

постоянные источники финансирования.

Процессы институционализации гражданского

общества в конкретной области Верхневолжского

региона, генезис, состояние и основные направле-

ния деятельности Ярославских общественных объе-

динений и организаций регулярно изучаются авто-

рами с 1996 года по настоящее время. Результа-

тами первых исследований стал справочник, в ко-

тором была представлена информация о 335 не-

коммерческих, негосударственных, неполитических

общественных объединениях и организациях, дей-

ствующих в Ярославской области и занесенных в

реестр на 01.07.1998 года [7].

Авторские исследования включают в себя про-

ведение регулярного анкетирования лидеров, чле-

нов и волонтеров ярославских общественных объе-

динений и организаций, изучение реестра органи-

заций данного типа, находящегося в отделе по их

регистрации, анализ уставов и материалов мест-

ных СМК, так или иначе отражающих деятельность

наиболее активных организаций. Результаты иссле-

дований отражены в справочниках, бюллетенях,

информационных листках и памятках об организа-

циях и их деятельности, в докладах и тезисах раз-

личных конференций, семинарах и круглых столов,

посвященных состоянию, проблемам развития и

деятельности ярославских общественных объеди-

нений и организаций. Так, в 2000 г. был выпущен

очередной информационный бюллетень, в котором

была представлена информация о 503 ярославс-

ких общественных организациях, а в 2002 г. – спра-

вочник, содержащий материалы уже о 1500 ярос-

лавских организациях [8].

В 2004 году при непосредственном участии ав-

торов была сделана первая попытка систематиза-

ции ярославских общественных объединений и орга-

низаций по ряду признаков и были проанализиро-

ваны результаты очередного анкетирования руко-

водителей, членов и волонтеров данных организа-

ций региона. В анализе были использованы мате-

Таблица 3

Количество общественных организаций в областях Верхневолжского региона [4]

Области Верхневолжского региона

Всего предприятий и организаций

Общественных и религиозных организаций (объединений)

Владимирская область 27868 2106

Ивановская область 29121 2280

Костромская область 17274 1502

Тверская область 48075 3436

Ярославская область 41111 2500 Всего 163422 11824

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 68: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

63

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

риалы исследования «Некоммерческие организа-

ции в Ярославской области», проведенного сотруд-

никами ЯОООС «Гражданин» в 2000 году и матери-

алы региональной научно-практической конферен-

ции «Ярославский третий сектор: состояние или

перспективы развития», организованной членами

Ярославской региональной общественной органи-

зации «Центр поддержки неполитических объеди-

нений» и общественной организации Ярославской

области «Социум» в 2006-2011 годах при непосред-

ственном участии авторов [9, 10, 11, 12].

Анализ результатов исследований позволил

выделить ряд общих закономерностей изменения

численности и качественного разнообразия обще-

ственных объединений и организаций в Ярославс-

кой области в разные временные периоды. Так,

введение в 2002 году нового порядка регистрации

юридических лиц, определенное ужесточение тре-

бований к ней, создание единого государственного

реестра и обязательная необходимость постанов-

ки на учет способствовали значительному сокра-

щению числа общественных объединений и орга-

низаций в Ярославской области, как и в целом в

Российской Федерации. Например, в 2003 году их

количество сократилось по сравнению с 2000 го-

дом на 163 организации.

Объективные данные Ярославского областного

комитета государственной статистики показали, что

в 2005 году организаций, сдавших отчетность, то

есть реально действующих, насчитывалось при-

мерно 420, что составило 25% от общего числа

зарегистрированных организаций данного типа.

В 2011 году из общего числа зарегистрирован-

ных общественных объединений и организаций ка-

кие-либо виды деятельности осуществляли 30%.

Это говорит об определенном улучшении матери-

альной обеспеченности организаций, более ответ-

ственном отношении к созданию организаций дан-

ного типа и определенной поддержке со стороны

местных органов власти и государства в целом.

Например, с 2007 года Общественная палата РФ

проводит всероссийские конкурсы грантов для об-

щественных объединений и организаций, мэрии

городов областей Верхневолжского региона орга-

низуют аналогичные мероприятия, а местные орга-

ны власти регулярно поддерживают спортивные,

инвалидские, ветеранские, женские и молодежные

организации, выделяя им на безвозмездной осно-

ве помещения и технику, оказывая определенную

материальную поддержку.

Наряду с особенностями динамики количествен-

ных изменений ярославских общественных объе-

динений и организаций была выявлена специфика

их качественной трансформации.

С этой целью авторы регулярно проводят анке-

тирование руководителей и членов местных обще-

ственно-политических организаций и объединений.

Например, опросы, проведенные авторами в пери-

од с 2004 по 2011 годы в 17 муниципальных обра-

зованиях Ярославской области, показали, что сре-

ди всех организаций активно действующие обще-

ственные объединения и организации составляют

30%. Отметим, что в анкетировании не принимали

участие религиозные организации. Это обусловле-

но тем, что указанные организации работают в спе-

цифических правовых условиях и их деятельность

значительно отличается от деятельности других

общественных объединений и организаций. Таким

образом, выборка составила около 5% в целом по

области (по отдельным муниципальным образова-

ниям процент еще выше), что позволяет нам гово-

рить о тенденциях, сложившихся в Ярославской

области. Результаты анкетирования показали, что

на местном уровне самыми активными обществен-

ными объединениями и организациями являются

ветеранские организации, объединения инвалидов,

правозащитные и женские организации. К числу

основных направлений деятельности ярославских

общественных организаций можно отнести осуще-

ствление социальной поддержки инвалидов, пен-

сионеров, молодых семей и других незащищенных

слоев населения, трудоустройство подростков;

патриотическое воспитание граждан, работу с мо-

лодежью; организацию и проведение культурно-

массовых мероприятий.

Численность организаций колеблется от 3 до 30

человек в среднем, а число волонтеров – от 2 до

640 в каждой организации.

Из всех обследованных организаций выявлены

только три (5%), имеющие собственные помеще-

ния (частная собственность), 19 организаций (29%)

арендуют офисы различных площадей (от 14 до

130 кв. м.), 8 организаций (12%) получили офис-

ные помещения от местных администраций на без-

возмездной основе. Полученные данные позволи-

ли авторам сделать вывод о том, что более поло-

вины ярославских общественных объединений и

организаций (54%) не имеют постоянного офиса и

перспективы его приобретения.

В качестве основного ресурса 48% лидеров об-

щественно-политических объединений и организа-

ций назвали «человеческий». Многие поясняли, что

труд добровольцев и волонтеров является зало-

гом успешной работы любой организации. Кроме

того, лишь 20% респондентов отметили, что их

организации имеют минимальный набор материаль-

но-технических, финансовых или человеческих ре-

сурсов.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 69: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

64

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Информационными ресурсами располагают

12% общественных организаций (собственные пе-

чатные издания: газета, бюллетень, информацион-

ный листок или журнал); 3% указали на то, что их

организации постоянно занимаются издательской

деятельностью (сборники статей, материалы реги-

ональных и городских конференций, информаци-

онные бюллетени и справочники о ярославских

общественных объединениях и организациях).

20 человек ответили, что в организации суще-

ствует доступ к Интернету и имеется электронная

почта. Исследования показали, что около 40 Ярос-

лавских НКО (3%) имеют свои сайты в Интернете,

что связано с недостатком финансовых средств на

их создание и поддержку.

Проведенные исследования позволяют авторам

сделать вывод, что большая часть общественных

организаций Ярославской области не имеет ни

офиса, ни технической базы. Однако, существует

определенное количество организаций, работаю-

щих на профессиональной основе, использующих

в своей деятельности инновационные социальные

технологии и имеющие достаточно постоянные ис-

точники финансирования.

Таким образом, теоретическое и практическое

исследование региональных особенностей и спе-

цифики институционализации гражданского обще-

ства в Верхневолжском регионе Российской Феде-

рации позволили авторам сделать следующие вы-

воды. Данный регион является наиболее показа-

тельным с точки зрения основных закономернос-

тей динамики количественного и качественного из-

менения общественных объединений и организаций

как институтов гражданского общества.

Среди всех областей региона Ярославская об-

ласть отличается своеобразием развития данных

институтов: при количественном превалировании их

качесвтенное развитие остается на среднем уров-

не. При этом в настоящее время имеются все объек-

тивные и субъективные условия дальнейшей инсти-

туционализации гражданского общества с учетом

региональных особенностей и специфики социаль-

но-экономического, этнополитического и культурно-

го развития отдельных территорий и областей.

Примечания:

1. Россия в цифрах. 2010: крат. стат. сб. / Росстат. – М., 2010.2. URL: http://www.5-tv.ru/rating/method.html (Дата обращения 26.11.2011).3. Составлена авторами на основании данных сборника «Россия в цифрах. 2008: крат. стат. сб.».4. Составлена авторами на основании данных сборника «Россия в цифрах. 2008: крат. стат. сб.».5. Материал является результатом исследований, проводимых авторами с 1996 г., апробирован на много-

численных конференциях, семинарах, круглых столах, Гражданских форумах.6. По данным официального сайта мэрии г. Ярославля URL:www.city.yar.ru (Дата обращения 09.01.2011).7. Общественные, негосударственные некоммерческие организации г. Ярославля и Ярославской области:

Справочник / Под общ. ред. И. Ф. Албеговой. – Ярославль, 1998.8. Шаматонова Г.Л. Региональные особенности становления и развития социально-политических институ-

тов гражданского общества в современной России (на примере Верхневолжского региона): монография / Г.Л.Шаматонова, П.Ф. Янкевич; М-во образования РФ; Яросл. гос. пед. ун-т. – Ярославль, 2007.

9. Ярославский третий сектор: мат. региональной научно-практической конференции. – Ярославль: Социум,2006.

10. Ярославский третий сектор: мат. региональной научно-практической конференции. – Ярославль: ЦПНО,2007.

11. Ярославский третий сектор: мат. региональной научно-практической конференции. – Ярославль: ЦПНО,2008.

12. Ярославский третий сектор: мат. региональной научно-практической конференции. – Ярославль: ЦПНО,2009.

Ярославль давлат университети,

2012 йил 5 январда їабул їилинган.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 70: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

65

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИДА ИШ ЮРИТИШ ВА УЛАР ТИЗИМИДААЛОІИДА ТОИФАДАГИ ЖИНОЯТ ИШЛАРИНИ ЮРИТИШНИНГ

ЄРНИ

С.М.САХАДДИНОВ

Мамлакатимизни демократик янгилашнингбугунги босїичдаги энг муіим йєналишлариданбири бу – їонун устуворлиги ва їонунийликнимустаікамлаш, шахс іуїуїи ва манфаатлариниишончли іимоя їилишга їаратилган суд-іуїуїтизимини изчил демократлаштириш ва либерал-лаштиришдан иборатдир. Бир сєз билан айтган-да, юртимизда іуїуїий давлат асосларини яна-да такомиллаштириш ва аіолининг іуїуїий онгива маданиятини юксалтириш биз учун іал їилув-чи вазифа бєлиб їолмоїда [1.15-16].

Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганла-ридек, “1993 йили їабул їилинган “Судлартєўрисида”ги биринчи Їонунда, айбсизлик пре-зумпцияси, іимояга бєлган іуїуї, суд жараёни-даги тортишув ва ошкоралик каби умумэътирофэтилган тамойиллар белгилаб їєйилган эди.Ушбу тамойиллар жиноят, жиноят-процессуалва бошїа їатор кодекс, їонунларда ривожлан-тирилди. Ислоіотларнинг мана шу босїичидасудлов иш юритишнинг, том маънодаги муста-їил ва фаїат їонун олдида жавоб берувчи судтизимининг їонуний асослари яратилди” [2].

Жинoят ишлaрини юритишнинг жинoят-прoцeссуaл їoнун іужжaтлaридa бeлгилaнгaнтaртиби їoнунийликни мустaікaмлaшгa,жинoятлaрнинг oлдини oлишгa, шaxс, дaвлaт вaжaмиятнинг мaнфaaтлaрини іимoя їилишгaкємaклaшади. Жинoят судлoв ишлaрини юри-тиш жинoят сoдир этгaн шaxслaргa нисбaтaнжaвoбгарликнинг муїaррaрлигини тaъминлaшбилaн биргa, жaмиятнинг бoшїa aъзoлaригaтaрбиявий тaъсир іам кєрсaтaди.

Дeмaк, жинoят прoцeсси жинoят ишиниїєзўaтиш, суриштирув вa дaстлaбки тeргoвєткaзиш, жинoят ишлaрини мaзмун вa мoіиятигaкєрa іaл їилиш, іукм, aжрим вa їaрoрлaрнингїoнунийлиги, aсoслилиги вa aдoлaтлилигинитeкшириш, суд іукмлaри (aжрим, їaрoр)ни ижрoэтишдa иштирoк этaдигaн суриштирув, тeргoв,прoкурaтурa вa суд oргaнлaрининг іaмдa бoшїaиштирoкчилaрнинг жинoий-ижтимoий мунoсa-бaтлaрини тaртибгa сoлaди. Улaрнинг фaoлиятижинoятлaрни oчишгa, aйбдорлaрни фoш этишгa,

еткaзилгaн мулкий зиённи їoплaшгa, aйбдoршaxслaргa їoнуний, aсoсли, aдoлaтли жaзoтaйинлaшгa, жинoятлaрнинг oлдини oлишгa,фуїaрoлaрни їoнунлaрни іурмaт їилиш руіидaтaрбиялaшгa xизмaт їилaди [3,4,5,6,7].

Єзбeкистoн Рeспубликaсидa жинoят - судлoвишлaрини юритиш Жинoят-прoцeссуaл кoдeксибилaн тaртибгa сoлинaди. Жинoят-прoцeссуaлкoдeксидa бeлгилaнгaн жинoят ишлaрини юри-тиш тaртиби бaрчa судлaр, прoкурaтурa, тeргoв,суриштирув, aдвoкaтурa oргaнлaри, шунингдeк,фуїaрoлaр учун ягoнa вa мaжбурий бєлиб(ЖПКнинг 1-м.), у иш юритилишининг їoнуний-лигини, ишдa иштирoк этaдигaн шaxслaрнингіуїуї вa їoнуний мaнфaaтлaри іaмдa эркинлик-лaрини тaъминлaйди, їaбул їилинaдигaн їaрoр-лaрнинг aсoсли вa aдoлaтли бєлиш кaфoлaт-лaрини ярaтaди.

Жиноят ишларини юритиш тартиби процес-суал шакл билан белгиланади. Їoнундa aниїкєрсaтилгaн шaрт-шaрoитлaр, жинoят прoцeс-суaл іaрaкaтлaрни изчиллик билaн рaсмийлaш-тириш, тeгишли іуїуїий мунoсaбaтлaрнингвужудгa кeлиши, єзгaриши ёки тугaтилишижинoят прoцeссуaл шaкл дeб aтaлaди [8].

Іозирда жинoят прoцeссининг тoртишув шак-ли тoртишув-судлoв юритувининг дeмoкрaтикпринципи бєлиб, унгa бинoaн, ишнингмуіoкaмaси тaрaфлaрнинг бaіслaри шаклидaaмaлгa oширилaди [9.646].

Шундaй їилиб, жинoят прoцeссинингтoртишув шакли ёки бoшїaчa aйтгaндa –зaмoнaвий жинoят прoцeсси, aввaлги тaриxийшaкллaрдaн шуниси билaн фaрї їилaдики,бундaй суд юритувидa жиноят-процессуалфункциялaр aниї бєлинишигa эгa вa ишнингнaтижaсидaн мaнфaaтдoр бєлгaн субектлaр-нинг прoцeссуaл мaвїeлaри тенг дaрaжaдaбeлгилaнгaн. Тoртишувгa aсoслaнгaн судюритувидa ишни іaл этувчи, нaфaїaт у ёки бутaрaфнинг ўaлaбaсини эътирoф этиш билaнмaшўул, бaлки иш бєйичa іaїиїaтни єрнaтишучун суд муіoкaмaсигa бeвoситa рaібaрликїилиш, тєплaнгaн дaлиллaрни єз ички ишoнчигa

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 71: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

66

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

aсoслaнгaн іoлдa бaіoлaш вa иш бєйичa узил-кeсил їaрoр чиїaриш фaoлиятини їaмрaбoлувчи функцияни aмaлгa oширaди.

Aдaбиётлaрдa тoртишув прoцeсси – aйблoвюритув шакли aснoсидa пaйдo бєлиб, прoцeсс-нинг ушбу шакли aсoсaн aнглo-сaксoн іуїуїтизимидa кенг ривoж тoпгaнлиги їайд этилади[6.21]. Бирoї, тoртишув нaфaїaт aнглo-сaксoніуїуї тизими шу билaн биргa, кoнтинeнтaліaмдa диний іуїуї тизимлaридaги жинoятпрoцeссининг іaм тaшкилий-прoцeссуaлўoясидир.

Таъкидлаш лозимки, жиноят-процессуалїoнун прoцeссуaл іaрaкaтлaрнинг (тeгишлиіуїуїий мунoсaбaтлaрнинг) фaїaт шaртлaриниэмас, бaлки кeтмa-кeтлигини іaм тaртибгaсoлaди. Мaсaлaн, дaстлaбки тeргoв фaїaтїєзўaтилгaн иш бєйичa суд муіoкaмaси – фaїaтжинoят иши суддa кєриш учун тaйинлaнгaнидaнсєнг aмaлгa oширилиши мумкин; іукмнинг кучгaкириши – aгaр унинг устидaн шикoят бeрилмaгaн(прoтeст кeлтирилмaгaн) бєлсa, унинг устидaнапeлляция тaртибидa шикoят бeрилиши(прoтeст кeлтириш) муддaти тугaгaнидaнкeйингинa ёки aгaр унинг устидaн шикoятбeрилгaн ёxуд прoтeст кeлтирилгaн бєлсa, юїoрисуд тoмoнидaн уни єз кучидa їoлдирилгaнидaнкeйин вa іoкaзo.

Жинoят прoцeссуaл їoнуни муaйян прoцeс-суaл іaрaкaтлaрни рaсмийлaштирaдигaнтeгишли іужжaтлaрни нaзaрдa тутaди: суриш-тирув вa дaстлaбки тeргoв бoсїичидa – їaрoрлaрвa бaённoмaлaр, суд муіoкaмaси бoсїичидa –aжримлaр, іукмлaр вa бoшїaлaр.

Прoцeссуaл шaклгa сєзсиз риoя їилиштaлaбигa oддий рaсмиятчилик сифaтидa їaрaшмумкин эмас. Прoцeссуaл шaкл – жинoятпрoцeссуaл іужжaтлaр їoнунийлиги вaaсoслилигининг, суд рeпрeссияси aниїлигининг,жинoят прoцeссининг ижтимoий-тaрбиявийaіaмияти юїoри дaрaжaдa тaъминлaнишининг,жинoят ишлaрининг суд муіoкaмaсидa шaxс-нинг іуїуїлaри вa їoнуний мaнфaaтлaри тєлa-лигичa муіoфaзa этилишининг муіим кaфoлaти-дир [8].

Жиноят ишларини юритиш тизими бевоситажиноят процесси муайян босїичлардан ташкилтопади. Жиноят-процессуал їонунда жиноятпроцессининг їуйидаги босїичлари эътирофэтилган: жинoят ишини їєзўaтиш; суриштирув вaдaстлaбки тeргoв; жинoят ишини суддa кєришучун тaйинлaш вa суд муіoкaмaси; іукм, aжрим

вa їaрoрлaрнинг їoнунийлиги, aсoслилиги вaaдoлaтлилигини тeкшириш; іукмни ижрoгaїaрaтиш.

Улaрнинг бир-бири билaн узвий бoўлиїлигивa кeтмa-кeтлиги шундaки, бир бoсїич иккинчибoсїичгa xизмaт їилaди, бир бoсїич якунлaнмaс-дaн, иккинчи бoсїич бoшлaнмaйди, іaр бирбoсїичнинг якуний іужжaти иккинчи бoсїичфaoлиятининг бoшлaнишигa aсoс бєлaди.Мaсaлaн, жинoят ишини їєзўaтиш їaрoрибєлмaсдaн туриб дaстлaбки тeргoвни oлиббoриш мумкин эмaс, суд муіoкaмaсини єткaз-мaй якуний - бєлмиш іукм чиїaрилмaйди, іукмустидaн шикoят ёки прoтeст келтирилмаса,іукм, aжрим вa їaрoрлaрни тeкшириш бoсїичибoшлaнмaйди, ёки іукм кучгa кирмaсa, униижрoгa їaрaтиш мумкин эмас.

Жиноят ишини їєзўатиш – жиноят процесси-нинг дастлабки босїичидир. Жиноят ишиниїєзўатиш орїали жиноят иши юзасидан жиноий-іуїуїий муносабат бошланади [10]. Б.Б.Хидоя-тов тєўри таъкидлаганидек, “жиноят ишини єзваїтида ва їонунга асосан їєзўатиш жиноятчи-ликка їарши самарали кураш олиб бориш,іуїуїий тартиботни мустаікамлаш, фуїаролар-ни їонунларга буйсуниш руіида тарбиялашгаимкон яратади” [11.50].

Жиноят ишини тез ва єз ваїтида їєзўатили-ши содир їилинган жиноят изидан даріол йєна-лиш олишига, тергов ишини муваффаїиятлиамалга оширишга ёрдам беради іамда терговва процессуал іаракатларни єтказиш учун асосберади. Аксинча, жиноят ишини їєзўатишнингкечиктирилиши жиноят изини йєїолишига, гувоі-ларнинг иш іолатларини унутишига, терговнимураккаблаши-шига, айрим іолларда эса сама-расиз натижага олиб келади.

Жиноят ишини їєзўатиш дастлабки тергов-нинг бошланўич їисми бєлмай, балки у муста-їил босїич іисобланади. Зотан, жиноят ишиниїєзўатиш єзининг: 1) тартибга солинадиган иж-тимоий муносабатларига; 2) процесс иштирок-чиларига; 3) єз муддатларига; 4) процессуаліужжатларига эга. Шундай экан, жиноят ишиниїєзўатиш жиноят процессининг дастлабки вамустаїил босїичидир. Жиноят ишини їєзўатишжиноят процессининг дастлабки босїичи сифа-тида дастлабки тергов органлари фаолиятининграсман кенг кєламда бошланганлигини англа-тади.

Жиноят ишини їєзўатиш босїичида жиноий-ижтимоий муносабат юзага келиши ёки баріам

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 72: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

67

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

топиши іам мумкин. Жиноят ишини їєзўатишбосїичи: 1) жиноят иши їєзўатиш ваколатига эгабєлган шахсларнинг їатъий белгиланганлиги; 2)Єзбекистон Республикаси ЖПКда белгиланганасос ва сабаблар бєлмай туриб жиноят ишиїєзўатилмаслиги, 3) аноним хабарларга асосанжиноят иши їєзўатилмаслиги, 4) їонунда белги-ланган тергов іара-катларидан ташїари терговіаракатларини єтказишга йєл їєймаслик кабижиіатлари билан тавсифланади.

“Жиноят ишини їєзўатиш босїичининг аіами-яти іодисанинг жиноят ёки жиноят эмаслигинианиїлаб беришидадир. Айнан шу босїичда жи-ноий їилмиш тавсифланади” [12;13.111], дебёзади бир гуруі рус олимлари. Бирої, бундадастлабки малакалаш амалга оширилади, де-сак тєўрирої бєларди, чунки, їилмиш жиноятпроцессининг кейинги босїичларида їєшимчамалакаланиши ёки айблов єзгариши іам мум-кинлигини инобатга олиш лозим.

Жиноят ишини їєзўатиш босїичидан кейинсуриштирув ва дастлабки тергов босїичи кела-ди. Суриштирув процессуал фаолиятнинг турисифатида жиноят-процессуал їонуни асосидажиноят иши їєзўатилгандан сєнг амалга ошири-лади ва ишни терговчига єтказиш билан тамом-ланади.

Мазмунан “дастлабки тергов” їуйидаги фао-лиятни єз ичига олади: їонунда белгилангантартибда ваколатли давлат орган-лари томони-дан жиноятларни очиш, айбдорларни фош этиш,жиноят иши бєйича ишда їатнашаётган фуїа-роларнинг іуїуї ва манфаатла-рини таъминлашва адолатли їарорлар їабул їилиш [14.2]. Дас-тлабки тергов барча терговчилар учун умумийбєлган ва улар фаолиятинининг асосий йєна-лишларини белгилаб берувчи бевосита процес-суал вазифаларга эга. Улар ЖПКнинг 2-модда-сида назарда тутилган умумий вазифаларданкелиб чиїади.

Жиноят процессида жиноят ишини суддакєриш учун тайинлаш муіим босїич бєлибіисобланади. Унда судьялар (суд раиси) жи-ноий ишни судда кєриб чиїиш учун етарли асос-лар мавжудлигини текшириб, бундай асосларетарли деб іисоблаганида жиноят ишини суд-да кєриш учун тайинлайди. Суриштирув ва дас-

тлабки тергов єтказилган ва айблов хулосаситузилиб, прокурор тасдиўидан єтган барча жи-ноят ишлари ушбу босїич орїали єтади. Жино-ят ишини судда кєриш учун тайинлаш айбла-нувчининг айбдор эканлигини билдирмайди,балки фуїароларнинг асоссиз жиноят ишларисудда кєриш учун тайинланмасликларини кафо-латлашга їаратилган бєлади.

Суд муіoкaмaси жинoят прoцeссининг муіимбoсїичи бєлиб, ундa суд ишни мoіиятaн кєрибчиїaди, яъни, судлaнувчининг aйбдoрлиги ёкиaйбсизлиги, шунингдeк, унгa нисбaтaн жинoийжaзo чoрaлaрини їєллaш ёки їєллaмaсликтєўрисидaги мaсaлaни іaл їилaди [15].

Іукм, aжрим вa їaрoрлaрнинг їoнунийлиги,aсoслилиги вa aдoлaтлилигини тeкширишапeлляция, кaссaция вa нaзoрaт тaртибидa ишюритишни їамраб олади. Суднинг їoнуний кучгaкиргaн іукми, aжрими вa їaрoрини ижрo этишбoсїичи тeгишли суд тoмoнидaн бу їaрoрлaрниижрoгa їaрaтиш, їaрoрлaрни ижрo этишнинг єзибилaн бoўлиї їaтoр мaсaлaлaрни іaмдa іукм-ни ижрo этиш вaїтидa юзaгa кeлгaнмaсaлaлaрни іaл этишдaн ибoрaтдир. Мана шубосїичлар бирлиги жиноят ишларини юритиштизимини ташкил їилади.

Хулоса їилиб айтганда, жиноят ишлариниюритиш тизимида алоіида тоифадаги жино-ят ишларини юритиш муіим єрин эгаллайди.Зеро, алоіида тоифадаги жиноят ишлариниюритиш умумий жиноят-процессуал тизимданфарї їилади ёки умумий їоидалар билан бирїаторда бошїа махсус їоидалар асосида іамтартибга солинади. Шунингдек, жиноят про-цессида їєшимча муіофазага муітож бєлганшахслар тоифаси алоіида тоифадаги жино-ят ишларини юритиш сифатида ажратилганбєлиб, бу ушбу шахсларни умумий їоидаларбилан бир їаторда махсус їоидалар ёрдами-да іам їєшимча муіофаза їилишни таъмин-лаш учун хизмат їилади. Шундай экан, мухта-сар їилиб айтганда, алоіида тоифадаги жи-ноят ишларини юритиш умумий жиноят ишла-рини юритишнинг таркибий їисми бєлиб, єзигахос хусусиятлари билан жиноят ишлариниюритишнинг бошїа шаклларидан ажралиб ту-ради.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Мaмлaкaтимиздa демокрaтик ислоіотлaрни янaдa чуїурлaштириш вaфуїaролик жaмиятини ривожлaнтириш концепцияси: Єзбекистон Республикаси Олий Мажлиси

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 73: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

68

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Їонунчилик палатаси ва Сенатининг їєшма мажлисидаги маъруза. – Т.: Єзбекистон, 2010. –Б. 15-16.

2. Каримов И.А. Адолат їонун устуворлигида / Халї сєзи.- 2001.- 31 август.3. Иноўомжонова З.Ф. Жиноят процессида суд назорати концепцияси. – Т.: ТДЮИ, 20064. Уголовный процесс. (Учебник) / Под ред. Лупинская П.А. – М.: Юрист, 19975. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под общ. ред. В.И. Радченко.- М., 2009.6. Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических вузов и факультетов / Под ред.

К.Ф. Гуценко.- М., 20087. Уголовный процесс России / Под ред. З.Ф. Ковриги, Н.П. Кузнецова.- М., 2008.8. Мухитдинов Ф.М. Уголовно-процессуальная форма: проблемы теории и методологии: Ав-

тореф. дисс... д-ра. юрид. наук. – Т., 2005.9. Большой юридический словарь (Под. ред. А.Я.Зухарева, В.Д.Зоркина, В.Е.Крутских). – M.,

1999. – С.646.10. Жиноят процесси. Умумий їисм. Дарслик / проф. З.Ф.Иноўомжонова таірири остида. –

Тошкент: ТДЮИ, 2007.11. Хидоятов Б.Б. Уголовно-процессуальная деятельность и уголовно-процессуальные отно-

шения в стадии возбуждения уголовного дела // Єзбекистон Республикаси жиноят-процессуалїонунчилиги: кеча, бугун ва истиїболлари. – Тошкент: ТДЮИ, 2010. – С. 50.

12. Ларин А. М., Мельникова Э. Б., Савицкий В. М. Уголовный процесс России / Под ред. В. М.Савицкого. – М.: Юрист, 1997

13. Тетерин Б.С., Трошкин Е. З. Возбуждение и расследование уголовных дел. – М. , 1997. –111 с.

14. Руководство для следователя. Под ред. Н.Л. Селиванова. – М.: ИПК “Лига Разума”, 1997.– С. 2.

15. Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. Т.1. – СПб.: Альфа, 1996.

Тошкент давлат юридик институти,2012 йил 15 февралда їабул їилинган.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

Page 74: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

69

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

АНДИЖОН ВИЛОЯТИНИНГ ТАШЇИ ИЇТИСОДИЙ АЛОЇАЛАРИ(2000 – 2010 ЙИЛЛАР)

З.А.ТЕМИРОВ, Ў.УМАРОВ

В статье анализируются географические особенности внешно-экономических связей Андижанс-

кой области

The article deals with the geographical peculiarities of the external economic relations of the Andijan region.

– Мамлакатнинг иїтисодий ривожланган давлат-лар їаторига їєшилиши ва халїаро майдонда єзнуфузига эга бєлиши энг аввало раїобатбардош-ли, замонавий маісулотлар ишлаб чиїаришга боў-лиї. Мамлакатни модернизациялаш шароитида ичкива ташїи иїтисодий алоїаларни іар томонлама кен-гайтириш ва ривожлантириб бориш нафаїат рес-публикада, балки Андижон вилоятида іам каттааіамиятга эга. Андижон вилояти иїтисодиётиниривожлантиришда ташїи иїтисодий алоїалар кат-та єрин тутади. Бу эса уни иїтисодий ва ижтимоийгеографик жиіатдан єрганишни таїозо этади.

Таілил їилинаётган даврда вилоятнинг ташїииїтисодий алоїалари іажми ва географияси єсди.Жумладан, вилоят ташїи иїтисодий алоїалари та-шїи савдо айланмаси 2000 йилда 372 млн. АЇШ дол-ларини ташкил этган бєлса, 2010 йилда бу кєрсат-кич 2,1 млрд. АЇШ долларига, ёки 5,6 баробаргаошган. Іозирги кунда Андижон вилояти республи-камизнинг барча вилоятлари ва жаіоннинг 78 мам-лакатлари билан турли йєналишларда иїтисодийалоїалар олиб бормоїда. Вилоятнинг экспорт са-лоіияти 2010 йилда 636,3 млн. АЇШ доллари, им-порт салоіияти эса 1,46 млрд. АЇШ долларига тенгбєлди.

Вилоят ташїи савдо айланмасида экспорт ваимпорт салоіияти:

�������

�� �

��������

���қ����� �

�������

�� �

Юїоридаги жадвал маълумотларидан кєринибтурибдики, 2000-2010 йилларда вилоят ташїи сав-до айланмасида тадрижий єсиш кузатилди. Вилоятэкспортида 2000 йилдан 2007 йилгача єсиш, 2008-

2009 йилларда камайиш кузатилади. Єтган 2010йилда эса яна єсиш кузатилди. Шунингдек, импортсалоіияти йил сайин єсиб борган. Вилоят экспортва импорт салоіиятида 2000 йилда экспорт 34%га,2007 йилда 57,4%га тенг бєлди. 2008 йилдан бош-лаб яна экспорт салмоўи камайиб, 2009 йилда22,2%ни ташкил этган бєлса, 2010 йилда 30,3%ниташкил этди. Шунга мос равишда импорт іажми іамєзгариб борди.

Вилоятнинг иїтисодий алоїа олиб борувчи мам-лакатлари географияси йил сайин кенгайиб борди.Жумладан, 2000 йилда вилоят жами 42 мамлакатбилан иїтисодий алоїани амалга оширган бєлса,2010 йилда ушбу давлатлар сони 78 тага етди.Шулардан 32 таси иїтисодий жиіатдан ривожлан-ган мамлакатлар іисобланади. Бундан кєринибтурибдики, вилоятнинг ташїи иїтисодий алоїаларитобора кенгайиб бормоїда.

Вилоят асосий савдо іамкорлари іисобланганРоссия Федерацияси, Эрон, Їозоўистон, Хитой,Туркия, Украина каби давлатларга экспорт їила-ди. Экспорт бєйича энг асосий давлат Россия бєлиб,вилоят экспортининг 77 % и ушбу давлат іиссаси-га тєўри келади. Кейинги єринларни Хитой (8,5 %),Їозоўистон (3,8 %) ва Украина (2,7 %) давлатлариэгаллайди. Импорт бєйича асосий савдо іамкор-лари Корея Республикаси, Россия, Хитой, Чехия,Сингапур, Италия, Индонезия ва бошїа мамлакат-лардир. Импорт бєйича етакчи єринда Корея Рес-публикаси туради, импорт маісулотларининг 84,6% и шу давлатга тєўри келади. Кейинги єринларниСаудия Арабистони (5,3%), Хитой (2,7%) каби мам-лакатлар банд этади. Умуман олганда, вилоятдаишлаб чиїарилган маісулотлар іозирда жаіоннинг20 дан ортиї мамлакатларига жєнатилади. Вилоятжаіоннинг 23 дан ортиї мамлакатидан турли хилмаісулотлар импорт їилмоїда. Экспорт маісулот-ларининг 86.6 % и МДІ га ва 13,4 % и бошїа жаіонмамлакатларига тєўри келса-да, импорт маісулот-ларининг атиги 6 % и МДХ давлатларидан сотиболинмоїда. Їолган 94 % и жаіоннинг бошїа мам-лакатларига тєўри келади.

Вилоятнинг асосий экспорт маісулотлари тар-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÃÅÎÃÐÀÔÈß

Page 75: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

70

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

кибида автомобиллар, пахта толаси, кимёвий маі-сулотлар, рангли металлар ва озиї-овїат маісу-лотлари катта єрин тутади. Экспорт маісулотла-ри ичида автомобиллар асосий єринни эгаллайди.2010 йилда автомобиллар вилоят экспорт маісу-лотларининг 80 % дан ортиўини ташкил этди. Кей-инги єринда пахта толаси бєлиб, жами экспорт маі-сулотларини 7.2 % ини ташкил этган. Юїоридагимаълумотлардан кєриниб турибдики, вилоят экс-портидаги асосий икки маісулот салмоўи орасидаіам єзгаришлар кузатилмоїда. Жумладан, 2000йилда вилоят экспортида автомобиллар 47%ини,пахта толаси 33% ни, озиї-овїат маісулотлари 8% ва бошїа турдаги маісулотлар 10% ни ташкилэтган. Кейинги йилларда автомобиллар ишлаб чи-їариш іажмининг ортиб бориши натижасида экспортмаісулотлари ичида унинг іиссаси ортиб борди.Пахта толасининг экспорт іажми їисїармаганиіолда, унинг салмоўи автомобиль экспорт іажми-нинг ортиб бориши іисобига їисїариб борди.

Вилоят импортида асосий єринни машина ваасбоб-ускуналар эгаллайди. Ушбу маісулот туривилоят импорт маісулотлари орасида 2000 йилда58 % ни ташкил этган бєлса, єтган 2010 йилда 80% ни ташкил этди. Бошїа маісулотлар орасидаїора металлургия маісулотларининг іиссаси ор-тиб борганини кузатиш мумкин. Їора металлургиямаісулотлари 2000 йилда импорт маісулотлари-нинг 2%ини ташкил этган бєлса, 2010 йилда бумаісулот іиссаси 7 % ни ташкил этди. Бу іолатни,албатта, вилоятда саноатни ривожлантиришга їара-тилаётган эътибор ва “GM Uzbekistan” ЁАЖнингишлаб чиїариш їуввати ортиб бораётганлиги биланизоілаш мумкин.

Вилоят экспорт ва импортида асосий савдо іам-корлари бєлган мамлакатларнинг маісулот турла-ри бєйича иштироки турлича. Вилоят пахта толаси,асосан, Эрон, Хитой, Туркия, Украина, Гонгконггаэкспорт їилинади. Шуни айтиш керакки, пахта экс-порт їилувчи асосий мамлакат Хитой бєлиб, унгапахта хом ашёси экспортининг 67 % и тєўри кела-ди.

Маълумки, Андижон вилояти республиканингавтомобиль саноати маркази іисобланади. Вило-ятда ишлаб чиїарилган автомобиллар асосан Рос-сия, Їозоўистон, Украина, Туркманистон, Молдова,Їирўизистон, Іиндистон, Грузия, Белоруссия, Аф-ўонистон, Арманистон, Жазоир, Озарбайжон кабимамлакатларга эскпорт їилинади. Ушбу мамлакат-лар ичида асосий єринни Россия эгаллаб, автомо-билларнинг 89% ини іарид їилган.

Бундан ташїари, вилоятда жаіоннинг кєплабдавлатларига турли хилдаги хизмат кєрсатиш иш-лари йєлга їєйилган. Жумладан, Їозоўистон, Ко-

рея Республикаси, Россия, Украина, Туркия ва бо-шїа давлатларга турли хил хизматлар кєрсатибкелинмоїда.

Андижон вилояти импорт маісулотларида асо-сий єринда машина ва асбоб ускуналар, їора ме-таллар, турли кимёвий маісулотлар туради. Ви-лоятга машина ва механизмлар Корея Республи-каси, Сингапур, Хитой, Италия ва бошїа жами 45мамлакатдан келтирилади.

Їора металлар, асосан, Виржиния ороллари,Іиндистон, Корея Республикаси, Хитой, Россия вабошїа мамлакатлардан келтирилади. Энг кєп Рос-сия ва Корея Республикасидан келтирилиб, улар-нинг улуши 95 % ни ташкил этади.

Вилоятда чет эл сармоялари асосида ишловчижами 91 та корхона рєйхатга олинган бєлиб, шун-дан іозирда 83 таси фаолият кєрсатмоїда.

Ташїи иїтисодий алоїаларни іар томонламатараїїий эттиришнинг муіим ва самарали йєлла-ридан бири хорижий мамлакатлар билан їєшмакорхоналар їуришдир. Їєшма корхоналар ташкилэтиш ишчи кучи кєп бєлган Андижон вилоятида ало-іида аіамият касб этади. Шунга кєра вилоятдаїатор ишлар амалга оширилди. Вилоятда аіолибандлигини оширишда муіим єрин тутадиган їєшмакорхоналар сони йил сайин ортиб борди. Хусусан,2010 йилда 2009 йилдагига нисбатан 122,3 % гаєсиш кузатилди. Умумий экспорт іажми 543,4 млнАЇШ долларни ташкил этди. Бу эса вилоятдагиумумий экспортнинг 37 % ини ташкил этади.

Вилоятда 83 та їєшма корхона, 8447 та кичиква хусусий корхоналар мавжуд. Вилоятдаги їєшмакорхоналар бутун ялпи саноат маісулотининг 53фоизидан кєпроўини ишлаб чиїармоїда. Єрта Оси-ёда ягона автомобилсозлик “GM Uzbekistan” ком-панияси Асака шаірида жойлашган. Италиянинг“Ака-ука Федеричи” АЖ билан іамкорликда барпоэтилган Єзбек-Италия “ФАМ” їєшма корхонаси со-атига турига їараб 1-1,5 тонна макарон ишлаб чи-їариш їувватга эга. Шаірихон туманидаги Сегаза-їум їишлоўида калава ип тайёрлайдиган ва келгу-сида ундан газлама тєїийдиган “АНТЕКС” очиї тур-даги АЖ барпо этилди (1999 йил ишга туширил-ган).

Шунингдек, вилоятда ривожланган мамлакат-ларнинг сармоялари жалб їилинган “Андижон-Пра-га”, “Андижон дурдонаси”, “Навигул”, “Єз-Корамко”,Єзбек-Рус-Британия “МАСК”, “Ал-Осиё” їєшма кор-хоналари фаолият юритмоїда.

Іозирги кунда вилоятда фаолият олиб бораёт-ган кєплаб саноат корхоналарининг хорижий мам-лакатларда іам ваколатхоналари ташкил этилган.Жумладан, Россия, Литва, Їирўизистон, Хитой, Ук-раина ва Италия каби мамлакатларда жами 40 дан

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÃÅÎÃÐÀÔÈß

Page 76: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

71

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ортиї ваколатхоналар фаолият олиб бормоїда.Ушбу давлатларга халї истеъмол моллари, тек-стиль, їишлої хєжалик маісулотлари, озиї-овїатмаісулотлари іамда тикувчилик маісулотлариетказиб берилади.

Іорижий мамлакатлар билан їєшма корхона-ларнинг ташкил этилиши меінат ресурсларига бойвилоятда аіолини иш билан таъминлаш, иїтисоди-ётни мустаікамлаш борасида сезиларли натижа-лар берди, бу йєналишдаги ишлар изчил давом эт-тирилиши лозим.

Андижон вилояти ташїи иїтисодий алоїалари-нинг ривожланишига їуйидаги географик хусусият-лар єзига хос таъсир кєрсатади:

– аіоли сонининг нисбатан кєплиги ва жуда зич-лиги. Вилоят аіоли зичлиги бєйича Республикадабиринчи єринда туради, яъни унинг 1 км2 га салкам600 киши тєўри келмоїда;

– аіоли сони ва меінат ресурсларининг нисба-тан тез єсаётгани (бу эса бандлик муаммосинингкучайиши, озиї-овїат ва турли эітиёжларини ор-тиб боришига олиб келади);

– ер ва сув ресурсларининг чеклангани (вилоятреспублика майдонининг бор-йєўи 1% ини ташкилэтади холос, янги ерларни єзлаштириш имкониятийєї);

– ишлаб чиїариш, ижтимоий бозор инфраструк-тураси объектларининг нисбатан юїори даражадаривожлангани ва “Буюк ипак йєли”да жойлашгани.

Андижон вилоятида ташїи савдони ривожлан-тиришдаги муіим муаммолардан бири экспорт-им-порт товарлар таркибининг єзгариб боришидир.Вилоят ташїи савдо айланмасида экспорт салмо-ўини ошириб бориш лозим. Жумладан, 2008 йилдавилоят ташїи савдо айланмасида экспорт салмоўиїарийб 40 % ни ташкил этган. Єтган 2010 йилда эсабу кєрсатгич 30 % га тушиб їолган.

Экспорт маісулотлари жаіон стандартлари

даражасида ишлаб чиїарилиб, “харидор”лар гео-графиясини тобора кенгайтириб бориш маїсадгамувофиї. Айниїса, иїтисодий ривожланган мамла-катларга экспортни кучайтириш лозим.

Эндиликда, вилоят экспортини ошириш учуніозирда нисбатан кам самарали бєлса іам, лекинистиїболли тармоїларни ривожлантириш маїсад-га мувофиї.

Импорт маісулотлари таркибий тузилишинингтаілили шуни кєрсатмоїдаки, іозирда вилоят им-портида машина ва асбоб-ускуналар асосий єринтутади. Шуни назарда тутган іолда вилоят туман-ларида іудуднинг географик шароити (хом ашё,меінат ресурслари ва бошї.)дан келиб чиїиб тур-ли саноат корхоналарини кєпайтириб бориш ва шуорїали аіолини иш билан таьминлаш, аіоли даро-мадларини ошириб боришга эришиш лозим.

Вилоят иїтисодиётининг келгусидаги тараїїиё-ти ташїи иїтисодий алоїаларнинг ривожланишибилан узвий боўлиїдир. Вилоят ташїи иїтисодийалоїаларини ривожлантиришга доир їуйидаги ху-лосаларни келтириб єтиш маїсадга мувофиї:

– вилоятда янги їєшма корхоналар ташкил этиш-да іар бир іудуднинг табиий шароити, хом ашёресурслари, їишлої хєжалиги ихтисослашувинингшу іудудга хос хусусияти, меінат ресурслари,истеъмол бозори іамда ташїи экспортни эътибор-га олиш;

– экспорт маісулотлари сифатига эътиборникучайтириш, раїобатбардош, жаіон стандартларигамос маісулотлар ишлаб чиїариш, экспорт геогра-фиясини кенгайтириб бориш;

– меінат ресурсларига бой Андижон вилоятишароитида їєшма корхоналарни кєпайтириш ва шуорїали аіолининг иш билан таъминланиш даража-сини оширишга, аіоли даромадлари ортиши ва тур-муш тарзини яхшиланшида янада юїори суръатгаэришиш зарур.

Адабиётлар:

1. Абдуллаев О. Минтаїалар ва мамлакатлар иїтисодиёти. -Т.: “Янги аср авлоди”, 20092. Андижон вилояти статистика бош бошїармаси маълумотлари3. Андижон вилоят іокимлиги Ташїи иїтисодий алоїалар бош бошїармаси маълумотлари.4. Рєзиев А., Абирїулов А. Єзбекистон иїтисодий географияси. –Т.; Єзбекистон, 2001.5. Солиев А., Мамадалиев Р. Иїтисодий ва ижтимоий география асослари. –Т.: 1995.6. www.andijon.uz.7. www.tiv.uz.

Андижон давлат университети

2011 йил 24 декабрда їабул їилинган

(Таїризчи: доц. Р.Їодиров)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÃÅÎÃÐÀÔÈß

Page 77: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

72

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ЄЗБЕКИСТОНЛИК ЇАТАЎОН ЇУРБОНЛАРИ ІАЇИДА ЯНГИМАЪЛУМОТЛАР

Р.ШАМСУТДИНОВ, Э.ХОЛМИРЗАЕВ, И.АБДУЛЛАЕВ

В статье на основе документов, хранящихся под грифом «совершенно секретно» в Московских

архивах, впервые приводятся имена видных работников Узбекистана, приговоренных к высшей мере

наказания - расстрелу и длительному сроку заключения выездной сессией Военной Коллегии Верхов-

ного суда СССР в октябре 1938 года в городе Ташкенте.

On the basis of the archive materials kept in the Moscow archives under the seal “With great secrecy” the

author tries to provide precious materials depicting the names of the representatives of the Uzbek authorities

sentenced to death penalties and long term exiles in the prisons by the decision of the High Militaey Commisionary

of the Supreme court of the USSR in October 1938, in Tashkent.

Єзбекистон Республикасининг биринчи раібарибєлиб сайланган Ислом Каримов іали мустаїил-лик їєлга киритилмаган 1990 йил 4 июндаги маъ-рузасида шундай деган эди: “Биз босмачилик іара-кати іаїида бєлсин, коллективлаштириш, репрес-сиялар, турўунлик даврига оид бузилишлар бєлсин- “ої доў”ларнинг бутунлай тугатилиши тарафдори-миз” [1.166].

Ислом Каримов истиїлолнинг дастлабки кунла-ридаёї собиї советлар даврида Єзбекистондасира айби бєлмаган, іалол одамлар кєплабїамоїїа олингани ва їириб ташланганини ачинишбилан айтиб, фаїат 1937-1939 йиллари 41 мингнафардан кєпрої киши їамалгани, шундан 37 мин-гдан кєпроўи судлангани, 6 минг 920 киши отибташланганини їайд їилган эди [2]. Орадан саккизйил єтиб, 1999 йил 22 июнда Єзбекистон Респуб-ликаси Вазирлар Маікамаси раиси Ислом Кари-мов “Ватан ва халї озодлиги йєлида їурбон бєлганфидоийлар хотирасини абадийлаштириш тєўриси-да”ги їарорни имзолади. Їарорда їатаўон їилин-ганлар номларини абадийлаштириш, улар іаїида-ги бор іаїиїатни іозирги ва келажак авлодларучун саїлаб їолиш маїсадида кєп жилдли “Їата-ўон їурбонлари” хотира китобини тайёрлаш,нашр этиш ва бу ишга ёрдам кєрсатиш вазифасиїєйилди. Мазкур їарордан руіланиб, иліомланибЄзбекистон тарихи кафедрасида бир йилнинг єзидаиккита монографик тадїиїот [3.415] эълон їилин-ди. 2005-2009 йилларда 5 жилдлик “Їатаўон їур-бонлари” хотира китоби [4] чоп этилди. Биринчикитобда 1937-1938 йилларда Єзбекистонда, Укра-инада, Шимолий Кавказда, Москвада їатаўонїилинган 408 нафар юртдошларимиз іаїида маъ-лумотлар келтирилган. Иккинчи китобдан отувгаіукм этилган 664 нафар, 10 йил, 8 йил їамої жа-зосига іукм їилинган 236 нафар їатаўон їурбон-ларининг номлари ва улар іаїидаги маълумотлар

жой олган. Учинчи китобда 272 нафар отувга, 1156нафар 10 йил, 115 нафар 8 йил їамої жазосигаіукм їилинган жами 1543 нафар; тєртинчи кито-бда 392 нафар отувга, 2572 нафар 10 йил, 646нафар 8 йил муддатга їамоїїа іукм їилинган жами3610 нафар (бундан ташїари тергов жараёнидавафот їилган 34 маібус); бешинчи китобда Єзбе-кистоннинг єзида отиб юборилган 2190 киши, 10-8-5 йил їамої жазосига іукм этилган 751 нафарватандошлар номма-ном келтирилган, улар іаїидамаълумотлар берилган. Агар буларни жамласак,беш жилдлик китобда 1937-1938 йилларда їата-ўон їилинган 14589 їурбон іаїида маълумот бе-рилгани маълум бєлади.

Демак, 1937-1938 йилларда Єзбекистонда їата-ўон їилинганлардан бори-йєўи 15 минг кишигинааниїланган, холос. Їолганлари аниї эмас эди. Улар-ни аниїлаш маїсадида 2011 йил 11-21сентябрь,ноябрь-декабрь ойларида Москвага 2 марта илмийсафар уюштирилди. Москва шаіри Малая Карет-ная тор кєчаси 12-уйда жойлашган “Мемориал” ха-лїаро тарихий, маърифий, хайрия ва іуїуїни іимояїилиш жамияти раиси Арсений Борисович Рогинс-кий, єринбосари Ян Збигневич Рочинский, “Мемо-риал” архиви мудираси Алёна Козловалар биланучрашиб, бу жойда мавжуд манба ва маълумотларбилан танишдик. Шулардан бири ЄзССР Ички иш-лар халї комиссари ва учлик раиси Д.З.Апресян-нинг 1938 йил 3 апрелда СССР ГУЛАГига йєлла-ган іисоботида биринчи категория бєйича 450 кишиїатаўон їилиниб отилгани (уларнинг 35 нафарижосус, 8 нафари їочиб єтганлар, 2 нафари тараї-їийпарварлар, 3 нафари диверсантлар, 26 нафа-ри террорчилар, 6 нафари сотїинлар, 217 нафарижиноятчи рецидивистлар, 153 нафари бошїа іархил тоифадаги жиноятчилар) ; 58 та аксилинїило-бий гуруі тугатилгани (шундан 7 киши троцкийчи-лар, 5 киши їєзўолончилар, 146 киши уюшган акси-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 78: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

73

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

линїилобий фаоллар, 138 киши бандитлар) іаїидахабар берилади. Жамият архивидан 1938 йил ок-тябрда Тошкентда їатаўон їилинган 496 нафар єзбе-кистонликлар іаїида маълумот олинди. Бу Єзбе-кистон ССРда отувга іукм этилганларнинг исми вафамилиялари, іукм чиїарилган сана, отилган кункєрсатилган жадвалдир. Айни 1937-1938 йиллар-да Тошкентдаги Єрта Осиё лагеридаги маібуслар-дан 365 нафари учлик їарори билан отувга іукмїилингани тєўрисидаги маълумотга іам эга бєлдик.

Шундан сєнг Россия Федерацияси Федерал Хав-фсизлик Хизмати Марказий архивида бєлдик. Буерда СССР Олий Суди Іарбий Коллегиясининг сай-ёр сессияси раиси генерал Алексеевнинг 1938 йил4 октябрдан 2 ноябргача Єзбекистон РеспубликасиИчки ишлар Халї комиссари, давлат хавфсизлигимайори Д.З.Апресянга ёзган хатларини, отилганларіаїидаги далолатномаларни кєрдик, улардан кєчир-малар олдик.

Ана шу іужжатлар іаїида фикр юритамиз. 1938йил октябрида Москвадан Тошкентга келган СССРОлий Суди Іарбий Коллегиясининг сайёр сессия-си єтказилади. Унинг таркиби іарбий адлия ходим-лари – генераллар Алексеев ва Зайцев, полков-никлар Болдирев ва Батнер, їизил армия Бош Іар-бий прокурори ёрдамчиси Шульцаннлардан иборатэди. Сессиянинг биринчи куни 4 октябрда бєлибєтади, унда 52 нафар маібус олий жазо – отувгаіукм этилади.

Сессия раиси Алексеев шу куниёї ЄзССР Ичкиишлар Халї Комиссари, давлат хавфсизлиги май-ори Апресянга 00600 сонли мутлаїо махфий хатйєллайди. Унда 1938 йил 4 октябрда олий жазо –отувга чиїарилган іукмни зудлик билан ижро этиш-ни амалга ошириш тєўрисида фармойиш бериш та-лаб этилган, хатнинг остида отилиши керак бєлган51 нафар маібус исми-шарифи келтирилган. Маз-кур кєрсатма єша 4 октябрдаёї бажарилган бєлиб,у іаїда тузилган далолатномада шундай дейилган:“Биз, їуйидаги имзо чекувчилар 1938 йил 4 октябрькуни ушбу далолатномани шу іаїда туздикки, шукуни давлат хавфсизлиги катта лейтенанти єрт.Шишкин, Ишчи-деіїон їизил армияси Бош іарбийпрокурори ёрдамчиси, I ранг іарбий юрист єрт.Шульцанн иштирокида отувга іукм їилинган їуйи-да санаб єтилган эллик икки (51) киши устидан іукмижросини таъминладик.

Давлат хавфсизлиги катта лейтенанти Шишкин.*

Ишчи–деіїон їизил армияси Бош іарбий проку-рори ёрдамчиси, I ранг іарбий юрист Шуль-цанн”[5.531]

Ушбу рєйхатда їайд этилган маїтул юртдошлар-ни номма-ном келтирамиз: 1. Тожиев Іамдам, 2.Усмонов Мємин, 3. Сорокин Їосим Иброіимович,4. Болтабоев Содиїжон, 5. Ёїубов Ўулом, 6. Эрма-тов Муіиддин, 7. Исломов Рустам Исломович, 8.Ризаев Ханиф Султонович, 9. Саидхонов АббосхонАбдусаидович, 10. Расулов Али, 11. Тошмуіамме-дов Абдулла, 12. Болтабоев Карим, 13. РажабовШариф, 14. Абдуллаев Карим, 15. МирзажоновСобир, 16. Їосимов Ўафур, 17. Икромов Карим, 18.Алихєжаев Шомансур, 19. Раіимбоев Файзулла, 20.Шоабдурасулов Назир, 21. Єлмасбоев Нуритдин,22. Іасанов Муіаммад Фантитахович, 23. АлиевИслом Содиїович, 25. Турсунхєжаев Муіитдин, 26.Їирўизов Турўунпєлат Исабоевич, 27. АімадбековДавронбек, 28. Одилий Муіаммад, 29. Эшонхєжа-ев Усмонхон, 30. Ходиев Ўулом, 31. Зокиров Боїи-жон, 32. Мєминов Муіаммад Иноўомович, 34. Хєжа-ев Мирхамид, 35. Каримов Ўаффор, 36. ІакимовМуллахєжа, 37. Раіимов Воис Мусажон, 38. Оху-нов Холмуіаммад, 39. Абдуллаев Хайрулла, 40.Абдусатторов Содиї Шарипович, 41. СаттарофІошим Оўалиїович, 42. Инаўомжонов Иліомжон, 43.Маімудхєжаев Нуриддин, 44. Турсунхєжаев Сай-дулла, 45. Шарипов Камол, 46. Айзаров Аімадбек,47. Хисметов Іикматилла, 48. Девонов Ёїуб Юсу-пович, 49. Берегин Їурбон Аллаберганович, 50.Абубакиров Карим Содиїович, 51. Файзиходи За-рифович жами 51 киши.

Ана шу тартибда 5 октябрда отувга іукм їили-ниб, єша куни 36 маібус їатл этилган. Улар манабу юртдошлар эди: 1. Дадабоев Болтабой, 2. Исо-муіаммедов Иноят, 3. Муіаммедов Восиї Шуку-рович, 4. Юнусов Їудратулла, 5. Раіим Иноўомов,6. Шокиров Алим, 7. Шаликеров Назир, 8, Эшжо-нов Мадамин, 9. Девонов Худойберган, 10. Отажо-нов Бобожон, 11. Искандаров Даврон, 12. ИнаятовНазрулла, 13. Аюпов Аъзам, 14. Фитрат Рауф Ра-іимович, 15. Їодирий Абдулла (Жулїунбой), 16.Солиіов Миёнбузрук, 17. Рамазонов Їаюм, 18.Юнусов Ўози Олим, 19. Сулаймонов АбдуіамидСулаймонович (Чєлпон), 20. Їориев Босит, 21. Ху-дойбахтов Анїабой, 22. Раіимий Шокиржон, 23.Гимадиев Зиё Гимадиевич, 24. Іошимов ОтажонІошимович, 25. Саидов Зиё, 26. Мусаев ШаіидЭсон, 27. Ашрафий Іайдар, 28. Їодиров Мажид,29. Ортиїов Исроил, 30. Шуригин Фёдор Василье-вич, 31. Пехович Лазарь Матвеевич, 32. ТарасовФёдор Петрович, 33. Иброіимов Аімад, 34. Иноя-тов Хидоят, 35. Лебедев Дмитрий Алексеевич, 36.Икромов Исіої.

Кєриб турганимиздек, 5 октябрда їатл этилган-лар орасида таниїли давлат ва жамоат арбобла-ри, адабиёт вакиллари, зиёлилар бор эди.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

∗ У ЄзССР Ички ишлар халї комиссарлиги комендан-ти вазифасида бєлган.

Page 79: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

74

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Іарбий Коллегия якшанба куни дам олиш му-носабати билан йиўилиш єтказмаган. Эртаси, 7 ок-тябр душанба кунида Іарбий Коллегия єз йиўи-лишида 39 кишини отувга іукм їилади ва іукмниижро этиш іаїида ЄзССР Ички ишлар халї ко-миссари Д.З.Апресянга фармойиш берилади. Буишни бажариш Шишкин ва Шульцаннларга топши-рилади. Іукм єша куни ижро этилиб, 39 маібусїатл этилади. Бу іаїда далолатнома имзолана-ди. Їатл этилган юртдошлар мана булар эди: 1.Моор Александр Федорович, 2. Гуревич НатанЯковлевич, 3. Кожухов Александр Иванович, 4.Бобров Зиновий Михайлович, 5. Бисеров Муіам-маджон Орифович, 6. Агол Шалам Иосифович,7. Манжара Дмитрий Иванович, 8. Кац МоисейИсакович, 9. Кучабо Семён Лаврентьевич, 10.Цагикян-Чамичян Геворк Петрович, 11. Карташев-Степанянц Мартирос Артемьевич, 12. ИсроиловАслан Агажанович, 13. Бабаев Еремий Павлович,14. Давидян Арменак Осипович, 15. Сукин Алек-сандр Тимофеевич, 16. Чернов Владимир Геор-гиевич, 17. Новокрешенов Александр Степанович,18. Зелькина Евгения Львовна, 19. Данчик ИльяИсакович, 20. Невский Павел Александрович, 21.Косинский Станислав Генрихович, 22. ПоляковКонстантин Николаевич, 23. Мирзоян Коро Михай-лович, 24. Арне-Нерсесян Арам Богданович, 25.Ованесян Коро Григорьевич, 26. Ахматов БорисВикторович, 27. Добринин Александр Александ-рович, 28. Петров Владимир Федорович, 29. Мо-розов Борис Евгеньевич, 30. Некрашевич Влади-мир Михайлович, 31. Логинов Юрий Николаевич,32. Чемякин Григорий Дмитревич, 33. Машков-цев Алексей Федорович, 34. Яроцкий ВасилийЯковлевич, 35. Леонов Иван Моисееввич, 36.Авербург Лев Александрович, 37. Косинский Ста-нислав Генрихович, 38. Гарин Василий Василье-вич, 39. Солнцев Глеб Дмитриевич.

Харбий Коллегиянинг іукми билан 1938 йил 8октябрида отилганлар 40 киши бєлиб, улар їато-рида, їуйдагилар бєлган: Айдарбек Абдужаббо-ров, Комилжон Алимов, Исам Гамитович Аляут-динов, Исломбек Арслонбеков, Нормат Исроилов,Темурбек Казбеков, Узоїбой Мамаюсупов, Мир-закарим Мирзараіматов, Сулаймонїул Мирсаи-дов, Расул Носиров, Маликжон Ниёзов, СанжарСиддиїов, Фаттоі Турсунов, Жєра Тєрабеков,Жума Іусанбоев, Зиё Агаев, Машраб Охунбеков,Борис Иванович Бессонов, Іаким Каримов, Ев-гений Михайлович Лавров, Абдусамад Ниёзов,Евгений Павлович Плетнев, Михаил МихайловичРодионов, Владимир Федорович Шульман ва бо-шїалар.

9 октябрда отилганлар 42 киши бєлган. Улар

Карим Зарифов, Авазжон Раімонжонов, ОлимжонСадриддинович Їодирий, Хайринисо Мажидий,Муіаммад Инаўомович Мєминов, Омонулла Нусра-туллаев, Баховуддин Иминжонов, Исой ИлёсовичАбдураімонов, Давид Рувимович Билик, ІусайнРасулевич Гусеинов, Іаким Їосимов эди. 10 октяб-рда 33 маібус, 11 октябрда 26 маібус, 13 октябр-да 42 маібус, 14 октябрда 36 маібус, 15 октябрдаэса 25 маібус отилган.

Іарбий Коллегиянинг Тошкентда бєлиб єтганєша сайёр сессиясида єзбекистонликлардан 70маібус 10-15 йилдан їамої жазосига іукм їилин-ган. Улар їаторида республиканинг бир їатор ма-шіур кишилари бєлган, жумладан: Усмон Носир– оташин шоир, Москвада 1934 йил 17 август – 1сентябрда собиї Иттифої ёзувчиларининг бирин-чи съезди їатнашчиси; Машриї Юнусов (Элбек)– шоир, тилшунос ва фолькоршунос, Тожихон Шо-диева – таниїли жамоат арбоби, Раіима Исломо-ва – таниїли давлат ва іукумат арбоби Акбар Ис-ломовнинг турмуш єртоўи, Марям Султонмуродо-ва – Германияда єїиб келган дастлабки єзбек аёлзиёлиларидан, Бахшулла Хєжаев – таниїли маъ-рифатчи, жадидчи, сиёсий арбоб Убайдулла ХєжаАсадуллахєжаевнинг туўишган укаси ва бошїа-лар.

Іарбий Коллегия сессиясида 15 нафар маібус-нинг иши юзасида їайтадан тергов єтказишга їарорїилинади. Шунингдек, баённомада Ўани Исіоїов,Сайфулўабит Мажидов, Каримохун Мамасодиїов,Ахмет Камолитдинович Сейфулмулюков, МунобарХайдаралиев, Ўанихон Хамидхонов, Владимир Са-мойлович Юрченколар тергов пайтида вафот этга-ни їайд этилган.

Абдуллажон Каримов, Рамзи Маннон Абдулла-евич, Абдуліай Тожиев, Арон Абрамовия Цехер,Мирмуслим Шермуіаммедовларнинг ишини I кате-гория, яъни отиладиганлар категорияси бєйичаМосквада кєриб чиїишгани їайд этилган. Бошїаманбаларнинг гувоілик беришича, бу бешала маі-бус ишини 1938 йил 17 августда СССР бош проку-рори А.Вишинский кєриб чиїиб, хулосалаб, судгаоширишга рухсат беради. Бу ишни 1938 йил 19августда бєлиб єтган СССР Олий Суди Іарбий іайъ-ати кєриб чиїади. Іайъатга дивизия іарбий юрис-ти Зарьянов раислик їилади. Бригада іарбий юри-стлари Романцев ва Детистовлар маслаіатчи, ко-тибликни 1-ранг іарбий юристи Кудрявцев єз зим-масига олади. Мазкур іарбий іуїуїшунослар Тош-кентдаги іамкасблари тайёрлаган айблов хулоса-сини шунчаки їайд этишдан нарига єтмаганлар. Бубеш нафар єзбекистонликнинг судда сєрої їилин-гани іам шубіалидир. Суд ишларига чет кишилартаклиф їилинмаган. Іайъат аъзолари ана шу беш

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 80: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

75

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

маібусга олий жазо тайинлайди. 1938 йил 19 авгу-стда Москва шаірида іукм ижро этилади [6.121-212].

Сайёр іайъат Юнусжон Сатторов ишини Фарўо-на вилоят судида кєриб чиїишга, маібус ВасилийЕфимович Васильев ишини эса Москвага юбориш-га їарор їилади.

Петр Иванович Почанин, Іожимат Худойберди-евлар иши оператив мулоіазалардан келиб чиїибкєриб чиїишдан олиб ташланади. Баённомада Из-босар Фозилов, Назирїул Іасановларнинг бетоб-лиги їайд этилган.

Шунингдек, сайёр іайъат йиўилиши баённомаси-дан олинган кєчирмада Тошкент темир йєл ходим-ларидан 35 кишини олий жазога іукм этилгани аксэттирилган.

Сайёр іайъатнинг йиўилиши 1938 йил 2 ноябр-да іам єтказилгани, унда юїорида касаллиги їайдэтилган Назирїул Іусановнинг отувга іукм їилин-гани, бу іаїдаги маълумотлар Алексеевнинг Д.З.Ап-ресянга йєллаган хати ва 2 ноябрда ЄзССР Ичкиишлар халї комиссарлиги коменданти, далат хав-фсизлиги катта лейтенанти Шишкин, бош іарбийпрокурор ёрдамчиси 1-ранг іарбий юристи Шуль-цанн томонидан Тошкент шаірида тузилган дало-латномада келтирилган.[7.540-545-555]

507 нафар їатаўон їилинганлар номма-номаниїланган бєлса-да, уларнинг кимлиги, їайсисохта айбловлар билан жазога тортилгани, улар-га нисбатан жиноят кодексининг їайси моддала-ри їєйилгани, іибсга олинганда тєлдирилган маі-бус анкеталари, тергов материаллари, айблов ху-лосалари маібуслар таржимаи іолларини Рос-сия Федерацияси Федерал Хавфсизлик Хизматиархивидан топа олмадик. Їидирув, суриштиришишлари орїали іозирда Москва шаірининг По-варская кєчасидаги 15-уйда жойлашган РоссияФедерацияси Олий суди архивида 1938 йил ок-тябрида Тошкентда бєлиб єтган СССР Олий судиІарбий Коллегияси баённомалари, маібуслар-нинг жиноий ишлари саїланаётганлиги, шунинг-дек, мазкур масалага оид айрим іужжатлар Єзбе-кистон Республикаси Миллий Хавфсизлик Хизма-ти архивида саїланаётгани аниїланди. Бу іуж-жат ва материалларни синчковлик билан єрганиш,мушоіада їилиш, таілил этиш орїалигина ана шу507 нафар юртдошларимиз іаїидаги бор іаїиїат-ни англаб етиш, совет режимининг їатаўон сиёса-ти моіиятини, механизмини, унинг фожиалиоїибатларини яна бир карра іис этиш ва фошїилиш мумкин. Бу эса яїин келажакдаги юмуш-ларимиздан биридир.

Адабиётлар:

1. Ислом Каримов. Єзбекистон мустаїилликка эришиш остонасида.- Т.: Єзбекистон, 2011.2. Єзбекистон овози.- 1991.- 15 сентябрь.3. Шамсутдинов Р. Єзбекистонда советларнинг їулоїлаштириш сиёсати ва унинг фожеали оїибатлари.- Т.:

Шарї, 2001.- 367 бет; шу муаллиф. Истиїлол йєлида шаіид кетганлар. – Т.: Шарї, 2001.- 415 бет.4. Шамсутдинов Р.Т, Каримов Н.Ф, Юсупов Э.Ю. Репрессия: 1937-1938 годы. Документы и материалы. Вы-

пуск-1. – Т.: Шарк, 2005. – 262 с; Шамсутдинов Р. Їатаўон їурбонлари. (1937 йил 10 август - 5 ноябр). 2-китоб. –Т.: Шарї, 2007. – 496 б; Шамсутдинов Р.Т., Юсупов Э., Мамажонов А., Дєсматов Э. Репрессия. 1937-1938 гг.Документы и материалы. Вып..3. Жертвы Болъшого террора из Узбекистана. 1937 год, ноябрь. – Т.: Шарї, 2007;Репрессия: Документы и материалы. Сост.: Шамсутдинов Р.Т., Абдуллаев М., Дусматов Э.П., Курбанов Х.Р. – Т.:Шарк, 2008. Вып.4, Жертвы Большого террора из Узбекистана. 1937 год, декабрь. - 572 с; Їатаўон їурбонла-ри.(1938 йил февраль, сентябрь). Бешинчи китоб. Тузувчилар: Р.Т.Шамсутдинов, Х.Р.Їурбонов, Ж.Расулов,Ф,Эгамбердиев, У.Бекимбетов. Т.: Шарї, 2009.- 412 б.

5. Россия Федерацияси Федерал хавфсизлик хизмати Марказий архиви (РФФХХМА). 7-фонд, 1-рєйхат, 10-иш, 531-бет

6. РФФХХМА, 7-фонд 1-рєйхат, 10-иш 540-545-555 вараїлар

Андижон давлат университети,

2011 йил 26 декабрда їабул їилинган

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 81: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

76

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ЄЗБЕКИСТОНДАГИ СУРГУН ЄТАШ ЖОЙЛАРИ – МАХСУСПОСЁЛКАЛАРНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ (ХХ АСРНИНГ 30-ЙИЛЛАРИ)

Б.РАСУЛОВ

В статье рассматривается процес создания мест высылки - спецпоселков в Узбекистане в 30-х

годах ХХ века, особенности их режима, управления данными посёлками, а также – судьба переселен-

цев.

The article depicts the process of establishment of the special places of exile for prisoners in the territory of

Uzbekistan in the 30s of the XXth century, their regime of work, and the governance of these prisons as well as

the fate of the prisoners.

Совет іокимияти йилларида бузилган, сохталаш-тирилган тарихимизни тиклаш, янги іаїїоний тарих-ни яратиш ишига Єзбекистон Президенти ИсломКаримов республикага биринчи раібар бєлиб кел-ган пайтдан бошлабої алоіида эътибор їаратибкелмоїда. Іали мустаїилликка эришмаган 1989йилдаёї жамиятшунослар олдига “Єзбекистон та-рихининг кєпгина соіаларини їайта битишлари,чунончи, ... 1920-1930 йиллардаги адабий-ўоявийжараёнлар, коллективлаштириш ва бошїа іодиса-ларга іужжатлар асосида назар солишлари”ни ва-зифа їилиб їєйилган эди [1.91]. Шу нуїтаи назар-дан їараганда, 1930-йилларда вужудга келган Єзбе-кистон іудудидаги махсус посёлкалар тарихиниархив іужжатлари асосида тадїиї этиш илмийаіамиятга эга бєлган масалалардан бири іисобла-нади.

ВКП(б)нинг “Їулоїларни синф сифатида туга-тиш” сиёсати совет тоталитар режимининг деіїонхєжаликларига нисбатан їатаўон сиёсатидаги “каш-фиёт”лардан бири – махсус посёлкалар тизиминивужудга келтирди. Иттифої бєйича “їулої посёл-калари” 1930 йил бошларидан ташкил этилди ваулар дастлаб маіаллий ижроия їємиталаринингтасарруфида бєлди. Посёлкаларнинг ташкил эти-лиш жараёни аниї бир марказдан бошїарилмаганисабабли унинг ягона іисоби олиб борилмади. Будавр бєйича іужжатларнинг єта тарїої іолдалигиасосий эътиборни ОГПУ маълумотларига їарати-шимизни таїозо этади.

ОГПУ Єрта Осиё мухтор ваколатхонасининг маъ-лумотларида Єзбекистон іудудидаги биринчи“їулої посёлкаси” 1930 йил 15 мартда Бухоро ок-руги Шофиркон районидаги Жилвон їишлоўида таш-кил этилгани їайд этилган [7.291]. Шунингдек, 1930йилнинг баіорида яна учта: Ўиждувон райони Ободїишлої совети, Бауман райони Кєлойдин їишлоўи-да ва Чуст-Поп районидаги Булоїбоши їишлоўидаташкил этилган [7.312-313].

СССР Халї Комиссарлари Совети ва ВКП(б)

Марказий Комитетининг 1930 йил 20 апрелдаги“Меінат учун кєчирилганларнинг іуїуїий аіволитєўрисида”ги їарорига биноан ёппасига коллектив-лаштириш іудудларидан сургун їилинган їулоїларжойлашган іар бир меінат посёлкасида коменда-туралар ташкил їилинди. Єзбекистон ССР іудуди-даги махсус посёлкалар ЄзССР Советлари МИЇ ваХКСнинг 1930 йил 20 июндаги “ЄзССРдаги бой ваїулої элементлар учун посёлкалар іаїидаги Низо-м”га [7.273] асосан фаолият олиб борган. Низомдапосёлкалар 20-25 хєжаликка мєлжалланган бєлиб,їєшни їишлоїлардан имкон їадар йироїда бєлишиназарда тутилган. Жойни Округ ижроїємлари бел-гилаган. Посёлкаларга нафаїат єз районидаги, бал-ки Єзбекистоннинг бошїа округларида коллектив-лаштириш натижасида тугатилган бой-їулої хєжа-ликларнинг оилалари мажбурий тартибда жойлаш-тирилган.

Посёлкани бошїариш учун Окрижроїєм Прези-диуми ОГПУ органи билан келишган іолда вакилтайинлаган. Вакил посёлкада яшаётганларнингіисобини олиб бориш, жамоат тартиби ва хавфсиз-лигини таъминлаш, юїори органлар фармойишла-рининг бажарилишини назорат їилиш, фуїароликіолатини їайд этиш каби ваколатларга эга бєлган.Вакилнинг тасарруфида 3 милиционер бєлиши бел-гиланган. Посёлкадан ташїарига фаїат вакилнингрухсати билан чиїишга йєл їєйилган. Посёлка бо-шїарув аппарати маіаллий бюджет іисобидан таъ-минланган. Округ ва район ижроїємлари вакиллар-га умумий раібарлик ва уларнинг фаолияти назо-ратини амалга оширилиши белгиланган [7.274-275].

Посёлкаларда давлат сиёсий идораси сургун-дагиларнинг сиёсий кайфиятни билиб туриш учунхуфиялар ёллаган. ОГПУнинг Єрта Осиё мухторваколатхонаси бошлиўи муовини Каруцкий ва ин-формация бєлими бошлиўи Круковскийнинг 1930 йил9 декабрдаги маълумотида Шофиркон районидасургун їилинганларнинг ичидан 4 киши агентураіизматига ёллангани їайд этилган [12.13].

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 82: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

77

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

А.А.Андреев комиссиясининг 1931 йил 31 мар-тдаги йиўилишида “Їулої оилаларини жойлаштириштєўрисидаги” масала кєриб чиїилди. ВКП(б) МК сек-ретари Постишев, ОГПУдан Г.Ягода ва Запорожец-лар їатнашган йиўилишда “Єрта Осиёда бойларниєлка ичида кєчириш іаїида”ги масала іам муіока-ма їилинди. Средазбюрога Єзбекистон, Туркмани-стон ва Тожикистонда бойларни чегарадан узоїдабєлган шимолий районларга ички кєчиришга рух-сат берилди [5.287]. Айнан шу їарор асосида 1931йилнинг баіори ва ёзида тугатилган бой-їулої хєжа-ликларни ички сургуни натижасида Єзбекистонда-ги “їулої посёлкалари” сони 13 тага етди.

ВКП(б) МК Сиёсий бюросининг 1931 йил 20 май-даги “Їулоїлар тєўрисида”ги єта махфий їарориколлективлаштириш жараёнидаги сиёсий їатаўон-лар тизимидаги “їулоїлар сургуни”нинг узої муд-дат давом этишига асосий омил бєлди. Айнан шуїарор билан А.А.Андреев комиссиясининг сургунїилинганларни маъмурий, ташкилий ва хєжаликжиіатдан бошїаришни ОГПУга єтказиш тєўрисида-ги таклифи їабул їилинди [5.304]. Совет тотали-тар режимининг їатаўон їуроли бєлган ОГПУ їисїамуддатда Иттифої бєйича барча “їулої посёлка-лари”ни іар томонлама єрганишга киришди. Сур-гун їилинганлар устидан назорат кучайтирилди.“Їулоїлар сургуни”дагилар 1931 йилдан махсускєчирилганлар, 1934 – 1944 йилларда меінаткєчкиндилари, 1944 йил мартдан яна махсус кєчи-рилганлар, 1949 йилдан махсус кєчкиндилар дебномланган. 1930-йилларнинг иккинчи ярмидан “меі-нат кєчкиндилари” ва “махсус кєчкиндилар” атама-лари іам маиший даражада, іам расмий іужжат-ларда биргаликда ишлатилган [2.18].

1931 йил 1 июлда СССР ХКСнинг “Махсус кєчи-рилганларни жойлаштириш тєўрисида”ги [5.318]мутлаїо махфий їарори билан махсус кєчирилган-ларни маъмурий бошїариш ва уларнинг меінати-дан хєжалик ишларида фойдаланиш ОГПУ орган-ларига юклатилганлиги іуїуїий жиіатдан мустаі-камланди. Шу билан бирга ОГПУ саноат ва їишлоїхєжалик ташкилотлари билан шартнома тузишіамда бевосита турли корхоналар ташкил этишваколатига эга бєлди. ОГПУнинг 1931 йилда “їулоїхєжаликларини кєчириш, жойлаштириш ва єзлаш-тириш бєйича” харажатлари учун СССР ХКСнингзахира фондидан 28.027.400 руб. маблаў ажратил-ди [5.318]. Шу тариїа ОГПУ назоратига єтган “їулої-лар посёлкалари”даги вазият тубдан єзгара бош-лади.

ОГПУ маълумотларида 1931 йил 1 июлигачаЄрта Осиё бєйича жами 19 “їулої посёлкаси” бєлиб,шундан 17 таси Єзбекистон іудудида ташкил этил-ганлиги їайд этилган [9.2]. 1931 йил июлида 17

“їулоїлар посёлкаси”да унча тєлиї бєлмаган маъ-лумотларга кєра 2263 кишидан иборат 678 хєжа-лик сургун єтаган. Посёлкалар сони ва улардагиаіоли миїдори мунтазам єзгариб турган. Бу давр-да Їораїолпоўистонда бирорта іам посёлка таш-кил їилинмаган [7.309].

Іаїиїатдан іам, Єзбекистондаги дастлабки“їулої посёлкалари” 1930 йилда ташкил этилганбєлишига їарамай, улар єз іолига ташлаб їєйил-ган эди. Низомда посёлкалар їишлої хєжалик иш-ларини мунтазам олиб боришлари учун ЄзССР Еришлари Халї комиссарлиги органлари ажратган еручасткаларида етиштирилган маісулотларни дав-лат тайёрлов органлари ва кооперативларга кон-трактация нархларида сотиш белгиланган. Аммопосёлкаларга єзлаштирилмаган, ёмон ерлар ажра-тилган. Яшаш жойлари олдиндан тайёрланмаганёки мутлаїо яроїсиз аіволда бєлган. Иш іайвон-лари ва їишлої хєжалик асбоблари етишмаганли-ги сабабли ишлаб чиїариш жараёнини ташкил этишжуда оўир кечган. Хусусан, 1931 йил баіоридаЖилвондаги посёлкада ишчи іайвонлари ва деії-ончилик асбобларининг етишмаганлиги ва етарлиназоратнинг йєїлиги сабабли 34 га ер іайдалмайїолиб кетган [7.293].

Їєїондаги посёлкалар умумий майдони 1500таноб бєлган єзлаштирилиши лозим бєлган адир-ликда жойлашган бєлиб, 7 участкага бєлинган. Кон-трактация шартномасига асосан “Їора кєрпа” по-сёлкаси 432 таноб, “Майда Юлўун” посёлкаси 508таноб, жами 940 таноб ерни пахта экини учун єзлаш-тирилиши белгиланган. 1931 йил 1 июль іолатигаіар иккала посёлкадагилар 415 таноб ерни єзлаш-тирганлар. Бунга сабаб, апрель ойининг охирги кун-ларига їадар посёлкаларда 2 от, 2 ієкиз ва бирнеча эшак іамда бор-йєўи 150 кетмондан бошїаїишлої хєжалик асбоблари бєлмаган. Уларни іамЇєїон шаіар совети ижарага берган. Май ойиданвазият єзгарган, маіаллий ташкилотлар посёлка-ларга 7 ієкиз юборганлар. Ваїтинча трактор ажра-тилиб, 72 таноб ерни іайдаб берган. 1931 йилнинг1 июлига келиб иккала посёлка 6 от, 15 ієкиз, 17бош майда шохли чорва, 4 омоч, 1 борона, 150 кет-мон ва 5 аравага эга бєлган [7.304-305].

Оїдарё районидаги посёлка 294 таноб тєїайзор-да жойлашган бєлиб, 4 участкага бєлинган. Барчасургун їилинганлар Сайдон їишлоўи ёнида жойлаш-ган битта участкада їамишдан їилинган чайлалар-да яшаган. Яшаш ва ишлаш учун іеч їандай бинобарпо этилмаган. Посёлкада 5 от, 3 ієкиз, 6 эшак,4 омоч, 2 мола, 1 плуг, 1 борона, 25 кетмон ва 3єрої мавжуд бєлиб, їатъий топшириї бєйича 24 гаерга пахта экилган [7.304-305].

“Їулоїлар посёлкаси” сургунидагиларнинг озиї-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 83: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

78

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

овїат таъминоти жуда оўир аіволда эди. Маіал-лий совет органлари ва Савдо Халї комиссарлиги(Наркомторг) бу масалани іал їилишни турли ба-іоналар билан пайсалга солиб келган. Посёлкалар-да іосил йиўим-теримигача бєлган муддатгачаяшаш учун озиї-овїат захираси бєлмаган. 1931 йил-нинг июлига їадар іеч бир посёлка нон маісулот-лари ва саноат моллари билан мутлаїо таъминлан-ган эмас. Сургундагилар бирор егулик топиш маї-садида навбат билан їариндошлариникига їатна-ганлар. Сургундагиларни кєргани келган їариндош-лари озиї-овїат келтирган іолатлар іам бєлган.Айрим їулої хєжаликлари бозорда єтин сотиш эва-зига кун кечирганлар. Озиї-овїатнинг йєїлиги боисаёллар посёлка комендантларига мунтазам суръ-атда мурожаат їилишиб, озиї-овїатга бєлган эіти-ёжларини їондиришни ёки їишлоїїа бориб егуликолиб келишга рухсат берилишини талаб їилганлар.Масалан, Оїдарё посёлкаси нон маісулотлари васаноат моллари билан мутлаїо таъминланмаганисабабли сургундагиларнинг кайфияти фавїулоддаасабийлашган. Улар єзларининг нон йєї шароитдаяшашларини жисмоний їирўин їилиш сифатида ба-іолаганлар. Єз норозиликларини ультиматум тар-зида баён їилган іоллар іам бєлган. Посёлкаданїочиб, Совет режимига їарши курашаётган їурол-ли іаракат иштирокчиларига їєшилиш тєўрисида-ги гап-сєзлар аниїланган [7.305].

Посёлкалар маъмурияти єз вазифаларига єтасовуїїонлик билан їараганлар. “Майда Юлўун” ва“Їора кєрпа” посёлкалари махсус їєриїланмаган.Иккала посёлкадаги кооператив дєкон ва іайвон-ларни їєриїлаш учун комендант томонидан сургун-дагилар ичидан бир кишидан їоровул тайинланган.Комендантнинг єзи кечїурун посёлкадан колхозгакетган. Ўиждувондаги Обод посёлкасини 6 мили-ционер їєриїлаган. Улар 13 дона патрони бєлган 1та їєшотар винтовка ва 2 та ов милтиўи билан їурол-ланган. Комендант ва 1 милиционер їуролга эгабєлмаган. “Кєлойдин” ва Янгийєлдаги “їулої по-сёлкаси” мутлаїо їєриїланмаган. Фаїатгина Жил-вон посёлкасида їєриїлаш нисбатан їониїарлийєлга їєйилган. Бу ерни 1 бошлиї раібарлигида 7милиционер їєриїлаши йєлга їєйилган [7.307].

Юїоридагилардан келиб чиїиб шуни таъкидлашлозимки, 1930 – 1931 йилнинг баіорида ташкилэтилган “”їулої посёлкалари” ни уюштириш їони-їарсиз іолатда бєлган. Уй-жой масаласи, озиї-овї-ат ва саноат моллари таъминоти мутлаїо іал їилин-маган. Хєжалик юритиш учун єзлаштирилмаган ваунумсиз ерлар ажратилиши билан бир їатордадеіїончилик асбоблари билан їониїарсиз таъмин-ланган.

СССР МИЇ Президиумининг 1931 йил 3 июлда-

ги “Сургун їилинган їулоїларнинг фуїароликіуїуїларини тиклаш тартиби іаїида”ги їарори би-лан биринчи маротаба сургундагиларнинг іуїуїиймаїоми белгилаб берилди [8.461]. 1931 йил августойидан эътиборан сургун їилинган “їулої”ларганисбатан “махсус кєчириб келтирилганлар (“спец-переселенец”) атамаси їєлланила бошланди[8.461].

1931 йил 6 августда ЄзКП(б) МК їулоїлар бєйи-ча комиссияси “Ёппасига коллективлаштириш рай-онларидан їулої посёлкаларига сургун їилинади-ган їулої хєжаликлари миїдорини аниїлаш тєўри-сида”ги масалани кєриб чиїди. Комиссия 1931 йил-да їулої посёлкаларига сургун їилинадиган хєжа-ликлар сонини 1550 та їилиб белгилади. Шунинг-дек, їєшимча яна 4 “їулої посёлкаси” ташкил этишгаїарор їилинди [7.316].

ЄзКП(б) МКнинг таїсимот бєлимига 3 кун муд-дат ичида Їорадарё ва Мирзачєл районларига ва-киллар ажратиш топширилган. Вакиллар бу район-ларга зудлик билан етиб бориб, “їулої посёлкала-ри” ташкил этиш бєйича дастлабки тайёргарликишларини олиб боришлари лозим эди.

“Їулої посёлкалари” бошїарувчиларига сургунїилинганлар жойлаштириш ва єзлаштириш бєйичатадбирларни 20 августдан кечиктирмай Наркомзем-га топширишлари мажбурияти юкланди [7.316].

Наркомзем томонидан тузилган комиссия бирин-чи навбатда янги ташкил этиладиган 2 та “їулоїпосёлкалари”га їайси районлардан їанчадан хєжа-лик кєчириб келтирилишини іам белгилаб берди.Жумладан:

Нарпай районидаги Їора ариї посёлкасига Ан-дижон районидан – 75, Намангандан – 75, Зеленс-кийдан – 25, И.В.Сталин районидан – 75, Янгиїєр-ўондан – 50, Тошкентдан – 50, Марўилондан – 75,Їудашдан – 50, Юїори Чирчиїдан – 25 хєжалик ;

Мирзачєл районидаги Олтин Єрда посёлкасига:Эски Бухородан – 50, Вобкентдан – 50, Їорадарё-дан – 25, Бауман районидан – 25, Самарїанддан –75 хєжалик кєчирилиши белгиланган бєлиб, іарикки район бєйича кєчириладиган хєжаликлар сони725 хєжаликни ташкил этган [7.317].

ОГПУнинг 1931 йил 25 октябрдаги “Махсускєчкиндилар жойлаштирилган районлардаги посёл-ка маъмуриятининг функциялари ва махсус кєчкин-диларнинг іуїуї ва мажбуриятлари тєўрисида Ваї-тинчалик Низом”ига кєра махсус посёлкалардаОГПУнинг комендатуралари ташкил этилган. УларОГПУ мухтор ваколатхонаси іузуридаги бєлимлар-га ёки район ва участка комендатураларига бєйсун-ган. Комендатуралар штатлари ОГПУ томониданбелгиланган бєлиб, одатдаги маъмурий функция-ларни бажаришда їишлої советлари функцияла-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 84: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

79

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

рига мослаган іолда район ижроия комитетларираібарлигида иш олиб борган.

1931 йил 22 ноябрда ВКП(б) МКнинг Махсускєчирилганлар бєйича комиссияси Єзбекистонда-ги пахтачилик совхозлари іузурида махсус посёл-калар ташкил їилишга їарор їилди. Сургун їилин-ган їулої-бой оилалардан шу пахтачилик совхоз-ларида ишчи кучи сифатида фойдаланишга рух-сат берди [8.462]. Средазбюронинг илтимосигакєра, Єзбекистонга Туркманистондан їєшимча тар-зда 1000 їулої-бой хєжалиги кєчириб келтирила-диган бєлди. Бунга асосий сабаб, Єзбекистондагипахтачилик совхозларидаги ишчилар билан таъ-минланганлик даражасининг жуда пастлиги ва ма-лакасизлиги бєлган. Чунки Єзбекистондаги “Савай”,“Хазорбоў”, “Учїєрўон” ва “Далварзин” пахтачиликсовхозларидаги ишчиларнинг асосий їисми меі-нат биржалари томонидан Пенза, Самара, Улья-новск ва бошїа жойлардан юборилган одамларбєлиб, пахтачиликдан мутлаїо хабари бєлмаган[8.449]. Меінат халї комиссарлиги томонидан пах-тачилик совхозларига сафарбар їилинган 35.000кишидан 21.000 киши ишдан кетиб їолган. Кєпчи-лик районларда пахтачилик совхозларига ишчикучи жалб їилиш їониїарсиз іолатда бєлган[8.450].

1931 йил 25 ноябрда ОГПУнинг Єрта Осиёдагимухтор вакили Е.Г.Евдокимов Єзбекистоннинг ди-ректив органлари билан 10000 оилани ички іудуд-ларга кєчириш масаласини келишганлиги іаїидаГ.Ягодага ахборот бериб “Їуйихон”, “Нарпай” ва“Ангор” пахтачилик совхозларида учта посёлка таш-кил їилинганини маълум їилди [8.463].

1931 йил кузида ОГПУ Єрта Осиёда махсус по-сёлкалардаги 10.472 кишидан иборат 2.073 хєжа-ликни Средазсовхозпахтага шартнома асосида топ-ширган. Шунингдек, тарїої іолда ва муїим тураржойи бєлмаган махсус кєчкиндиларни 5 та посёл-кага жамлаган [7.319].

1932 йилдан Россиянинг марказий районлари-дан сургун їилинганлар ва Єрта Осиё республика-ларидаги ички сургун натижасида Єзбекистондагимахсус посёлкалар ва махсус кєчкиндилар соникєпайиб борди. ОГПУнинг УЗСАИТЛи билан Совхоз-хлопком єртасидаги шартномага асосан Єзбекис-тондаги меінат посёлкалари пахтачилик совхозла-ри їошида ташкил этилди. Махсус кєчкиндилармеінатидан тєлиї фойдаланиш ва уларнинг сур-гун їилинган жойларга мустаікам єрнашишига ало-іида эътибор їаратилди.

ЄзССР ХКСнинг 1932 йил 2 апрелдаги “Махсускєчкиндиларнинг маданий маиший ва санитар іола-тини яхшилаш тєўрисида”ги мутлаїо махфий їаро-ри [11.5-6] билан “Совхозпахта”га сургун їилинган-

ларни уй-жой билан таъминлаш бєйича тезкор аниїрежа ишлаб чиїиш вазифаси юкланди.

1932 йил 11 майда ЄзССР ХКС Ижроия комис-сияси секретари Конобеев іузуридаги йиўилишдамазкур їарорнинг бажарилиши іаїидаги масалакєрилди. Унда “ЄзАЗИТЛ”дан Шенковский, НКЗдрав-дан Холтош Муіамедов ва Фурман, республикапрокуратурасидан Семиградский, СовхозпахтаданСмелов, “Садовинтрест”дан Мельниковлар їатнаш-ди. Йиўилиш “Совхозпахта” вакили Алиевнинг Єзбе-кистон бєйича 12 пахтачилик совхозида 29555 ишчиучун 90090 кв.м турар жой майдони мавжудлигиіаїидаги хабарини маълумот учун їабул їилди[11.12-14].

1932 йилнинг 22 майидан 24 майигача давомэтган Єрта Осиёдаги ички сургун натижасида Єзбе-кистондан жами 4866 бой хєжалик УСАЗИТЛнингреспублика совхозларидаги меінат посёлкалари-га жойлаштирилди [11.49-51]. 1932 йилда Советдавлатининг пахта мустаїиллиги учун кураш сиё-сати оїибатида Єрта Осиёга бошїа регионларгаїараганда энг кєп 27799 махсус кєчкинди келти-рилган [2.20-23].

Совет Иттифоїи бєйича 1932 йил давомида мах-сус посёлкаларга турли минтаїалардан (ички сур-гунлардан ташїари) жами 71 236 киши мажбуранжойлаштирилган [3.196] бєлиб, уларнинг энг каттаїисми (39,4%) кутилмаганда Єрта Осиёга бурибюборилган. Бу кєрсаткич билан Єзбекистон Їозоўи-стон (39,4%) ва Урални (14,2%) іам ортда їолди-риб кетган [6.51].

1933 – 1937 йилларда іам Єрта Осиё, хусусан,Єзбекистондаги махсус посёлкаларга сургун їилишдавом этган. СССР ХКСнинг 1935 йил 20 апрелда-ги “УССР, Шимолий Кавказ єлкаси ва Москвадансургун їилинганларни хєжалик жиіатдан жойлаш-тириш тєўрисида”ги їарори [3.76] їабул їилинди.Орадан бир іафта єтиб, яъни 1935 йил 26 апрел-да ГУЛАГ бошлиўи М.Д.Берманнинг ОГПУ бошлиўиГ.Ягодага йєллаган рапортида Єзбекистондаги мах-сус посёлкаларга Шимолий Кавказдан сургун їилин-ган 4560 кишидан иборат 841 оилани їабул їилишякунланганлиги іаїида маълумот беради [2.27].

1935 йилга келиб Єзбекистондаги махсус посёл-каларига сургун їилинганлар хєжалик жиіатданмуїим єрнашиб їолдилар. Бунга 1934 йил 1 марти-да ОГПУнинг СССР ХКС билан бирга хєжалик орган-лари ва ёлланган меінат кєчкиндилари єртасидамеінат шартномаси тузиш тизимини йєлга їєйганиїулай имконият яратди. Чунки ёлланган меінаткєчкиндиларининг оиласини саноат моллари ваозиї-овїат маісулотлари билан таъминлаш хєжа-лик органлари зиммасига юклатилди [2.32].

ЄзКП(б) МК 1934 йил 4 майда “Махсус кєчкин-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 85: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

80

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

диларнинг жойлашуви іаїида” махсус їарор їабулїилган. Їарорнинг 3 банди ижросини таъминлашбєйича 1934 йил 8 майда ЄзССР Ер ишлари Халїкомиссари єринбосари Е.Зелькина іузуридаги йи-ўилишда НКВД “САЗЛАГ”дан Улибишев, Плешковва Евдокимовлар, “Єзсовхозпахта”дан Раіимовлариштирок этган [9.9]. Йиўилишда Єзбекистондаги“Хазорбоў”, “Ангор”, “Боёвут”, “Далварзин”, “Болта-боев номли”, “Савай”, “Бауман номли”, “Норин”, “Ик-ромов номли” пахтачилик совхозларидаги махсускєчкиндиларнинг турар-жой билан таъминланишіолати муіокама їилиниб, тегишли тадбирлар бел-гиланган. Масалан: “САЗЛАГ” бошлиўи єринбосариУлибишевга “Хазорбоў” пахтачилик совхозига шах-сан єзи, “Ангор”га эса “Єзсовхозпахта” вакили Ази-мов билан бирга бориб, турар-жой билан таъмин-ланмаганларни аниїлаш, умумий бараклар єртаси-ни тєсиб хоналарга ажратиш, махсус кєчкиндиларучун їєшимча їурилиши зарур бєлган уй-жой бино-лар сони ва кетадиган маблаўни аниїлаш ишлари-ни бажариш іаїидаги маълумоти їабул їилинган.“Бауман” пахтачилик совхозидаги 78 оилани бошїажойга кєчириш іаїидаги Раіимовнинг таклифи маъ-їулланган [9.10].

1934 йил 25 августда “Єзсовхозпахта” трестибиносида пахтачилик совхозлари директорлари,махсус посёлкалар комендантларининг кенгайти-рилган йиўилиши бєлиб, унда НКВДнинг Єрта Оси-ёдаги вакили ва НКВД САЗЛАГининг махсус кєчкин-дилар меінатидан фойдаланиш ва єрнаштиришмасаласи бєйича вакили иштирок этган. Шунингдек,Совет контроли, Наркомздрав, Наркомснаб ва Нар-компросдан вакиллар таклиф этилган. Йиўилишдамахсус кєчкиндилар меінатидан фойдаланиш,уларга тиббий хизмат, маданий-маърифий хизматкєрсатиш, саноат ва озиї-овїат товарлари билантаъмиинлаш масалалари кєрилган [9.1].

Єзбекистондаги махсус кєчкиндиларни турар-жой билан таъминлаш масаласи ЄзССРнинг СССРіукуматидаги доимий ваколатхонасининг іам диї-їат марказида турган. Доимий вакил вазифасинибажарувчи Добринин ва консультант Кесселлар1933 йил сентябрида “Єзсовхозпахта” ва “Узсад-винтрест” совхозларидаги махсус кєчкиндиларнингжойлашуви учун Сельхозбанкдан 2.194 минг руб.кредит ажратилишига ёрдам беришларини сєрабСССР Наркомзем ер їурилиши бошїармаси, Пах-тачилик совхозлари бошїармаси ва ГУЛАГ ОГПУгамурожаат їилган. Аммо 1933 йилда кредит ажра-тилиши амалга ошмасдан, бутун эътибор 1934 йилгаїаратилган [11.25].

Єзбекистон іудудидаги махсус посёлкалар учунреспублика іукумати томонидан зарурий шарт-ша-роитлар яратиб берилса-да, бирої меінат кєчкин-

диларидан республика эітиёжи учун ишчи кучисифатида фойдаланишга ваколати бєлмаган. Бунибиз ЄзССР ХКСнинг 1935 йил 29 февралдаги“Єзбекистон ССРнинг 1935 йилда ишчи кучигабєлган талаби ва уни їондириш тадбирлариіаїида”ги № 301 їарорининг бекор їилиниши би-лан изоілашимиз мумкин. Республика іукумати-нинг мазкур їарори 1935 йил 6 февралда “Прав-да Востока” газетасида эълон їилинган. Газетанингшу сонини 1935 йил 23 апрелда ГУЛАГ бошлиўиБерман СССР НКВД комиссари Г.Ягодага юбориб,їарор матни ва уни эълон їилиш САЗЛАГ биланкелишилмаганлигини маълум їилган [13.330]. Єзнавбатида Г.Ягода 1935 йил 28 апрелда газетаниСССР ХКС раиси В.Молотовга юборар экан, “шун-дай їарорни чиїариш ва уни эълон їилиш факти-га” эътиборини їаратишни іамда ЄзССР ХКСгакєрсатма беришни сєраган [13.111]. 1935 йил 29апрелда В.Молотов Файзулла Хєжаевга телеграм-ма юбориб, НКВД САЗЛАГда “катта миїдордагифойдаланилмаётган ишчи кучи” борлиги кєрсатил-ган їарорнинг чиїарилиши ва унинг “Правда Вос-тока” газетасида эълон їилинишини хато ва сиё-сий уїувсизлик деб баіолаб, зудлик билан їарор-ни бекор їилишни ва ижроси іаїида іабар бериш-ни сєраган [13.115]. 1935 йил 1 июлда ФайзуллаХєжаев В.Молотовга телеграмма орїали ЄзССРХКСнинг 1935 йилда ишчи кучларга талаб ва униїондириш тартиби іаїидаги їарори бекор їилин-ганини маълум їилган [13.114].

1938 йил 1 июлдаги СССР НКВД ГУЛАГи меі-нат посёлкалари бєлимининг іисобида 997 329махсус кєчкинди турган. Уларнинг аксарияти 1741махсус посёлкада яшаган. Єзбекистонда эса меі-нат посёлкаларининг сони 13 тани ташкил этиб,уларда 14307 меінат кєчкиндиси яшаган. Биттапосёлкада єртача 1100 киши яшаган. Бу кєрсаткичСССР бєйича єртача 573 кишилик кєрсаткичдананча юїори бєлган [2.33].

1941 йилнинг IV чорагида Єзбекистонда жами 10та махсус посёлка бєлиб, улар 48 участкага бєлин-ган. Шундан 8 та посёлка: “Хазорбоў”, “Боёвут”,“И.В.Сталин номли № 16”, “Єзбекистон беш йилли-ги”, “Далварзин”, “Савай”, “Норин №7”, “№ 8 совхоз”-лари 40 участкага бєлинган ва ЄзССР Наркомсов-хоз таркибига кирган. Їолган 2 та махсус посёлкава 10 та участка Озиї-овїат, Ер ишлари, Ижтимоийтаъминот, Маориф, Соўлиїни саїлаш, Ички савдоХалї комиссарликлари тасарруфида бєлган[14.129]. Уларда 11 798 кишидан иборат 3296 оилаяшаган [8.500].

1946 йилнинг майида Єзбекистоннинг Тошкент,Самарїанд, Наманган, Андижон, Їашїадарё, Сур-хондарё ва Їораїалпоўистон АССРда жами 16 491

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 86: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

81

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

кишидан иборат 4377 собиї їулої оилалари іисоб-да турган [7.382].

“Їулоїлар сургуни”ни єташ жойи бєлган махсуспосёлкалар дастлаб ОГПУ сєнг узої йиллар НКВД,МГБ ва МВДнинг махсус посёлкалар бєлими томо-нидан бошїарилди. Бєлимларнинг номи єзгарибборгани билан уларнинг вазифалари ва функция-лари єзгармай їолди. Махсус посёлкалар 1931-1934 йилларда СССР ХКС іузуридаги ОГПУ ГУЛА-Гининг кєчкиндилар бєйича бєлими, 1934-1940 йил-ларда НКВД ГУЛАГининг меінат посёлкалари бєли-ми, 1940-1941 йилларда НКВД ГУЛАГнинг меінат-тузатув лагерлари бошїармаси, 1941-1944 йиллар-да НКВД ГУЛАГнинг меінат ва махсус посёлкаларбєлими, 1944-1950 йилларда СССР НКВД-МВДнингмахсус посёлкалар бєлими, 1950-1953 йиллардаСССР МГБсининг 9-бошїармаси, 1953–1954 йил-ларда СССР МВДсининг “П” бєлими, 1953–1959йилларда СССР МВДсининг 4 махсус бєлими та-сарруфида бєлди [4.8].

Хуллас, Совет терминологияси бєйича даст-лаб “їулоїлар посёлкаси”, “меінат посёлкаси” ва

“махсус посёлкалар” деб номланган ушбу посёл-калар їулої їилинган оилаларнинг сургун єташжойи вазифасини бажарди Єзбекистондаги бирин-чи “їулої посёлкаси” 1930 йил 15 мартда ташкилэтилган. Посёлкаларнинг сони 1931 йил 31 мар-тидан кейин кєпайиб борган: 1931 йил июлида 17тани ташкил этган, август ойидаги їарор биланяна 4 та посёлка ташкил этилиб, уларнинг сони21 тага етди ва бу миїдор мунтазам єзгариб тур-ди. ВКП(б) МК 1931 йил 22 ноябрдаги їарори би-лан їулої-бой оилалари ишчи кучи сифатидафойдаланиш учун Єзбекистондаги пахтачиликсовхозлари іузурида ташкил їилинган махсуспосёлкаларга єтказилди. 1932 йилдаги “їулоїларсургуни” Иттифої бєйича энг кєп Єрта Осиё, ху-сусан, Єзбекистонга йєналтирилди. 1933 йилдаЄрта Осиё посёлкаларига бирорта іам махсускєчкинди їабул їилинмаган бєлса-да, 1934 – 1936йилларда сургун давом этди. Єзбекистондагимахсус посёлкалар коллективлаштириш жараё-нида їатаўон їилинган деіїон оилаларининг жазомаскани вазифасини єтади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Єзбекистон мустаїилликка эришиш остонасида.- Т.: Єзбекистон, 2011.2. Земсков В.Н. Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. - М.: Наука, 2003.3. Ивницкий Н.А. Судьба раскулаченных в СССР. – М.: Собрание, 2004.4. Игнатова Н.М. Осуществление политики спецпереселения и изменения численности спецпереселенцев

-”бывших кулаков” в середине 1930-х-1950-е гг. // Покаяние: Мартиролог. Т.4. Ч.2. / Сост. Н.М.Игнатова. - Сыктыв-кар: Коми книжное издательство, 2001.

5. Политбюро и крестьянство: высылка, спецпоселение. 1930-1940: В 2 кн. Кн.1./Отв.ред Н.Н.Покровский.-М.: РОССПЭН, 2005.

6. Полян П. Не по своей воле... История и география принудительных миграций в СССР. М.: ОГИ – Мемори-ал, 2001.

7. Трагедия среднеазиатского кишлака: коллективизация, раскулачивание, ссылка. 1929-1955 гг. Документыи материалы. Том I-III. Сост.: Р.Т.Шамсутдинов, Б.Расулов. Под ред. Д.А.Алимовой. Том 2.– Т.: Шарк, 2006.

8. Шамсутдинов Р. Єзбекистонда советларнинг їулоїлаштириш сиёсати ва унинг фожеали оїибатлари. – Т.:Шарї, 2001.

9. Шамсутдинов Р.Т. Истиїлол йєлида шаіид кетганлар.–Т.: Шарї, 2001.10. Шамсутдинов Р. Їишлої фожеаси: жамоалаштириш, їулоїлаштириш, сургун (Єрта Осиё республикалари

мисолида).- Т.: Шарї, 2003.11. ЄзР. МДА. 95-фонд. 7-рєйхат, 2222-иш.12. ЄзР ПДА. 58-фонд, 7-рєйіат, 251-иш.13. ЄзР. МДА. 837-фонд. 26-рєйхат, 401-иш.14. РФ ФХХ МА. 2-фонд, 8-рєйіат, 811-иш.15. РФ ФХХ МА. 3-фонд. 2-рєйхат, 449-иш.16. РФ МА. 9479-фонд. 1-рєйхат, 90-иш.

Андижон давлат университети,

2011 йил 20 декабрда їабул їилинган

(Таїризчи: проф. Р.Т.Шамсутдинов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 87: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

82

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

“НАРКОМПРОС ИШИ” БИЛАН БОЎЛИЇ ЯНГИ МАЪЛУМОТЛАР

С.А.ХОШИМОВ

В статье рассматривается деятелность группы «Ўайратлилар», организованной в 1929 году в

городе Самарканде.

The article deals with the activities of the members of the group called “G’ayratlilar” (Courageous people)

formed in 1929 in Samarqand.

Туркистонда совет іокимияти єрнатилиб, Тур-кистон мухторияти аўдарилгач, миллий тараїїий-парвар кучларнинг аксарияти єлкада бошланганїуролли їаршилик іаракати їатнашчилариниўоявий жиіатдан їєллаб-їувватлаш йєлини тан-лади. Бирої бу іаракат їатнашчиларининг тиш-тирноўигача їуролланган Їизил армия кучларигабас келиши маіол эди: іаракат етакчилари би-рин-кетин маўлуб бєла бошлагач, маіаллий зиё-лилар, юртимизнинг илўор тарїїийпарвар кучла-ри энди єз фаолиятини яширин давом эттиришгаїарор їилдилар. Большевикларнинг маіаллий-лаштириш сиёсатидан фойдаланиб, зиёлилармаіаллий совет органларига жойлаша бошлади-лар. Натижада совет іокимиятининг турли бєўин-ларида ерли миллат вакилларининг сони ортибборди. Курашнинг янги усулларига єтилди. Шун-дай усуллардан бири маслакдош бєлган зиёли-ларнинг “гап” (навбатма-навбат меімондорчиликуюштириш)ларда тєпланиши ва бирор маїсадлиишни амалга ошириши эди. Совет іокимиятигамухолифатда бєлган миллий зиёлиларнинг яши-рин ташкилотларидан бири 1929-1930 йиллардаСамарїанд шаірида Єзбекистон ССР Халї Мао-рифи Комиссариати ходимларининг бир гуруіитомонидан ташкил этилган “Ўайратлилар” гуруіиэди [1.24]. Ташкилот совет мустамлакачилик си-ёсатига їарши курашиб, Єзбекистонни буржуа-де-мократик республикаси сифатида мустаїиллик-ка эришишини таъминлашни єз олдига маїсадїилиб їєйган эди. Бу маїсадга миллий ватанпар-варлик руідаги кадрларни тайёрлаб, іокимият ти-зимидаги лавозимларни эгаллаш, керак бєлса,Єзбекистонни хорижда тарўиб ва ташвиї їилишорїали дунёга яхширої танитиб, совет іокимия-тининг мустамлакачилик режимини фош этиб,хориждан кємак олиш орїали эришиш кєзда ту-тилган.

“Ўайратлилар” гуруіи єз таркибига миллий зи-ёлиларнинг кєзга кєринган вакилларини, аксари-ят єїитувчи ва талабаларни жалб їилган. Шунин-гдек, гуруі сафига совет іокимиятининг раібар-лик лавозимларида ишлаган, бирої 1929-1930

йиллардаги тозалашлар жараёнида “ёт унсур” си-фатида партиядан єчирилган, катта тажриба васалоіиятга эга, совет тузумининг кирдикорлари-ни яхши тушуниб етган маіаллий миллат вакил-ларидан иборат кадрлар іамда бир гуруі ижод-корлар іам кирган.

“Ўайратлилар” гуруіи ташкил топган 1929 йилмарт ойида унинг таркибига їуйидагилар аъзобєлиб кирган: Боту - Єзбекистон Маориф Халї Ко-миссари (МХК) єринбосари, ташкилот раиси; БоисЇориев (Олтой) - МХК давлат илмий кенгаши пре-зидиуми раиси єринбосари; Шокирбеков - МХК ин-спекторлар бєлими бошлиўи; Їодир Собиров -МХК кадрлар бєлими бошлиўи; Салимий - МХКсиёсий оїартув бєлим бошлиўи муовини; Назирул-ла Иноятов - МХК ходими; Ўуломов - катта ер эга-сининг фарзанди, миллатчиликда айбланиб парти-ядан єчирилган, Боту томонидан МХК санъат бєли-ми бошлиўи єринбосари їилиб ишга їайтарилган;Іамраїулов - Андижон педагогика техникуми бош-лиўи; Носир Саидов - МХК режа бєлими бошлиўи;Элбек - машіур шоир, МХК Тилшунослик бєлимибошлиўи єринбосари; яна шоирлардан Фитрат ваЧєлпон; Саттор Нурмуіаммедов - “Шарї” мактабимудири, єтмишда “Єлим иттифоїи” ташкилотинитузган (бу ташкилот 1928 йилда фаолият юритганГПУ ходимлари томонидан фош этилган), Тошкен-тда истиїомат їилган; Мухиддинжонїори Раіимов- Тошкент шаіридаги Округ педагогика техникумидиректори; Хожиумар Юнусов - Тошкентлик єїитув-чи[1.28-33].

Секин-аста ташкилот аъзоларининг сафи кен-гайиб, унинг таркибига Юсуф Алиев, Парпихєжа,Абдулла Алавий, Назирїулов, Маъруф Расулий,Наим Саидий, Абдусалом Ниёзий, Собир Їодирий,Носир Саидов, Ваіоб Иліом, Собиржон Содиїий,Гулмуіаммедов, Яшин, Тєхта Назар, ЇаюмхєжаАлиев, Лутфулла Алавий, Назир Їулжабборов,Абдуліай Мунассибов, Зубар Насурилло кабиєїитувчи, талаба ва шоирлар жалб їилинади [1.28-33].

Юїорида їайд этганимиздек, “Ўайратлилар” єзфаолиятини “гап”лар орїали олиб борган. “Гап”-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 88: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

83

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

лар іафтада бир маротаба ташкилланган. Доимийраис Боту бєлган, аіён-аіёнда раислик вазифа-сини Собир Їодиров іам бажариб турган. Ташки-лот 1929 йил март-июнь ойлари оралиўида тєлиїшаклланган. Гапларда іаракат дастури йєналиш-лари бевосита муіокама їилиб борилган. Бироїдастурлар ёзма шаклда саїланмаган: йиўилишлар-да котиб бєлмаган, іаракат дастурини ташкилот-нинг іамма аъзолари ёддан билишган. Бу іаїдаОлтой сєрої пайти ГПУ ходимларига бундайкєрсатма берган: “Бизнинг гапларимизда алоіидакун тартиби бєлмаган, іар ким їандай мавзудагапиришни хоіласа, єша мавзуда гапирган. Йиўи-лиш котиби бєлмаган, биз билдирилган фикрлар-ни їайд їилиб бормаганмиз, бунга іожат йєї эди...Гаплардан ташїари, ташкилот масалалари 3-4киши (Боту, Собир Їодиров, Шокирбеков, НосирСаидовлар) иштирокида муіокама їилинган, бун-да биз ё гапдан сєнг їолардик, ё Нарком кабине-тида йиўилардик, ё гап ваїтида єзимиз їолишгаіаракат їилардик” [1.34].

“Ўайратлилар” гуруіининг іаракат дастуридаїуйидаги вазифалар їєйилган эди:

– ташкилот атрофига миллий ватанпарварликруіидаги кишиларни жипслаштириб, Єзбекистон-ни буржуа-демократик республикаси сифатидамустаїилликка эришишини таъминлаш учун кура-шиш;

– мактаблар, техникумлар ва олий єїув юртла-рига тингловчиларни ижтимоий келиб чиїишиниіисобга олмай їабул їилиш, ёшларни миллатпар-варлик руіида, Єзбекистонни мустаїиллиги учункурашишга, хизмат їилишга їодир їилиб тарбия-лаш;

– Єзбекистоннинг мустаїиллигига эришишиучун кадрларни тайёрлашни кучайтириш биланбирга уни хорижий давлатларга таништириш, тар-ўиб ва ташвиї їилиш, бунинг учун хорижий іамдамаіаллий матбуот нашрларидан унумли фойда-ланиш;

– іокимиятни єз їєлига олиш учун, уни іимояїилиш учун маіаллий ёшларни іарбий мактаблар-га кєпрої жойлаштириб, махсус іарбий билимолишларига эришиш [1.36-38].

Ташкилот ва унинг фаолият кєламини яхшироїтасаввур этиш учун їуйида ОГПУ “Тройкаси”нинг1930 йил 15 июлдан 1 августга їадар ташкилот їат-нашчилари устидан єтказган тергов жараёнидаОлтойнинг берган жавобини келтирамиз:

“Бизнинг “Ўайратлилар” ташкилотимиз єзи-нинг сиёсий тузилмасига кєра советларга їаршива аксилинїилобий ташкилотдир. Шу боис унипартия ичидаги Троцкийчилар, єнглар ёки Єзбе-кистон шароитидаги Иноўомовчиларга їиёслаб

бєлмайди. Унинг дастури партия їолипида эмас,балки партияга ва совет іокимиятига їарши ту-зилган.

Олдинги кєрсатмаларимда їайд этиб єтганим-дек, дастурий кєрсатмаларимиз іеч їаерда ёзмаїайд этилмаган, уни єзимиз ёддан билганмиз, суі-батларимиз олдиндан белгиланган режа асосидабєлмаган. Биз єз олдимизга ёшларни миллатпар-варлик руіида тарбиялаб, миллатпарвар кадр-лар тайёрлашни маїсад їилганмиз. Їачонки СССРдан Єзбекистонни ажратиб олганимизда керакбєлиши учун Совет Иттифоїидан тєлиї ажралибчиїиш бизнинг бош маїсадимиз бєлган. Эсимда,гапларнинг бирида Боту шундай деган эди - “БизВКП (б) дан мустаїил єзимизнинг Єзбекистон Ком-мунистик партиямизни тузмоўимиз лозим”. Бу биз-нинг ташкилотни аксилинїилобий ташкилот эка-нини яшириш маїсадида айтилган фикр эди. Ме-нинг фикримча, Єзбекистон СССРдан ажралибчиїїач, буржуа-демократик Республикаси бєли-ши керак.

Мустаїилликка эришиш учун, бизнинг фик-римизча, биринчи навбатда миллий давлатнингтараїїиётини таъмин этувчи миллий ўоялар би-лан їуролланган миллатпарвар кадрларни тай-ёрлаш лозим. Іокимиятни єз їєлимизга олишучун, уни іимоя їилиш учун ёшларни іарбий мак-табларга кєплаб жойлаштириб, махсус іарбийбилимлар олишига эришимиз лозим. Аіолиниёппасига їуроллантиришни маїсадсиз деб бил-ганмиз, чунки бу кураш нима билан якун топишнибилиб бєлмайди. Єзбек ёшларидан іарбий мута-хассисларни кєпрої тайёрлашдан маїсад, ваїтикелганда іокимиятни єз їєлимизга керак бєлсаіарбий тєнтариш йєли билан іам олишни кєзла-ганмиз.

Шундай їилиб, їисїача їилиб айтганда, бизнингташкилот єз олдига совет іокимиятини аўдариб,Єзбекистонда буржуа-демократик Республикасинитузишни маїсад їилган эди” [1.38-39].

Ташкилот 1929-1930 йиллардаги єзининг їисїамуддатли фаолияти давомида совет тузумигаїарши тинимсиз кураш олиб борган. У, айниїса,давлат органлари ва зиёлилар орасида эътиборїозонган. Айниїса, ташкилот раібари Ботунинг ну-фузи ниіоятда кучли бєлган. “Ўайратлилар” таш-килоти ва унинг ўоявий раіномаси Ботунинг сиёсийїарашлари іаїида 1930 йил 15 июлда ОГПУ хо-димларига ташкилот аъзоси Носир Саидов їуйида-гича гувоілик берган:

“ I. “Ўайратлилар” ташкилоти ва унинг раібариБоту єз атрофига аксилинїилобий руідаги, миллат-парварлик кайфиятидаги кишиларни тєплаб олиб,Єзбекистоннинг буржуа-демократик республикаси

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 89: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

84

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

сифатида мустаїилликка эришишини таъминлаш-ни єз олдига маїсад їилиб їєйдилар. Совет давла-тининг Єзбекистонда узої яшай олмаслигига Ботуатрофдагиларини ишонтирди. Бу іаїда у шундайдеган эди: “Фаїат бугунни єйлаб яшаб бєлмайди,эртанги кунни іам єйлаб яшамої керак. Совет ре-жимининг єлкамиздаги бу мустамлакачилик сиёса-ти узої давом этиши мумкин эмас, у албатта аўда-рилади (Бунга Польша мисол бєла олади. У ерда-ги миллатпарвар кучлар совет іокимиятини аўда-риб, єз мустаїил давлатини тузишди). Биз бунгатайёр бєлишимиз даркор, ватан олдидаги бурчи-мизни сидїидилдан бажариб, Єзбекистон мустаїил-лиги учун хизмат їилишга їодир ёшларни тарбия-лашимиз лозим”.

II. Боту Єзбекистон мустаїиллигига эришишучун миллий кадрларни тайёрлашни кучайтиришбилан бирга, Єзбекистонни хорижий давлатларгаяхширої танитиш, тарўиб ва ташвиї їилишга ун-дайди. Бу іаїда у шундай деган: “Биз єзимизнихорижда танитиш учун ташвиїотнинг барча фор-маларидан фойдаланишимиз лозим. Мана Берлин-да чиїаётган талабаларнинг журналидаги Єзбеки-стон іаїидаги маълумотлардан сєнг Германия,Туркия, Эрон ва бошїа давлатларнинг Єзбекистон-га їизиїиши ортди. Бу маїсадни амалга ошириш-да биз Мустафо Чєїаев томонидан чиїарилаётган“Янги Туркистон” журналидан іам фойдалансакбєлади” деб, Боту “Бизда “Янги Туркистонни” ак-силинїилобчи Чєїаев чиїаргани учун їоралашмої-да. Гап журнал бош муіаррирининг совет іокими-ятига їандай муносабатда эканлигида эмас, гап уЄзбекистонга нима бераётганида, афсуски, советіокимияти ушбу журнални єїишни ва келтиришнитаъїиїлаб їєйди, ёшларимиз ва зиёлиларимизєїий ололмаяптилар.”

Єзбекистонни хорижда тарўиб ва ташвиїїилишнинг яна бир йєли – Єзбекистонда чиїаёт-ган матбуот нашрларини хориж давлатларигатарїатиш, дейди Боту. Мана, “Маориф ва єїит-ўувчи” журнали Туркияга жєнатилган эди. У ердабизга їизиїиш ортди. Афсус, “Маориф ва єїит-ўувчи”нинг Туркияга иккита нусхаси жєнатиладихолос, кєпрої жєнатиш лозим. Бошїа журнал вагазеталаримизни іам нафаїат Туркия, балки бо-шїа хориж давлатларига іам чиїаришимиз керак.Їизил армиянинг бу ердаги кирдикорларини бо-шїа давлатлар іам билиши лозим дейди Боту”[1.26].

Шулардан келиб чиїиб, Носир Саидов єз гувоі-лигига кєра, Боту Халї Маорифи Комиссариатиходимларига їуйидаги кєрсатмаларни берган:

1. Мактабларга єїувчиларни їабул їилишдаижтимоий келиб чиїишини іисобга олмаслик.

2. Мактабларда умумий билимлар билан бирїаторда ёшларни миллий ватанпарварлик руіидатарбиялашга эътиборни їаратиш.

3. Ушбу маїсадларни амалга оширишда советіокимиятига їарши іаракатларда їатнашган, маф-куравий ёт деб мактаблардан четлаштирилган,ёшларни миллий руіда тарбиялай оладиган єїитув-чиларни їайта мактабларга жалб этиш.

4. Фаолиятни єта яширин равишда олиб бориш,берилган кєрсатмалар асосида іаракатланиш ло-зим [1.27].

“Ўайратлилар” фаолияти, айниїса, маориф ти-зимида кучли бєлган. Буни Собир ЇодировнингОГПУ ходимлари сєроїларига берган жавобиданбилса бєлади:

“Єз олдимизга їєйган маїсадга етиш учун бугун-ги кундаги асосий вазифа кєплаб миллий руідагикадрларни тайёрлаш деб іисоблардик, уларнингёрдамида келгусида Єзбекистоннинг мустаїиллик-ка эришиши мумкин бєлади деб билардик. Айнипайтда биз миллатчилик руіидаги єзбек жамоатчи-лиги Ўарбий Европа капиталистик давлатлари би-лан мустаікам алоїа єрнатиши лозим деб іисоб-лардик”.

Миллий кадрлар тайёрлашга эришишда бизМХК аппаратидан, асосан, мактаб тизимидан кенгфойдаландик. Маориф Халї Комиссарлигидагимаслакдошларимизга таяниб, унинг идорасини мар-казга айлантириб, аксилинїилобий миллатпарваркайфиятдаги кучлар билан бирлашиб, мактаблар-да ёшларни миллатпарварлик руіида тарбиялаш-га эришиш учун интилдик. Бунинг учун мактаблар-да миллий руіда ёшларни тарбиялай оладиганєїитувчиларни танлаб олдик. Шуни їайд этиш ло-зимки, бунга эришиш учун шунга мос тингловчиларіам бєлиши лозим эди, бунинг учун биз єз йєриїно-маларимизда мактабларга фаїат маіаллий миллатвакиллари (асосан єзбеклар) болаларини їабулїилишни, синфийлик тамойилларига амал їилмас-ликни уїтирдик.”

Шу йєсинда биз МХК идорасидан ва унинг кол-легиясидан єзимизнинг миллатпарварлик фаолия-тимизда їурол сифатида фойдаландик.

МХК бизнинг аксилинїилобий фаолиятимизниолиб боришда турли ташкилотлар таъїиб ва тазйи-їидан іимоя їилувчи їєрўон эди. [1.39]

Собир Їодировнинг мана бу кєрсатмалари іамниіоятда муіимдир:

“Совет іокимиятининг Єзбекистонда олиб бора-ётган миллий сиёсати мустамлакачилик іарактери-га эга бєлиб, чор іукумати олиб борган сиёсатнингдавомидир. Бундай сиёсат фаїат бир миллат – русмиллатининг манфаатларига мос тушиб, маіаллиймиллат вакилларини эзишга хизмат їилади.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 90: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

85

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Масалан, Єзбекистонда яшовчи европалик аіолиучун яратилган шароитлар ниіоятда яхши, маіал-лий аіоли эса ниіоятда оўир, паст шароитда яша-моїда.

Маданий соіада іам маіаллий аіоли камси-тилмоїда. Масалан: Єзбекистондаги европаликаіолининг саводхонлиги 100%, маіаллий миллат-нинг саводхонлиги зєрўа 20 % га етади. Бунгаєїишга їабул їилишда европалик аіолига эъти-бор кучли бєлиб, маіаллий аіоли болаларигаэътиборнинг камлиги сабабдир. (Мактабларга русаіолиси болаларининг 100% и жалб этилиб, ма-іаллий аіоли фарзандларининг 30 % га яїинижалб этилмоїда).

Маіаллий миллат вакилларидан кадрлар тай-ёрлаш іам оїсамоїда. Олий єїув юртларига їабулжараёнида іам маіаллий миллат вакилларига тур-ли тєсиїлар жорий їилинмоїдаки, натижада улар-нинг сони олий єїув юртларида жуда кам. Кузатиш-лар шуни кєрсатадики, єзбек тилини бу ерда яша-ётган европаликлар єрганишни хоіламаяптилар.Маіаллий миллат ишчиларига ёрдам бериш, касбєргатиш у ёїда турсин, уларга раібарият ишонч-сизлик билан їарайди” [1.40]. Єз фикрини давомэттириб Собиров айтади:

Совет іокимиятининг Єзбекистонда олиб бора-ётган а) иїтисодий соіадаги, б) миллий масалада-ги, в) маданий їурилиш соіасидаги сиёсатидан но-розимиз.

Биз биламизки, Єзбекистон иїтисодий жиіатданмустаїил бєлиш учун етарли даражада табиий бой-ликларга эга. Єзининг енгил ва оўир саноатини му-стаїил ривожлантириш учун товар миллий бойлик-лари етарли.

Совет іокимияти онгли равишда Єзбекистон са-ноатини мустаїил ривожлантиришга халаїит бер-моїда, Єзбекистоннинг бойликларини ташиб чиїибкетиш учун хом ашё базаси сифатида ушлаб тур-

моїда. Бошїача їилиб айтганда, Єзбекистон Рос-сиянинг саноатини хом ашё билан таъминловчимустамлака бєлиб їолмоїда. Єзбекистоннинг бар-ча ресурслари Єзбекистон иїтисодиётига хизматїилишини хоілаймиз [1.41].

Кєриниб турибдики, “Ўайратлилар” ташкилотиєз олдига миллий ватанпарварлик руіидаги за-мон талабларига жавоб берадиган миллий кадр-ларни тайёрлаш, уларни іокимият поўоналаригакєтариш орїали Єзбекистонни мустаїилликкаолиб чиїиш пайида бєлганлар. Бирої ташкилотузої фаолият кєрсата олмади. 1930 йил 30 июн-да навбатдаги гапга жамланган “Ўайратлилар”ташкилотининг аъзолари іибсга олинган. 1930 йил15 июлдан 1 августга їадар улар устидан ОГПУ-нинг “Тройкаси” сєрої суриштирув ишларини олибборди [1.42]. Ташкилотнинг айрим аъзоларига1933 йилда “Миллий иттиход” ташкилотинингаъзоси деган їєшимча айблов іам їєйилиб, улар1933 йил 31 мартда СССР Олий Суди томонидантурли муддатларга їамої жазосига іукм этилди[2.134-135].

Хуллас, “Ўайратлилар” ташкилоти іам єзининг2 йиллик фаолияти давомида єлкада совет іоки-миятини аўдариш ва миллий мустаїил іокимиятнитузишни єз олдига маїсад їилиб їєйган эди. Таш-килот аъзолари мустаїилликка эришишнинг асосиййєлларидан бири кадрларни миллий ватанпарвар-лик руіида тарбиялаш, уларни іокимият тизимла-рига кєтариш орїали совет іокимиятини аўдарибташлашга эришиш деб билдилар. Бирої яширинравишда фаолият юритган бу ташкилот бошїа таш-килотлар їатори XX асрнинг 30-йилларида фошэтилиб, їатаўон домига тортилди. Шундай їилиб,совет іокимиятининг їатаўон сиёсати 1920-1930йилларда мустаїил, озод ва эркин Ватан орзусидаяшаган миллатнинг фидойи вакилларидан яна биргуруіини маів этди.

Адабиётлар:

1. РОССИЙСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ АРХИВ СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ ИСТОРИИ. Фонд 62, опись2, дело № 2199

2. Тарихнинг номаълум саіифалари. Іужжат ва материаллар. Биринчи китоб.- Т.,2009

Андижон давлат университети,

20112 йил 4 январда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. И.Алимов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÀÐÈÕ

Page 91: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

86

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ФАРЎОНА ВОДИЙСИ ТОПОНИМЛАРИ ЭТИМОЛОГИЯСИ ІАЇИДАМУЛОІАЗАЛАР

А. ОТАХЄЖАЕВ

В данной статье представлены существующие мнения относительно этимологии топонимов

Ферганской долины. На основе материалов источников с точки зрения исторической лингвистики

проанализирована этимология таких топонимов как Сырдарья, Фергана, Ахсикент, Кува, Андижан,

Наманган и Пап.

The article discusses the toponimy of the place names of the Ferana valley paying more attention to the

origin of the such place names of ‘Sirdrya, Fergana, Ahsikent, Quva, Andijan, Namangan and Pop’.

Єрта Осиёдаги іар бир тарихий-маданий іудудєзига хослиги билан ажралиб туради. Шу билан бир-га мазкур іудудлар єзларининг кєп асрлик тари-хий тараїїиётида бевосита ва билвосита їєшни та-рихий-маданий єлкалар билан іам їалин муноса-батларга киришиб, яхлит цивилизацияни ташкилїилган. Жумладан, шимолда Тяньшан ва жанубдаХисор-Олой тоў тизмалари билан єралган водий –Фарўона тарихий-маданий іудуди Єрта Осиёнишимолий-шарї ва шарї билан боўловчи муіим стра-тегик єрни ва савдо йєллари єтадиган йєналишлар-даги жойлашуви билан минтаїада кечган кєп аср-лик сиёсий, иїтисодий ва этномаданий жараёнлар-нинг барчасида иштирок этган.

Кейинги йилларда олиб борилган тадїиїотларархеологик [1,2,3] ва ёзма манбалар асосидаги тад-їиїотлар Фарўона водийси іаїида бой материаларбермоїда. Хусусан, энг їадимий ёзма манбаларданбири “Авесто”да Фарўона іаїида билвосита маълу-мот борлигини кузатамиз. Гарчи зардуштийларнингмуїаддас китобида тєўридан-тєўри Фарўона атама-си тилга олинмаган бєлса-да, манбадаги айрим маъ-лумотлар у іаїда муайян манзарани кєз олдимизданамоён їилади. Масалан, “Авесто”да келтирилганРахна дарёсини М.Исіоїов Сирдарё билан айнан-лаштиради. Маълумки, Сирдарё єз бошланишиниФарўона водийсидаги ирмоїлардан олади. “Авесто”-нинг Яшт китоби Митра алїови (10-яшт: Меір Яшт)-нинг XXIV бобидаги 104-їєшиўида:

“Шарїда їаллоб ушланар,Ўарбда у іалок бєлар.Рахна бошида бєлсинХоі бєлсин ер їаърида” [4.63]жумлаларида Рахнанинг боши Шарїда эканли-

гига ишора бор. “Авесто”даги бу географик тушун-ча айнан Сирдарёнинг бошланишига мос келади.19-яшт: Замйад – Ер – Она заминга баўишланганалїов – Хварна іисобланади. Унда Ер маъбуди Замдеб аталиб, алїовнинг биринчи 9 бандида геогра-фик-орологик манзара акс этган.

Ушида, Ушидарна,Тоўларидир устивор.Уларнинг орїасида,Яширинган Эрзифйасатрларидаги тафсилотлар Єрта Осиё тоўлар,

тоў тизмалари ва чєїїиларига мувофиї келади. Шутоўлар орасида Тангритоў (Тяньшан)нинг бир їисмиМануша, яъни Андижон вилояти Хєжаобод тумани-даги Одамтоў тилга олинади. Яштни таржима їил-ган М.Исіоїов талїинига кєра, “авесточа Мануша –“Одам”; Ушада – Єш (ота) бєлиб, бу тоў зардуштий-лик тарїалган єлкаларнинг шарїида жойлашганиучун шундай ном олган бєлса керак. Авесто тили-да Ушида – “тонг отар” тоў демакдир. Балки бу мин-таїада зардуштийлик тарїалган энг шарїий іудуд-га ишора бєлиб, Ушида шу сабабли “тонг отар”, яъни“энг шарїдаги тоў”, деб тушунилган [4.107-110].

Шу єринда “Авесто”га мурожаат їилиб, Фарўо-на атамаси іаїида биринчи фаразни келтирсак:унга кєра, “Фарўона” – авесточа “фар” - “бахт” сєзи-дан “фарахана” – “бахтли одамлар юрти”, деб тал-їин їилиниши іам мумкин.

Антик давр муаллифлари іам “Авесто”даги кабиФарўона іаїида айрим билвосита маълумотларниберади. Маълумотларнинг “билвосита” дейилиши-га сабаб, бизда Александр Македонский їєшинла-рининг Фарўона водийси іудудига кириб борганива унинг тарихчилари водий іаёти билан танишбєлганлиги іаїида маълумотлар йєї. Фаїат антикдавр муаллифлари Фарўонага їєшни іудудларнитавсифлашда Сирдарё ва унинг юїори оїими бо-расида айрим фикрларни єртага ташлаганлар.Улар орасида энг їадимги маълумот Арастунинг“Метеорология” ва Эратосфеннинг “География”асарларида учрайди. Бу асарлардан фойдаланганСтрабон: “Яксарт суўдийлар ва кєчманчиларниажратиб туради” (Страбон, XI, 11, 2); Яксарт боши-дан охир їадар Окс (Амударё)дан фарї їилади ваєша денгиз (Орол)га їуяди. Бу икки дарё ирмоїла-ри, Патрокл айтишича, бир-биридан тахминан 80

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 92: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

87

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

парасанг масофада жойлашган. Форсларнинг па-расанги 60, баъзан 30 ёки 40 стадий деб аниїлана-ди” (Страбон, XI, 11, 5); “Кир томонидан асос со-линган чет шаіарлардан бири (Кирапол) Яксартбєйидадир, єша ерда Форс подшолиги чегарасибєлган” (Страбон, XI, 11, 4) [5.26], деб ёзади. Уму-ман, Фарўона водийси шарїий тоў ёнбаўирлариданСирдарёнинг этимологияси іам хилма-хил бєлиб,“Авесто”да Дану; юнон манбаларида Яхартес –Яксарт, Танаис, Силис, Сир; хитой манбаларидаЯоша; “Іудуд ул-олам”да Хашарт ва БерунийдаХасарт, їадимги туркийда Енчєгиз, Фирдавсий ваЇазвинийда Гулзарриюн шаклларида, бундан таш-їари бошїа єринларда Сайіун, Оби Фарўона, Єзгандарёси, Оби Хєжанд каби номлари іам учрайди [6].

Маълумки, мил. авв. VI асрда Аіамонийлар под-шоси Кир асос солган Киропол шаіри Суўд ва Усру-шонадан Фарўона водийсига кираверишда жойлашган.Унинг єрнига ёки ёнига Александрия Эсхата – Узоїда-ги Александрия шаіарини їурган Александр Македон-ский іам Фарўона водийсига кириб бормаган. Бу ша-іар-їалъалар форс ва юнонларни кєчманчи сакларіужумидан мудофаа їилиш учун бунёд этилган [5.27].Арриан бу іаїда: “...(Александр Македонский) шу Та-наис дарёси бєйига шаіар їуришга їарор їилди. Ша-іар мамлакат учун дарёнинг нариги бетидаги іужумїилиб турувчи варварлардан тєсиї бєлади”, деб ёзганэди. Шу каби Квинт Курсий Руф берган маълумот:“...(Бесс) ёнига хоразмликлар ва даілар, саклар ваіиндлар іамда Танаис нариги бетидаги скифлар кел-ди”, (Квинт Курсий Руф, VII, 4, 6) [5.27] дейилишида, уСирдарё ортидаги Чоч ва Фарўонада яшаган сак-скифїабилаларини назарда тутганлиги, шубіасиз. Аммоюнон манбалари іам айнан Фарўона атамасини їєлла-маганлар, бу эса атаманинг їачондан бошлаб истифо-да этилганлиги масаласини очиї їолдиради.

Умуман олганда, Сирдарё ва унинг ортида яшовчихалїлар іаїида антик давр муаллифлари берган маъ-лумотларда, А. Мандельштам фикрича, Жанубий Фар-ўона іам назарда тутилган [8]. Чунки бу ерлар антикдавр муаллифларига яхши таниш бєлган Суўдга їєшнива жанговар сак їабиларининг іудудлари эди.

Їадимги ва илк єрта асрлар давридаги Фарўонаводийси іаїида энг кєп маълумотлар хитой манба-лари “Шижи” – “Тарихий хотиралар” ва “Хан шу” –“Хан сулоласининг тарихи”, хусусан, “Шижи”нинг “У-ди подшоси тазкираси”, “Фарўона тазкираси”, “Хун-лар тазкираси”, “Хан шу”нинг “У-ди подшонинг таржи-маи іоли” бобларида учрайди. Жумладан, уларгакєра, мил.авв. II асрда Даван ёки Дайюанда юксакдеіїончилик маданияти мавжуд бєлиб, 60 минг оилаистиїомат їилган. Дайюан атамаси, хитойшуносларА.Хєжаев ва А.Абдурасул єўли фикрича, суўдий “Пар-ўана” – “катта бєстонлик” маъносига мос келади [9].

Бундан ташїари, Ш.С.Камолиддин Даван атамасиниА.Абдуліамидов бєйича уйўур тилидаги “даван” –“катта дарё водийси” [10.84] мазмунида изоілаган.

Фарўона атамасининг илк єрта асрларга оид суў-дий манбаларда акс этиши асосида тадїиїотчиларатамани суўдий βrγ’nk – “Парўана” шаклини санскрит-ча “кичик вилоят”, їадимий форсча “тоў оралиўидагиводий, атрофлари берк сойлик” маъноси билан талї-ин этадилар [11]. Бизнингча, Фарўона атамасининг илкєрта аср суўдий манбаларда учрашининг єзи каттааіамият касб этади. Жумладан, VIII аср бошларидагитарихий воїеаларни єзида мужассам этган Муў архи-ви іужжатларидан бири А-14 – Панч вилояти іокимиДеваштичнинг Чочга юборилган элчиси Фатуфарннингмактубида Фарўона подшоси –

MLK’ иборасиучраса [12.84], архивининг В-17 раїамли іужжатида“Фарўона подшосидан апвах руч (куни)да Ўєнакка (Суўдподшоси Ўєрак эканлиги тахмин їиланади – А.О) іар-бий бошлиї келди” [12.121] дейилади. Бу маълумот-лар “Фарўона” атамасининг илк єрта асрларданмуoмалада бєлганлигини исботлайди.

Фарўона атамаси билан боўлиї яна бир маълумот-ни Беруний єзининг “Їонуни Масъудий” асаридаги“Эронликларнинг мажусийликдаги байрам кунлари”бобида келтириб: “Ориш (єї отиш)нинг Манучеір би-лан Афросиёб орасида сулі їилиш учун єї отиши іамшу кунга (байрам кунига) тєўри келган. Бу суліга кєраєї бориб етган жой Манучеірники бєлар эмиш. Айтиш-ларича, у Руён тоўидан отган, узоїїа отилган шу єїФарўона ва Табаристон орасига тушган” [13.209], дебёзади. Демак, бу єринда Табаристон (Эроннинг Кас-пий денгизидан шарїий-жанубидаги вилоят)дан Фар-ўонагача бєлган іудудлар битта мамлакат сифатидаталїин этилмоїда. Бу эса мазкур минтаїанинг, бирин-чидан, зардуштийлик тарїалган юртлардан бєлганли-гини, иккинчидан, Туронга тааллуїли эканлигини ис-ботлайди. Бундан ташїари, Беруний єз асаридагишаіарларнинг узунлик ва кенгликдаги жойлашувиниакс эттирган жадвалида Фарўона мамлакатининг мар-кази Ахсикат, Чотїол вилояти, Їубо ва Хикат іаїидамаълумотлар беради [13.427]. Бу маълумотларгакєра, Беруний яшаган Х асрда Фарўонанинг пойтахтиАхсикент бєлиб, Їува ва Хикат (Їєїон ?) йирик шаіар-лари іисобланган. Фикримизни Х аср араб географиАбул-їосим ибн Іавїалнинг Фарўона іаїидаги маълу-мотлари іам тасдиїлайди. Унга кєра: “Фарўона – бойшаіар ва їишлоїлардан иборат, бепоён вилоят номи-даги єлка. Унинг пойтахти Ахсикет. Бу шаіар Шошдарёси (Сирдарё) бєйидаги текисликда (жойлашган).... Ахсикетдан кейин катталиги бєйича Кубо (Їува) ке-лади. ... Їубодан кейин катталиги бєйича Єш келади.... у ерда туркларнинг кузатув маскани бор. ... ЄзгандФарўонанинг ўайридинлар билан чегарадош сєнгги шаі-ри. Єзганд турк ерлари остонасидаги савдо маркази”

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

βrγ’nk

Page 93: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

88

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

дейилади. Сєнг муаллиф Фарўона деіпораларини(Юїори Нисъя, Їуйи Нисъя, Асбара (Исфара), Некад(Навкат), Миён Руд, Жигил, Урест, Бискент ва Салот-лар киради. Юїори Нисъяда: Ванкет, Саж (Сєх), Хува-канд (Їєїон) ва Риштон; Їуйи Нисъяда: Марўинон, Зан-дарамин, Беренг, Уштикан ва Андукон (Андижон)”) са-наб єтади [14]. Бу маълумотлар Фарўона водийси ваунинг Х асрларгача мавжуд бєлган асосий шаіарла-ри іаїида тасаввур беради.

Юїоридаги “Авесто”, хитой, суўдий ва мусулмонманбалари орїали іали іануз Фарўона водийси ваунинг шаіарлари топонимиясининг этимологиясибуткул єз ечимини топмаганини кузатишимиз мум-кин. Бу эса келгуси тадїиїотлар объекти бєлиб хиз-мат їилиши мумкин.

Фарўона атамасини шарілаганимиз боис, даст-лаб унинг пойтахти Ахсикент іаїида тєхтаб єтамиз.Кєплаб тадїиїотчилар бу атаманинг – кент їисми

шарїий эроний (суўдий, хоразмий) тиллардаги – кент / канд – шаіар ёки їалъа маъносига шубіабилдирмаган іолда, Ахси атамасига турлича талї-инларни баён этишган. Жумладан, суўдий топони-мия бєйича мутахассис П.Б.Лурье суўдий іужжат-лар, жумладан, Муў архивининг Б-1, Б-2, Б-10 іуж-

жатларидаги номли Зарафшон юїориоїимидаги їишлої атамасига їиёсан, Ахсини

’xsyknδh, xsyknδh, ‘xsyktc – Хшикат – Яшил шаіарёки xљyn – Мустаікамланган шаіар, деб талїин їила-ди [15.90,95]. Бошїа бир тадїиїотчи Ш.С.Камолид-дин фикрича, Ахсикат ёки Ахшикат – туркий “Оїшаіар” маъносини беради [10.84]. Бизнингча, Ах-

сикентдаги “ихшид” - ’γšyδ (подшо) ва кент – (шаіар), Ихшидкент вариантига эътибор берилсамаїсадга мувофиї бєлар эди. Чунки Єрта Осиёдабундай топонимлар ясаш одатий іол іисобланади.

Аммо П.Б. Лурье талїин їилган айрим Фарўонаводийсига оид топонимлар лингвистик жиіатдан єзмазмунини топган. Жумладан, Їєїон топоними,Ибрат томонидан “хук канд” – “тєнўиз ковлаган”[16.285] жой маъносида келтирилган бєлса,В.В.Бартольд халї этимологиясидан келиб чиїиб,хук+канд – “тєнўиз шаіри” [17], деб таъриф берган.Ш.С.Камолиддин бу топонимнинг І.Бобобеков то-монидан илгари сурилган туркий “хур” ва суўдий“канд”, яъни “тепаликдаги шаіар” [10.85] этимоло-гиясига тєхтаб єтган. Уни баъзилар Іавоканд –гєзал, ёїимли шаіар [18] деб іам талїин їилиша-ди. Ваіоланки, Їєїон этимологияси П.Б.Лурье то-монидан таклиф этилган суўдий хва+канд (xw’’k(kr)– “савдо(гар) ва – “шаіри” [15.103] мазмунигаяїин. Чунки бу шаіар Суўд, Чоч ва Уструшона ви-лоятларидан Фарўона водийсига киришдаги стра-тегик муіим жойга єрнашган. Биз іам бу борада

тадїиїотчи П.Б.Лурьедан бироз аввалрої шу кабиталїинни илгари сурган эдик. Шу боис П.Б.Лурье-нинг изоіи эътирозимиз йєї.

Фарўона водийсининг тарихий шаіарлариданбири Їува бєлиб, у манбаларда кєп бор тилга оли-нади. Ибрат шаіар этимологиясини Їубод, яъниАнушервоннинг єўли Кубодга боўлаб, талїин эти-лишини эслатади [16..278-279]. Ш.С.Камолиддинуни туркий Куба [10.85] деб атаса-да, аммо изоі-ламайди. П.Б.Лурье эса атама этимологиясигатуркий quba – оч їєнўир (от) мазмунини фараз си-фатида келтиради [15.192]. Бизнингча, Кубо (Їува)– куба ( ) атамаси їадимги туркийда “металлкийим, совут” [19] маъносида бєлиб, эітимол бушаіарга соіа іунармандлари асос солган бєлишимумкин. Іатто шаіар хитой манбалардаги Хумингатенглаштирилади. Бу атама изоіини Ш.С.Камолид-динда туркий “кємир”га таїїослаган [10.84]. АммоХумин атаманинг хитойча талаффуз варианти экан-лиги эсдан чиїармаслик керак.

Фарўона водийсининг йирик шаіарларидан бириАндижон іам турлича этимологик талїин этилади.Масалан, Андижоннинг номланиши халї этимоло-гияси ва айрим олимларнинг фикрича “анди”, “адої”(“азої”) уруў номи ва “анди (іинд)лар яшаган жой”деб талїин їилинади [20]. X-XIII аср манбаларидаэса Андукон шаклида учрайди [21]. Ш.С.Камолид-дин бу атамага А.Муіаммаджоновга суянган іолдатуркий “анди” ва суўдий “кан”, яъни “дарё бєйидагишаіар” ёки А.Турўунов бєйича туркий “анди” ваїадимги эроний “жон (руі)” маъносини келтиради[10.87]. Бу топоним П.Б.Лурье томонидан суўдий

– “таянч шаіар” (“іукмдор шаіри”) (суў-дий ’nwth – таянч) каби талїин этилган [15.43]. Буталїин мазмун жиіатдан бир їадар єзини оїлайдива Андижоннинг азалдан водийдаги йирик таянчпункт ва Темурийлар даврига келиб, аввал Умар-шайхнинг, сєнг Бобур Мирзонинг їароргоіи бєлган-лиги билан изоіланса іам, ажаб эмас.

Фарўона водийсининг йирик шаіри Наманганэтимологияси кєпрої, іаммага маълум бєлган “на-мак кон” - “туз кони” билан боўланади [22]. Ваіолан-ки, бу атрофда туз конлари йєїлиги эътиборга олин-майди. Тадїиїотчилар унга изоі беришда іали бирїарорга келишган эмас. Бизнингча, Наманган Ах-сикент вайрон бєлгач, бунёд этилган нисбатан ёшшаіар. Шу боис бу топонимни изоілашга їєл кела-ди. Наманган суўдий ёки їадимги фарўоналиклар-нинг унутилган шарїий эроний тилида

, яъни “номдорлар шаіри” деб изоі-ланиши мумкин, чунки янги шаіарга Ахсининг юїоритабаїа вакиллари асос солган бєлса, бу шаіаргаіам вайрон бєлган пойтахтнинг бадавлат аіолисидастлаб кєчиб єтган кєринади. Буни Наманган аіли-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

knδ

’ syknδh

knδ

knδ

(kübä

Anūdkaδ

nām+an+kan(δ)

Page 94: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

89

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

нинг савдо ва іунармандчиликка мойиллигида іамкузатса бєлади.

Марўилон ёки Марўинон (

) этимологи-яси бугунги кунда єз изоіини топган бєлиб, суўдийёки шарїий эроний тилларга хос - mrγ ва ан < -*ainaтопонимлар учун їєшимча ясовчи сифат їєшимча-си орїали ифодаланиб, “майсазор, єтлоїзор” маъ-носини беради.

Бундан ташїари П.Б.Лурье тадїиїотида Поп

( )га їадимги эроний *upa- – “сувдан єтиш– кечув” маъноси келтирилади [15.45]. Бу изоі іамСирдарёдаги кечув яїинида жойлашган манзилучун єзини оїлайди. Баъзида араб манбалари (ибнІурдодбеі, Истаірий, “Іудуд ул-олам”) асосидауни “Боб” ёки “Поб” – “Дарвоза” [23] деб іам талїин

манинг келиб чиїишини іам шарїий эроний тиллар

асосида изоіласак бєлади, ўалча – , яъни шар-

їий эроний тилда ў – “тоў” маъносида келади.Ўалча – “тоўлик”лар кєчиб келган манзилгоі іисоб-ланади.

Хулоса їилиб айганда, Фарўона водийси ва унингєнлаб шаіарлари ёзма манбалардан катта єрин ол-ган. Мазкур шаіарларнинг тарихий аіамияти улар-нинг єзбек халїи ва унинг давлатчилик тарихидагиєрни ва минтаїа урбанизацион жараёнларига їєшганіиссаси билан белгиланиб бормоїда. Олимлар ар-хеологик тадїиїотлар ва манбалардаги маълумот-ларни їиёслаб янги їарашларни илгари сурмоїда-лар. Шулар їаторида шаіарларнинг топонимияси ваэтимологик талїини масаласи іам бизга кєплаб маъ-лумотлар беради. Бу соіада тарихий тилшуносликнуїтаи назаридан іали їилинадиган ишлар кєп. Бун-да Фарўона водийсининг єзига хослиги ва їєшниіудудлар билан узвий алоїасининг эътиборга оли-ниши муіим аіамият касб этади.

Адабиётлар:

1. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы // Материалы и исследования по архео-логии СССР. Вып. 118. – М.– Л.– 1962. – 328 с

2. Анарбоев А.А., Максудов Ф.А. Археологические исследования на городище эски Ахси (Ахсикент) в 2001. –Т., 2002. – С. 27-33

3. Матбабаев Б.Х. К истории культуры Ферганы в эпоху раннего средневековье. – Т.: Tafakkur, 2009. – 176 c.4. Авесто: Яшт китоби. М. Исіоїов таржимаси. – Т.: Шарї, 2001. – Б. 63.5. Горбунова Н.Г. Фергана по сведениям античных авторов / История и культура народов Средней Азии. –

М.: Наука, 1976. – С. 26.6. Сирдарё // Єзбекистон Миллий энциклопедияси, 7. – Т.: Єзбекистон Миллий энциклопедияси, 2004. –

Б.640.7. История государственности Узбекистана: В 3-х т./ Авт.: Э.В. Ртвеладзе, Д.А., Алимова и др.; отв. ред. Э.В.

Ртвеладзе, Д.А., Алимова Э.В. – Т.: Узбекистан, 2009. – С.134-135.8. Мандельштам А. М. Материалы к историко-географическому обзору Памира и памирских областей с

древнейших времен до Х в.н.э. // Труды института истории, археологии и этнографии АН Тадж. ССР, том 53. –Душанбе, 1957. – С. 37.

9. Абдухолиї Абдурасул єўли. Їадимги Фарўона тарихидан. – Т.: Фан, 2002.– Б.4.10. Камолиддин Ш.С. Древнетюркская топонимия Средней Азии. – Т.: Шарї, 2006. – С.84.11. Фарўона // Єзбекистон Миллий энциклопедияси, 9. – Т.: Єзбекистон Миллий энциклопедияси, 2005. – Б. 192.12. Согдийский документы с горы Муг. Вып. II: юридические документы и письма. Чтение, перевод и коммен-

тарии В.А. Лившица. – М.: Наука, 1962. – С. 84.(далее СДГМ II)13. Беруний, Абу Райіон. Їонуни Масъудий. V жилд, 1-китоб. – Т.: Фан, 1973. – Б. 209.14. Бетгер Е.К. Извлечение из книги «Пути и страны» Абул-л-Касыма ибн-Хаукаля // Тр. САГУ, вып. CXI. –

T.,1957. – C. 25-27.15. Лурье П.Б. Историко-лингвистический анализ согдийской топономии.// Дис. кан. фил. наук.– СПб., 200416. Ибрат, Исіоїхон Жунайдуллохожа єўли. Фарўона тарихи. – Б.285.17. Бартольд В.В. Коканд. Статьи из “Энциклопедии ислама”. Том. III. Работы по исторической географии. –

М.: Наука, 1965. – С. 462.18. Жєрабоев О. Їєїон // ЄзМЭ 11. – Тошкент, 2005. – Б. 205-207.19. Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – С. 322.20. Зияев Б. Андижон // Єз МЭ. – Т., 2000. – 323-325.21. Бартольд В.В. Андижан. Статьи из “Энциклопедии ислама”. Том. III. – С. 326.22. Іайдаров М. Наманган // Єз МЭ . – Т., 2003. – Б.249-250.23. Поп // Єз МЭ 7. – Т.,2004. – Б. 144.

ЄзР ФА Тарих институти,2011 йил 9 декабрда їабул їилинган

(Таїризчи: т.ф.д. Ї.Ражабов )

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

(Mar ēnān

(Pāp, Bāb āp

rc’k

їилишади. Яна бир топоним Ўалча бєлиб, бу ата-

,

āр

Page 95: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

90

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

КОММУНИКАТИВ-ДИСКУРСИВ ТАІЛИЛДА ИНСОН ОМИЛИ

М.М. САИДХОНОВ

В данной статье рассматривается роль личностного фактора в коммуникативно-дискурсивноманализе.

In this article was considered the role of personal factors in communicative-discursive analyze.

Єтган асрнинг сєнгги чорагидан жаіон тилшунос-лигида лисоний тадїиїотнинг марказида унинг яра-тувчиси ва ижрочиси, шунингдек, реципиентибєлмиш шахс омилига эътибор кучайди. Тилнингасосий вазифаси алоїа-аралашувдан иборат экан,бу йєлдаги іар їандай лисоний операцияда шахсомили бирламчи саналади. Ёинки іар їандай тил-нинг мавжудлиги лисоний шахс фаолиятига, унингмулоїот жараёнидаги єрнига боўлиї. Тил тадїиїи-га шахс омили нуїтаи назардан ёндашув антропо-

центрик тилшуносликнинг іосил бєлиши учунасос бєлиб хизмат їилди.

Антропоцентрик нуїтаи назар бошїа фанларнингіам тадїиїот йєналишининг єзгаришига – инсономили асосида тадїиї этишга олиб келдики, психо-логия, мантиї, этнография, адабиётшунослик ваїатор фанларнинг диїїат марказида шахс масала-си асосий омил бєлиб майдонга чиїмоїда, хулоса-лар антропоцентрик парадигма рамкаси орїаличиїарилмоїда.

Тилнинг вазифаси алоїа-аралашув воситасисифатида їуруї ахборотни узатишдан иборатбєлмасдан, бутун коммуникатив актни єз ичига ола-ди. Яъни сєзловчининг мулоїот маїсади узатила-ётган ахборотнинг сифати ва адресат томониданїабул їилиб олиниши, сєзловчи ва тингловчи єрта-сидаги єзаро муносабат, мулоїот амалга ошганіолат ва і. к. Бу єринда ахборотнинг їайтарздаузатилаётгани ва тингловчининг ахборотни їабулїилиб олиши катта аіамият касб этади. Шунга кєратил шакл сифатида баіоланиб, инсон іаёти фао-лиятининг усули, инсон тафаккури ва іаёт тажри-баларининг вербаллашуви, шахснинг ифода воси-таси ва кишилар єртасидаги іамкорликдаги фао-лият маісули деб їаралмоїда.

Кишилар єртасидаги нутїий мулоїот тилшунос-ликда дискурсив ёндашувнинг юзага чиїишига са-баб бєлган бєлса, “Дискурсив фаолият, яъни онглитарзда нутї яратиш жараёни шахс омилини єрга-нишни таїозо этади. Зеро, іар їандай нутї кєрини-ши бу єзида муайян ижтимоий-маданий муіитгамансуб психологик ва когнитив жиіатдан єзига хосхусусиятларга эга бєлган шахс фаолиятининг на-тижасидир” [5.88].

Тилшуносликда шахс тушунчаси, биринчидан,ижтимоий тараїїиётнинг натижаси деб їаралиб,мулоїот кишининг касбий, ижтимоий, жинсий, ёшасосидаги, ирїий, этник, диний, іуїуїий ва бошїамуносабатлари натижасида рєёбга чиїади. Іар їан-дай шахс маълум даврнинг маісули экан, єша даврижтимоий тафаккури, психологияси, маданияти ваяшаш тарзини єзида намоён їилади. Ундаги инди-видуаллик умумийликни келтириб чиїаради, ёинкиумумийликнинг іосиласига єз іиссасини їєшганбєлади. У мулоїот тизимида асосий фигура сифа-тида гавдаланиб, унинг алоїа-аралашув фаолиятимуносабатлар тизимида элемент сифатида, унишакллантирувчиси сифатида гавдаланади. Иккин-чидан, шахс нафаїат таъсир объекти саналади,балки ижтимоий меінатнинг, онгли фаолиятнингиштирокчиси, мулоїотга киришувнинг моддий-маъ-навий субъекти, оламни идрок їилувчи ва уни вер-бал йєл билан їайта ифодалаб берувчи, шунинг-дек, унга єз муносабатини билдирувчи, єз “Мен”игаэга бєлиб, єз имкониятлари даражасида бошїашахсга таъсир этувчи, мулоїотга киришувчи шахс-дир. Шахс шахсий їизиїишлар ва мотивлар асоси-да шаклланса-да, бунда унинг фаолияти ижтимоийстимул касб этади. Бу эса унда индивидуаллик,оригиналликнинг шаклланишига асос бєлади. Шахсумумїабул їилинган, фаолият ва мулоїотнинг бар-ча учун нормаллашган, шаклланган этикет асоси-да алоїага киришиши билан бирга унга ижодий ёнда-шади, унга янгиликлар киритади.

Шахснинг їарашлари маълум субъектга тааллуї-ли эса-да, у бошїа шахс їарашлари билан умумла-шиб ижтимоийлик касб этади ва мулоїот жараёни-да муносабатлар аниїланади. Шахс тушунчасидаижтимоийлик ва индивидуаллик, умумийлик ва ху-сусийлик, табиийлик ва сунъийлик, объективлик васубъективлик диалектик боўлиї бєлади. [1]

Тилшуносликда антропоцентрик ёндашув тад-їиїотчилар эътиборини тил системасини уни таш-кил этувчиси бєлмиш сєзловчи шахс билан уйўун-лашган іолда єрганишни таїозо этадики, бу билантил реал коммуникация шароитида єрганилади.М.С.Саломатина бу іолатни іозирги коммуникативлингвистикада мулоїотнинг шаклланишида катта

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 96: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

91

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

єзгаришлар намоён бєлиши билан, “шахснинг пер-соналлашуви” билан изоілайди. [6.3]

Тилга коммуникатив-функционал ёндашувнингкучаяётгани, социолингвистик, психолингвистик,этнолингвистик йєналишларга кенг єрин берилаёт-гани іамда тадїиїот олиб борилаётганининг асосийсабаби іам сєзловчи - тингловчи муносабатидагиномутаносибликни бартараф этишдан иборатдир.Шунга кєра олимларнинг эътибори турли тоифада-ги кишилар алоїа-аралашувидаги фарїланиш, єзигахосликлар, коммуникатив актнинг юзага чиїишида-ги индивидуал іолатларга їаратилмоїдаки, бунингнатижасида коммуникантлар єртасидаги мулоїоттєсиўини олиб ташлаш, алоїа-аралашувда норма-ни аниїлашга эътибор їаратилмоїда.

Бугунги кунда тилни чегараланган, алоіидаолинган унсур сифатида талїин этиш, уни єз їоби-ўига єралиб їолган іолда єрганиш, єзи учун ва єзи-нигина текшириш тамойили асосида тадїиї этишэскириб їолгани сабабли тил инсоннинг яшаш фао-лияти сифатида, инсоннинг борлиї іаїидаги тасав-вурларининг моддийлашган – вербаллашган кєри-ниши сифатида, инсонларнинг биргаликдаги ижти-моийлашган фаолиятининг шакли сифатида єрга-нилмоїда.

Тилшуносликда шахс тушунчаси іаїида гапир-ганда, шуни эътиборга олиш керакки, инсон тилнингяратувчиси ва ижрочиси саналади. У єз фикринихоілаган усулда ва шаклда тингловчига етказишимумкин бєлиб, у бу ахборотнинг адресат томони-дан їабул їилиниши (интерпретацияси)га іам масъ-ул саналади. Бу эса коммуникантларнинг мулоїот-га тайёрлик даражасига боўлиї бєлади. Коммуни-катив акт таркибига кирувчи барча восита ва іолат-лар (нутїий ва нонутїий воситалар, ситуация, ком-муникантларнинг ижтимоий-лисоний хусусиятларива єзаро муносабатлари ва б.) прагмалингвистикжиіатдан таілил этилади ва маъно ифодалайди.

Тилшуносликда шахс омили хусусида тєхтал-ганда, уни іаракатга келтирувчи єзига хос модельтєўрисида тєхталиб єтиш даркор. Рейнвальд: “Шахсфаїат мулоїот жараёнида шаклланади ва намоёнбєлади ”, – деб айтар экан, социал психология нуї-таи назаридан олиб їараганда, у “интерперсоналмуносабатлар модели” асосида рєёбга чиїишинитаъкидлайди. [2.197]

Шахс фаїат мулоїот актида, айнан, диалогданамоён бєлади. [3.82]

Диалог – суібатдошларнинг бевосита бир-бири-га їаратилган нутїи. Нутїнинг бу тури єзига хосїатор белги–хусусиятларга эга. [4.35-36] Диалог 2суібатдошнинг бир мавзу (мазмун)даги мантиїийбоўлиї ва давомли нутїи саналиб, коммуникантлар-нинг монотематик нутїи диалогик бирлик іисобла-

нади. Диалог коммуникациянинг табиий ва ёрїинифодаси саналиб, іар їандай тил диалогда яшай-ди ва єзини намоён этади.

Нутїий фаолиятни намоён этувчи іар їандайкоммуникация маълум ситуацияда рєёбга чиїарэкан, табиий іолда нутїий ва нутїий бєлмаган эле-ментлар муносабатидан таркиб топади. Новербалвоситалардан фойдаланиш тил тизимининг етиш-мовчилиги бєлмасдан, алоїа-аралашувнинг табиий,реал ва жонли чиїиши учун омил саналади. Нутїийва нонутїий воситаларнинг ишлатилиши коммуни-катив актнинг юзага чиїишидаги єзига хос тизимсаналади.

Шунинг учун іам Н.Н.Обозов диалогларда ин-сон омили коммуникантларнинг єзаро муносабат-лари асосида намоён бєлишини ва мулоїот муно-сабатларнинг реаллашишидан иборат эканини таъ-кидлайди. [7.84]

Шахс дискурсда фаол ёки нофаоллигини, эмо-ционал ёки ноэмоционаллигини, мушоіадали ёкимушоіадасизлигини, юмшої ёки сержаіллигини вабошїа жиіатларини намоён этар экан, мулоїотнингборишини назорат їилади, бошїаради, суібатдошиєртасидаги муносабатларга кєра алоїа-аралашув-ни юзага чиїаради.

Їуйида келтирилган микроматннинг коммуника-тив-дискурсив таілили асардаги персонажларнингфикрларини, єзаро муносабатларини, эітиросла-рини, їєйингки, дискурсни жонли тасаввур этишгаёрдам беради.

- Тєўри,- дада[С], - Асїар[А] єрнидан туриб,даврага[Д] мурожаат їилди, - менинг іеч їандайдаъвои достоним йєї. Дадам бизга ортиўи биланёрдам їилган. Мен, укаларим, аям, сингилларим...іаммамиз истаган нарсамизни еб-кийиб каттабєлганмиз. Буларнинг іаммаси дадам туфайли.Дадамнинг бизга, єз оиласига їилганини... билма-дим, Маріаматда бирон бошїа оила бошлиўи їил-ганмикан-йєўмикан? Энди дадамнинг аям билан кей-инги ваїтда кєп іам чиїишмай їолгани бор гап, бусизларга іам сир эмас. Лекин “Аям билан ажраш-ди”, деб биз уни юлишга іаракат їилмаслигимизкерак, тоўа! – Асїар энди Аъзам тоўасига[Б] їара-та гапирарди...

- Сен ниманиям билардинг, тирранча!... – Аъзамака бомбадай портлади.

- Оўзингга їараб гапир, Аъзам!... – Энди Муіам-маджон ака єзини босиб туролмади. – Менинг бо-лаларимга овозингни кєтарма! Єчир!! – у їєлинимушт їилиб шундай даўдаўа їилдики, єрнидан ту-риб, оўзидан тупуги сачраб акиллай бошлаганАъзам аканинг тиззасигача їалтирої кириб, їан-дай букилганини ва жойига чириб тушган олмадек“пєкиллаб” тушганини билмай іам їолди. Муіам-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 97: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

92

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

маджон ака важоіатли нигоіини яна бир муддат

уни єчиб, шалвираб їолган їайноўаси Аъзам акага

тикиб турди-да, сєнг іовури бироз чиїїач, єўлига

їараб, - давом эт, болам, - дея єрнига чєкаркан,

чап кєксини ушлаб їєйди. (У.Іамдам. Мувозанат.-

17.б.)

Ушбу дискурс 4 субъектдан иборат бєлиб, Асї-ар [А], Аъзам ака [Б], Муіаммаджон ака [С] ва омма[Д]ни ташкил їилади. Субъектлар нутїида тасдиї,

ахборот узатиш, миннатдорчилик, истеізо; ач-

чиїланиш, жаіл каби іиссиётларнинг ифодасиникузатишимиз мумкин. [Д] субьект дискурсда пас-сив рол єйнайди. Нутї іиссий, руіий іолатлар би-лан, имо ва ишоралар ва суперсегмент воситаларбилан кузатиб борилади. [А] субъект томониданмулоїотда расмийлик (іурмат, миннатдорчилик,шукрона, истеізо) іукмронлик їилган. [А] нутїидадасига, даврада єтирган барчага ва Аъзамгаїарата аталган БЄЛИБ, 1-їисми тасдиї ва унинг

изоіини билдириб, информатик характер касб эт-ган бєлса, 2-їисми истеізо, изоі, озрої киноя тар-зида ифода этилган. Ушбу нутї мулоїот этикаситалабларига жавоб беради. [А] нутїининг адресатидада, тоўа ундалмалари ва даврага мурожаат

їилди мурожаат ифодаси орїали ифодаланганбєлиб, іар бир адресатга аталган нутї єзаро оіангбилан ажратилади.

[Б] субъект нутїида жаіл, аччиїланишнинг ифо-даланишига сабаб унинг [А] субъектдан ёш жиіат-дан катта эканлиги, унинг тоўаси экани, кєпчиликолдида унга дашном бергани, ушбу дискурсив акт-да унга їарши позициядаги [С]ни іимоя їилганисабаб бєлган. Жаіл ифодаси лисоний жиіатдан“тирранча” сєзи орїали ифодаланган бєлиб, ушбусєз салбий эмоционал-экспрессив маъно билдира-ди. Гап оіанги ва шахс іолати муаллиф ремарка-си орїали берилган.

[С] субъект нутїи іам 2 та адресатга їаратил-ган бєлиб, [Б] субъектга аталган нутї жанговар -даўдаўа ифодалаб, [Б] субъектнинг [А]га їаратил-ган тажовузкорона нутїига їарши ифода этилади.Нутї эітиросли, іиссиёт билан ирод їилиниб, сєзла-шув услубига хос. Нутїий іолат муаллиф ремар-каси орїали тасвирланади. Нутїнинг иккинчи їисми[А]га їаратилган: даъват, таклиф мазмунини ифо-далаб келган. Нутї адресатларга ундалмалар(Аъзам - [Б]), болам - [А]),субъект іаракати ва ни-гоіи орїали йєналтирилган. Нутї ишоралар, іара-катлар, имолар, суперсегмент воситалар ва муай-ян іолатлар билан кузатиб борилган.

Келтирилган парчада [А] ва [С] адресантларнутїи матнда єз адресатларига ундалмалар ваизоілар орїали берилган бєлса-да, [Б] субъектнутїи, гарчи [А] шахсига їаратилса-да, мазмунан

[С]га йєналтирилгани учун у [Б]га нисбатан тажо-вузкорона таідид асосида фикр билдиради.

Матний парчадаги шахслараро муносабатлар-да дискурсив блоклар мазмунини їуйидагичакєрсатиш мумкин:

[�] ������ ��� �� � ����� �

[�] ������� �

[] ������ � ������ �

Ушбу полилогик нутїда [А] ва [Б], [Б] ва [А], [С]ва [Б] диалогик блоклари фаол бєлиб, єзаро ком-муникатив актни іосил їилади. [А] нутїи ушбу мат-нда берилмаган [С] нутїини тасдиїлаш билан бош-ланган бєлса-да, контактив адресат [Б] эканиниунинг ифодаланган фикрга реакциясидан билиболиш мумкин. Шу нуїтаи назардан олиб їаралса,конфликтив мулоїот [Б] ва [С] єртасида бєлган.

Кєриниб турибдики, нутїий актнинг амалга оши-шида, мулоїотнинг шаклланишида шахс дискурссубъекти сифатида асосий фигура саналади. У ну-тїий оїимни бошїарувчи, шакллантирувчи, ривож-лантирувчи ёки тугатувчи дискурсив актнинг ком-муниканти іисобланади.

Табиий мулоїот жараёни кузатилса, дискурскоммуникант-шахслар єртасидаги нутїий ва нутї-ий бєлмаган воситалар орїали амалга оширилади.Келтирилган матнда іам коммуникантларнинг му-лоїотида єрнидан туриб даврага мурожаат

їилиш диїїатни жалб этишни, ундалманинг (тоўа)ишлатилиши ва тоўасига їарата гапирди жумла-сини келтириш нутї адресатини кєрсатишни, тир-

ранча ундалмаси ва бомбадай портлади бирик-маси мурожаатни,жаілланишни, аччиїланишни,

єзини босиб туролмади, їєлини мушт їилиб

шундай даўдаўа їилдики ремаркаси їаттиї ач-

чиїланганликни, тиззасига їалтирої кириб, шал-

вираб їолган бирикмалари їєрїувни, маўлубият-

ни, важоіатли нигоі єїрайиб їарашни, чап кєкси-

ни ушлаб їєйиш юрагининг безовта бєлганини ан-глатади.

Дискурсда шахс адресант-адресат маїомидамулоїот субъектлари бєларкан, уларнинг индиви-дуаллиги нутї услубларида турлича намоён бєла-ди. Юїоридаги бадиий насрий матндаги коммуни-кантларнинг нутїий актда ранг-баранг лисоний ванолисоний воситалардан фойдаланишлари бадиийуслубнинг эркин, ижодий эканлигидан бєлса, бу іолрасмий нутїий мулоїотда ниіоятда чегараланганбєлади. Негаки коммуникант-шахс іам дискурсдарасмий шахс сифатида гавдаланади.

Дискурсда шахс єзининг табиий нутїий ва нонут-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 98: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

93

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

їий мулоїотга киришиши билан, ижодий тафаккурива муайян іолатни яратиши билан, єзигагина хосбєлган темпераменти, коммуникатив актдаги фао-лияти билан, іиссий жараёнларни бошидан кечи-риши билан индивидуаллик касб этади. Бу эса дис-курсни яратувчи, унинг ранг-баранглигини таъмин-ловчи асосий єзак лисоний субъект - шахс экани-дан далолат беради.

Прагмалингвистиканинг лисоний тадїиїот май-донига дадил чиїишининг сабаби іам шахс фао-лиятининг коммуникант сифатида барча їиррала-

рини єрганиш, алоїа-аралашувда аіамиятлибєлган барча восита, усул ва услубларни комму-никатив актнинг ташкил этувчиси сифатида та-дїиї этишдан иборатдир. Коммуникатив актда иш-тирок этувчилар - шахсларнинг типлари, улар-нинг психологик, социологик, миллий, мантиїий,этик, этнолингвистик, ментал хусусиятларинианиїлаш ва шу аснода лисоний шахс типология-сини єрганиш ички ва ташїи лингвистиканинг муш-тарак іолда коммуникацияга хизмат їилишинианглатади.

Адабиётлар:

1.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1977.2.Рейнвальд Н.И. Психология личноси. – М., 1987. – С.197.3.Сухих С.А. Языковая личность в диалоге // Вопросы строя немецкой речи.- Владимир, 1973. – С.82.4.Іожиев А. Тилшунослик терминларининг изоіли луўати. – Т.: ЄзМЭ Давлат илмий нашриёти. 2002.– Б.35-36.5.Худойберганова Д. “Єткир Іошимов насри тилининг когнитив-дискурсив хусусиятлари”// Єзбек тили ва

адабиёти журнали.- 2010.- № 4.- Б. 886.Саломатина М.С. Коммуникативная личность филолога. Автореф. дис. канд. филол. наук.- Воронеж. 2005.

– С.37. Обозов Н.Н “О трехкомпонентной структуре межличностного взаимодействия // Психология межличност-

ного познания.- М.,1981.- С.84

Андижон давлат университети,

2012 йил 17 декабрда їабул їилинган

(Таїризчи: проф. А.Нурмонов)

РАСКРЫТИЕ КОННОТАТИВНОГО КОМПОНЕНТА ЗНАЧЕНИЯФРАЗЕОЛОГИЗМОВ РУССКОГО ЯЗЫКА В СЛОВАРЕ УЧЕБНОГО

ТИПА

Ю.С.СКРЫЛЬНИКОВ, З.Ф.КАСИМОВА

Маїолада єїув типидаги луўатларда рус тили фразеологик бирликларининг коннотатив компонен-ти мазмунини очиб бериш муаммоси ёритиб берилган.

The article depicts the connotative meanings of the phraseological units of Russian in the dictionaries of theacademic type.

В современной школе в качестве объекта изуче-ния уже вполне определилась русская фразеоло-гия. Для успешного овладения ею необходимы спе-циальные пособия и особенно учебный фразеоло-гический словарь. Их задача «представить в скон-центрированном и обозримом виде ту часть рус-ской фразеологии, которой на продвинутом этапеобучения должен овладеть ученик национальнойшколы» [1,17].

В настоящей статье остановимся на некоторых

вопросах, связанных с важной и актуальной про-блемой-раскрытием семантики фразеологическихединиц (ФЕ) на материале толковых и фразеологи-ческих словарей русского языка.

Нам представляется, что, будучи единицамилексико-фразеологического уровня системы языка,ФЕ обладают значением, которое отличается отлексического значения слова целым рядом специ-фических, присущих только ему признаков.

Наиболее плодотворным, по свидетельству ис-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 99: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

93

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

їий мулоїотга киришиши билан, ижодий тафаккури

ва муайян іолатни яратиши билан, єзигагина хос

бєлган темпераменти, коммуникатив актдаги фао-

лияти билан, іиссий жараёнларни бошидан кечи-

риши билан индивидуаллик касб этади. Бу эса дис-

курсни яратувчи, унинг ранг-баранглигини таъмин-

ловчи асосий єзак лисоний субъект - шахс экани-

дан далолат беради.

Прагмалингвистиканинг лисоний тадїиїот май-

донига дадил чиїишининг сабаби іам шахс фао-

лиятининг коммуникант сифатида барча їиррала-

рини єрганиш, алоїа-аралашувда аіамиятли

бєлган барча восита, усул ва услубларни комму-

никатив актнинг ташкил этувчиси сифатида та-

дїиї этишдан иборатдир. Коммуникатив актда иш-

тирок этувчилар - шахсларнинг типлари, улар-

нинг психологик, социологик, миллий, мантиїий,

этик, этнолингвистик, ментал хусусиятларини

аниїлаш ва шу аснода лисоний шахс типология-

сини єрганиш ички ва ташїи лингвистиканинг муш-

тарак іолда коммуникацияга хизмат їилишини

англатади.

Адабиётлар:

1.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1977.2.Рейнвальд Н.И. Психология личноси. – М., 1987. – С.197.3.Сухих С.А. Языковая личность в диалоге // Вопросы строя немецкой речи.- Владимир, 1973. – С.82.4.Іожиев А. Тилшунослик терминларининг изоіли луўати. – Т.: ЄзМЭ Давлат илмий нашриёти. 2002.– Б.35-36.5.Худойберганова Д. “Єткир Іошимов насри тилининг когнитив-дискурсив хусусиятлари”// Єзбек тили ва

адабиёти журнали.- 2010.- № 4.- Б. 886.Саломатина М.С. Коммуникативная личность филолога. Автореф. дис. канд. филол. наук.- Воронеж. 2005.

– С.37. Обозов Н.Н “О трехкомпонентной структуре межличностного взаимодействия // Психология межличност-

ного познания.- М.,1981.- С.84

Андижон давлат университети,

2012 йил 17 декабрда їабул їилинган

(Таїризчи: проф. А.Нурмонов)

РАСКРЫТИЕ КОННОТАТИВНОГО КОМПОНЕНТА ЗНАЧЕНИЯ

ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ РУССКОГО ЯЗЫКА В СЛОВАРЕ УЧЕБНОГО

ТИПА

Ю.С.СКРЫЛЬНИКОВ, З.Ф.КАСИМОВА

Маїолада єїув типидаги луўатларда рус тили фразеологик бирликларининг коннотатив компонен-

ти мазмунини очиб бериш муаммоси ёритиб берилган.

The article depicts the connotative meanings of the phraseological units of Russian in the dictionaries of the

academic type.

В современной школе в качестве объекта изуче-

ния уже вполне определилась русская фразеоло-

гия. Для успешного овладения ею необходимы спе-

циальные пособия и особенно учебный фразеоло-

гический словарь. Их задача «представить в скон-

центрированном и обозримом виде ту часть рус-

ской фразеологии, которой на продвинутом этапе

обучения должен овладеть ученик национальной

школы» [1,17].

В настоящей статье остановимся на некоторых

вопросах, связанных с важной и актуальной про-

блемой-раскрытием семантики фразеологических

единиц (ФЕ) на материале толковых и фразеологи-

ческих словарей русского языка.

Нам представляется, что, будучи единицами

лексико-фразеологического уровня системы языка,

ФЕ обладают значением, которое отличается от

лексического значения слова целым рядом специ-

фических, присущих только ему признаков.

Наиболее плодотворным, по свидетельству ис-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 100: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

94

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

следователей, является рассмотрение значения

фразеологизмов как сложной семантической струк-

туры, в которой можно выделить следующие ком-

поненты: денотативный, сигнификативный и кон-

нотативный.

Под денотативным компонентом значения ФЕ

обычно понимается предметная соотнесённость

фразеологической единицы, включающая, помимо

обозначения предметов, указания на явления, си-

туации, действия, состояния и т.п.

Сигнификативный компонент представляет со-

бой отображение в ФЕ общего признака (понятия)

или целого ряда признаков денотата.

Денотативный компонент значения ФЕ обычно

предполагает также обязательное наличие сигни-

фикативного, ибо предметная соотнесённость фра-

зеологизма поддерживается отражением в нём ос-

новного, отличительного признака денотата. В свя-

зи с этим правомерным представляется утверж-

дение о том, что денотативный и сигнификативный

компоненты значения составляют основу семанти-

ческой структуры ФЕ и вполне могут быть обозна-

чены одним термином «денотат».

Коннотативный компонент значения ФЕ со-

ставляют добавочные к основному (денотатив-

ному) значению эмоционально-экспрессивные

или стилистические оттенки (наслоения), служа-

щие для выражения разного рода эмоциональ-

но-экспрессивных обертонов [2,204]. Коннотатив-

ный компонент является характерной особенно-

стью значения ФЕ и, думается, представляет

собой тот самый «семантический остаток» (по

терминологии В.П.Жукова), который выявляется

при сравнении семантических объёмов слова и

ФЕ (известно, что подавляющее большинство

слов не содержит в своей семантике коннотатив-

ных оттенков) [3,20].

Анализ толковых и фразеологических словарей

показал, что толкование коннотативного компонен-

та ФЕ не получило в них полного отражения.

Рассмотрим, например, с этой точки зрения тол-

кование ФЕ «как (будто, словно, точно) снег на го-

лову».

В имеющихся словарях её значение определя-

ется с помощью следующих компонентов толкова-

ния: «совершенно неожиданно», «внезапно». Дума-

ется, что в совокупности эти компоненты вполне

могут дать представление о семантике данного

фразеологизма.

Коннотативный компонент значения ФЕ при та-

ком толковании передаётся лишь компонентом «со-

вершенно», содержащим указание на высшую сте-

пень интенсивно выражаемого признака. Покажем

это на примерах:

Их (партизан) налёт был как снег на голову.

(Н.Островский. Рождённые бурей).

Только учтите: вы должны переправиться по-

здно вечером или даже ночью и обрушиться на

врагов как снег на голову. (К.Седых. Даурия).

Рассмотрим ещё одну ФЕ – «не солоно хлебав-

ши».

В словарях она толкуется так: «не получив ожи-

даемого», «обманувшись в своих ожиданиях», «не

добившись желаемого». Исследование этих компо-

нентов показало, что они отражают не все коннота-

тивные оттенки, присущие семантике ФЕ «не соло-

но хлебавши».

Прежде всего следует отметить, что данная ФЕ

несёт в себе оттенок просторечия и поэтому долж-

на иметь при себе соответствующую стилистичес-

кую помету – «прост.».

Довольно часто ФЕ «не солоно хлебавши» ис-

пользуется в речи с оттенком раздражения, доса-

ды, сожаления по поводу несбывшихся надежд при

решении той или иной задачи, выполнении чего-

либо, например:

Точно так же не солоно хлебавши ушёл он от

Василисы (Ф.Абрамов, Пути-перепутья).

Просто обидно уезжать отсюда не солоно хле-

бавши сроду не приходилось покидать незакончен-

ную стройку. (В.Ажаев. Далеко от Москвы).

В первом примере мы находим у ФЕ «не солоно

хлебавши» оттенок раздражения, во втором – от-

тенок сожаления».

Рассмотрим теперь ФЕ «битый час». Компонен-

тами толкования её в словарях являются «очень

долго», «целый час». Как видно, отражён лишь один

из коннотативных оттенков (как и в первом случае)

- указание на интенсивность проявления признака,

передающийся компонентом «очень».

Правда, в «Учебном фразеологическом слова-

ре русского языка для национальной школы» в тол-

ковании ФЕ «битый час» раскрываются и другие

оттенки коннотации: «очень долго (о потраченном

на что-либо, обычно впустую, напрасно времени)»

[4,12].

В этой словарной дефиниции имеются компо-

ненты «впустую» и «напрасно», которые передают

оттенок раздражения, досады, вызванный обычно

бесполезным ожиданием кого-либо в течение про-

должительного времени или бесплодными усилия-

ми, потраченными зря.

Анализ иллюстративного материала подтверж-

дает мысль о том, что исследуемая ФЕ обычно

употребляется с оттенком раздражения, досады,

недовольства, например:

Чуть не битый час толкуем, а всё попусту.

(Мельников-Печерский. На горах).

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 101: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

95

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Следовательно, иллюстративный материал так-

же может служить средством раскрытия коннота-

ции толкуемой ФЕ.

Всё сказанное приводит к мысли, что для ФЕ

«битый час» не лишней будет помета «неодобр.»

Её постановка представляется важной именно во

фразеологическом словаре учебного типа, ибо про-

ведённый нами в школах Андижанской области эк-

сперимент показал, что понимание учащимися се-

мантики ФЕ «битый час» не исключает ошибок, свя-

занных с употреблением этой ФЕ в речи, напри-

мер: Мы работали битый час. Я читал книгу би-

тый час.

Итак, на основании рассмотренного материала

можно наметить три пути отражения коннотативно-

го компонента при разработке русской фразеоло-

гии в словаре:

1) в самом толковании могут быть компоненты,

способные передавать коннотативные оттенки, при-

сущие семантике ФЕ;

2) коннотация может отражаться с помощью

тщательно продуманной системы помет эмоцио-

нально-экспрессивного и стилистического характе-

ра;

3) различные оттенки коннотации могут выяв-

ляться на основе иллюстративного материала.

В первом случае можно выделить два способа

раскрытия коннотации непосредственно в толкова-

нии:

а) введение слов, указывающих на степень ин-

тенсивности проявления признака (очень, самый,

совсем, чрезвычайно, сильно, крайне, совершен-

но, почти, слишком, довольно, вполне и др.) напри-

мер: как нельзя хуже - очень плохо; до глубины

души – чрезвычайно сильно; откуда ни возьмись

– совершенно неожиданно, внезапно, вдруг;

б) введение эмоционально-экспрессивно окра-

шенных слов, раскрывающих коннотацию конкрет-

ной ФЕ, например: по горячим следам – немед-

ленно, сразу же после какого либо события; как за

каменной стеной – под надёжной защитой, спо-

койно.

Второй путь заключается в том, что должна быть

разработана система помет, способных в той или

иной мере отразить модальность, эмоции, принад-

лежность к определенному стилю речи толкуемой

ФЕ, например: в ежовых рукавицах (разг.) – строго,

сурово, в большой строгости; за тридевять зе-

мель – (книжн.) – очень далеко.

Третий путь, способствующий выявлению оттен-

ков коннотации толкуемой ФЕ, - использование ил-

люстративного материала.

Иллюстративный материал в словаре учебного

типа может быть двух видов: а) авторские приме-

ры (то есть примеры, придуманные составителями

словаря), например: в глубине души – тайно, внут-

ренне. В глубине души он чувствовал себя пра-

вым. В глубине души мы все были возмущены по-

ступком нашего товарища; в двух шагах – неда-

леко, очень близко. Остановка автобуса в двух

шагах от моего дома. Он живёт в двух шагах от

школы;

б) примеры – цитаты из художественной и пуб-

лицистической литературы, например: в скором

времени – скоро, в ближайшем будущем. Всту-

пив в управление имением, Пётр Петрович по

причине своей неопытности и мягкосердия в ско-

ром времени запустил хозяйство и ослабил

строгий порядок, заведённый покойным его ро-

дителем (А.С.Пушкин. Повести Белкина); во

весь дух – очень быстро, с предельным напря-

жением сил. Он (Гаврик) бежал во весь дух, про-

дираясь сквозь толпу. (В.Катаев.Белеет парус

одинокий).

Литература:

1. Шанский Н.М., Быстрова Е.А. Лексикографическая разработка русской фразеологии в учебных целях. – Всб.: Теория и практика составления учебных словарей.- М., 1978.- С. 16-43.

2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.- М., 1969.- С.204.3. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов.- М., 1978.- С.160.4. Шанский Н.М., Быстрова Е.А. Учебный фразеологический словарь русского языка для национальной шко-

лы.- М., 1979.- С.263.

Андижон давлат университети,

2011 йил 15 ноябрда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. А.Нурмонов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 102: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

96

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ЄЗБЕК ТИЛИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ ПРЕСУППОЗИЦИОНХУСУСИЯТЛАРИНИ ЮЗАГА ЧИЇАРУВЧИ БАЪЗИ ЛИСОНИЙ ОМИЛЛАР

З.БУРХОНОВ

В данной статье проанализированы вопросы пресуппозиции глаголов в узбекском языке. Раскры-

ты языковые закономерности, оказывающие действие на глагольную пресуппозицию.

The author of the article tries to analyze the peculiarities of the presupposition in the Uzbek verbs. He

wants to display the factors having a noticeable influence on the verbal supposition of the Uzbek verbs.

Маълумки, пресуппозиция муайян тил бирлик-ларининг ишораси орїали англашилувчи объективвазият ифодаси бєлиб [1,2], синтактик їурилмадабевосита акс этмайди. Пресуппозиция орїали ифо-даланувчи ахборот яширин тарзда ифодаланади васинтактик їурилмани семантик жиіатдан мураккаб-лаштиради. Яъни, содда гаплар пресуппозицияіисобига мазмунан мураккаблашади. Бу масалаєзбек тилшунослигида айрим тадїиїотларда єрга-нилди [3-7]. Пресуппозициянинг юзага чиїишидаасосий вазифани бажарувчи пресуппозиция сигнал-ларининг іар бири алоіида тадїиїот объекти си-фатида єрганилишни таїозо этади. Бу эса пресуп-позиция сигналларининг контекст, нутїий вазият,тил эгаларининг ташїи олам іаїидаги умумий би-лимлари ва тил кєникмалари каби омиллар биланбоўлиї іолда їєлланганда вазифавий имкониятла-ри кенглигидан далолат беради.

Єзбек тилида пресуппозицияга ишора їилувчимаісулдор тил бирликларидан бири морфологиквоситалардир. Морфологик бирликлар ичида феъ-лнинг пресуппозиция сигнали вазифасини бажари-ши махсус тадїиїни талаб этади. Негаки феъл тур-кумига оид сєзлар єзининг салмоўи ва нутїий им-кониятларининг кенглиги билан бошїа туркумсєзлардан ажралиб туради.

Єзбек тилида іаракат-іолат тушунчасини англа-тувчи айрим феъллар контекст, вазият, тил эгала-рининг ташїи олам іаїидаги умумий билимлари,тил кєникмаси билан боўлиї іолда гапда муайянпресуппозицияга – яширин ифодаланувчи їєшим-ча ахборотга ишора їила олади. Феълларнинг гап-да нутї вазияти билан боўлиї тарзда пресуп-пози-цияни ифодалаши їуйидаги лисоний омиллар асо-сида амалга ошади:

а) феълларнинг антонимик муносабатга киришу-ви асосида гапда семантик жиіатдан єз зиддигаишора їилиши асосида;

б) феълларнинг факультатив маъно компонент-лари асосида гапда їєшимча ахборотни ифодала-ши асосида;

в) феълларнинг іаракатнинг табиий асосигаишора їила олиши асосида;

г) феъл англатган іаракатнинг объектив шарт-

шароитлар билан боўлиї іолда амалга ошиши вагапда унга ишора їилиши асосида;

д) феъл англатган іаракатнинг бирдан ортиїіаракат субъектига эга бєлиши ва гапда уларнингіар бирига ишора їилиш асосида.

Айрим феълларнинг табиатида єзининг їарама-їарши маъноли бирлигига ишора їилиш хусусиятимавжуд. Бундай феъллар гап таркибида антисемикжуфти орїали англашилувчи яширин ахборотнингтушунилишига йєл очади. Мазкур іолатда антисе-мик жуфтликнинг гап таркибида очиї ифодаланганфеъл шакли пресуппозицияга ишора їилувчи воси-тага айланади. Буни феъл иштирокида тузилган їуй-идаги гапда іам кузатиш мумкин: Аксига олиб чирої

єчиб їолди. (Є.Іошимов. “Тушда кечган умрлар”)Ушбу гапда єчиб їолди феъли пресуппозиция

сигнали сифатида “Чирої ёниї эди” яширин ахбо-ротига ишора їилади. Бу єринда єчиб їолди феъ-лининг ёниї эди лексемаси билан контекстуалантисемик муносабатга киришуви пресуппозиция-нинг юзага чиїишида муіим аіамият касб этади.

Маълумки, объектив борлиїда муайян ёнувчинарса-буюмнинг єчиб їолиш іолатига келиши учуншу нарса-буюм бошланўич іолатда, яъни ёниї

іолатда бєлиши муіим. Мана шу объектив іолатєчиб їолди феълида акс этган іолатнинг юзага чи-їиши учун шарт бєлган бошланўич іолатга ишора-ни шакллантиради. Бунинг натижасида єчиб їолди

феъли орїали гапда унинг зиддини акс эттирувчипресуппозиция ифодаланади.

Шунингдек, нутїий їєлланишда “Чирої ёнди” син-тактик їурилмасидан “Чирої єчиї эди” пресуппози-цияси англашилади. Мазкур пресуппозициялар єчиї

ва ёниї сєзларининг антонимик муносабатга киришу-видан юзага чиїади. Юїорида їайд этилган пресуп-позицияларнинг тингловчи томонидан тезда идрок эти-лиши антонимик жуфтликни іосил їилувчи бирлик-ларнинг бир-бирини ёдга солиши билан боўлиї.

Нутїда айрим феъллар-нинг факультатив маънокомпонентлари асосида іам пресуппо-зицияга ишо-ра кузатилади. Бу феълларга хос муіим хусусиятшундаки, улар муайян келишикли сєзшакллари би-лан боўланиб, ундан англашилган нарса-предмет би-лан боўлиї воїеликни акс эттирувчи турли пресуппо-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 103: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

97

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

зицияларга ишора їилади. Масалан, їутулмої феъ-лининг єзбек тилида їуйидаги маъно оттенкаларимавжуд: 1) кєнгилсиз, оўир, хавфли ва шу каби іол-дан халос бєлмої; 2) саїланмої, омон їолмої; 3) бан-ди, тутїин каби іолатдан бєшамої, бєшаб чиїмої [8].

Їуйидаги гапда їутулмої сєзининг учинчи маъ-носи орїали пресуппозиция шаклланган: “Єн йилдеганда бу темир деворлар исканжасидан їутул-дим” (Н.Исмоилов). Бу гапнинг асосий предикатибєлмиш їутулдим феълининг семантикасида би-рор нарса ёки іолат исканжасида (тутїунлигида)бєлмої ахборотига ишора мавжуд. Шунга кєра маз-кур гапдаги феълнинг пресуппозицияга ишорасиорїали “Єн йил бу темир деворлар исканжасидабєлдим” яширин ахбороти англашилади.

Єзбек тилида муайян іаракат ифодаловчи феъ-ллар єзининг юзага чиїиши учун табиий асос ва-зифасини єтаган таянч іаракатга ишора їилади.Бундай іолларда айни феъл єзининг юз беришиучун зарурий бєлган єзга іаракатга – єзининг та-биий асосига ишора їилишга хосланади. Феългахос бу хусусият муайян нутїий вазиятда, контек-стда реаллашади. Кесими бундай феълларданташкил топган гапларда бирдан ортиї ахборот аксэтади. Бири гапнинг феъл-кесими орїали шаклла-нувчи ахборот бєлса, иккинчиси бу феъл-кесимишора їилган яширин ахборот, яъни пресуппози-ция іисобланади. Буни їуйидаги мисоллар таіли-лида кузатамиз: Машина...тєсатдан єти єчибїолгандек таїа-таї тєхтайди. (Х.Тєхтабоев.“Сариї девни миниб”)

Ушбу гапда їєлланган тєхтайди феъли «єз иши-ни, іаракатини, фаолиятини бас їилмої, юрмайїолмої» [8] маъносини англатади. Бу феъл англат-ган іаракатнинг юз бериши учун инсон, машина, та-биат іодисалари ва шу кабиларнинг іаракати амал-га ошиши лозим. Демак, мазкур феъл іаракатданбира тєла іолатга єтишни ифодаловчи феъл сифа-тида тєхтаб турган іолатгача бєлган іаракатга ишо-ра їилувчи пресуппозияга йєл очади. Кєринадики,

ушбу гапдан тєхтамої феълининг ишораси асоси-да «Машина юраётган эди» ахбороти англашилади.

Баъзи феъллар улар англатган іаракатга сабаббєлган объектив шарт-шароитлар билан боўлиї тарз-да пресуппозицияни акс эттиради. Бундай феълларанглатган іаракат муайян нарса-предметлар биланбоўлиї іолда амалга ошиши сабабли улар семанти-касида шу предметлар ёки шу предметлар устидаюз берган бирор воїелик іаїидаги ахборотга ишорашаклланади. Масалан, їидирмої феъли «йєїолган ёкизарур бєлиб їолган ва мавжудлиги тахмин этилаёт-ган нарсани топиш учун урунмої, топишга іаракатїилмої» маъносини англатади. Масалан: Уч соатгаяїин їєй їидирдик. (Ў.Ўулом. «Шум бола»)

Ушбу гапдан англашилувчи «Їєй йєїолган эди»пресуппозицияси їидириш іаракатининг амалгаоширилишига сабаб бєлган воїелик сифатида юза-га чиїади.

Єзбек тилида семантик жиіатдан іаракатнинг иккишахс томонидан амалга оширилишини акс эттирувчифеъллар іам мавжуд. Кесими бундай феълларданташкил топган гапларда іаракат бажарувчисининг іарбири очиї акс этмайди. Шу сабабли бундай феъл-кесимли гапларда очиї акс этмаган іаракат бажарув-чисига ишора кузатилади. Масалан, «Укам билан ол-диндан келишиб олдик» гапида їєлланган келишиболдик феъли іаракатнинг бир неча шахс томониданамалга оширилганлигини англатади. Маълумки, ке-лишув бир неча шахс томонидан амалга оширилади-ган жараён. Шунга кєра, ушбу гапда келишиб олдикфеъли орїали «Биз келишиб олдик» пропозициясиифодаланган. Биз олмоши бу єринда бирдан ортиїшахсга ишора їилиб, мазкур бир неча шахс ичидамен, яъни сєзловчи шахс іам тушунилади. Шунга кєраушбу гапда “Укам келишди”, “Мен келишдим” пресуп-позициялари шаклланади.

Англашиладики, нутїда айрим феъллар пресуп-позицияга ишора їила олади. Бу іолат уларнингпрагматик вазифа бажара олиш имкониятига іамэга эканидан далолат беради.

Адабиётлар:

1. Кифер Ф. О пресуппозициях. Перевод с англ. О.Г. Резвиной. // Новое в зарубежной лингвистике. - М., 19782. Рытове Л.Г. Пресуппозиционный аспект обращения. // Синтаксическая семантика и прагматика. - Кали-

нин, 1982. - С. 131.3. Нурмонов А. Кємакчили конструкциялар пресуппозиция-си // Єзбек тили ва адабиёти. - 1986. - № 6. - Б. 42-454. Раіимов У. Єзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол. фан. ном... дис.автореф.- Самарїанд,1994.- 23 б.5. Лутфуллаева Д. Єрнига кємакчили конструкциялар пре-супози-цияси//Єзбек тили ва адабиёти.-1996.-

№5.- Б.46-486. Хайназарова М. Сєрої гапларда шаклий-мазмуний номувофиїлик: Филол.фан.ном... автореф.-Т.,2000.- 23 б7. Буріонов З. Єзбек тилида кємакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси (пресуппозицион

аспект): Филол. фан. ном. ... дис. автореф. – Т., 2008. - 27 б.8.Їаранг: Єзбек тилининг изоіли луўати. 2 томлик. 60000 сєз бирикмаси / Акобиров Б.Ф., Алиїулов Т.А.,

Иброіимов Б.И., Зуфаров Б.З., ва бошїалар. – М.: Русский язык, 1981

Тошкент вилоят давлат педагогика институти,2011 йил 12 декабрда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. А.Нурмонов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 104: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

98

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ПЕДАГОГИК ФАНЛАРДА ОЛИЙ МАКТАБ ЄЇИТИШ ШАКЛЛАРИ ВАМЕТОДЛАРИГА ИННОВАЦИОН ТАВСИФ

(СЕМИНАР ВА ЛАБОРАТОРИЯ МАШЎУЛОТЛАРИ МИСОЛИДА)

М.ОРТИЇОВА, М.ТУРСУНОВА

В данной статье рассматриваются вопросы совершенствования инновационных технологий в

высших учебных заведениях.

The article deals with the problems of improvement innovational technologies in the Higher Educational

Institutions.

Мамлакатимиз тараїїиётининг муіим шарти –кадрлар тайёрлаш тизимининг мукаммал бєлиши,замонавий фан-техника ютуїлари асосида таълим-ни сифат ва самарадорлик жиіатдан янада юїорикєрсаткичларга олиб чиїишдир. Бугунги кунда таъ-лим муассасаларида, хусусан, олий таълим тизи-мида єїитиш ва билим олишни жаіон стандартла-ри даражасига олиб чиїиш, инновацион таълим тех-нологияларини амалиётга кенг жорий этиш талабэтилмоїда. Буларнинг барчаси бєлўуси кадрлар-нинг юксак интеллектуал шахс сифатида камолот-га эришишини таїозо этади.

Замонавий єїитишнинг бугунги босїичида педа-гогика фанининг долзарб вазифалари: фан-техни-ка ва илўор тажрибалар асосида шахсни іар то-монлама тарбиялаш, єїитиш маїсадлари, мазму-ни, шакли ва методларини илмий жиіатдан асос-лашдир.

Таълим шакли єїитувчи ва билим олувчинингбелгиланган тартибда, муайян маїсадга мувофиї,маълум режада ташкил этиладиган фаолиятинингташїи ифодасидир. Бу борада олий таълим тизи-мида семинар ва лаборатория машўулотлари та-лабаларнинг олган билимларини амалда мустаі-камлашда катта аіамият касб этади.

Маълумки, олий мактаб єїув жараёни шаклла-ридан бири сифатида семинар машўулотлари таъ-лимий, тарбиявий іамда назарияни амалиёт биланбоўлаш функцияларини бажариш билан бир їатор-да маъруза давомида баён їилинган илмий билим-лар асосини янада чуїурлаштиради, іаёт, турмушбилан боўлаган іолда билимларни янада кенгайти-ради. Лаборатория машўулотларида эса, семинармашўулотларидан фарїли єларої, тадїиїот олиббориш кєникмалари шаклланади, талабалар мус-таїил равишда тажриба єтказадилар.

Семинар ва лаборатория машўулотларидаїуйидаги вазифалар їамраб олинади:

– назарий билимларнинг амалиётда мустаікам-ланиши;

– айрим мавзулар юзасидан кенг ва чуїур

маълумотлар бера оладиган манбалар устидаишлаш;

·– мустаїил фикрлаш, илмий-тадїиїот ва билишїобилиятларини єстириш;

– маъруза давомида їєйилган айрим масала вамуаммоларни іал їилиш режасини ишлаб чиїиш,уларнинг амалиётдаги ифодасини кєра олиш;

– шахснинг интеллектуал имкониятларини янги-лаш;

– адабиётлар устида индивидуал ишлаш.Таълим жараёни самараси нафаїат таълим шак-

лларига боўлиї, балки єїитишда таълим методла-ридан єринли, маїсадга мувофиї ва унумли фой-даланишни іам талаб этади. Р.Ишмуіаммедов ваб.лар таъкидлашича, педагог олимларимиз йил-лар давомида таълим тизимида “нега єїитамиз?”,“нимани єїитамиз?”, “їандай єїитамиз?” саволла-рига жавоб излаш билан бир їаторда “їандай їилибсамарали ва натижали єїитиш мумкин?” саволигаіам жавоб їидирдилар. Бу эса олим ва амалиётчи-ларни єїув жараёнини технологиялаштиришга, яъниєїитишни ишлаб чиїаришга оид аниї кафолатлан-ган натижа берадиган технологик жараёнга айлан-тиришга уриниб кєриш мумкин деган фикрга олибкелди [4.14]. Юїоридаги фикрлардан келиб чиїиб,їуйида “Умумий педагогика” фанидан “Кадрлартайёрлаш миллий модели. Іозирги даврдаєїитувчилик касби ва унинг жамиятда тутганєрни” мавзусида семинар машўулотини намунасифатида келтириб єтмоїчимиз. Дастлаб машўулот-нинг технологик паспорти ва харитаси ишлаб чиїи-лади. Сєнгра машўулот їуйидаги тартибда режа-лаштирилади:

Мавзу: Кадрлар тайёрлаш миллий модели.Іозирги даврда єїитувчилик касби ва унингжамиятда тутган єрни

I. Машўулотдан кєзланган маїсад: талабалар-нинг “Кадрлар тайёрлаш миллий модели”, єїитув-чилик касби ва унинг жамиятда тутган єрни іаїида-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 105: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

99

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

ги тасаввурларини бойитиш, тушунча ва билимла-рини мустаікамлаш, бєлўуси єїитувчиларда ижобийфазилатларни шакллантириш, талабалар хулїида-ги салбий хатти-іаракатларни бартараф їилиш, та-лабаларнинг илмий дунёїарашини ривожлантириш.

II. Єїитиш услуби:– Китоб билан ишлаш. Кєзланган маїсад – би-

лимларни ошириш ва мустаікамлаш, єз-єзини на-зорат їилиш, мустаїил єрганиш, тушуниш, асосийжиіатларни ва ёрдамчи эслатмаларни ажратаолиш.

– Мунозара. Кєзланган маїсад – билимларнитизимга солиш ва мустаікамлаш, єз фикрини ман-тиїий ифода этиш, савол їєйиш, єзгалар фикригамуносабат билдириш ва хулосаларни исботлайолишни шакллантириш.

– Кичик гуруіларда ишлаш. Кєзланган маї-сад – мавзуни тєла єзлаштиришга эришиш, іам-корликни йєлга їєйиш, мустаїилликни ошириш, камваїт сарфлаш.

III. Мавзуни єрганиш учун зарур бєлган жи-іозлар ва бошїа таълим воситалари: мавзугаоид адабиётлар, кєргазмали їуроллар, тарїатмаматериаллар ва слайдлар.

IV. Кичик гуруіларда ишлаш учун топшириї-лар:

– Тавсия їилинган адабиётлар ва слайдларданфойдаланган іолда “Кадрлар тайёрлаш миллийдастури”нинг їабул їилиниш шарт-шароитлариіаїида тезис тайёрланг.

– Тарїатма материаллардан фойдаланган іолда“Кадрлар тайёрлаш миллий модели” ва унинг маз-мун-моіиятини акс эттирувчи жадвал ёки схеманияратинг.

– Єїитувчининг фаолияти акс этган кєргазмалиїуроллар асосида “єїитувчи”тушунчасининг “кла-стер”ини ишлаб чиїинг.

V. Іамкорликда муіокама їилинадиган ма-салалар:

1. Президентимиз И.А.Каримов асарларида кад-рлар тайёрлаш ва унга їєйиладиган талаблар ма-саласи.

2. Миллий модель ва унинг таълим тизимидагиифодаси.

3. Замонавий єїитувчи їиёфаси.VI. Блиц сєровлар:1. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” їандай

іужжат?2. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” їачон

їабул їилинган?3. Миллий моделнинг таркибий їисмлари їай-

силар?4. Єїитувчининг таълим-тарбия жараёнидаги

маїсади ва вазифалари нималардан иборат?

5. Таълимни демократлаштириш деганда нима-ни тушунасиз?

6. “Педагог” тушунчаси їандай маънони англа-тади?

7. Замонавий єїитувчига їєйилаётган талабларнималардан иборат?

VII. Мустаїил ишлаш учун топшириїлар:1. “Муаммоли вазият” усулида мавзудан келиб

чиїиб, дуч келинаётган муаммоларни ифодалаш.

Муаммонинг тури

Муаммонинг келиб чиїиш сабаблари

Муаммони ечиш йєллари

1. .......... 2. .......... 3. .......... 4. ..........

2. Мавзунинг технологик харитасини ишлабчиїиш.

3. Мавзуга оид адабиётлар ва їєшимча интер-нет маълумотларини єїиб, конспектлаштириш.

VIII. Фойдаланиш учун тавсия этиладиган ада-биётлар.

“Умумий педагогика” фанидан “Таълим метод-лари ва воситалари” мавзусида лаборатория маш-ўулотини олиб боришда дастлаб унинг технологикпаспорти ва харитаси ишлаб чиїилади. Сєнгра маш-ўулот їуйидаги тартибда режалаштирилади:

Мавзу: Таълим методлари ва воситалари

I. Машўулотдан кєзланган маїсад: талабалар-да таълим методларининг назарий ва амалий асос-лари орїали илмий тушунчаларни іосил їилиш,педагогикада шахс тарбиясидаги илўор усулларданфойдаланиш йєллари іаїида маълумот бериш, та-лабалар орасида єзаро іамкорлик, ижобий фази-латларни тарбиялаш, мавзу мазмунига мувофиїдарс жараёнида таълим методларини танлаш їоби-лиятларини ривожлантириш.

II. Єїитиш услуби:– Индивидуал (амалий) услубда ишлаш. Кєзлан-

ган маїсад – назарий билимларни амалиётга тат-биї этишни шакллантириш, раўбатлантириш, мус-таїил фикр юритиш.

– Муаммоли єїитиш услуби. Кєзланган маїсад– мавзуга доир долзарб муаммоларга муносабатбилдириш ва унинг ечимини топишни єрганиш, ва-зиятга баіо бериш ва тєўри їарор їабул їилишнишакллантириш.

– Кичик гуруіларда ишлаш. Кєзланган маїсад– мавзуни тєла єзлаштиришга эришиш, іамкорлик-ни йєлга їєйиш, мустаїилликни ошириш, кам ваїтсарфлаш.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 106: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

100

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

III. Мавзуни єрганиш учун зарур бєлган жи-іозлар ва бошїа таълим воситалари: мавзугаоид адабиётлар, кєргазмали їуроллар, тарїатмаматериаллар ва слайдлар.

IV. “Аїлий іужум” методи асосида талабалар-нинг назарий билимларини текшириш ва мус-таікамлаш (Мазкур метод талабаларни муаммохусусида кенг ва іар томонлама фикр юритишіамда єз тасаввурлари ва ўояларидан ижобий фой-даланиш борасида маълум кєникма іамда малака-ларни іосил їилишга ундайди. Шунингдек, билди-рилган фикрларни умумлаштириш, туркумлашти-риш ёки уларни єзгартириш илмий асосланган фик-рларнинг шаклланишига замин іозирлайди).

V. Педагогик масалани муіокама їилиш (тар-їатма материаллар асосида). 4-курснинг амали-ётчи-талабаси «Зоология» фанидан дарс єтаяпти.Мавзу: «Сувда іам, їуруїликда іам яшовчи іай-вонлар синфи. Баїанинг ташїи тузилиши». Дарсдарасмлар, плакатлардан фойдаланиляпти, лекин бунарсалар болаларнинг фикрини єзига жалб їилаолмаётган эди. Талабанинг баїани ташїи тузилишиіаїидаги сєзлари болаларни іеч іам їизиїтирма-япти. Шу пайтда талаба жуда їизиї бир воїеани айтабошлади: «Буюк рус олими, бутун тирик мавжудот-ларни севувчи И.В.Мичурин кунлардан бир кун бит-та баїани їєлга єргатиб олиб, уни жуда эітиёт би-лан боїа бошлайди. Мичуриннинг энг яїин дєстла-ридан бири баїани таёї билан уриб єлдириб їєйган-да эса Мичурин у билан бир ойгача гаплашмайюрган экан». Синф іайратдан їотиб їолди, эндибарча болалар амалиётчи їизнинг сєзларини зєрїизиїиш билан тинглашни давом эттирди [3;42].

Педагогик іолатни таілил їилинг:1. Юїоридаги фикрлардан ёш єїитувчилар

єзлари учун їандай хулоса чиїариши керак?2. Сизнинг фикрингизча, бу їєшимча ахборот-

даги баённи тушунтиришнинг бошига олиш мумкин-ми? Бундан нима єзгарган бєларди?

VI.Кичик дарс єтиш:Дарс талаба томонидан єтилади. Дарс давоми-

да єзлаштириладиган кєникмалар:– Таълим методларини тавсифлаш.– Таълим воситалари іаїида тушунча бериш.– Дарс жараёнида таълим методлари ва воси-

таларидан самарали фойдаланишни изоілаш.Дарс єтилгач, єїитувчи гуруі билан іамкорлик-

да уни таілил їилади.VII. Мустаїил ишлаш учун савол ва топшириї-

лар:1. Мавзуга оид адабиётлар ва їєшимча интер-

нет маълумотларини єїиб, конспектлаштиринг.2. Мавзу юзасидан 10 та тест тузинг.3. Кєргазмали їуроллар асосида мавзу юзаси-

дан берилган таърифларга нисбатан єз мулоіазан-гизни ёзма, їисїа тезис шаклида баён їилинг.

VIII. Фойдаланиш учун тавсия этиладиган ада-биётлар.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, республика-миздаги олий таълимни ислоі їилишнинг долзарбвазифаси талабаларнинг єїув-билиш фаолиятиниривожлаштириш, єїув жараёнига янги технология-ларни татбиї етишга хизмат їиладиган єїитишнингшакл ва методларини такомиллаштиришдан иборат-дир.

Адабиётлар:

1. Єзбекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури». // Баркамол авлод – Єзбекистон тараїїи-ётининг пойдевори.–Т.: Шарї, 1997.

2. Асїарова Є.М., Хайитбоев М., Нишонов М.С. Педагогика. –Т.:Талїин, 2008.3. Асїарова Є. Педагогикадан амалий машїлар ва масалалар. –Т.: Меінат, 2004.4. Таълимда инновацион технологиялар. Р.Ишмуіамедов ва бошїалар. –Т.: Истеъдод, 2008.5. Йєлдошева Д. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида таълим маїсадини белгилашнинг дидактик

асослари. – Т.: Фан, 2006.6. Педагогика назарияси. (Маърузалар матни). Муаллифлар: І.Сарибоев, Ж.Іасанбоев, М.Усманбаева.- Т.:

ТДПУ, 2004 й.7. www.ziyonet.uz.

Андижон давлат университети,

2012 йил 26 декабрда їабул їилинган

(Таїризчи: проф Т.Х.Іасанов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 107: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

101

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

МЕХАНИКАДАН ВИРТУАЛ ЛАБОРАТОРИЯЛАР ЯРАТИШДАВИЗУАЛ БЕЙСИКДАН ФОЙДАЛАНИШ

М.НОСИРОВ, В.АБДУАЗИМОВ, З.МЕІМОНОВА, М.ЇЄЧЇОРОВА

В статье сообщается о создании виртуальных лабораторий по механике и представляются ме-

тодические рекомендации по выполнению этих работ.

The author of the article tries to inform the readers on the establishment of virtual laboratories on mechanics

and provides methodological recommendations on this issue.

Іозирги кунда єїувчиларга дарс беришнинг замо-

навий ахборот технологияларини їєллашга асослан-

ган янги турлари шаклланмоїда. Улар орасида ком-

пьютерда махсус дастурлар ёрдамида єїувчилар

томонидан кузатилиши їийин бєлган физик жараён-

ларни анимациялар, видеороликлар воситасида

кєргазмали тушунтириш салмоїли аіамиятга эга.

Шунинг учун физика курсидаги жараёнларни єрганиш

іамда дарсларда їєлланиладиган їурилмаларни

виртуал аналогини іосил їилиш, мактаб єїувчилари-

ни уларда ишлашини назарда тутадиган турли вир-

туал тажриба ишлари ёрдамида машўулотларни єтка-

зишни янада кучайтириш маїсадга мувофиїдир.

Сизларга таїдим этмоїчи бєлган ушбу виртуал

лаборатория ишлари физиканинг механика бєлимига

оид бєлиб, ундан умумтаълим мактабларининг 7-

синфида, академик лицейлар ва касб-іунар кол-

лежларида, шунингдек, олий таълимда механика

бєлимидаги їуйидаги мавзуларни єїитиш ва лабо-

ратория машўулотларини єтказиш жараёнларида

фойдаланиш мумкин:

- горизонтга бурчак остида отилган жисм іара-

катини єрганиш;

- екис тезланувчан іаракатланаётган жисм іара-

катини єрганиш;

- сирпаниш ишїаланиш коэффициентини аниїлаш;

- пружинанинг бикирлигини аниїлаш;

- математик маятник ёрдамида эркин тушиш тез-

ланишини аниїлаш.

Яратилган виртуал лаборатория ишлари Windows

тизимида ишлай оладиган замонавий тиллардан бири

– VISUAL BASIC-6.0 да тузилган. Ушбу дастур одат-

дагидек ишнинг маїсади, керакли асбоб ва їурилма-

лар, ишни бажариш тартиби, назорат саволларига эга

бєлиб, улар махсус тугмачалар ёрдамида бошїари-

лади. Дастурнинг єзига хос афзал томони шундаки,

ундан іар бир єїувчи мустаїил равишда фойдала-

ниши, тажрибани їисїа ваїт ичида хоілаган марта

бажариб кєриши, кузатиши, хулосалар чиїариши ва

олган билимларини синаб кєриши мумкин.

Дастур ишга туширилганда экран їуйидаги кєри-

нишни олади:

Бу ишларнинг їисїача мазмунини кєриб чиїамиз.

“Горизонтга бурчак остида отилган жисм іара-

катини єрганиш” дастури ишга туширилганда экран

їуйидаги іолатга келади:

Дастур горизонтга бурчак остида отилган жисм-

нинг іаракатини намойиш їилувчи ва асосий фор-

мулаларни кєрсатувчи ойналар іамда “Бошланўич

тезликка боўлиїлиги”, “Отилиш бурчагига боўлиїли-

ги”, “Іавонинг їаршилигига боўлиїлиги”, “Ихтиёрий

тезлик ва бурчак остида отилганда” тугмалари,

шунингдек, бошланўич тезлик ва отилиш бурчагини

киритиш учун мєлжалланган ойначалардан иборат.

“Текис тезланувчан іаракатни єрганиш” бєлими

икки ойнадан иборат бєлиб, улардан биринчиси їия

текисликда іаракатланаётган жисм іаракатини ку-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 108: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

102

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

затиш учун, иккинчиси матнларни кєриш учун

мєлжалланган. Дастурда іаракатланиш ваїтлари

іамда тезланишларни киритиш ва іисоблаш учун т1,

т2, т

3, т

4, т

5, а

1, а

2, а

3, а

4, а

5, а катакчалари, шунинг-

дек, “Назария”, “Ишни бажариш тартиби”, “Назорат

саволлари” ва “Адабиёт” тугмалари жойлашган.

“Назария” тугмасини босиб, текис тезланувчан

іаракат іаїида тегишли маълумотлар олиш мум-

кин. “Ишни бажариш тартиби” тугмаси виртуал ла-

бораторя ишини бажаришга ёрдам беради. “Назо-

рат саволлари” тугмаси олинган билимларни синаб

кєриш учун, “Адабиёт” тугмаси їєшимча маълумот-

лар олиш учун мєлжалланган.

Їисїача назария ва ишни бажариш тартиби би-

лан танишиб чиїилгач, t1 белгиси босилади. Бунда

соатнинг кєрсатиши ва шарчанинг іаракати кузати-

лади. t1 катакчасига тегишли їиймат киритилиб, а

1

белгиси босилади. Худди шу жараён беш марта

такрорлангач, а белгиси босилади.

“Сирпаниш ишїаланиш коэффициентини аниїлаш”

бєлими іам икки ойнадан иборат бєлиб, улардан би-

ринчиси стол устида іаракатланаётган ёўоч брусок

іаракатини кузатиш учун, иккинчиси матнларни кєриш

учун мєлжалланган. Дастурда брусок оўирлиги ва

ишїаланиш кучини киритиш, ишїаланиш коэффици-

ентини ва хатоликларни іисоблаш катакчалари, шу-

нингдек, “Назария”, “Ишни бажариш тартиби”, “Назо-

рат саволлари” ва “Адабиёт” тугмалари жойлашган.

“Назария” тугмасини босиб, табиатдаги кучлар

ва Ньютон їонунлари іаїида маълумотлар олиш

мумкин. “Ишни бажариш тартиби” тугмаси виртуал

лабораторя ишини бажаришга ёрдам беради. “На-

зорат саволлари” тугмаси олинган билимларни си-

наб кєриш, “Адабиёт” тугмаси їєшимча маълумот-

лар олиш учун мєлжалланган.

Їисїача назария ва ишни бажариш тартиби би-

лан танишиб чиїилгач, m1 белгиси босилади. Бунда

стол устидаги брусокнинг іаракати кузатилади

іамда оўилик ва ишїаланиш кучлари киритилади.

Худди шу жараён m2, m3

белгилари учун такрорла-

ниб, ишїаланиш коэффициентлари ва хатоликлар

іисобланади.

“Пружинанинг бикрлигини аниїлаш” бєлимидаги

ойналардан биринчиси тажриба єтказиш учун, иккин-

чиси матнларни кєриш учун мєлжалланган. Дастур-

да м, л, к, Dк, e катталикларни киритиш ва іисоб-

лаш учун ойначалар іамда “Ишни бажариш тарти-

би”, “Назорат саволлари” тугмалари жойлашган.

Ишни бажариш тартиби билан танишиб чиїил-

гач, “m1”, “m2”, “m3” тугмалари босилади. Натижа-

да пружинанинг узайиши, бикрлиги ва хатоликлар

іисобланади.

“Математик маятник ёрдамида эркин тушиш тез-

ланишини аниїлаш” бєлимида математик маятник

тебранишини анимацион намойиш їилувчи ойна,

математик маятник іаїида їисїача назария, ишни

бажариш тартиби, назорат саволларини кєриш учун

ойна, єлчаш натижаларини киритиш ва іисоблаш

натижаларини кєриш учун ойначалар іамда бешта

буйруї тугмаларидан ташкил топган.

Агар “Анимация” тугмаси босилса, биринчи ой-

нада маятникнинг тебраниши намойиш этилади.

“Назария” тугмаси маятник іаїида маълумотлар

олиш учун, “Ишнинг бажарилиш тартиби” тугмаси

бажариладиган амалларни кєриш учун, “Назорат

саволлари” тугмаси олинган билимларни синаб

кєриш учун, “Іисоблаш” тугмаси натижалар олиш

учун мєлжалланган.

Шундай їилиб, физик жараёнлар механизмла-

рини, уларнинг юз бериш босїичларини компютер-

да кузатиш, уларни янги дарс баёнида, тажриба

машўулотларида намойиш этиш ва бу іолатларни

компьютер технологияларига таянган іолда олиб

бориш єїитиш жараёнида єїувчига билим бериш ва

фан асосларига доир кєникмалар іосил їилиш са-

марадорлигини оширувчи омил іисобланади.

Адабиётлар:

1. Савельев И.В. Курс физики. Т.1.- М., 19892. Исмоилов М., Юнусов М. Элементар физика курси.- Т.: Єїитувчи, 19903. Мирзахмедов Б.М. Физика єїитиш методикаси курсидан єїув эксперименти.- Т.: Єїитувчи, 19894. Носиров М., Жалилов Н., Йєлчиев Ш. Кеплер масаласини моделлаштириш. // Физика, математика, инфор-

матика.- 2003.- № 3.- Б.11-145. Турсунметов К., Носиров М., Бозаров О., Валиев У. Яримєтказгичларда магнит іодисаларни єрганишда

замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш // Физика, математика, информатика.- 2010.- №2.- Б.46-496. Король В.И. Визуал Бейсик 6.0.- М., 20007. Бурсиан Э.В. Задачи по физике для компьютера.- М.: Просвещение, 1991

Андижон давлат университети

2011 йил 14 ноябрда їабул їилинган

(Таїризчи: проф. И.Н.Каримов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 109: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

103

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Маълумки, математика фанидан ташкил этиладиган тєгарак машўулотлари мактабда єтказиладигансинфдан ташїари ишларнинг бир їисми іисобланиб, єїитувчига єїувчиларнинг математик билимлариникенггайтириш, дастурда кєзда тутилган билимлардан ташїари баъзи масалалар билан таништириш,математиканинг турмуш билан боўланишларини чуїуррої очиб бериш имкониятларини яратади. Тєгаракмашўулотлари єїувчилар билимини мустаікамлаб, уларда шу фанга бєлган їизиїишларини ривожлан-тиради. Тєгарак машўулотларининг тєўри ташкил этилиши єїувчиларда математик їобилиятнинг ривож-ланишига, мустаїил ишлаш кєникмаларини іосил їилишга, єз кучига ишониш іамда їийинчиликларнимустаїил іолда бартараф їила олиш каби хусусиятларни тарбиялайди.

Єїувчиларда оўзаки іисоблаш малакаларини шакллантириш бугунги куннинг долзарб масалалари-дан бири іисобланади. Шу сабабли єїувчилар дарсда олган назарий билимларнинг іисоблаш малака-ларини шакллантиришга їаратилиши билан боўлиї бєлган турли хилдаги машўулотлар уларда фанниєрганишга їизиїишни кучайтириб, ижодий тафаккурини тарбиялаш, тадїиїотчилик малакаларини шакл-лантириш, назарий маълумотларни умумлаштириш каби кєникмаларни ривожлантиришга хизмат їила-ди. Їуйида єїувчиларнинг іисоблаш малакаларини шакллантиришга їаратилган тєгарак машўулотлари-нинг баъзи бир материалларни кєриб чиїамиз.

1. 50 дан катта 60 дан кичик іамда 40 дан катта 50 дан кичик сонларни квадрат кєтаришнинг оўзакиусули.

1 – іол. Фараз їилайлик, квадратга кєтариш керак бєлган сон 50 дан катта 60 дан кичик бєлсин. Уіолда бу сонни а = 50 + b кєринишда ёзиш мумкин. Бунда b = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.

а2 = (50 + b)2 = 100(25 + b) + b2

Юїоридаги тенгликдан іосил бєлган тєрт хонали соннинг охирги икки раїами b2 = 01, 04, 09, 16, 25,36, 49, 64, 81 лардан иборат бєлишини пайїаймиз. Дастлабки икки раїами эса 1, 2, .., 9 сонларини 25 гаїєшишдан іосил бєлган 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34 сонларидан, иборат.

Масалан: 1) 572 = 3249, бунда: 25 + 7 = 32 72 = 49

2) 592 = 3481, бунда 25 + 9 = 34 92 = 81

2 – іол. Фараз їилайлик, квадратга кєтариш керак бєлган сон 40 дан катта 50 дан кичик бєлсин. Уіолда а2 = (50 – b)2 = 100(25 – b) + b2

Тенгликдан кєриш мумкинки, тєрт хонали соннинг дастлабки икки раїами 24, 23, 22, 21, 20, 19, 18, 17,16 сонларидан, охирги икки раїами эса мос равишда 01, 04, 09, 16, 25, 36, 49, 64, 81 сонлариданиборат бєлади.

Масалан: 492 = 2401, бунда b = 1, 25 – 1 = 24, b2 = 1 462 = 2116, бунда b = 4, 25 – 4 = 21, b2 = 16

Юїоридаги машўулот умумтаълим мактабларида алгебрадан їисїа кєпайтириш формулалари мав-зуси єтилгандан кейин уюштирилса, маїсадга мувофиї бєлади. Ушбу машўулотдан сєнг 500 га яїинбєлган сонларни квадратга кєтаришни оўзаки усулда амалга оширишни мустаїил ишлаш учун вазифаїилиб бериш мумкин. Бу масала їуйидагича іал їилинади. Фараз їилайлик, бизга 500 га яїин бєлгансонни квадратга кєтариш керак бєлсин.

Бундай сонни а = 500 + b ёки а = 500 – b кєринишда ёзиш мумкин. Бунда b 1 дан 31 гача їийматларїабул їилади.

ТЄГАРАК МАШЎУЛОТЛАРИДА ЄЇУВЧИЛАРНИНГ ОЎЗАКИІИСОБЛАШ МАЛАКАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ БАЪЗИ

УСУЛЛАРИ

А.РИЗАЕВ

В статье представлены некоторые методы, направленные на развитие навыков устного вычис-

ления на кружковых занятиях по математике.

The article contains some methods directed on the improvement of skills of oral accounting in the lessons

of out-of-school circles of mathematics.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 110: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

104

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

1 – іол. Фараз їилайлик, квадратга кєтариш керак бєлган сон 500 дан катта бєлсин. У іолда а2 = (500+ b)2 = 1000(250 + b) + b2 . Демак, бундай олти хонали соннинг дастлабки 3 та раїами 250 + b, охирги 3та раїами эса b2 кєринишда бєлишини пайїаймиз.

Масалан: 1) 5242 = (250 + 24)576 = 274576. бунда, b = 24, b2 = 576

2) 5062 = (250 + 6)036 = 256036. бунда, b = 6, b2 = 36

3) 512 = (250 + 12) 144 = 262144. бунда, b = 12, b2 = 1442 – іол. Квадратга кєтариш керак бєлган сон 500 сонига яїин бєлиб, ундан кичик бєлсин, яъни а =

500 – b, у іолда а2 = (500 – b)2 = 250000 – 1000b + b2 = 1000 (250 – b) + b2.Бу тенглик изланаётган олти хонали соннинг дастлабки 3 та раїами 250 – b, охирги 3 та раїами эса

b2 дан иборат бєлади.

Масалан: 1) 4982 = (500 – 2)2 = (250 – 2) 064 = 248004. бунда b = 2, b2 = 4

2) 4912 = (500 – 9)2 = (250 – 9) 081 = 241081. бунда b = 9, b2 = 81

3) 4822 = (500 – 18)2 = (250 – 18) 324 = 232324. бунда b = 18, b2 = 3242. Охирги раїами 5 бєлган уч хонали сонларни оўзаки кєпайтириш.Маълумки, охирги раїами 5 билан тугайдиган икки хонали сонни квадратга кєтаришдан іосил бєлган

соннинг охирги икки раїами 25, олдинги раїами эса икки хонали сон єнликлар хонасининг биттасини 1 гаортириб, сєнгра унга кєпайтиришдан іосил бєлар эди.

Масалан: 1) 952 = 9 x 10 25 = 9025.

2) 352 = 3 х 4 25 = 1225.Биз охирги раїами 5 га тенг бєлган 2 та іар хил икки хонали сонларни оўзаки кєпайтириш їоидасини

аниїлашга іаракат їилайлик.Фараз їилайлик, биздан а5 ва b5 сонларини кєпайтириш талаб їилинган бєлсин.

а5 х b5 = (10а + 5) (10b + 5) = 100аb + 50 (а + b) + 25 =100 (аb + 2

ba +

) + 25. Охирги тенгликда їуйидаги

икки іол бєлиши мумкин.1 – іол. а + b йиўинди жуфт сон бєлсин, яъни а ва b раїамлари бир ваїтда жуфт ёки бир ваїтда тої

раїамлар. У іолда кєпайтмадан іосил бєлган соннинг охирги икки раїами 25, олдинги раїамлари эса

(аb +

) дан иборат эканлигини кєриш мумкин.

Масалан:

1) 85 х 65 = (8 х 6 +�

2

68 +

) 25 = 5525

) 25 = 1125

2 – іол. а + b йиўинди тої сон бєлсин, яъни а ва b раїамларининг бири тої, иккинчиси эса жуфт раїамбєлган іолда

а5 х b5=100(аb +

) + 25 = 100(аb +�

2

1−+ ba) + 75. Демак, натижанинг охирги икки раїами 75,

олдинги раїамлари эса (аb + �

2

1−+ ba) дан иборат эканлигини кєрамиз.

Масалан: 1. 55 • 65 = (30 + �

2

165 −+

) 75 = 3575. бунда a = 5, b = 6.

2. 45 • 75 = (28 + �

2

174 −+

) 75 = 3475. бунда a = 4, b =7.

Хулоса їилиб айтганда, икки хонали охирги раїами 5 бєлган сонлар кєпайтмасидан іосил бєлгансоннинг охирги икки раїами 25 ёки 75 бєлади. Хусусий іолда агар a = b бєлса, бизга маълум бєлгандастлабки їоида келиб чиїади.

Хулоса. Юїоридаги тенгликка кєра, агар єнликлар хонасидаги раїамлар йиўиндиси а + b = 10 бєлса,бундай сонларни кєпайтириш натижасида (a b + 5) 25 кєринишидаги сонлар іосил бєлади.

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

2

ba +

2

+ 22) 45 х 25 = (4 х 2 +

4

2

ba +

Page 111: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

105

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Масалан:1) 45 х 65 = (4 х 6 + 5) 25 = 29252) 75 х 35 =(7 х 3 + 5) 25 = 26253. Энди биздан охирги раїами 5 бєлган 2 та іар хил уч хонали сонларни кєпайтиришнинг оўзаки

усулни топиш талаб їилинсин.Яъни аb5 х сd5 = (100a + 10b + 5) (100c + 10d + 5) = 1000c (10a + b) + 100d (10a + b) + 50 (10a + b) +

50 (10c +d) + 25 = (10a + b) (1000c + 100d) + 50 (10a + b + 10c + d) + 25 = 100 (10a + b) (10c + d) + 100 х

2

1010 dсba +++

+ 25 = 100 [(10a + b) х (10c + d) + �

2

1010 dсba +++

+ 25 = 100 (ab х cd + �

2

cdab +

) + 25

Мисол. 1) 345 х 325 = 100 (34 х 32 + �

2

3234+

) + 25 = 100 (34 х 32 + �

2

3234+

) + 25 = 112125

2) 315 х 425 = (31 х 42 + �

2

14231 −+

) + 75 = 133875

Охирги тенгликдан їуйидги хулосага келамиз.Їоида. Охирги раїами 5 бєлган уч хонали 2 та сонни кєпайтириш натижасида іосил бєлган соннинг

охирги икки раїами олдинги икки раїамидан тузилган икки хонали сонлар йиўиндиси жуфт бєлганда 25,тої бєлганда 75 бєлиб, олдинги раїамлари эса уч хонали сонларнинг олдинги икки раїамидан тузилганикки хонали сонлар кєпайтмасига уларнинг йиўиндиси ярмининг їєшилишидан іосил бєлган соннингбутун їисмига тенг бєлади.

Мисол. 1) 115 х 125 = [11 х 12 + �

2

1211+

] 75 = [ 143,5 ] 75 = 14375.

2) 105 х 125 = [120 +�

2

1210 +

] 25 = 13125

Агар юїоридаги тенгликда а = с ва а = d бєлса, яъни берилган охирги раїами 5 билан тугайдиган учхонали сонлар бир-бирига тенг бєлиб, ab5 2 = 100 (ab2 + ab) + 25 = 100ab (ab + 1) + 25 ни іосил їиламиз.

Демак, бу іам худди икки хонали охирги раїами 5 бєлган сон квадрати каби охирги раїами 5 бєлгануч хонали сонни квадратга кєтарганда іосил бєладиган соннинг охирги икки раїами 25, олдинги раїам-лари эса берилган уч хонали соннинг дастлабки 2 та раїамидан тузилган сон билан уни 1 га орттиришнатижасида іосил бєлган сонлар кєпайтмасидан иборат бєлар экан.

Мисол. 1) 1152 = 11 • 12 25 = 13225 2) 2052 = 20 • 21 25 = 42025Юїоридаги іолларни тєрт хонали, беш хонали ва іоказо давом эттириш мумкин. Бу іолатларни

єїувчиларга мустаїил иш сифатида топшириш мумкин.Юїорида биз єїувчиларнинг математик билимларини кенгайтириш ва чуїурлаштириш, уларда оўзаки

іисоблаш малакаларини шакллантиришда синфдан ташїари олиб бориладиган ишларнинг баъзи бирусулларини їараб чиїдик, холос. Амалий иш тажрибалари шуни кєрсатдики, синфдан ташїари олибборилган ишларда, хусусан, тєгарак машўулотларида дарсда єтилган мавзулар атрофлича таілил їилин-ганда, єїувчиларнинг дарс материаллари бєйича олган билимлари чуїурлашиб, келгусида єтиладиганмавзуларни пухта ва онгли равишда эгаллашига замин яратилади.

Адабиётлар:

1. Бикбаева И.У., Сидельникова П.И., Адамбекова Г.А. Бошланўич синфларда математика єїитиш методикаси.-Т.: Єїитувчи, 1996.

2. Оїилов Р. Бошланўич мактабда математикадан синфдан ташїари ишлар.- Т.: Єїитувчи, 1969.3. Математика дарсларида єїувчиларнинг билиш фаолиятларини активлаштириш. /Тузувчилар: Ш.Икромов,

А.Левенберг.- Т.: Єїитувчи, 1978.

Андижон давлат университети,

2011 йил 14 декабрда їабул їилинган.

(Таїризчи: проф. Т.Х.Іасанов)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Page 112: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

106

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

Жамият тараїїиётининг іозирги босїичида ку-

затилаётган глобаллашув ва интеграллашув жара-

ёнлари таълим соіасига іам таъсир їилмоїда ва

унинг маїсади, мазмуни ва стратегиялари билан

боўлиї єзгартиришлар киритилишини талаб этмої-

да. Бугунги кунда меінат бозоридаги мутахассис-

нинг касбий тайёргарлигига їєйилаётган талаблар-

га унинг хорижий тилларни билиш даражаси ва ком-

пьютер саводхонлигини іам киритиш мумкин. Олий

ва єрта махсус таълим мамлакатимизда юїори

малакали, раїобатбардош, замон талабига жавоб

берадиган, республикамизнинг иїтисодий, ижтимо-

ий ва маданий тараїїиётини таъминлашга їодир

бєлган кадрлар тайёрлашга маъсулдир.

Іозирги кунда хорижий тиллар нафаїат махсус

факультетларда, балки барча нофилологик фа-

культетларда іам кенг єїитилмоїда. Уларнинг му-

тахассис касбий тайёргарлигини шакллантириш ва

єстиришдаги ролини алоіида таъкидлаш мумкин,

чунки хорижий тиллар замонавий мутахассисга

хорижий тил манбаларидан єз соіасига оид ахбо-

рот олиш, єз билим доирасини кенгайтириб бориш

іамда хорижлик касбдоши билан мулоїот їилиш-

даги энг муіим воситадир.

Шу сабабдан іам іозирда іар бир мутахассис-

дан нафаїат бир, балки бир неча хорижий тиллар-

ни билиш, хорижий тилларни мулоїот воситаси си-

фатидагина єрганиб їолмасдан, мулоїот жараёни-

да зарур бєлган маданиятлараро єзига хосликни

іам билишини талаб этмоїда. Бундай єзига хослик-

ка хорижий мамлакатлардаги їонун-їоидалар, тили

єрганилаётган іалїнинг урф-одатлари, анъанала-

ри ва менталитети каби омилларни киритиш мум-

кин. Булар мутахассис хориж сафарида бєлгани-

да, хорижлик іамкасблар билан мулоїотда іамда

турли іалїаро анжуманларда иштирок этганида

керак бєлади.

Шунга кєра бугунги кунда мутахассиснинг замон

талабига жавоб бера оладиган даражадаги касбий

тайёргарлигини белгиловчи омиллардан бири унинг

єз касбий соіаси бєйича маълум даражадаги би-

лим, кєникма ва малакаларга эга бєлибгина їол-

масдан маданиятлараро мулоїотда зарур бєлган

маданиятлараро компетенцияга эга бєлишлиги іам-

дир. Бу эса єз навбатида таълимга іам компетен-

тив ёндашувнинг киритилиши зарурлигини кєрсат-

моїда.

Іозирда кенг їєлланилаётган “компетенция” ва

“компетентивлик” тушунчалари аслида лотин тили-

даги “competentia” сєзидан келиб чиїїан бєлиб, у

шахснинг маълум соіадаги билимдонлиги ва яхши

хабардорлигини, яъни шу соіа бєйича унинг вако-

лат доирасини ифодалайди. Демак, компетенция-

га эга бєлишни шахснинг маълум соіадаги били-

ми, тажрибаси ва яхши хабардорлигидан келиб

чиїиб шу соіа юзасидаги масалалар хусусида іукм

чиїариш іуїуїи ва ваколатига эга бєлиш деб тушу-

ниш мумкин.

Н.Хомский тил єїитиш соіасида компетенция

сєзловчи томонидан тингловчининг тилини билиш

даражаси ва унинг маълум нутїий вазиятларга мос

тєўри їєллай билиш маіорати эканлигини таъкид-

лаган эди. Шундан келиб чиїїан іолда хорижий тил

єїитиш соіасидаги компетенцияни шахснинг таълим

жараёнида шакллантирилган билим, кєникма ва

малакалари йиўиндиси сифатида, компетентивлик-

ни эса шу билим кєникма ва малакалар асосида

нутїий фаолият билан боўлиї нутїий вазиятларда-

ги муаммоларни іал їила олиш їобиляти ва вако-

лати деб тушуниш мумкин.

Хорижий тил єїитувчисининг касбий лаёїатини

шакллантиришда компетентив ёндашувни їєллаш

таълимдаги билим олишга йєналтирилган бир то-

монлама їарашдан билимни ишлата билишга їара-

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

ХОРИЖИЙ ТИЛ ЄЇИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИШАКЛЛАНТИРИШ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОІАЗАЛАР

Ш.С.АЛИМОВ

В данной статье рассматриваются вопросы формирования профессиональной компетенции пре-

подавателей иностранных языков. Отмечается необходимость компетентивного подхода в подго-

товке преподавательских кадров, и выделяются три основных компонента в профессиональной ком-

петенции преподавателей иностранных языков: лингвистическая, межкультурная и коммуникатив-

ная компетенции.

This article is devoted to study the problems of forming professional competence of the foreign language

teachers. And three main components of professional competence of the foreign language teachers as linguistic,

intercultural and communicative competence are stressed out.

Page 113: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

107

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

тилган таълимга єтишга ёрдам беради. Шунингдек,

касбий фаолият билан боўлиї маіоратни шакллан-

тиришда іаётий реал вазиятлардан фойдаланиш

шахснинг индивидуал хусусиятларини іисобга ол-

ган іолда унинг касбий жиіатдан компетентивлиги-

ни оширишга ёрдам беради.

Хорижий тил єїитувчисининг касбий компетен-

циясига унинг єз касби бєйича тайёргарлиги, єїув

жараёнидан келиб чиїадиган турли муаммоларни

еча билиш лаёїати, тил єїитишнинг замонавий фа-

оллаштириш усулларидан, єїитиш технологияла-

ридан хабардор бєлиши ва уларни хорижий тил

єїитиш амалиётида їєллай олиши каби їобилятла-

рини киритиш мумкин.

Хорижий тил єїитувчиси єрганилаётган хорижий

тилга оид билимларга, нутїий кєникма ва малака-

лаларга эга бєлиш билан бир їаторда тили єргани-

лаётган іалїнинг урф-одатлари, одоб-аілої нор-

малари ва турмуш тарзидан іам хабардор бєлиши

бугунги кунда замонавий мутахассисга їєйилаётган

талаблардан іисобланади. Бу эса, єз навбатида,

хорижий тил єїитувчисида хорижий тилдаги муло-

їот компетенцияси ва маданиятлараро компетен-

цияни іам шакллантириш заруриятини келтириб

чиїармоїда.

Сєнгги йилларда ижтимоий іаётнинг турли со-

іаларидаги іалїаро маданий ва иїтисодий іам-

корликнинг єсиши нутїий мулоїотдаги компетен-

тивлик билангина чегараланмасдан, балки муло-

їот жараёнида кєзланган натижага эришиш маї-

садида суібатдошга єз таъсирини єтказа олиш учун

маданиятлараро компетенциядан іам нутїий ва-

зиятга мос фойдалана олиш малакаларини шакл-

лантиришни зарур їилиб їєймоїда. Зеро иїтисо-

дий битимлар тузишда ва дипломатик алоїалар-

нинг самарадорлигини оширишда ана шундай ком-

петентивлик ўоят катта аіамият касб этади. Демак,

коммуникатив ва маданиятлараро компетенция

іалїаро іамкорлик жараёнида кєзланган маїсад-

га эришиш йєлидаги восита бєлиб хизмат їилиши

іам мумкин.

Хорижий тил єїитувчисининг турли тизимдаги

єїув муассасаларида таълим бериши нуїтаи наза-

ридан їаралса, унинг касбий компетенциясига хо-

рижий тилни билиш даражасини белгиловчи линг-

вистик компетенция, хорижий тилдаги коммуника-

цияни амалга оширишга їаратилган коммуникатив

компетенция, мулоїотдан кєзланган маїсад ва на-

тижага эришишга таъсир їилувчи маданиятлараро

компетенцияни киритиш мумкин.

��������� �� � ���� ���������� �� � ����

�������������

������ ��� �������������� ����� �� � ������

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

Хулоса їилиб айтганда, хорижий тил єїитувчисининг юїорида їайд этилган касбий компетенцияга эга

бєлиши єїитиш самарадорлигини ошириш билан бир їаторда малакали мутахассис тайёрлашга іам

катта іисса їєшади.

Адабиётлар:

1. Азизходжаева А.А. Педогогические технологии и педагогическое мастерство.- Т., 2005

2. Жалолов Ж. Бєлажак мутахассисларнинг касбий компетенциясини шакллантириш – устувор таъ-

лимий муаммо сифатида // Бєлажак чет тил єїитувчисини касбий йєналтириш технологияси: Илмий

амалий конференция материаллари.- Т.: ТДПУ, 2009

3. Хошимова Д.У., МусаеваС.Х. Использование программированных технологий при обучении язы-

кам // Олий єїув юртларида тил ва адабиёт фанларини єїитишнинг назарий ва амалий жиіатлари XVIII

сон.- Т., 2009

Андижон давлат университети,

2012 йил 10 февралда їабул їилинган

(Таїризчи: п.ф.д. Ш.Юсупова)

Page 114: “ТОПИЛМАС МУШКУЛИ МЕН ЇИЛМАГАН ІАЛ” · бєлгани боис шахмат тахтасидаги тєўри йєлдан іаракат їилувчи

108

Илмий хабарнома, АДУ, №1 2012 йил

“ИЛМИЙ ХАБАРНОМА – НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК” ЖУРНАЛИДА

ЧОП ЭТИЛАДИГАН МАҚОЛАЛАРГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР

1. Журнал таҳририятига тақдим этилаётган мақолага муаллиф(лар) ишлаётган муассаса

раҳбариятининг йўлланма хати ва эксперт ҳайъати далолатномаси 2 нусхада илова қилинади. 2. Мақолалар ўзбек, рус ёки инглиз тилларида ёзилиши мумкин. 3. Мақола қайси тилда ёзилишидан қатъий назар, унда уч тилда – ўзбек, рус ва инглиз

тилларида аннотацияси илова қилинади. 4. Мақола журнал таҳририятига “Microsoft Word” дастурида (“Times New Roman” 14 ўлчамли

шрифтда, сатрлар ораси бир ярим интервалда) терилган ҳолда икки нусхада, электрон варианти(дискета ёки CDда) билан топширилади.

5. Мақоланинг умумий ҳажми (расм, жадвал ва диаграммалар билан биргаликда) 8-10саҳифадан, илмий хабарлар ҳажми 4-5 саҳифадан ошмаслиги талаб этилади. Мақоланинг бирнусхаси муаллиф(лар) томонидан имзоланади.

6. Муаллифнинг фамилияси, исми шарифи, иш жойи, лавозими, у билан боғланиш мумкинбўлган манзил (уй ва хизмат телефон рақамлари, электрон почта) кўрсатилади.

7. Агар мақолага расм, жадвал, диаграмма, схема, чизма, турли график белгилар киритилганбўлса, улар аниқ ва равшан тасвирланган бўлиши, қисқартмаларнинг тўлиқ изоҳи ёзилиши лозим.

8. Иқтибос олинган ёки фойдаланилган адабиёт сатр ости изоҳи тарзида эмас, балки мақолаохирида умумий рўйхатда кўрсатилади. Матн ичидаги кўчирмадан сўнг иқтибос олинган асарнингрўйхатдаги тартиб рақами ва саҳифаси квадрат қавс ичида берилади. Бу ўринда китоб, тўплам,монографиялар учун муаллифларнинг исм-фамилиялари, манбанинг тўлиқ номи, нашр кўрсаткичи(шаҳар, нашриёт ва нашр йили) кўрсатилади. Журнал мақолалари ва бошқа даврий нашрлар учунмуаллифларнинг исм-фамилиялари, мақола номи, журнал номи, йили ва сони, саҳифа номерикўрсатилади.

9. Юқоридаги талабларга жавоб бермайдиган мақолалар таҳририят томонидан қабулқилинмайди ва кўриб чиқилмайди.

10. Таҳририятга тақдим қилинган мақолалар таҳририят томонидан ўрнатилган тартибда тақризгаберилади. Мақола тақриздан қайтгач, агар зарур бўлса, барча савол ва эътирозлар бўйичамуаллифга қайта ишлаш учун тақдим этилади. Мақола нусхалари қайтарилмайди.

11. Ижобий тақриз олган мақола таҳририят томонидан қабул қилинган саналади. Журналтаҳририяти мақола матнини қисқартириш ва унга таҳририй ўзгартиришлар киритишга ҳақлидир.

12. Университет профессор-ўқитувчилари томонидан тақдим қилинган мақолалар муайянйўналишлар бўйича таҳририят аъзоларининг ёки фан докторларининг ёзма тавсияси асосида қабулқилинади.