TARiH ARA~T1RMAlAR INDA BilGiSAYAR

METOD VE BIR UYGU LA MA DENEMESi

Val{lflar Veri Tabam

Ramazan ACU N

Hacettepe Universitesi

Sosyal Bili i"':ller Enstitusu

L isans Ustu Egi tim -Og ret im ve 5lnav

Yo netme l igi'nin

Tarih Ana Bi lim Da ll i t;: in Ongordugi..i

YUK SEK L iS ANS T EZi

Olarak H azlrla n ml~tlr.

Ankara, Ocak 1988

Sosyal Bilimler EnstitUsU MUdUrlUgU ' ne ,

!$bu ~all$ma , jUrimiz taraflncan Tarih Anabilim

Dallnda YDKSEK L!SANS TEZ! olarak kabul edilmi$tir.

Ba$kan : . . 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • • 0 0 0 • 0 0 • •

Dye 0 0 0 • 0 0 0 0 • 0 0 • 0 •••• • 0 0 0 •

Uye

ONAY

Yukarldaki imzalarln, adlge~en ogre tim uyelerine ait 01

dugunu onaylarlm .

... 00/ ' 0 .. . /1988

Enstitii Miidiirii

•

lc;tND1'Kt 11'R

Sayfa

GiRi;; . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . • . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

I . BOLDH... .. .............. .. .. ... .. .. ........... 15

BiL GiSAYAR VE VERi TABANI YUNET1£1 S i STEHLERi ...... 1 5

1. 1 . BILG1SAYAR .. .............. ............... 1 5

1 . 1 . 1 . Tarin

Sayfa

III . BOLUn. ..... ..... ......................... .. ... 75

SOSYO-~KONOM1K TAR1H !M1ZiN D!~hR KAYNAKLARI VE rliL -

G~SAYAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

3 .1. Tapu Tallrir lJefterleri .. ... .. ............. 76

3 . 2 . $e r' iye Sic i lle r i. .............. .. ........ 79

:t;KL£R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . • . . . • • . . . . . . . . 94--11't

EK-l: Bir Form drne~i . .. .•....•. ..•..•...... ... .... q4

EK - 2 : Ylikle Programl . .. ... ........ .... .... .. ....... 9~

SONUC; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

131BL1YOGRAFYA . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . .. . . .. . . .. . . . . 88

BR - 3 : Ekrall Gbrlinliml eri. .. .... .... ..... ......... . . . 10~

£K - 4 : Kod 'l'aDlolarl . ............................... 11 3

E,K - 5 : Kodlar ... .... .... .........••...........• .... l i4

(,:IKJ:'ILAR LisTES1

Sayfa

1- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren Grafik . .... 64

2- Yl11ara Gore Vaklf SaYlslnl Gosteren ~ubuk1ar .. . 65

3- Sosya1 Hizmet1er Oranlnl Gosteren Pasta Di1im

1eri ... ... .... . ... ..................... .. ....... 66

5- Tarlm 1~letme1eri Oranlnl Gosteren Pasta Di1im

7- "Vaklf Unvan1arl Tesci1 Tarihi ve Kur'an Ayet

8- "Vaklf Unvan1arl 'I'esci1 Tarilli ve Hadis1er" Ra

4- Akar Oran1arlnl Gosteren Pasta Di1im1eri . ....... 67

1eri ... .... ..................... .. . .. .... .. ..... 68

6- "Gorev1i Tipo1ojisi" Raporu.. ....... .. ...... .. .. 69

1eri" Raporu. ....... .. ... ... ... .. .... .. ......... 70

po r u .... ............... .. .... .......... ........................ .... ...... .... .... .. 71

,

9- "Yerad1arl inde ksi" Raporu ..... ......... ...... . . 72-73

ONSOZ

1970'li Ylllardan sonra, da ~arCl~lrnlZa iki yeni

kavrarn girrni$ bulunuyor. Enforrnatik(nili$irn) ve bilgi top

lurnu.Enforrnatik,bilgiyi ku llanrnaya elveri$li bi~irnlerde dli

zenlerne tarzlarl ve rnetodlarlnl inceleyen bilirn dallnl,

bilgi toplurnu ise, Batl'da "sanayi toplurnu"ndan sonra ula

$llan ve bilginin sosyal ili$kilerde blitlin di~er klyrnetle

rin online ge~rnekle oldu~u yeni bir toplurn yaplslnl anlatl

yor. Bilgiyi ~ok geni$ kesirnlerin kullanrnaslna elveri$li

bi~irnlerde hlZll liretrnek ve yayrnak artlk ~ok onernli. Bu

da bliylik ol~lide bilgisayarlarla rnlirnklin oluyor. Bilgisayar

glinlirnlizde hernen hernen blitlin bilgi liretirn alanlarlnda kulla

nlllyor.

Bilindi~i gini tarih de insanln £aliyet gosterdi~i

en eski bilgi liretirn alanlarlndan biridir. Bilgisayarlar,

$irndi bu alanda da bu i$i yapan tarihGinin de en bliylik

yardlrnclsl dururnuna ge~rni$ ve ar$ivler dolusu vesikalarda

ki verilerin i$lenrnesine irnkan hazlrlarnl$ bulunuyor. Bu

imkanln bo¥utlarl ozellikle A.B.D'li ve Avrupall tanih~i

lerin ~all$rnalarlyla ba$ dondlirlicli bir hlzla geni$liyor.

1$te, nu tez, bilgisayarln sundu~u bu irnkanlardan zengin

ar$iv kaynaklarlrnlzln i$lenrnesinde de isti£ade etrneye yo

nelik olarak oteden beri var olan gayretlerin sornutla$

tlrllrnaslna do~ru atllrnl$ bir adlrndlr. Bu adlrnln adl, Va

Kl£lar Veri Tabanl'dlr.

ii

Vak~flar Veri Tabanl , dolaYlslyla bu tez adeta birbirleriyle dogrudan hi~bir baglantlsl, ilgisi olmayan pek

Tezin danl~manllglnl Prof.Dr. Rlfat Onsoy'un yap

maSl buyuk bir lutuftur.

Do~.Dr. Bahaeddin YediYlldlz'ln yaptlgl yerinde

ikaz ve yonlendirmeler de tezin bu son ~eklini almaslnda

~ok etkili oldu. Esasen Vaklflar Veri Tabanl onun vaklf

konusunda hem ara~tlrma hem de metod duzeyinde yaptlgl

~all~malarln temelinde yukseldi.

Vaklflar Veri Tabanl'nln teknik olarak ger~ekle~-

tirilmesinde Bilgisayar Bilimlerl Muhendisligi ~ra~tlrma

Gorevlisi Naci Ishakbeyoglu'nun ~all$malarl

yi allr.

Tez i~in yaptlglmlz harcamalarln bir bOlumunu Turk

Amerikan 11m! Ara$tlrmalar Dernegi verdigi ara$tlrma bur-

Bolum hocalarlm ve ara$tlrma gorevlisi arkada$la

rlm ~all$malarlmlz boyunca ilgi ve yardlmlarlnl hi~ eksik

etmediler.

Universitemizin Bilgi l$lem Merkezinde ~all$lrken,

sistem Operatorleri, Kenan Bozkurt, Talha Ozturk ve Meh

met Atasayar i$in acemisi olan bana her zaman yardlm etti

ler.

iii

•

Fatma Ustek ve Mehmet Oz Tlirkiye'de bulamadlg~lma

kaleleri yurt dl~lndan sagladllar.

Burada, tezin ger~ekle$mesinde maddi manevi katkl

da bulan herkese te~ekklirli bir bor~ saYlyorum.

Son olarak, blitlin eksiklik ve muhtemel hata ve yan

ll$larln tek sorumlusu oldugumu belirtirim.

Ramazan AeUN

o

G1Rl;

Sanayi inkllabl nasll ki insanln kol gUcune buyuk

katkl yaparak onu olaganustu boyutlara ula9tlrrnl9sa gunu

rnuzde de bilgisayarlar zihin gucune benzeri bir katkl ya

parak onu, bazl dururnlarda beki de rnilyarlarca kere daha

bUyutrnu9 bulunuyor(l). lnsanln faaliyet gosterdigi hernen

hernen her alana gitgide buyuk bir hlzla giren ve yayglnla

9an bilgisayar, bu alanlarda bilgi uretirni, yaYllrnasl, de

polanmasl ve depolanml9 bilgilere eri9rnede getirdigi hlZ,

dogruluk ve g uvenirlilik bilgisayarlarln kullanllrnadlgl

yirrni otuz Yll oncesiyle klyas bile kabul etrniyor.

Bilgisayarlarln k ullanlrn alanlarlnln hlzla geli9rne

si, 9uphesiz, donanlrn (hardware) ve yazlllrn (software)sis

ternlerindeki geli 9rnelere paraleldir. Donanlrndaki geli 9rne

ler, bir yandan bilgisayarln boyutlarlnl tu~liltup kulla

nllrnaslnl basitle9tirirken, veri i9lerne ve depolarna kapa

sitesini arttlrrnl9' diger yandan da rnaliyetini ucuzlata

rak her kururn ve ki9inin sahip olabilecegi seviyeye indir

rni 9 tir. Yazlllrn alanlndaki geli9rneler ise ~ok ~e9itli ko

nudaki degi~ik tlirden verilerin, gene ~ok ~e~itli amaca

yonelik olarak ve etkili bi~irnde i 9 lenmesine irnkan haZlr

larnl9tlr.

lAydln KBksa1, 18 Nisan 1987 tarih1i te1evizyon konu§maslndan.

2

-:>

Geli~mi~ yazlllm sistemleriyle donatllml~ bilgisayar

lar ~imdi , klsaca ge ~mi§ hakklnda bilgi uretimi diye ifa

de edebilecegimiz tarih~ilik alanlnda da, bu i~i yapan taI

rih9inin ar~ivler dolusu belge Yl g lnlarlnln ustesinden gel

mesine buyuk o19ude yardlmcl oluyor.

Peki nedir bu "sihirli" alet, naSll dogdu, geli~ti?

Yaplsl nedir? Nasll 9all~lr? 1§te daha 9all~mamlza ba~la-

madan once merak edip durdugumuz ve cev ap olarak her flr

satta daha 90gunu ogrenmekten buyuk bir haz duydugumuz ilk

sorular bunlardl. Bu sorulara 90k uzun olmayan ama bilgi

verici cevaplarln buraya da allnmaslnln hem tez boyunca

slk slk gegecek olan £ rogram, ~tlik, bellek vs. gibi bil

gisayarla ilgili belli ba~ll kavrarnlara a9lkllk getirecegi

hem de buaracln daha yaklndan tanlnmaSlnl sagllyacagl du

§uncesiyle hareket ettik.

Fakat aSll merak ettigimiz v e ara~tlrdlk9a, okuduk

9a kimi zaman hayrete, ~a~klnllga du~mekten kendimizi ala

madlgIIDlz konu bilgisayar, tarih ve tarih9i ili~kisiydi.

Kantitatif tarih (quantitative history), tarihte mik

tar gosterme (tarihte nicelle~tirme: Quantification in

history), tarihi verinin k a ntitatif analizi ya da klsaca

ifade edildigi §ekli ile (i1:iktar gosterrn~~ (nicelle~tinne :

Quanti -He Q4 i a -{;1 1'. g ibi ter imler, genellikle diger sosyal bilimlerce-ekonomi, sosyolo ji, demografi, siyaset- oteden

beri kullanllagelen istatistiki teknik v e metodlarln tari

hi konu ya da problemlerin ara~tlrllmaslnda da kullanllma

3

~

slyla ortaya ~lkan ~ok geni~ bir ara~tlrmalar serisini ve

bunlarla ilgili kavram ve sUre~leri ifade ediyor(2).

Kantititif tarih ~all~malarlnln ba~langlcl bu yUZYl

lln ba$langlclDa kadar goti.rrUlmesirce ~agmen(3), saYlca ~ogallp

ele allnan konularln ~e~itlenmesi Fransa'da ortaya ~lkan

Annales ekolUyle olmu~tur. Bu ekole mensup tarih~iler, ge

leneksel siyasi ve diplomatik tarihin se~kinci (elitist)

karakterinin verdigi tatminsizlikle, se~kinler kadar , Sl

radan insanlarca da payla~llan ge~mi~in bUtUn sosyal ~evre

ve tecrUbesini ara~tlran ~all~malara yonelmi~lerdir. Top

luma boylesine bir bUtUn olarak bakl~, ka~lnllmaz olarak,

onun yaplslnl en iyi ortaya koyacak tipik saYlSlZ "tecrUbe

belgeleri"nin istatistik'i incelemesini de beraberinde ge

tirmi~tir. Alelade insanlarln tatihi kantitatif olmak zo

rundaydl; ~UnkU onlar ~ok ama ~ok saYldaydl (4).

2istatistik!' teknik ve metod1ar~n tarihi ', ,\Lerinin i~lenrnesinde kullan~lmasly1a i1gi1i olarak, bi1im fe1sefesine de yer veren prat~k uygu1ama1ara daya1l ~ok geni§ teorik tartl§ma1ar yap~lml§tlr. ~u der1eme kitap1ar bu konuda yeteri kadar fikir vericidir: Robert p.Swierenga, ed., Quantification in American History , New York 1971; Roderic F1oud,

ed., Essays in Quanti tative Econo~ic History, Oxford 1971j; Don Kra1

Rowney J'ame s Graham O.Jr. , ed. , Quantltatlve History, Home,,,ood 1969 ;

William 0.0 Aydelo tte-Allan G. Bdgue ve diger1eri, ed., The Dimensions

of ~uantitative Research in History, Princeton 1972.

3Amerika1l tarih~i1er kantitatif ~a1l§ma1arda oncu olarak, Frederic Jacson Turner ve onun talebelerini g6sterirler, bkz, Swierenga, ~;..:$:_~., S.' XII; William 0, Aydelotte, Quantifiaction in History, Iova 1971, 5. 1 . Sovyet tarih~i1er, oze11ik1e Rusya ziraf tarihi uzerine yapl1an kantitatif ~a1l§ma1arln ba§lang~clnl Amerika1l1ardan daha eskiye, l870'li Yl1lara kadar goturmektedir1er; bkz. Ivan Kova1~enko, "Large Data Files and The Study of Agrarian History of Russia",Soviet Quantitative History, ed., Don Karl Rmmey, London 1984, s.47-48.

4David Herlihly, "Computation in History: Styles and Method s " Computer, 8(August 1978), s.lO; Anna1es eko1u hakklnda klsa bi1gi i~in bkz. Bahaeddin YediYlldlz, "Fernand Braudel ve Annales Ekolu", Ataturk Kultur, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Bulteni, 2 (Ankara 1986), s.13-161 ~ynl yazar, "

4

1960 ortalarlndan itibaren, bilgisayarlarln ticaret

ve bilim dlinyaslna iyice yerle9mesiyle, kantitatif ~all9-

malara ilgi duyan tarih~iler, bu yeni ara~ta kendilerine

gli~lli bir destek bulmu91ar, bununla ilgili duygularlnl bel

ki biraz da abartarak ifade etmi 91erdir. Mesela, Le Roy

Ladurie 1968'de "yarlnln tarih~isi ya§amak i~in bir bilgi

sayarl programlamaYl bilmek zorunda olacak " (5); George

Lefebre ise daha da ileri giderek "tarih yazmak i~in bil

gisayarl bilmek gerekir" demi§tir(6).

Ancak, ilk kantitatif ~all9malarln, gerek 0 zamana

kadar de§eri anla9l1madl§l, gerekse ~ okbGy~ k rakam

kolleksiyonlarlnl ihtiva etti§i i~in kimsenin kullanmaya

cesaret edemedi§i, se~im kaYltlarl, nufus saylm listeleri,

arazi tahrirleri gibi buylik beIge ki.Hliyatlnl kullanlp, i§

lemesine ragmen. a9lrl ol~lide rakamlarln analizine dayanl

yor olmasl, ustelik de bazl kantitatif tarih~ilerin, bu

~ekilde ~all§tlklarl fenomeni ol~tuklerini (7) ve bunun da

ilmi slfatlnl hak edebilecek tek metod oldu§unu iddia

5LeRoy Ladurie, The Territory of Historian, ~ev. Ben ve Sion Reynolds, Chicago 1979, s.6. Bu kitapta yer alan "The Historian and The Computer" adll rnakale Turk~e'ye de ~evrilerek yaYlnlanml§tlr: bkz. Ali Boratav, ed ., Tarih ve Tarihyi Annale s Okulu izinde, Ankara 1985, s.132-135.

6Richard C. Cobb, "Georges Lefebre", Past and Present, 18(1960), s.f;il.

7Miktar gosterme (Quantification) terimi, ol~me (measurement) ile e§anlamh olarak kullanlllyordu: Allan G.Bogue, "Ouantification in the 1980' s Numerical and Formal Analysis in united States History", Journal of Interdisciplinary Hi s tory, XII-I(Summer 1981), s .137.

5

etmeleri (8) disiplini ikiye bolmu~ (9), bu ~all~malara

tepkiler ortaya ~lkml~tlr. Mesela me~hur bir Amerikall ta

rih~i "butun onemli sorular kantitatif cevaplara hassas 01

madlklarl i~in onemlidirler" (10) demi~tir. Sonradan Le Roy

Ladrue'nin kendisi de, bilgisayarla donatllml~ bile olsa

tarih~inin i~inin bir sanat olarak kalmaya devam edecegini

soylemi~tir (11).

Yine de, verileri kartlara delmek zorunda olmak, ya-

Zlllm paketlerinin yetersizlikleri gibi butun olumsuzluk

lara ragmen kantitfltif ~all~malar artarak devam etmi~,hat-

ta tarih~ilere bilgisayarla ara~tlrma yonetimini ve kanti

tatif teknikleri ogreten kitap ve makaleler yazllml~(12),

bu tur ~all~malara aglrllkla yer veren dergiler ~lkarllma-

ya ba~lanml~(13), Amerika ve Avrupa un iversitelerinin ta

rih bolumlerinde lisans velisans ustu duzeyde ¥antitatif

8 Ladurie , a.g.e., s.ll; Lee Benson, "Quantification, Scientific History and Scholarly Innovation", Quantification in American History, 8 . 25-29.

9 Sthepan 1'hrenstonn, "The Historian and the Computer ll , Quantification in American History, s. 70 (Bu makale taraf~m~zdan Turk

6

:;..

teknikleri ogreten derslerin saYlSl ve s a atleri gicerek

artml~tlr (14). Bir klslm ~all~malarda kullanllan istatis

tiki teknikler 0 kadar ileriye gitmi~tir ki, blrakallm

kullanllan teknigi, belli bir matematik temeli olmadan ~a-

ll~malarln kendisi bile anla~llamaz olmu~tur.

Bugun bilgisayar teknolojisinin hem donanlm hem de

yazlllm alanlarlnda hlzll geli~mesi, bu ileri istatistikf

tekniklerin ha.z rr olarak kolayllkla uygulanmaslna imk§n

veriyor. Bilgisayar teknolojisinin geli~mesinin burada i~a-

ret etmek istedigimiz, bize gore aSll onemli sonucu ise

bilgisayardan yardlmcl bir ara~ olarak istifade etmek is

teyen tarih~ilerin ara~tlrmalarlnl yalnlzca kantitatif ko

nularla slnlrlandlrmalarl mecburiyetini ortadan kaldlrml~

olmasldlr. Kelime_i~lem (word processing) bilgisayar bilim

lerinin temel bran~larlndan biri haline gelmi~tir . DolaYl

slyla eski kantitatif-kalitatif aYlrlm yok olmu~, bolunmu9

disiplin tekrar bilgisayar etraflnda birle~mi~ tir . Ameri

ka l J. tar ih~i Richard Jensen, 198 7 ' d e "bir ka~ Yll once, bu

kadar 90k saYlda ilgisiz anti-kantitatif~i'nin kendi bil

gisayarlarlna sahip olacaklarlnl ruyamda bile goreme2,dim"

diyor(15). Bilgisayar kullanmaktan ote, kendi bilgisayarl

na sahip tarih~i saYlslndaki artl~, donanlm ve yazlllm

Hist or ical Methods ve Journal of Social History bu de rgil erden ba§llcalarldlr.

14Bkz. Bogue, a.g.m., s. 155.

15. d " . . " . . 1Rlchar Jensen The Hand Wrltlng on the Screen, Hlstorl ca Methods, 20: 1 (Winter 1987), s. 36.

7

alanlarlndaki yeni lirlinleri tanltlp, avantaj ve dezavantaj,

kullanlll~ bi~imleri ve fiatlarl hakklnda bilgi vermek su

retiyle bunlarl satln almak isteyen tarih~ilere yardlmcl

olmaYl bir ihtiya~ haline getirmi~ olmall ki, ozellikle

mikro bilgisayarlarln yayglnla~tlgl 1981'den sonra dergi

lerde bu tlirden yazllar ~lkmaya ba~laml~tlr (16)

Tarih~iler artlk en geli~mi~ yazlllmlarl ve donanlm

ekipmanlarlnl kullanarak bibliyografya ve notlarlnl, not

fi~i yerine bilgisayarda sakllyor, bu notlara kolayca ula

$arak yeni ekleme ve degi$iklikleri sliratle yapabiliyor,

bunlarl degi~ik ~ekillerde organize edebilme imk~nl saye

sinde de kompozisyon ve yazma gli~lliklerini bir zevk hali

ne donli~tlirmli~ bulunuyorlar. Gerektiginde odaslndaki ya da

ev indeki kendi kli~Uk bilgisayarlnl bir terminal gibi kul

lanarak kamplisteki ana bilgisayarla "konu~uyor", daha ka r

ma~lk i~leri ona yaptlrlyor ve oradan ihtiya~ duydugu bil

gile r i ~ekebiliyorlar. Dahasl, bazl tarih~i ler, genellikle

mUhendislik bilimleri ve i~ dlinya slnln ihtiya~ larlna gore

gel i ~tirilmi~ olan hazlr yazlllrnlarl ku llanmakla yetinme

yip tarihi verinin yaplslna ve tarih~inin entellektliel

16Bu yazllarl yazanlar da bilgisayar kullanmakta tecrlibe ve uzmanllk kazanml~ tarih~ilerdir. Ornek olarak bkz; Jensen, a.g.m., s. 35-45; (lynl yazar, liThe Micro Computer Revolution for Historians", Journal of Interdisciplinary History, XIV:l (Summer 1983), s.91-111; Don Karl Rowney, "The Historian and The Microcomputer A Student of the Past Heets the Hfchine of the Future",~, 7 ; (July 1982), s.166176 ; Michael M. Finefrock, "Computers and the Historian Prt III: Overcoming Computerhobia in Offlce and Closroom", AHA Perspectives, 21:9(1983), s. 8-13.

8

C>

gall9ma all9kanllklarlna uygun yeni yazlllmlar geli9tirmek

i~in ~all9lyor ve bunda da ba9arlll olabiliyorlar (17).

Yapay zek~ konusundaki ilerlemelerin tarih~ilere a~-

tlgl yeni ufuklar ise ger~ekten heycan vericidir. Bilgi

sayarl, artlk ilk kantitatif tarih~ilerin kullandlgl gek-

Ii ile, sadece rakamlarln analizinde kullanmak, ona bir

"elektronik abacus"un pasif rolunu vermek , ba9ka bir ifa

de ile onun potansiyelinden butunuyle istifade edememek

olarak kabul ediliyor(18) . $imdi "super bilgisayarlar" sa

yesinde tarih~iler, "metalanguage" adl verilen gok geli 9

tirilmi9 bir kodlama yontemiyle edeb! metinlerdeki fikir

ve temalarl analiz edebiliyorlar. bunlar biyografik bilgi

ler uzerinde yaplldlglnda , ilgili ki9inin dU9unce suregle

rini ortaya koyabiliyorlar(19}. Bilgisayarla, onceden du

9unulemeyecek, dU9unulse bile gergekle$tirilmesi imkanslz

ilgin~ gall9malar da yapllabiliyor . Mesela, Utah Dniversi

tesi ' nde, bilgisayarda depolanan ailelerin akraballk ili$

kilerini gosteren (genealojik) veri tizerinde, ortalama omur,

evlilik suresi, evliliklerde gocuk saYlsl ve bunlarln ne

sillere gore klyaslanmasl vs . gibi istatistiki hesaplamalar

17BilgisaY2 ~ dergisinde (say~ 74, Haziran 1987, 5 . 34) ~lkan, nereden al lndl~~ belirtilmeyen bir haberde, illinois Universitesi tarih profesorlerinden Vernon Burton I un bir y~l ugra~arak, "sadece daha fazla bilgi tararnaya degil, eski evraklardaki yaz~ll metinl erin incelenmesine de olanak veren" bir programln ilk bollimunu yazd~g~ bildiriliyor . Haberin devam~nda, Burton'un bu program bittiginde geleneksel tar i h anlay~iFna sahip tarih~il e rin(d8 "ge~mi~in tozlu raflarlIida" kalan Slrlar~ aydlnl~ga ~~kartmak i~in bilgisayar yar~~~na kat~lacaklar~n~ tahrnin ettigini soyledigi yaz~l~yor.

18 dd " . f . 1 11·InteGeorges Lee-Ru y Le louche ve ..d~gerler~, Art~ ~ca ~gence History and Knowledge Representation",Computers and Humanities,16 ( 198 2), s.25.

19Lee-Le1ouche, a . g.m., s.26.

9

yanlnda kanserin lrS~ olarak ge~ip ge~mediginin de

ara~tlrllmakta oldugunu ogreniyoruz(20).

Yazlllmdaki ilerlemeler, veri i~leme alanlnda boyle

sine yeni ufuklar a~arken, donanlmdaki ilerlemeler de bilgi

sayarln veri depolama kapasitesinl inanllmaz ol~lide arttlr

ml~ bulunuyor. Buglin bliylik bir bilgisayara onbinlerce ha~

ta ylizbinlerce belgedeki veriler depolanabiliyor. Bu durum,

ilk kantitatif tarih~ilerin, biraz da lirkek bir ~ekilde

ba~lattlklarl temel kantitatif verilerin toplanarak "maki

naca okunabilir" versiyonlarlnln hazlrlanmaslnl hedefleyen

~all~malarlna (21) yeni ve ileri boyutlar ilave etmi 9tir.

Buglin bu ~all$malar, bliylik ara$tlrma kurulu$larl blinyesin

de, yalnlzca kantitatif veriyle Slnlrll olmayan geni$ pro

jeler ~er~evesinde slirdlirlilmektedir. Mesela Fransa'da bu

lunan Institut de Recherche et d'Historie des Tex tes(I.R.H.T)

adl1 bir ara$tlrma kurumunun slirdlirdligli li~ onemli projeden

biri MEDIUM adl verilen veri tabanldlr. Bu veri tabanlna,

Orta~aga ait Arap~a da dahil sekiz dilden el yazmalarlnln

~ evrilerek kaydedilme ~all$malarlnln bliylik ol~lide tamam

lanml$ oldugunu ve kullanlcllarln bu veri tabanlndan iste

digi~bilgileri ~ekerek ~ok boyutlu analize tabi tutabilmek

20James C. Staples, "Use of the Computer By the Family Historian: An Application to Genelogical Data", New England History and Gen. Register, 13(July 1979), s.202.

21 k ".. d h . 1 S . A h' .B ~ r Bogue, The Hlstorlan an t e SOCla Clence Data rc lves In the United States", American Behavioral Scientist, XIX 1976), 8.419447; Koval~enko, a.g.m., s.47-73.

10

•

te, ustelik bunu milletleraras1 telekomunikasyon aglar1na

(TRANSPAC EURONET, THYMNET, BITNET) bagl1 olan diinyan1n

herhangi bir yerinden bir mikrobilgisayar arac1l1gla'da

ger~ekle9tirebilmekte olduklar1n1 ogren i yoruz(22). Bu tiir

den projeler, art1k her ara9t1rmac1n1n, ayn1 veriyi ayr1

ayr1 ~evirme, bunlar1 kaydetmek i~in bilgisayar1 program-

lama ve sonra bu verilerin giri9ini yapma vs. gibi her bi -

rine ayr1 zaman kaybettiren ve "zihni kapital" israf1na

yol a~an durumlail onluyor. Her ara9t1rmac1 ige bilgisaya

r1n bellegindeki kolayca ula9abildigi haz1r verilerden ba~-

llyor, saatler surecek i~lemleri saniyeler dakikalar i~in-

de yaparak , geriye kalan zaman1, du~unmeye, yoruma ve yeni

baglant1lar, ili~kiler bulmaya harc1yor (23). Gunumuzde

bilgi uretimi tarih de dahil her alanda i9te bu yu zden h1Z

11; bilgi topluma kavram1n1n dOgu9U i~te bu yuzden.

Ancak Amerika ve Avrupa'da meydana gelen bu geli 9me

lerin ulkemizde yeteri kadar yank1 buldugunu ve bu geli 9

meleri takip i~in somut ad1mlar at1ld1g1n1 maalesef soyle

yemiyoruz. Yapay zeka konusunun ulkemizde, Bilgisayar Bi

limleri Muhendisligi alan1nda bile yaln1zca teorik bir sis

tern olarak tan1nd1g1n1 ve yapay zeka tekniklerinin pratik

bir uygulamas1n1n bulunmad1glnl biliyoruz. Yine de, 1970'li

22Bu enstitli ve yaptlgl ~all§ma1arkonusunda bkz. Lucie Fossier Ma r ieJosephe Beaud, "Introducing the Instut de Recherche et d'Historie des Textes (C.N.R.S.): Mediav el Book and Computer", Computer and Humanities, 20(1986), s. 267-268. Medlum projesi hakklnda daha ayrlnh b dg'i"l~in bkz. Agnes Guillaumont-Jean Lu c Minel, "MEDIUM Realities and Projects, Computer and Humanities, 20(1986 ) ,s.269-271.

23Bogue, " Quantl' f"lcatlon ... . " , s. 154 .

11 .,

Ylllardan bu yana ulkemizde iyice yerle$ip geli$mi$ bulu

nan bilgi-i$lem teknolojisinin sundugu veri yonetim sistem

lerinin (Kutuk yonetimi, Veri tabanlarl) imk'anlarindan Ta

pu Tahrirleri, Vakfiyeler, ger'iye Sicilleri gibi temel

kantitatif kaynaklardaki verilerin depolanlp i$lenmesinde

kullanllmaslnda bile ge~ kalml$ bulunuyoruz. Oysa, bu kay

naklar uzerinde ~ok klymetli ~all$malar yapml$ blan tarih

• ~ilerimizden Balil Inalclk ve Bahaeddin YediYlldlz, zaman

ve mek~n baklmlndan ~ok geni$ seriler olu$turan ve bu yuz

den yeteri kadar i$lenemeyen bu kaynaklarl hakklnl vererek

i$leyebilmenin~aresi olarak ara$tlrmalarda bilgisayar kul

lanllmasl gerektigini daha 1985 den beri soyluyorlardl(24).

Ancak, bu tarih~ilerimizin soyledikleri de yeterli ilgiyle

kar$llanlp ferdi ve kurumlar planlnda geregi i~in derhal

harekete ge~ilemedi(25). Biz bu hareketsizligin, bilgisa

yar l n tarih ara$tlrmalarlnda ya da tarihi verilerin bilgi

24Bkz . Bahaeddin YediYlld l z, "Vaklf Ara§tlrma Enstitusu Kurulmalldlr", .!. Vaklf §uras l 3-5 Arahk 1985. Konu§malar , Tebl igler J Tartq;malar ve Komisyon Raporlarl,Ankara 1985, s. 104-110; Aynl yazar , Ordu , KazaSl Sosya1 Tarihi, Ankara 1985, s. 147; Halil 1na1clk, " Osmanll Aqivleri'nin Turk ve Dunya tarihi 1c;in Cinemi (A. Konu§ma Metni) ", Osmanll Ar§~vleri ve Ara§tlrmalarl Sempozyumu, 1stanbul , 1985, s.36.

25Ger c;i daha yaklnlarda, Elazlg Dniversitesi Ogretim GCirevlisi Mehmet Ali Dnal'ln Tapu Tahrir Defterleri'ndeki saYlsal verilerin bilgisa

yarla degerlendirilmesi konusunda deneme mahiyetinde BASIC diliyle yazllml§ programlarl yaYlnlandlysa da, bu deneme bilgisayarln ku~uk bir hesap makinaslndan biraz daha ileri kullanlll§lndan ba§ka bir §ey degildir. ~unku BASIC diliyle yaratllan kutukler c;oklu uygulamalar ic;in tamamen e lveri§sizdir. Ayrlca bu programlar Tapu Tahrir Defterleri'ndeki saYlsal olmayan verileri i§lemekten uzaktlr. Yine de ilk denemelerden birisi olmaSl aC;lslndan ovguye laYlk buluyoruz. Bkz. Mehmet Ali Unal, "Tapu Tabr ir Defterlerinin Bilgisayarla Degerlendirilmesi Konusunda Bazl Program Denemeleri", Ondokuz MaYlz Dniversitesi Egitim Fakultesi Dergisi, 2 (Samsun 1987), s. 145-163.

12

\ , "" "

• sayarda depolanarak i~lenrnesinde nasll kullanllacaijl ve . ~

bunun i~in ne yapllrnasl gerektiiji, en ba~ta ise boyle bir

~all~rna yaplldlijlnda bunun ger~ek kazanclnln ne olacaijl ko

nusundaki bilgi bo~luijundan kaynaklandlijlnl sanlyoruz.

l~te bu tezirnizde, varsaydlijlrnlz bu bo~luiju birazclk

olsun kapatarak, onlirnlizdeki bir ka~ Yll i~inde ba~larnasl

ka~lnllrnaz olan arna 0 zaman da belki artl k ~ok ge~ kalrnl~

olacaijlrnlz bir hareketi one allp hlzlandlrrnaYl hedefliyo

ruz.

Eu da ~liphesiz, bir uygulama yaparak, boyle bir ~a-

ll~rna ile ilgili blitlin slire~leri ve elde edilen kazan~ la-

rl gozler online serrnekle en iyi bi~irnde ger~ekle ~tirilebi-

lirdi. l~te bu ~all~rnamlzda boyle bir uygularna yaprnaYl de

nedik. Uygu larnarnlz i~in veri kaynaijl olara k Vak fiyele r i ,

daha doijrusu vakfiyelerdeki verilerin s i stematik olarak

aktarllchrgl !,ormlarl kullandlk. Bu formla r , Vakl flar Genel

MUd Urlliijli Ara~tlrma Birimiblinyesinde, vaklf konus unda on -

de gelen uzman bilim adamlarlmlzdan Bahaeddin Yed iYlldlZ

onderliijinde ba~latllan ve i lerde bunlarl bilgisayara kay~

dederek ~e~itli maksatlar i~in kullanmaYl hedefleyen b ir

proje ~er gevesinde hazlrlanml~tl(26). Biz bu form l a rln

kullanma iznini gene YediYlldlZ araclllijl ile aldlk. Form

lardaki verileri bilgisayara kaydedip i~lemek Uzere ise,

diijer alanlarda oldugu gibi bilgisayar destekli tar i h ara~-

26Bu projeden ilerde yeri geldik~e bahsedilecek tir .

1 3

,.,

tlrrnal arl nda da gidgide yayglnla9an geli9rni9 bir yazlllrn

tlirli olan ili9kili veri tabanl yonetirn sisternlerini se~

tik. Boylece ~al19rnamlzln ternelini olu9turan Vakl flar Ve

r i Tab a nl ortaya ~lktl. Vaklflar Veri Taban1 1 nl kurrnak

i ~ in ge~tigirniz i9lern basarnaklarl/bu veri tabanln~ k ayde t

t i girniz 33 vakfiyedeki veriler lizerinden yaptlgl rnlz sorgu

lama ornekleri, tezirnizin II. bollirnli "uygularna" Yl olu9 tu

ruyor. Bu bollirnlin tamamlaY!l:.C1Sl olarak , Vaklflar Veri Ta

banl1nln kurulu9una ge~rneden once, bu ~al19rnanln t a r ih rne

todundaki yerini belirlernek lizere, bilgisayar yardlrnlyla

yapllan tarih a r a9tlrrnalarlnda takip edilen tarz ve stra

te j ilere aglrl lk vererek, tarih, tarih~i ve bilgisay a r

i l i9kisine yeniden ama daha yaklndan baklyor ve bu a rada

kullandlglrnlz forrnlarln ha~lrlan1 9 1nl, y a plslnl v e bu y a

p lnln arna ~ i ~in uygun olup olrnadlglnl t art1 91yoru z.

I . BollirndE: ise bilgisayarln tarih~es i , yap lsl ve 9 a

ll~rnasl hakk lnda klsa b i l g iden s onra ayr l b a 911k olarak,

ku l lan d lglrnlz yazlllrn tlirli ola n ili§ki li v er i t aban l y one

tim s i s ternlerini tanltlyoru z. Bunda d a ba911 c a u~ hedef i

miz vardl: 1- Ni~in bu yazlllrnl tercih ettigirnizi ort aya

koymak ; 2- II. Bo l lirnlin daha iyi anla911rnaslnl saglarnak v e

3- t leride bu yazl11rnl tercih ederek 9al19rna yapacak olan

l ar i ~in ternel bi1 g ileri verrnek.

~al19rnarnlZln III. ve son bollirnlinde, Vaklflar Veri

Tab anl' y1a kazandlglrnlz tecrlibeleri , so s ya1 ve ekonornik

14

tarihirnizin vakfiye1er d1 91nda ka1an diger iki onern1i kay

nagl Tapu Tahrir Defter1eri VP. ~er'iye Sici11eri i~in deger

1endiriyor, bunlarl bi1gisayar yardlrnly1a i91eyebi1rnek x~in

ne1er yapl1abi1ecegi konusunda fikir1er i1eri slirliyoruz.

Ve nihayet, i1eride yapl1acak ~al19rna1ar1a daha ge

1i9tiri1rnesini saglarnak lizere hazlr1adlglrnlz blitlin program

ve kod1arl ek olarak veriyoruz.

"

15

Q

I. BOLUM

B!LG1SAYAR VE VER1 TABANI YON£ rrM S1STEMLER1

1. 1 . B!LG!SAYAR

1.1.1. Tarih~esi

Bugunku, saniyede 1.000.000 i~lem yapabilen

bilgisayarlarln tarihi genellikle M.O. 3000 Ylllarln

da Cin'de ortaya ~lkan boncuklu i~lem tahtaslna (abakus)

kadar g6turulmektedir. Romallla~ da i~inde yuzuklerin h a

reket ettirilebildigi yatay oluklar d6~enmi~ i~lem tahta

larl kullanlyorlardl. Birinci oltik birler basamagln1, ikin

ci oluk onlar basamaglnl vb. g6steriyordu. Bugun hala k u l

lanllan, hatta bazllarlnda karek6k almak bile miirnkiin olan i$

l em tahtalarl, uzun sure bilinen tek i~lem yapma araCl o l a

rak k aldl. 1642'de buyuk Fransl z matematik\=i Pas GoL':fn: ~ ~

geli$tirdigi di~li ~arklardan olu~ an hesap makinas lyla ,~ arp

rna yapabilen (saYllarl katlayabilen) ilk ara9 o r taya ~lkl

yordu. Pascal, bu makinaYl glimruk memuru olan babaslna \~ .'i

hesaplarlnda yardlmcl olmak i9in yapml~tl. 1850 ' 1erde ba

si t ve guvenilir top lama makinasl geli~tirilerek uygulama

da kullanllmaya ba~landl. 19. yuzYllln sonlarlna dogru d a

b61me yapabilen ilk makina icad edildi.

Asllnda bu makinalar, pratik olarak tamamen £aydaslz ,

90k a z kullanlllyor ve yalnlzca tek bir i ~ lem yapabiliyor

o lmalarlna ragmen, mekanik hesaplamanln teme l ini olu~turu

yor lardl.

16

•Mekanik olarak gall~an ve bir ~ok i~lemi bir arada

yapabilen bunun i~inde bir bellek (haflZa) birimine sahip

daha bliylik ve karma~lk bir makinanln yaplmlnl linlli !ngiliz

matematik~i Chades Babbage ger~ekle~tirdi. Babbage bu ma

kinaYl daha do geli~tirerek hesaplarl onceden verilen komut

lara gore otomatik olarak yapabilecek bir makina yap

maYl dli~lindli. Ancak ~a~lnln teknolojik seviyesi fik irleri

ni uygulamaya irnkan vermedi. Onun geli~tirdi~i ~all~ma il

keleri do~rultusunda daha sonra daha geli~mi~ makinalar ya

plldl (27). 1929 Ida ABD'de ilmi hesaplar yapmaya uygun ilk

ayglt ger~ ekle~tirildi. Bunun i~leyi~i de mekanikti.

1944'de MARK I adll makinanln yaplmlyla, hareketler

artlk mekanik de~il, elektromanyetik enerjiyle ger~eKle~i

yordu. MARK I saniyede 10 i~lem yapabiliyo rdu ve b u , 0 za

man i~in ola~anlistli bir hlZdl. 18 metre u zunluk v e 2,5 met

r e y likseklikle MARK I'in boyutlarl da ola~anlis tliydli. 1 947 '

de ilk elektron~k tliplli makina yapl1dl. !~lemler a r tlk

elektronik devrelerde y apl ilyor olmas lna ia~men , ~~ll ~masl

t amamen Babh~ge' in ilkelerine dayanlyordu (2 8 ).

Pratikte ilk programlama 1950'lere dogru ger~ekle9~

t i r ildi. Makinaya yapacagl hesaplarla ilgili blitlin komut

lar veriliyor ve bundan sonra makina kullanlclnln mlidah a l e

si olmaksl zln i91emleri otomatik olarak yapiyordu. 1949

27 ~a~1n~n en az ylizy~l otesindeki fikirleri ger~ekle§tirmek i~in ~al ~§an Babbage'in ~al~§malar~ hakk~rida kendi yaz~s~ i ~in bkz, Cfuarles Babbage, "The l if e of a Philosopher", The World':of t he Computer,ed. John Deiebold, New York 1973, s.26-34.

28jeremy Berstein, "The ·' AnalytiCal Engine", The World of The Computer, s.35-43.

17

•

Y1l1nda Cambridge Universitesinde M.V. Wilkes ve arkada$

lar1 taraf1ndan yap1lan EDSAC (Electronik Delay Storage

Automotic Calculator) adl1 bilgisayar, ilk modern saY1sal

bilgisayardi.

Bunu takip eden Y1llarda bu alanda ba$ka hi~ bir bi

lim dad1nda rast~~nmayanba$d6ndlirlicli bir geli$me ya$and1 .

.Once elektronik devreler yerlerini daha az yer kaplayan,

daha az gerilim gerektiren ve daha az lSl yayan transis

t6rlere b1rakt1. Arkas1ndan 1965-1970 araS1 tlimle§ik dev

reler blilundu. Tlimle§ik devreler bilgisayarlar1n veri i$

leme kapasite ve h1z1na inan1lmaz boyutlar kazand1rd1. 1980

lerde bilgisayar alan1ndaki ilerlemeleri gunli glinline takip

etmek bile mlimklin olmuyor. !lmi ara$t1rmalar yeni bulu§la~

ra yol a 9a rken yeni bulu§lar ilmi ara$t1rmalar1 h1zland1

r 1yor( 29 ) .

Temeline in i ldiginde, insan zihni i~in y a p1 lmas 1 gli~

ala n ve uzun zaman alan, ayn1 zamanda s lk1 C1 i$ lemler i ma

k inaya devredip, dli$linmek i~ in daha ~ok zaman yaratma ih

tiyac~ndan dogdugunu s6yleyebilecegimiz bilgisayar bu k1s a

tar i h

18 "",

devam ediyor. Geli$menin hlZl, artlk aylarla hatta gunler

le o19uluyor. Geli$meler, Bilgisayar Bilimlerinde ayrl UZ

manllk dallarl olarak ortaya 91kan birbirine paralel iki

alanda Slnlflanlyor. Donanlm (hardware) adl verilen ve

Merke zi !$lem Birimi (M!B; Cetral Proce ssing Unit: CPU) ,

Belek (Memory), Giri$-~lkl$ Denetleyicisi ( I nput-Output

Ports) ve disk, ekran, klavye, bilgiyazar (prlnter) gibi

tamamlaYlcl gere91erden olu$an fiziki yaplslndaki geli$me

ler, bilgisayarln boyutlarlnl k ugulutmu$, maliyetini ucuz

latml$ ve kullanlmlnl basitle$tirmi$tir. Boyutlarln kugul

mesi, buyuk bilgisayar sistemleri yanlnda, k U9uk (mikro)

ve ki$isel (personal) bilgisayar sistemlerini yaratml$tlr .

Maliyetin ucuzlaYlp, kullanlmln basitle$mesi de, meslekten

bilgisayar bilimci olmayanlarln da bu makinalarl satln

al l p kull anmaslnl saglaml$tlr.

Bilgisayarlarln programlanmaslyla ilg i li her$ey i

i f ade eden yaz ll l m (Sofware) daki gel i $me ler i se gok degi

§ik alanlarla ilgili veriler i n, gene gok degi§ik amaca yo

nelik olarak i$lenmesine imka n hazlrlam19tlr ( 30).

Bilgisayar yazlllffilnda verilerin degi9ik bi~imlerde

duzenlenip i§lenmesini ve yan bellek (peripheral, disk) te

s ak~anrnaslna imkan veren yazlllm sistemlerine -bunlar g e I

nellik le bilgi sayar ureticilerince makinayla birlikte veri

30Mesela bilgisayarlar~n muzik ve kareografide kullan~h§~ i

19

~ir Veri Yonetim Sistemleri (Data Managament Systems)

adl verilmektedir. Bilgisayarlarln ticari olarak kullanll

maslyla birlikte geli9tirilmi9 bulunan ilk veri yonetim

sis

20

1. Girdi Birimi 19lenecek verilerin ve bu verile--:

rin nas1l i9lenecegini gosteren komutlar1n (programlar1n)

bilgisayara aktar1lmas1n1 saglayan k1s1md1r. Bu i9lem es

kiden, delikli kartlar, delikli kag1t geritler·arac111g1Y

la yap1l1yordu. Buglin ise ekran ve klavyeden olu9an termi

naller kullan1lmaktad1r.

2. Bellek Birimi: Programlar1 olu9turan komu tlar1n

2 tabanl1 kodlar1n1 ve bu programlar1n i9leyecegi verilerin

2 tabanl1 kar91l1klar1n1 saklayan mekanizmalar blitlinlidur.

Bellekte bilginin saklanmas1, tlimle9ik devreler i~inden ge

9irilen elektrik sinyallerinin dlizeyininyliksek veya al~ak

olu9una gore 1 yada 0 degerini almaS1 ile olmaktadJ.r. Bil

gisayar, kendisine verilen rakam, harf ve ozel i 9aretler

den olu9an blitlin veri ve komutlar1 hep bu $ekilde 0 yada 1

sembollerine (digit) donli9tlirdlikten sonra anlamaktad1r. Bu

na iki tabanl1 say1 sistemi denilmektedir. Mesel a bu say1

sisteminde, 10 tabanl1 say1 sistemindeki 154 saY1s1n1n kar

91l1g1 0011010'd1r. Bilgisayarlara "SaY1sal" (digital) ad1

i9te bu ylizden verilmektedir. Blitlin saY1sal ayg1tlar1n ~a-

11$maS1 bu gekilde olmaktad1r. 2 Tabanl1 say1 sistemindeki

bu Oyadal' degerinin herbiri bit, 8 bitlik bir grup ise by t e

ad1n1 al1r. 1ki yada dort "byte" ise bir kelime olu$turur.

Kelimeler "komut"lar1 komutlar da "program"lar1 meydana ge

tirir.

Bilgisayarda ana bellegin hacmi, yani depolayabile

cegi bilgi miktar1 bilgisayar sistemine gore degi$ir. An

21

cak, bu, en btiytik bilgisayar sistemlerinde bile slnlrll

dlr. Bu ytizden bilgisayarln bellek kapasitesini artlrmak

it;;in "disk", "manyetek :;;erit" vs. gibi yan bellekler kul

lanlilr. Yan belleklerin hacmi ana bellegi kat kat a:;;mak

tadlr. ~ift yogunluklu bir disk'e milyarlarca byte'llk

bilgi saklanabilmektedir. Yan belleklere bilgi depolanma

Sl yine anabellek araclIlglyla olmaktadlr.

3. Kontrol Birimi Bir ~ok elektronik devreden

olu:;;an bu birim bilgisayarln btittin ~all:;;malarlnl denetler.

Komutlarl yorumlar ve hangi Slra it;;inde i:;;lenecegini be

lirler. Verileri bellekten allp i:;;lem i~in, Aritmetik-Man

tlk birimine gonderir ve bu birim de i:;;lenmi$ olarak ge

len verileri (bilgileri) bellekte depo eder.

4. Aritmetik-Mantlk Birimi Bu birim kontrol bi

riminden gelen sinyallere gore, bellek biriminden gelen

verilere dort aritmetik i:;;lemi ve kar$lla:;;tarma i:;;lemle

rini uygular. Bu birim, kontrol birimi ile birlikte Mer

kezi l$lem Birimi (MiB ; CPU) olarak adiandlrlllr.

5 . ~lktl Birimi Yapllan i:;;lemlerin sonucunu bel

lek biriminden allr ve kullanlclya verir. 1:;;lenen verile

rin sonucunu almak i~in ekran ve bilgiyazarlar kullanl

llr. Ayrlca, . ~izici (plotter) ve i:;;aretleyiciler (di9 iti

~er)de ozel 9lktl tlirlerini almak i~in kullanllan ~ra~lar~lr.

Bilgisayard.a, Bl1tiin bu bir imlerin i$lemes ini sag

layan programla~ programlama dilleriyle yazllan program

larln makina diline (iki tabanll sayl sistemine)

~eviren "derleyici" ya J~

22 '

s;evirici denen programlar, veri yonetim sistemi prog

ramlarl ve diger yardlmcl programlar, i9letim sistemini

(Disk Operating System DOS) olu9turur (3l)~

1.2. VER! TABANI YUNET!M S!STEMLER!

Bilgisayar yazlllmlnda dart temel veri yanetim sis

temi geli~tirilmi9tir KUtUk Yanetimi (File Management),

SlradUzen (Hiyerar9ik), Ag (Network) ve !li~kili (Relati

anal) veri tabanl Yanetim Sistemleri.

1950 ve 19601 larda yazlllm metodlarlnln birle9tirilffles~le

~r46ya ~ik an kUtUk yanetim sistemleri veriye makinanln

detaylarlyla ugra$madan eri 9me imkanl vermesiyle, veri i$

leme teknolojisinde temel bir adlm oldu. Fakat1960'larln

ba~larlnda uygulama alanlarlnln geni 9lemesiyle, aynl veri

kUtUgU Uzerinde farkll uygulamalar yapllmasl ihtiyaclnl

dagurdu. Uygulama programlarlnln saYlSlnln artl~l ise c id-

di problemler ortaya 9lkardl

1. Verinin yapllandlrlldlgl tarz, ilk uygulama

programlarl i9in uygun olmakta, fakat daha sonrakiler i9in

bu uygunluk giderek azalmaktadlr.

2. Eger kUtUk ~oklu uygulama i9in yeniden yapllan

dlrlllrsa, bUtUn programlar degi~tirilmektedir.

31 Bilgisayarln, yaplsl ve i§leyi§i konusunda ayrlntlll bilgi i~in bkz . .!?i.lgisayar gagda§ Teknoloji Ansiklopedisi ) Cilt 1/8.1-154

23

:>

3. Eger klitlikterlo degi;;ik uygulamalar ic;in kopyasl

allnlrsa bu kere de klitlik kopyalarl araslnda tutarllllgl

saglamak problemi ortaya C;lkmaktadlr (32).

!;;te veri tabanl yonetim sistemleri, veri eri;;imde

klitlik yonetimi yakla;;lmlnln bu yetersizliklerini telafi

etmek lizere geli;;tirilmi;; ve tari h gibi, verilerin c;ok yon

lli i;;leme tabi tutuldugu alanlarda klitlik yonetimi yakla9l

mlna gore daha c;ok tercih edilir olmu9tur (33).0

Veri tabanl yonetim sistemleri, adlarlnl kullandlk

larl VERt MODEL!'nden allrlar. Veri Modeli, veriler ara

slndaki ili;;kinin tlirli ve niteligi goz online allnarak ku

rulan mantlRi bir yapldlr. Bu yapl gerc;ek hayatl yanslt

maYl amac;lar (34).

SIRADUZEN veri mode linde veriler araslndaki ili;;ki

ler bir agac; yaplsl ic;inde gosterilir. $oyle bir c o grafi

ornek bu modelle iyi biro analoj i olu;;turur Or tadogu,

Tlirkiye, Ankara, Beytepe. Slraduze n veri modeli gerc;ek

hayatta var olan yada olQu;; bir c;ok ili;;kiye benzer bir

yapl getirse de: 1- Bir veri birden c;ok ili;;kiye girdigin

• 1 "com32S.B. yaO-PrlL l' L • l p A.Bensteln.ve d'1ger erl,."Data-base S . ystems, puter, 11:9 (September 1978) S. 46-47.

33Mesela, A.B.D. 'de (Berkley 3-5 Nisan 1987) yapl-lan "Saints and sainthood in islam" konulu milletlerarasl konferansln davetiyesinde islam mistizmi ~all§malarl i~in veri tabanlarl Uzerine tartl§ma yapllacaglna

34dair bir ilan yer alml§tlr. Yada"ger~ek hayatta olmu§ olanl" §eklinde ifade ederek tarihe adapte edebiliriz. Veri modelleri konusunda daha geni§ bilgi i~in bkz. HUlya Polat "Veri Tabanlnln Zamanl" Bakl$ Bilgisayar Teknolojisi Dergisi sayl 1 (Ocak-Mart 1986) S.5-6.

I

http:A.Bensteln.ve

24

0)

de veri yine1emesi olmaktad1r ; 2- A1t duzeydeki veri1er

kendinden onceki1ere bag1m11 olduk1ar1ndan, bun1ara eri~

mek i9in bir kokten hareket etme mecburiyeti dogmaktad1r.

Bir te1efon sistemine benzeyen A~ veri bode1inde ise

Slraduzen veri mode1inde kar~llanamayan kimi i1i~ki1er ,

oze11ik1e bir verinin ayn1 anda girdigi birden 90k i1i~ki,

veri1er araS1nda kuru1an an1am11 bag1ar1a veri yine1emesi

olmadan gosteri1ebi1mektedir. Ancak bu mode1de, hem her

i1i~ki i9in ayr1 bir bagkuru1mas1 gerekmekte, hem de bag

1ar1n kuru1mas1/kopar11mas1nda yap11acak bir yan1l~11k bi1

gi kayb1na sebep 01maktad1r. Ayr1ca i1i~ki1i veri tutanak

1ar1na eri~ebi1mek i9in herhangi bir noktadan yo1a 91k11a

rak,tutanaktakibag1ardan istenen i1i~kiye ait a1an1 iz

1enerek diger tutanak1ara.ge9i1mekte ve boy1ece bag1ar bo

yunca "gezinti" yap11maktad1r.

!L!$K!L! Veri mode1i onceki iki mode1in karma~lk11

glna kar~lllk hem daha ya11nc1r, hem de bu mode1in degi~

ken1er (veri1er) aras1ndaki i1i~ki1eri kar~llama gucu da

ha yuksektir. Bu mode1de veri1er, i9indeki bir fuucrenin

diger1eriy1e i1i~ki1endiri1ebi1ecegi iki boyut1u tab101ar

1a gosteri1ir. Bun1ardan yeni i1i~ki1er uretmekse 90k ko

1ayd1r. Bunun i9in, sadece istenen (gerek1i) bir1e~tirme

ve se9imi yapmak yeter1idir (35).

35Polat a.g.m. 8.6.

25

..

Bu baklmdan, ili$kili veri modeline dayall olarak

kurulacak ili$kili bir veri tabanlnln, "kendi iginde kor

kun9 degi$iklik gosteren ve Gordion dliglimlindeki gibi bir

birine ge~mi$ nedensellik yumagl gorlintlisline sahip ~ok sa-

Ylda farkll tarihi olayla (event)" (36) ugra$mak, bunlar

araslndaki ili$kileri bularak genellemeler halinde ifade

etmek (37) durumunda olan tarih~i i~in bulunmaz nimet (37a)

oldugunu soyleyebiliriz.

1. 2. L Veri Tabanl TaSar~ml ·ve Kurulmas~

Veri tabani tasarlml ve kurulmaslnda ge~ilen safha

larda yapllacak i$lemler, kurulacak veri tabanlnln hangi

ama~la kullanllacaglna . gore degi$mekle birlikte, genel 0

zellikler baklmlndan aynldlr. Burada tabii olarak bir ta

rih ara$tlrmaslnl goz onlinde bulunduruyoruz.

1.2.1.1. Sistem ~ozlimleme

Tarih ara$tlrmasl goz online allndlglnda, "veri ~o-

zlimleme u de diyebilecegimiz bu adlmda, kullanllaca k veri

lerin niteligi, aralar~ndaki ili$kiler, bunlar lizerinde ne

gibi bir i$lem yapllacagl ve i$lenmi$ verilerin nerelerde/

hangi ama~lar i~in kullanllacagl ve verinin miktarlna go

36Edward Shorter, The Histori an and the Computer, A.Pra~tica1 Gui de, New York 1971,S.5,.

37E.H. CarE, Tarih nedir ,(~ev.Misket Gizem GUrtUrk)t!stanbu1 1920yS.86

37a 1· 1 b 1 . .Somut 2n aroda lse artlk ko ay u unur nlmettlr.

http:1920yS.86

26

:>

re ne bliylikllikte bir bilgisayar kullanllmasl gerektigi in

celenir.

!nsan tecrlibesinin dokusunu yansltan tarihi veriler

~ozlimleme adlmlnda ozel muamele gerektirir. Slnlrslz ~e~it-

lige sahip ve bir nedensellik ~gl halinde birbirine ge~-

mi~ halde oldugunu soylemi$tik. Ba$ka bir $ekilde ifade e

dersek, tarihi veriler, hem zaman i¢inde biricik (unique)

hem de etkileri baklmlndan bir birlerine baglmlldlrlar.

oyleyse, yalnlzca telgesel (varllk) blitlinlliklerini koru

makla kallnmamall, aynl zamanda birbirlerine baglmllllk

larl (ili~kileri) da yansltllabilmelidir. Bunun i~in de

veriler, hem biricik olarak geri istenebilecekleri, hem

de ili~ki ve egilimlerin blitlinliyle sergilenebilecegi bir

yaplya oturtulmalldlr. Dahasl, bu verilerin tarihi anlaml

baklmlndan diger verilere baglmll oldugu, yani daha ge

ni~ veri yapllarlnln indeksini olu~turdugu da unutulmama-

I ldlr (38), Ara~tlrma yaptlgl konu ile ilgili verilere

muameleGe iyi egitiJmi$ birtarihyinin ara$tlrrnaslnda yapmak durumun

da oldugu diger bir i$lew. de verisinin slrclrslz ~e9itliligini azal

tlp onu ba$ ee,ilebilir hale getirecek olan standartla$tlrrna ve kate

gorile~tirmedir. Eg er tarih~i, tarihi verinin ~ok ~esitli-

ligi i~ince kaybolup gitmek istemiyorsa standartla$

tlrma ka~lnllmazdlr. !s;te bilgisayar

38 b " . " dRo ert L.Woods Jr.jHlstorlans , Programmers an Computer Language £ APL in Historical Research" Computers and Humanltles , 16 (19 8 2 ) S. 2 3 1.

27

la ~all~lrken bu standartla~tlrma ~ok daha kesnn tanlmla

malar ~eklinde yapllmalldlr (39).

1.2.1.2 Mantlki Veri Tabanl Tasarlml

Tarihi veri i~in, yukarda gostermeye ~all~tlglmlz

ozellikleri goz online allnarak mantlk1 bir model tas2rla

nlr, s,onu~ olarak ortaya ~lkan model tarihi olay ya da 0

laylarl, ger~ek hayatta olmu~ olanl temsil etmek amaclnda

dlr. Manklk1 model, se~ilen veri tabanl sisteminin kav

ram ve terimleri kullanllarak olu~turulur.

Tarih~i i~in verisinin yaplslna en uygun sistemi~ ili~-

kili veri tabanl oldugunu ve bu si:3temde verilerin iki bo

yutlu tablolarla gosterildigini soylemi~tik. Tab l o, belir-

Ii saYlda ili$kili "Slitun" ve belirli olmayan saYlda "sa

tlr ll dan olu$maktadlr. Tablonun slitunlarl nitelikleri (Att

39 h 1 . l' I . • 1 .It··Mars al Sme ser-Ih llam .Davlsson, Tarlh

28

ributes) olarak adlandlrllmaktadlr (kUtUk yaplslndaki veri

alanlarlna benzemektedir). Nitelikler yalln degerlerdir,

grup ya do y±nelenen alan olamazlar. Satlrlar veri sUtun

larlna yapllan "kay~t"lardan (record) olu9maktadlrve Siok

lu (tuple) olarak adlandlrllmak tadlr. (KU tUk yaplslndaki

tutanaga benzemektedir.) Tablolar aras~ ili9ki, her tablo

da aynl deger kUmesine sahip nitelik yada niteliklere, RE

FERENCE deyimiyle yapllan atlflarla kurulmaktadlr. Bu ili 9

kiye bag lntl (re lationship) adl verilmektedir. Diger bir

temel kavram ~nahtar (key) ise tablolardaki c;;:okluklarl bi

ricik olarak tanlmlayan nitelik ya ca niteliklerdir.Anahtar,

yukarlda, sistem c;;:5zUmleme klsmlnda s5zUnU ettigimiz, ve

rilerin II var11k bU tUnl UgUnU" (en ti ty integrity) hem de '.' il i 9

kisel bUtUnlUgU IT (referanti~l lntegrity) saglarl a r. Varllk

bUtUnlUgU, c;;:oklularln anahtar olarak tamlanan degerinin be

l i rsiz olamayacaglnl (bo 9 gec;;:ilemeyecegini) g5sterir. Bu,

tabloda NOT NWLdeyimiyle belirtilir. Boylel i kle, veri yi

nelemesinin de 5nUne gec;;:ilmi9 olmaktadlr. 1li9kisel bUtUn

l lik kurallnda ise veri giri9inde ya da silinmesinde OlU9a

bilecek yanl191ara meydan verilmemektedir.

Tabloda yer alan nitelikler de 5zel terimler yoluyla

tanlmlanlr. Bu terimler 9unlardlr

CHAR Sabit uzunlukta harf saYlsal karakter (1 Ka

rakte r = 1 harf yada 1 rakam) dizisi.

SMALLINT : Klic;;:Uk tamsaYl (16 bit) (40)

40 . L ' . k 10 Blt ve by u:: l

29

INTEGER Tam sayl (32 bit)

SMALLFLOAT Kayan noktall sayl (32 bit)

FLOAT ~ift duyarllkll kayan noktall sayl (64 bit)

DEC!r-.1AL Paketlenmi~ ondallk sayl (1 byte i~inde

2 rakam)

VARCHAR Degi~ken uzunlukta harf saYlsal karakter

dizisi.

Veri tabanln mantlki tasarlmlnda kullanllan blitlin

bu terim ve kavramlara Veri Tanlmlama Dilleri adl veril

mektedir t 41).

Bir tarih ara~tlrmaslnda, veri tabanlna verilecek

ad, ara~tlrmanln amaClnl kendisinde ozetleyen bir kelime

olmalldlL Eger ara~tlrma bir hipotezden hareketle yaplll

yorsa bu hipotezi ozetleyen bir kelime. Aynl ~ekilde tablo

adlarl ve tablolardaki niteliklere verilecek adlar da ih

tiva ettigi bilgileri yansltacak bi~imde klsa bir kelime

yada klsaltmalar ~eklinde se~ilmelidir (42). Adlarln klsa

olmasl he m bellekte yer kayblnl onleyecek hem de ilerde

sorgulama esnaslnda yazllacak komutlarda slirekli kullanl

lacagl i~in pratiklik saglanacaktlr.

1.~.1.3. Veri Tabanlnln Fiziki Olarak Kurulmasl.

Kaglt lizerinde hazlrlanan mantlki model, bilgisaya

rln bellegine aktarllarak bir klitlik olu~turulur. Daha son

411 . 1 K " 1" 1" . d " " srna~ orna~, l~§k~se b~r ver~ Taban~ yonet~rn ~ zg es~ yaz~l~m~ Bak~§ Bilgisayar Teknolojisi Dergis i, say~ 1 (Ocak Mart 1986)S.8-9-10.

42Richard W.Slatta, "Teaching Historical Research with a microcompute r, The History Teacher , 18 : 1 (Nowember 1984) S.56

30

•

ra bu model CREATE komutuyla bilgisayar taraflndan disk

lizerinde fiziki olarak "yaratlllr".

Boylece b0 9 bir veri tabanl elde edilmi9tir. B0 9

veri tabanlna eri 9 im "veri kaydl" f "ekleme" f "Silme". f

"glinleme" gibi i9lemler Veri 19leme Dilleri araclllglyla

yaplllr. Tek ba9larlna ya da genel ama~ll bir programlama

dili i~inde kullanllabilen komutlar ihtiva ederler. Tabii

dile yatkln olduklarl i~in kullanllmalarl basittir. Bliylik

ol~ekli ve yogun veri kaydl i~in veri i9leme dillerinin

bir programlama dili i~inde kullanllmaslnda zaman tasar

rufu ve pratiklik a~lslndan fayda vardlr. Boyle yogun bir

\ ~~ veri kaydl\ gerekli ekran dizaynl da aynl programlama dili

ile yaplllr.

Bu gekilde olu$turulmu9 bir veri tabanl i~in 9U

6zellikleri slralayabiliriz.

- Veri artlkllgl (y±nelemesi) Onlenerek tutars lzllk

giderilmi9f

- Aynl verilerin degi$ik uygulama yada kullanlcllar

ca payla$llmasl saglanml9f

- Yalnlzca ge~erli veri kaydedilmesini zorlayarak

veri blitlinlligli elde edilmi9f

Veriler yazllmasl kolay klsa komutlarla klsa s li

rede ve etkili olarak i$lenebilir h~le getirilmi9f

11

31

- Yetkr~ i ~ kullanlcllarln verilere ula$masl onle

nerek veri gizlilii}i ve guvenligi saglanml$tlr.

Burada, genel ama~ll bir programlama diliyle (BASIC

COBOL, FORTRAN vs.) ger~ekle$tirilen geleneksel kutuk du

zenleme (file management) yontemleriyle, veri tabanl ara

slndaki bir ~arplcl aYlrlm daha ortaya ~lkmaktadlr: KUtUk

ler, verilerin muhtevaSlndan habersizken, veri tabanl bir

veri uzerinde i$lem yapabilmek iyin verinin muhtevaslnl .

bilmek durumundadlr. Sonu~ta veri tabanlndan elde edilen

bilgi, sagllkll bilgidir (43)~

Veri tabanl·k~ i~in bilgisayar se~imini, kulla

nllacak verinin miktarl ve bu veriler uzerinde ne gibi bir

i$lem yapllacagl belirler. Vakflyelerin, Tapu Tahrir Defter

lerinin ya ca ge r r iye Sicillerinin iht~:va ettigi 90k fazl~

mi ktardaki veri i~in bUyUk bir bilgisayar gerekir. Ancak

isteyen tarih~i mesela bir ka~ yuz vak f iyeye ya ca 3-5 Ta

pu Tahrir Defterine dayall kendi kU~Uk ol~ekli ara$tlrma-

Sl i~in, ozel olarak sahip olabilecegi mikro bilgisayar

larda da boyle bir ver i tabanl : , k u·r abilir/kurdurabilir;

yada Universitelerin Bilgi !$lem Merkezlerinde (B!M) bu

lunan ve ~ok kullanlclya aynl anda hizmet veren buyuk (sis

tern) bilgisayarlardanda kendisine diskte ayrllacak yer ve

zaman slnlrlamasl i~inde faydalanabilir. BuyUk bilgisayar

lar, genellikle veri uzerinde ileri istatistiki teknikle

43 Polat a.g.m. S.4

32

rin uygulanmaslna imkan veren yazlllmlara sahip olmalarl

a~lslndan avantajlldlr. Ancak B!M'lerde bulunan bilgisa

yarlara, ~ok kullanlclnln aynl anda a9lrl yuk bindirmesi

M!B zamanlnl ~ok uzatmaktadlr. Bu yuzden bazen buralarda

~all9mak i9kence haline gelmektedir. Ozel olarak sahip

olanabilecek mikro bilgisayarlar(44) ~all9ma saatleri

a~lslndan bir slnlrlama getirmezler ama, bu bilgisayarlar

da ileri istatistikl teknikleri kullanma imkanl slnlrlldlr.

Klsaca, bilgisayar se~iminide aSll belirleyici faktor, i 9

lenecek verinin m~farl ve yapllacak i9lemin niteli~idir.

44 Ulkemizde , bir universite ogretim eleman~n yaln~zca maa9~yla bir mikro bilgisayara sahip olabilmesi maalesef henu z bir hayaldir.

33

•

II.BOLDM

UYGULAMA VAKIFLAR VERt TABANI

tli~kili Vaklflar Veri Tabanl'nln fii11 olarak ku

rulup, ornek olarak elC'.e ettigimiz sonu

34

~ "

. Bic irnleme (Formal Editing), ya ca asllndan olarak belir

li bir :::~.:l p::.:ya sahip tarihi kaYl tlarln (belgelerin) daha

ileri bir i~leme i~in haZlrlanmasl (46),

2.1.1. $ekli Argliman

Genellikle kendilerine "Kiliometrikler" (cliomet

ricians) ya da "yen i" adlnl veren ekonomi tarih~ilerinin

kullandlgl bu yakla~lmln en belirgin ozelligi, tarihte

neler oldugunun belirlenmesinde, ba~ka bir ifadeyle de

ge~mi~te ya~aml~ slradan insanlarln davranl~larlnln ar

kaslnda yatan . 8aiklere ve bu insanlarln ya~adlgl ~artla-

ra nufuz edebilmede, matematik yada matematik mantlglnln,

netle~tirilmi~ teori ve hipotezlerin kullanllmasldl r (47).

Bu teori ve hipotezler, diger sosyal bilimler-ekonomi,

sosyoloji, siyaset _ modelinde tarihi veriye clayall

olarak ortaya konuyor,geli~tiriliyor ve slnanlyor (test

edi liyor). Burada, yeni ekonomi tarih~ileri, kar ~l ~lktlk-

larl geleneksel tarih~iligin imall teorik faraziyeleri ve

46 Herl'hly, "Q 'f"lcatlon S.ll -120 Bogueuantl ••• .."9 Allan G. 'l lse kantitatif ~all§malarl degil de, bu ~all§malarl yapan tarih~ileri baz alarak yaptlgl slnlflamada bu tarih~ileri once ikiye, sonra da her birim kendi arasanda "u~e aYlrmak~adlr: l-Miktar belirleyiciler (Nicelle§tiriciler:Quantifiers)- ba§langl~, orta ve ileri duzeyde kiler 2- Teori kullananlar- belirsiz, a~lklama ve geli§tirme duze . yindekiler : Bogue, "Quantification ..... " s.400

47 Herlihly, "Quantification .... " S. 120; William 0 .Aydolette, ~ S.39-40; Swierenga, a.g.e.S.XIX-XX; Jerome M.Clubb-Allon G.B o g!-le: "History, quantification and the social sciences" American Behavioral Sicientist, 26:2 (November-October 1977) S.170 174; Ayrlca §u ~ah§mamlza da bkz. "Bilgisayar ve Vaklf Ara§tlrmalarl" (Bu makale Vakflar Dergisi'nde ~lkmak uzere baskldadlr.)

35

~

gev$ek kantitatif tahminleri yerine, btitlin olarak teorinin

kesin(net) bi~imde sunUlmaSl, argGman~aki blitlin terimlerin

kesin olarak ozelle~tirilmesi ve biib;n ni teliklerin tanlm

lanmaSl: - gerel,,: tig ini saVUnmU$larC.lr. Or.lara gore, a.yr lCa.,

tarih~iler, sozel ifadeler yerine, biltilD ilil?kileri fonksiyonel e~itIeme-

ler $eklinde gostermelidirler. Bu e$itlemeler, analizoe i9 goren

blitlin terimleri gereken aglrllklarlyla ortaya qlkarmalldlr.

E9itlemeler yada formliller sonuq olarak, teorinin yada hi

potezin ima ettiklerinin teJmOITloilln ke9fini saglayacaklardlr.

Duyarll bir analiz yoluyla hangi faktorlerin sonuq aqlsln

dan onemli, hangilerinin onemsiz oldugu ortaya qlkarllacak,

boylece tarihi inceleme darmadaglnlkllktan kurtulacaktlr.

Ara~tlrmada e9itlemeler kullanllmasl, bugline kalm19 tar i-

hi verinin analize uygun olup olmadl~l ya aa analizin daha

da inceltilmesinin gerekip gerekmedigi konusunda karar ve

r ilmesinde yardlmcl oll)ca k-+ lr (4& )~

Ara9tlrmada teori kullanllmasl, bu teoriye dayall

olarak geli9tirilecek hipotezlerin SlnanmaSl i~in ~ok ge

ni9 dokliman Ylglnlarlndan ~ok miktarda veri derlenmesini ve

bu verinin miktar gosteren (kantitatif) bir form i~inde

sunulmaSlnl, ba9ka bir deyi91e saYlsal ozetinin yapllmasl

hl (klsaltllmaslnl reduction)-tablolar, grafikler, ylizde

ler, ortalamalar VS. geklinde, ilk defaslnda istenensonu~

al lnmadlgl. takdirde, bunlarln yeni bir tasarlma gore tek

48Herlih1y) "Quantification., s.120.

http:saVUnmU$larC.lr

36

• rarlanmaslnl serektirmektedir. Bunu elde yapmak ise c;ogu

kere imkanslzdlr ve i$te bilgisayar tarihc;inin hizmetine

burada girmektedir(49) .

Fakat ara$tlrmada bu $ekilde kesin teori ve hipotez

kullanllarak yapllan c;all$malara yoneltilen ele$tiriler

neredeyse bu c;all9malarln saYlsl kadar c;oktur. Ele$tirici

ler, yeni ekonomi tarihc;ilerinin ~arihi verinin hakimiye

tine c;ok az itibar etmekte ve onun karakteri hakklnda yan

ll$ bilgiye sahip olduklarl intibalnl uyandlrdlklarlnl soy

lernektedirler. Ele$tiricilere gore,klliometrikler, tarihte

olrnaml$ bir $ey sanki olmu$caslna "kar9l olgusal" (counterfac

tual) hipotezler formule etmektedirler. Kar$l olgusal ta

rih kurgu ya da hayali bir tarih, yeni bir efsanele9tirme

dir. Ve yeni efsane yaplcllarl, eskilerden daha dikkate 9a

yan degildirler. " Romus ve Romulus hik~yesi dogruymu9 gibi

davranmakla insanln sezgi gucune yeni boyutlar kazandlrl

l ab ilir , fakat bu t ur bir davranl9 tarihi gerc;ekligi ileri

ye g6turme z" (50) .

Dahasl, kiliometriklerin fonksiyonel formulleri, eger

test e d ilecekse genellikle gec;mi$in eksik gedik kaynakla

larlnln saglayamayacagl kesin bilgiler gerektirir(5l). Yeni

49Aydelotte, ~., s.7-:8. Acun, ~.,

SOHerlihly, "Computation .. . " s.103; Aynl yazar. "Quantification' s.123.

SlHerlihly, "Quantification .. " s .123, bizde de Osmanh Sosyal yaplslnl a~lklamak i~in Marksist teoriden hareketle (ATUT Kavraml ~er~evesinde) bir taklm hipotezler formlile edilmi§tir. Ancak bu hipotezler ortaya atlll§larlndan bu yana olduk~a uzun bir zaman ge~mesine ragmen henuz test bile edilememi§tir ya da edilmemi§tir. ornekler i~in bkz. Sencer Divitcioglu,Asya Uretim TarZl ve Osmanll Toplumu, istanbul

37

• ekonomi tarihinin degerini en ~ok azaltan ~ey ise, temsil

cilerinin tekrarlanabilir sonu~lar elde etmede, ba~ka bir

deyi~le~matematik yonelimli olsun olmasln ~ogunluk tarih

~ileri elde ettikleri sonu~larln dogru olduguna inandlrmak

ta dli~tlikleri slk ba~arlslzllktlr". ~ekli argliman yoluyla

yapllan ~all~malar, soyut akla-vurmada meslekta§larln ve

rnes~ege yeni girenlerin online, ele~tiri gli~lerini geli~ti-

rip, analitik hunerlerini keskinle~tirebilecekleri ~ok par

1ak denemeler ortaya koymaktadlrlar. Fakat kiliometrikle

rin ula~tlklarl ka~ sonu~ ilmi olarak zorlaYlcl saYllabi

1ir? " (52). Yeni ekonomi tarih

38

oldugu gibi, e$ler araslnda gorUlebilecek bazl farkllllk

lar ve gerilimlere ragmen istikrarll ve meyveli olmasl da

mlimkUndUr (54).

2.1.2. $ekll Yorum

Tarihi verinin $ekli yorumu , tarihi kaYltlardaki

birbirinden farkll ama ili$kili bilgilerin ilgili veri ev

reni(55) i~inde kalarak ortak karakterlerini tesbit etmek,

egiliffileri ya da orUntUleri (pattern) istatistik diliyle

ortaya koymak i~in slnlflandlrmak, ~ogunlukla da saymaktlr.

BugUn tarih kitaplarlnda katlanarak ~ogalan ~ogu tablo ve

grafikler $ekli yorum ornekleridir.

Bu yorum metodunu tarihi veriye uygularken ara$tlr

maCl, ilk once bilgilerin toplanacagl bir taklm kategori

ler tanlmlamaktadlr. Eger ara$tlrmacl bilgisayar kullanl

yorsa bir kodlama sistemi, yani bu bilg ileri temsil edecek

uygun -sembeller taklml geli$tirmektedir. BugUn tarih~iler

54Helihly, "Computation ... " , s.l1. Genellikle tarihe diger sosyal bilimlerin etkisi olarak de~erlendirilen bu tur ~all~malara ornekler ve bunlarln de~erlendirilmeleri konusunda tarih metoduyla ilgili ~u kitaplara da bkz; Geoffery Barraclough, Main Trends in Hi s tory , New York 1979, s. 84-95. Bu kitabln Salih Ozbaran taraflndan tanltlml i~in bkz. Belleten, CYLI~, saYl 195 (Arallk 1965), s.693-696; John Tosh, The Pursuit of History. Aims, Method and New Directions in the Study of Modern History, London 1984, s.152-171; Francois Furet, In the Workshop of History, (~ev. Jonathon Mondelbaum), Chicago 1984, s.40-53.

55Buradaki evren (kitle, population) belirli bir ozelligi gosteren verilerin tamamlnln olu~turdugu gurup manaSlna gelen istatistiki bir terimdir. Evreni temsil eden guruba ise Orneklem adl verilmektedir. Alaattin Kutsal- F. Zehra Muluk, Uygulamall Temel istatistik,Ankara

1975, s.3.

39

bilgilere uygun ~ekli kirnlik verrnedelki onernli strateji

kullanlyorlar. Bu stratejilere yaygln bi~irnde analitik ve

arnpirik slnlflarna adl veriliyor (56).

Analitik kategorilerden faydalanan tarih~iler, hali

hazlrda kendisini dogrudan ilgilendiren sorular soruyor,

deyirn yerindeyse, konuyla (problernle) ilgili bir anket for

rnu olu~turuyor ve ge~rni~ten kalan belgelerle bu sorular

lizerinde rnlilakata ba~llyor. Diyelimki , bir ara~tlrrnacl rne

sela Osrnanll ulernasl lizerine bir kollektif biyografi (grup

biyograf isi) (57) ~all~rnasl yaprnak istedi. Once saYllarl

ylizleri belki de binleri bulan ulernanln herbiri i~in, ne

rede, ne zarnan dogdu? Egitirnini nerelerde yaptl? Hangi go

revlerde bulundu? Bu gorevlerde gelir kaynagl v e rniktarl

neydi? Nasll bir dlinya gorli~line sahipti? !rnparatorlukta

rneydana gelen geni~ ~apll sosyal ve siyasi olaylara tepki

si ne oldu? vs. gibi onlarca soru sorup, sonra bu sorulara

cevap bulunabilecek ~ok degi ~ ik kaynaktan -rnesela, genel

biyofraf i kitaplarlndan, :;mara tezkirelerinden, vakfi¥elerden

varsa ulBmanln kenei yazdlklarlndan vs.-bilgi toplar. Son

ra bu bilgilerdeki farkllllk ve benzerlikleri ortaya koy

rnak i~in i~lerneye koyulur. Eger ~artlar rnlisaitse bunun i~in

56 l' 1Her lh y , 'f"" 125Quantl lcatlon . . , ,s. .

57 Gurup ' f"blyogra lSl (f')pro s opogra l , ' ~a1l§ma1arln teknlgl ve bu teknigin tarih ara§tlrma1arl a~lslndan onemi ve Osman1l tarihine Uyguiama Ornek1eri i~in bkz. 1brahim Metin Kunt, Sancaktan Eya1ete. 1550-1650 Araslnda Osmanh Umerasl ve 11 1daresi, 1stanbu1 1978 ; Suraiya Faroqhi , "Civilian Soci e t y cond Political Power in the Ott omon Empire; A Rep ort on Research in Collective Biography (1480-1830)" 1ntematona1 journal of the ~idd1e East Studies, 17(1985), s.109-117.

40 .

bilgisayar kullanlr. Bilgisayar mesela, degi§ik gorevler

deki ulemanln ucretlerinde zaman i~inde gorulen artl$ ve

ya dU$u§leri gosteren grafigi birbirleriyle kar$lla§tlr

mall olarak kolayca hesaplar ve ~izer.

Aynl §ekilce, belirli sosyal olaylarla da ilgili

-Mesela isyanlarla- bu gekilde sorular hazlrlanarak gekli

yorurn ~all9rnasl yapllabilir. Boyle ~all9rnalarda e1de edi

len sonu~larln ilrni zorlaYlclllgl (kuvveti), keyfi bir se9

me ve incelemeden degil, butu n veri evreninin sistematik

sorgulama ve degerlendirilrnesinden kaynaklanlr(58).

Fakat gekli yorurnun bu tarzl da ele9tirilere rnuha

tap olmu§tur. 11k olarak, hazlrlanan sorular, zorunlu ola

rak ara§tlrmaclPln halihazlrdaki ara$tlrma amaClnl yansl tmak

tadlr. Bu yuzden de, bilgisayar kullanlllyorsa derlenmi$,

yapllandlrllrnl$ ve rnakinaca okunabilir hale getirilmi$ ve

ri de aynl dururndadlr. Tarih~ilerin ~ogunlugu muhternelen

analizin sonu~larlyla ilgilenrnesine ragmen belk i de 90k

aZl kullanllan kaynaklarl yeniden incelerneye ya da yeniden

kullanmaya cesaret edebilecektir. Ba9ka bir deyi$le veri

nin bilgisayara yuklenmesinin kazancl rnaliyeti kurtarrnaya

caktlr(59). 1kinci olarak, ara$tlrlcl anket forrnuna, ilgi

58Celali lsyanlarl konusunda boyle bir ~all§ma hemen hatlrlanacaktlr: Mustafa Akdag, Turkiye'nin, Dirlik Duzenlik Kavgasl Celali lsyanla

-ET, Ankara 1975.

59Herl'hl"y, Quontl lcatlon' ... s. .l 'f' "126

41

::>

~ekici de olsa, kendi deger hUkUm1erini ta9lyan soru1ar

koyacaktlr. Ulemanln her biri i~in sorulan herhangi bir

sosyal-siyasi olaya tepkisi ne olmu9tur derken ara9tlrlcl

tarihin dogru, objektif verisini degil, fakat tarihi olay

1arln kendi yorumunu topluyor, gUnUmUz gozlemcilerinin

kanaatlerini i91eme koyuyordur. Bir metnin ne demek iste

digini dU 9UnUrken, ~ok farkll olabilecek yorumlardan biri

ni digerine tercih etmek veri kUtUklerine ba9kalarlnln ya

da makinanln tashih etme gUcUnU a 9an tarafll1lk riskini

sokmaktlr. Titizlikle objektif olmaya ~aba gosterilebi

1ir, ancak daha ba91angl~ta yapllan se~mei91emin kendisin

de var olan yorumlama zarureti, analizin kesinligini azal

tlP, sonu~larln gUvenirligine golge dU 9Urmektedir (60).

Bununla birlikte, tarihi verinin gekli yorumunun tek

ve en iyi metodu bu degildir. Tarih~iler, kriter olanak ,

kullandlklarl kaynaklardaki zaten mevcud kategori ve ol ~U-

1eri se~ip kullanabilirler. Mesel~ demografi tarih~ i si be1

Ii bir zamanda belirli bir bolgenin Tahriri ' ndeki k i9ile

rin saYlslnl toplar(61) , p iyatlarla ilgilenen bir tarih~i

60 l'hly, "Q 'f'lcatlon. .. " 127. Se~me i§lemindeki yorumlamanlnHer l uontl s.

bugunde ya§ayan tarih~i i~in normal old~gu yolundaki goru§ i~in bk z .

Carr, a.g.e., s.31-41.

61Mesela, YediYlldlz . Yukarda adlge~en eserinde, Ordu ve yoresiyle ilgili olarak 14 55-1613 Ylllarl araslnda yapllml§ 5 tarrirdeki , tamamen defterlerin kendi orijinal kategori ve ol~ulerirc j . kul ldn arak, idar' sistem, yer adlarl, ictimai zilmreler, nufus, vergiler, uretim ve vaklflar konularlndaki verilerin dokumunu yapml§, bu konulardaki bilgilerde zaman i~inde gorulen degi§meleri gozlemi§, gozlemlerini Osmanll sosyo-ekonomik yaplsl konusunda §imdiye kadar bilinenlerle kar§lla§tlrarak yorumlaml~'+ Jr, . ,

42

j)

Narh Defterlerinden : lizerinde

43

"

.J

Osmanll Ar~ivlerinde bu tlirden seri kaYltlara goste

rilebilecek pek

44

Vakfiyelerdeki bilgiler 0 kadar ~ok ~e~itli ve 0 ka

dar detaylldlr ki, kendini tamamen anlarl i~lemeye adaml~

bir ara~tlrmaclnln bu belgelerden yalnlzca birka~ yuztane

si - bile, enerjisini tliketmekte, sabrlnl zorlamakta ve uzun

Ylllarlna mal olabilmektedir (66) .

Peki bu boyutta bir d6kliman Yl~lnlna tarihQil1er) na

sll hlikmedecektir? Hemen iki yol dli~linlilebilir. Birinci ola

rak, Orneklem ya da sondaj metodu kullanllarak, ~e~itli

d6nem ve b61geler i~in, 0 d6nem ve b61gelere ait belgele

rin tamamlnl temsil edebilece~i dli~linlilen saYlda bir gurup

se~ilecerek, bunlar i~lenir. Fakat bu yolun iki saklncasln

dan s6z edebiliriz. Oncelikle, bu metod 9ahsi etkilenmele

re ~ok a~lktlr. Ve ayrlca bu yolla se~ilen belgelerin i~

lenmesiyle elde edilen sonu~lar ~o~unlukla, aynl metodu

kullanan di~er bilim adamlarlnca tekrarlanabilir olma 6zel

li~ine sahip de~ildir. Yani ilmi incelemenin bu en nazik

imtihanlnl ge~mekte zorlanlr. lkinci olarak, ge~mi~te ya

~anan hayatl yansltan belgelerip, bu arada vakfiyelerin ta

..... .........

66Mesela, 330 vakfiyenin analizine dayall olarak, XVIILaSlrda Turkiye'

de Vaklf muessesesinin sosyolojlk ve tarihi tetkikine dair bir ~all~rna, YediYlldlZ taraflndan 1975 Ylllnda Institution ' d u Vaqf au XVIII'e Sieele en Turguie-etude Soeio-historique adlyla Paris'te doktora tezi olarak verilmi§tir. Qall§ma 5 Yllda tamamlanml§tlr. Bu ~all§ma 1985 Ylllnda Ankara'da aynl adla yaYlnlanml§ bulunuyor. Eu eser halen Turkiye'de Vaklf Muessesesi uzerine yapllml§ en yetkin ve geni§ ~apllanalizini te§kil~ediyor~all§manln bazl b5lumleri yazar taraflndan Turk~ele§tirilip makaleler haiinde ~e§itli yerlerde yaYlnlanml§tlr. bkz. Aeun, a.g.m., 6 nolu dipnot.

45

,~

mamL bize ula~maml~tlr. Zaman bunlarl elemi~tir. Geriye

kalan ancak bir orneklemdir- tabii bir orneklem.Tarihte ise

orneklemin orneklemesini yapmakla dogru sonu~lar elde edi

lemez. Bu yuzden belgelerin tamaml i$lenmelidir (67).

lkinci yolda ise, saYllarl binleri bulan bu belgele

ri, ~ok saylda ki$iden olu$an ara~tlrma ekipleri kurarak

elde i~lemeye ~all~llabilir. Bu yol, bize kalml~ belgele

rin tamaml hakklnda bilgi verecegi i~in oncekine gore daha

tercilie laYlktlr. c;:unku seri kaYl tlar soz konusu oldugunda,

butun, her zaman par~alarln toplamlndan daha bfiyuktur(68).

Fakat elde hesaplama, slnlflama, klsaca i~leme- bunu yapa

bilecek yeteri kadar nitelikli eleman bulunsa bile- ~ok ya

va~ ve slklcldlr. Yava~llk maliyeti, slklclllk da hatalarl

katlayarak ~ogaltlr.

Oysa eger, belge uygun ~ekilde hazlrlanlrsa, bu bil

gisayarln ~ok iyi yapacagl bir i~tir. $ekli bi~imleme, ya

ni belgelerdeki verileri tamamen belgenin kendi orijinal

yapl} kategori, ol~u ve degerleri kullanllarak yeniden ya

pllandlrllmasl ile ve bu yaplyl belle~inde temsrl edebile

cek ~ekilde programlanml$ bir bilgisayarla tarihqi gelenekv

sel fonksiyon~ yerine- getirmede gu~lli hlzll, slkllmaz ve

yorulmaz bir yardlmclya kavu$mu$ olacaktlr.

67 600 0 • 0 0t-. IfSme1ser-Davlsson, a.g.m., s. ; Davld Hackett Flsuer, Hlstorlans Fallacies, Toward a Logic of Historical Thought, Tronto 1970, s .104.

If105, 110. Kq. YediYlldLz, "Turk VakLf1arl Ara~ tlrma ... s. Acun a.g .m.,

068Her 1lh1y, "Quantification .. ,If s.131; Aynl yazar, "Computation ____ • s.9.

46

:0

Orijinal yapl, kategori, 51~G ve de~er]ere Sad1k kal

manlD 6nemini bir kere daha vurgulamak istiyoruz. CUnkU an

cak b5ylelikle veri blitlinlU~ii, yani veriler araslndaki

ili~kinin niteligi de tamamen orijinal haliyle korunmu9

olacakt1r. Ba$ka bir deyi$le, verilerin g5sterdi~i olay ya

da olaylar1 tamamen kendi kontekstinde kalarak, d1$ardan

se~me i$leminin yol a~t1~1 herhangi bir yorum katma tehli

kesi olmadan 5grenebilme imk~n1na kaVU$mU9 oluyoruz ki, bu

§liphesiz, tarih ara$t1rmalar1 i~in en ideal olan1, sa~lana-

bilecek en yliksek objektiflik dlizeyidir.

Belgelerin yeniden bi~imlencirilmesi ve verilerin

bilgisayara kayd~ eger veriler ~ok fazla degi$ken ve detay

11 degilse gelis;tirile:rt ek bir kodlama sisteminin de yard1

rn1yla ~ok kolayc1r. Ancak tersi aurum s5z konusu olursa,

hem kodlama sistemi ~ok karmasakla$makta, hem de baz1 bil

gilerin sistematik olmak kayd1yla -rastgele de~il- ihmali

(at1lmas1) ka91n1lmaz olmaktad1r. !~te,standartla$t1rman1n

Cizli de budur.

Bu $ekilde haz1rlan1p makinaca okunabilir hale geti

r ilen (makinaya kaydedilen) belgeler7n(veriler) her tUrlli

maniplilasyon~ --~afikle$tirme, tablola$t1rma, alfabetik lis

teleme vs- artlk hayal bile edilemeyecek kadar bliylik bir

h1Z ve esneklikte, hem de binlerce onbinlerce beIge lizerin

den tekrar tekrar ve hi~ hatas1Z olarak yapllabilir(69) .

69 Bu s5ylediklerirniz fantazi de gildir. Avrupa ve Arnerika'da belli ba §h t emel k aYltlan.n kilise kaYltlan.,arazi ve niifus tahrirleri, ser,;:irn listeleri Ws . tarnarnr., bu §ekilde bilgisayara aktanlarak i § lenrni§

47

Gall$ma konumuz vakfiyeler , yukarda da s5yledi~imiz

gibi, tipik seri kaYlt 5rne~i~ir. Yani i~indeki bilgiler,

uzunluklarl de~i$mekle birlikte, hepsinde aynl dlizen i~in-

de, belirli kategoriler halindedirler(70). Bu yuzden vak

fiyeler, daha ileri bir duzeyde i$lemek i~in hazlrlanmaya

ya da $ekli bi~imlemeye (yeniden yapllandlrllmaya) musait

tj . Elde edilen yaplyl bilgisayar belle~inde en iyi tem

sil edip i$lenmesini saqlayacak yazlllm ise ili§kili veri

tabanl y5netimi sistemiydi. l$te bizim yaptlglmlz da bu

ikisini bir araya getirmek olmu$tur.

2.2. ILisKiLi vAK IJ:1.AR VE Ri TABAN1N 1N ·_1

48

dan fikrl a1t yaplsl olu~turu1an bir proje(71) ~er~evesin

de, Vakfiye1erdeki veri1erin, be1genin orijina1 yaplslna

uygun, yani veri1er araslncaki i1i~ki1eri temsi1 edip,gos

terecek -Veri biitlin1li§UnU koruyacak- bir form gene YediYl1

dlZ taraflndan tasar1anml~ ve bu form Vaklf1ar Ar9ivi Ara$

tlrma Birimince basl1lp ~o§a1tl1ml9' Vakfiye1erin okunup

Veri1erin form1ara aktarl1masl i$lemi de soz konusu birim

bUnyesinde ~a1l~an 12 ki~i1ik bir ar$ivist1er gurubunca

ger~ek1e9tiri1mi9' lOOOkadar vakfiyenin form1ara aktarl1ma

Sl tamam1anml9tl (bir form orne§i i~in bkz. Ek-I

19te biz vaklf1ar veri tabanlnl kurarken bu form1arl

ku11andlk. Bu form1arln yaplslnl -do1aYlsly1a veri1er ara

slndaki i1i9kiyi- bi1gisayar be11e§inde temsi1 edecek bir

veri tabanlnln tasarlmlna ge~meden once, form1ardaki veriler, V'H1Iei-it'l tlirU (saYlsa1, harf saYlsa1) ve bu veri1er lizerinde

bi1gisayara ne gibi i$lem1er yaptlraca§lmlzl -matematik he

sap1ama, grafik ~izimi, tab101a$tlrma, a1fabetik 1iste1eme,

71 Bu proje Vaklflar Genel Mlidlirlligli Ar§ivinde bulunan toplam 26.000 civarlndaki vakfiyedeki verilerin bilgisayara yliklenip i§lenmesini hem de Vaklflar Genel Mlidlirlligli'nli~ vaklf mallarlyla ilgili anla§mazIlk durumlarlnda ihtiya~ duyulan bilgilere anlnda ula§maYl ongoruyorduo Bu durumda bizim yaptlglmlz ~all§ma, Tlirkiye tarih ara§tlrmalarr.nda bilgisayarln kul1anllabilecegini/kullanllmasl gerektigini gostermek yanlnda, bu projenin ger~ekle§ip ger~ekle§emeyecegi konusunda bir Slnama, deneme oluyor. Bu projenin geli§me safhalarlnl izlemek i~in bkz. Yediyr.ldLZ "Turk Vaklflarl. .. " 592-104; Acun, a.g.m ., s

; Yediyr.ldr.z- Nazif Ozturk, "I. Vaklf §urasl hakklnda birka~ soz" I. Vakr.f ~urasr." s. V-XIV; YediYlldr.z; "Vakfiyeler ~er~evesinde Turkiye 'nin Kultur Hayatl" 1300-1453" IV . Vaklf Haftasl (1-7 AraIlk 1986) s. 18-25.

49

guruplandlrma vs- g6z 6nline alarak ikinci bir g6zlimlemeye

daha tabi tutulmu? ve bir kodlama sistemi geli?tirilmi~tir.

Kodlama sistemi haZlrlanlrken formlardaki veriler yanlnda,

Vaklf konusunda Tlirkiye'de 6nde gelen uzmanlardan biri olan

hocam YediYllchz'ln yukarda adl gec;;en eserince (72) kullan

dlgl kategori ve slnlflamalardan istifade edilmi?, ayrlca

kendisiyle sFrekli isti 9arede bulunulmu~tur (bu kodlar ic;;in

veri tabanlna eklenen tablolar ve kodlarln kendileri igin bkz. EK , tV; V ') •

Verileri bilgisayarda i~le rken, 6nce~en 6ng6rlileme

yen degi$ik tlirden verileri de kapsayacak ?ekilde esnek

bir kodlama sistemi hazlrlanmaslnln $U be~ faydasl vardlr:

1- Veriler lizerinde ne gibi i?lemler yapllacaglnl ortaya

koydugu igin veri tabanl tasarlml yapacak ki9iye kolayllk

saglar ; 2 - Verilerin bilgisayara kaydlnda pratikligi sa~

layarak zaman kazandlrlr ,-mesela, vaklfla ilgili bilgile

rin kaydedilecegi tabloda, vaklfln cinsiyetini yazarken

"erkek " yazmak yerine, ona kod olarak verilmL;;"1 " rakaml

nl, aynl gekilde \\kachn" yerine" 2 " kodunu yazma k daha kolay

dlr; 3-Bu $ekilde bellekte daha az yer tutularak aynl yere

daha gok bilgi kaydedilmi9 olur; 4- B6ylelikle i91em esna

slnda, bilgisayar uzunluk baklmlndan daha az bilgiyi oku

yacagl ic;;in i?lem zamanl klsallr; ve nihayet kodlama sis

temiyle kodlama olmadan yapllamayacak bir klslm istatisti

kl i$lemler miimklin olur.

72Bkz . Yukarlda 5.35, dipnot 66.

50

()

Vaklflar i~in haZlrladl~lmlZ kodlama sistemi i~inde

kullanllan kategorilerin, bu sisteme kaYlt esnaslnda normal

yetenekte herhangi bir ki$inin hakim olabilece~i bir 5l~li

de olmaslna dikkat edilmi~tir. BaZl bilgiler, onlarl kay

detmekteki a~a~ zaten ne kadar de~i$ken olduklarlnl g5rmek, , lM~(j'"

bazllarlnda ise ne \ de~i$ken olabileceklerini g5rlip, daha

sonral bunlar i~in' ce bir kodlama tablosu geli$tirmek 01

du~u i~in kodlanmaYlp aynen blrakllml$tlr.

Formlarda bulunan, ilerde bunlarln ne i$e yarayaca

9 1,bunlarla ne gibi bir i$lem yapllaca~l konusunda a~lk bir

fikre ula$amadl~lmlz bazl -aynl zamanda belirsiz- bilgiler

ise bUtUnUyle ihmal edilmi$tir. Glinkli, bilgisayara ne ~lka

ca~lnl g5rmek meraklyla veri kaydetmek ekonomik de~ildir,

ne ~lkaca~lnl 5nceden bilmek gerekir (73).

Vakfiyelerin bu iki a$amada ger~ekle~en ~5zlimlemesin

\den sonra, veri tabanlnln tasarlmlna ge~ilmi$tir. Tasarlml,

teknik olarak Hacettepe Universitesi Bilgisayar Bilimleri

Mlihendisli~i Ara$tlrma g5revlilerinden arkada~lm Naci

!shakbeyo~lu ger~ekle~tirmi$tir. Kar$lllkil g5reli olarak

uzun (74) bir "tarih~i- bilgisayarcl" diyalogundan sonra

a§a~ldaki veri tabanl tanlml (tasla~l) ( database definition)

elde edilmi$tir. "Mantlkl veri tabanl kurulmasl" ba~ll~l

73Shorter, a .g. e ., 5.122.

74Diyalogun uzun 5urme5lnln sebebi, Turkiye'de boyle bir 9all~manln ilk kez yapllmaslndan yani bu konuda bir tecrube birikimi olmamaslndandlr.

5J.-l' AT i\ !' ;'r' _ l/ rr i:t l.' I',, ; ••

TptJ\cex,;lEP,E UNIVE~,S.ll~Slr iJ flT :', 11LL ; Bi LGi V" f' j,SL EM :M'PR,KE' Z'i)

1.1 V I I ~i\I (I ', ,',I' (/' 'I) " ..1 1 ;'0} f F 1 ~ ,t ;\ L L 1 "7

1 1 ; \r~L~ :, (11~ ~ ( 1U

\1CJ i\ ;; J y t T Sf' 1'- L I I, T

Kr n VI.:I,' , i " ;

EN:; T A" L I V l," , l r ;

TA ',' L F 1 ,r. L " ~;

' I Ii I

52 r----------------------.: ,; Y ' I J i [ ':. .: 'O • . ,\ j I. ! . '.T ;

HAf.=.~l(l~~~:·:l)N.'~ER~~~£Sf ; . B I L G ! ~ F[i: 1.$11: E M" K (' ,·;M FRtI} I E'~~". T:! V\ K r r ~ Y

, V 1\ ~, ' '. 'J ) ,

[ !' LJ n L' L': .2 , ' ,. ~ Ii L I ;

TJ\ 'J L r: ~ ,;. i' ~ 'IL 1 ,,, t) I ;

G V /, n J 1 ~~ !: f', L L I "T , ~! 0 T ' I U L L ;

\.;d ' r' .I,I :.'·.l r il,(, L Ll" t , ' lOT ',ULL ;

r:; 1\ 1) I : C H ~ < ( .) ,', ) ;

f' L Y ( G'J /I !. 'I U 1 , ~ II I .HI " f, 1 ) ; l ~lFc()l-.':C:· > !,:,. , (~:'J.1Kt!Jl,';;' t ll; ,\ . (."\' l) TO G0rtreVLI BY (GV .ilKNO,GNUNARA) ;

E.~ J D T i\ '~ Ll' ~ ~ C;:'':''\.j LIAr)I;

Til G L:: J (J (I iU '):;~" L I; ! Vr. .< : ! j , ~ .n L i. ;, T , U T '" L'L L

! :; II. ' .'. ,\ S ~ , \ L L I '! 1 , .~ T 'J i.J L L

ieW III ': S !.I·"Ll.U · l , 'JT "!lILL

I '~ ~ .) Tel it> 'Hi ' , ) ;

I , I ~ :; L " ~ C H \ ,; ( 1 I ) ;

I C' 7. i'. :; ,I .: T CIi A ~, ( c . i) ;

I ..', n ;.J :. ,< S ~ , . \ L L I ;' r ;

I A v :~ s Il~. Ll. F L 0 .\ T ;

I ~ l :I ' I . , S ,~ ,\ L l. F L e) :, T ;

I Y:J ~ [1 S ;~ n. L L 1 :., T ;

:\ Y >. i I' ;, :' ~: ~. U. 1 ' : ',' ;

Ti"Y·; T'I K " ' i"' L LFL :,>T;

J t, y;,r J:! 'j ,! ~ Lt. l ' T ;

I \ Y . ~ f ; .~ ;, I .f, Lt 1 :' i ;

I ~ Y (I V \ ' .'e) , r : Ij'· · ~- .', ); r. ri ' ~,~'1 - ('," "; ( i\j!. I~ :'~) T U V,;~~lf r.y (VflK~~O) ;

, /I ~ T " L :- \ : T :, f; i VL l;

Ti, :1 L r: ': [' '/ .', 1 ;

Ii (', 1 :' ~ . I . I " r, 'I) T : I uL I.

f. [' ., '[ :' ~ II L I ~ > l' , IJ T " UI. L

.' " ': L' I' : iI .; (., .', ), 'J T '.; '.! L L

f. ' Y i './ , I : 1 , :: ', !. J 'i'," 1 , "[ : r :. (' L '- H) ;

r r " ,, " )' 1 ? I " \ "' ,' ..... , '; , , " ,' " ,.. '1) . " . ' o· .' ,"\ T ., 0 \,.,., " r\ I , . I . . " ....... V \ " I 'L , _ r, l.. V L I

I ' Y I \J \ I ~ ~ 1:' ~ r h \ I '. 1 Ai~ fl. ) ;

': 'ID T I, ~ L c '~ i : !, :: If .., '.' 1 ;

Tt\ :l L': f~ i'~ ~ ~~v '\ . ;.~ ;

J V ~ ~. :) :: ~ r I ' I L I. I' r, "0 T ? I U L L

~ .J II . ~ ,', L ,\ ;~ :' ;': (~ L 1_ 1f T , J T :.1 U L L

: ! , ! : C' I. ~ ,: : .: Ii ~. " ( ) .' ) , () T :t Ul. L

f~ f Y ( 1 V :\ < , "i ,' , i!:: J' i ,~r: \ ~ , r ', ! T L I K ) ;

"~Fr., ~. ,< ~ ~ ... I ' ! (:'.' ·\!~·I(·>l U:l ,I;' / .? ) TI' IDI\ ~ I GJREVLI

r' 'i ( I \I ;\ V. nI ' / I [, f'l II R '\) ;

? ; J') T A ::1 L 1.: ~; ~ -", : V I~ " 2 ;

"

T.\ '~ Li: ,(~ K t ~~ J . ~ ;

:.Vt:: "~ ~i~I\ L.Ll : :I , OT 'J lILL

v t , T " 'j S n . 1.1 . If: T , 0 T "I U L L

., L T ', ~ L L F I. J (\, 1 ;

~,l;li(l i " S:/·;,L LFt 'JI\T ;

I, r. Y ( h '} . \ '~ ,.\ , ". I'. r-. G / ,', L T (.: ,\ T :: (1 , iI 'I U :; rl R A) ;

r.: r r ~ : '.' ' I C 1'1' I) ( (J. V \!< T ' ) TO> V iI v rr ~ '( ( V A '< NO) ;

r ' I ,) T I, '1 L~: .~. ,', ; ~ ~ , I

T A '"\ L ': f, t< ~, f):= \j ... ' . ~ ;

,'\\'AKt: I.l l 01,HLUL 'lO T :'UL L;

I~ /, H :~ 1 r'. A. i.I.I~ , '1/ '1U T ' l ULL;

'\.LT:( .I\ T~.:j1 ;I I1LL n ' T, ~jll T ~IUlL;

: 1~U'1 '\ , ~ ,\ 1 IL\ Ll . H'I , 'luT ;.lULL ;

1\ -:; I :...r, 1 1I/\; U :: ) , '~ n '! U L L;

I:. '. Y ( ..,V !\I ~ ;~ ' ) · 1, I;. T (,1, ~ L T y, ;, 1 :: G1 /\. : , 'J '1.~ f'A 1, A!l IlGI) ; ,: ,: Fi' :1 [ :, C L r I' ,) i\ \1. \ .< ~H 1 / U H G1 / ;, !... T KAT :: ~ 1 / AN Ui'lll, R ~ 1) T a A K A R I N 8 Y

( 1\ '.I t',!(, ~., / K /1 T [C / A L T KAT'c G/ IHIU :·1AR A ) ;

' II~ TII:1 L: ~e: ' )J;: V/\"'I;

T ,\ r L: :I. i i ,\ ( ITt, ; ;

A ~ ~ V ,\;< :J '.1 ~. I" ~ L LI T, "~ I 0 T '! U L L

~ 'nu" U Cll f, ,;(2 ) , IIO T :!li l.L

c,l L \; J 1 CHA,«6 ) , 'lOT IW LL

"' 1/ (.T :: •• ; r.HU:.UC) .; HAC~~lE,P,~" Ui')ll\(~,~~O:~~J 11 ) ; B i L G i i ~';:'t $" t:E M ; ~: ,! M E'R'f( ie: Z. j) TO IJ I\KIF ~Y (VAI~ ,\JO) ;

• ,/1 r 1\ " L:::- A· ~ .', i IT:; R ;

l:· r. ,i,T;., I, i, S I, ":- r T !I J Tle,} ~' ;

http:r.HU:.UChttp:i~I\L.Ll

53

Q

altlnda verdigimiz bilgilerden, bu tanlmdaki tablo yaplla

rl, bu tablolar araslndaki ili~kinin nasll kuruldugu, han

gi niteliklerin anahtar olarak belirlendigi, tablo yaplla

rlnda yer alan niteliklerin (slitun) tlirii (saYlsal, harf

saYlsal) ve bunlarln uzunluklarlnln ne oldugunun kolayca

anla$llaca~lnl umuyoruz. Bununla birlikte, tablolar hakkln

da baZl a9lklamalar yapmak yerinde olabilir.

Gorlildligu lizere tamamen formlara ve formlardaki veri

lerin 90zumlenip kodlanmaslna dayall olarak hazlrlanan ve

ri tabanl tasla~l birbiriyle ili$kili 13 tablodan olu$uyor.

1. Tablo VAKIF, Vaklfln (vaklf kurucusu) adl, unvanl,

slnlfl, mesle~i, cinsiyeti ile ilgili bilgileri,

2. Tablo BELGE, belgenin tlirti (Yakfiye, vakfiye zeyli,

hliccet vs.), tescil yeri, tescil tarihi ile ilgili bilgile

ri,

3. Tablo AR$IVYERI, belgenin ar$ivde bulundugu yer,

belge~in buluncu~u eski ve yeni defter numaralarl ve sayfa

larl ile ilgili bilgiler~

4. Tablo l-lAYRAT ,.t'esis edilen hayratln hizmet verdigi

alan (Din, E~itim-O~retim, sosyal hizmet vs.), hizmet tilrli

(cami, medrese, imaret vs.), hayratln adl, bulu~dugu $eh ir,

mevkii, kimlere veya ne i9in tahsis edildigi (me$rutun lehi)

bunun i9in ~kge, d irhem veya aynl olarak harcanan miktar ve

bu miktarln periyodlarl (giinllik, ayllk, Yllllk) ile ilgili

bilgileri ,

54

5. Tablo HYRDEVl'.1"., Tesis edilen hayratln mij~temilatl

ile ilgili (mesel§ diyelim bu bir kiitUphane ise burada bu

lunan kitaplarln adlarl) bilgileri,

6. Tablo GOREVLI, Gorevlilerin hangi hizmet alanl

tUrUnde ~all~tl~l, bu gorevlinin Unvanl (tmam, miiderris,

a$Cl vs.), ak~e, dirhem veya ayn1 olarak (bugday, arpa vs.)

aldl~l Ucret, bunlarl periyodlarl, vaklf taraflndan sozko

nusu gorevlide olmasl gerekti~ini $art kO$tugu nitelik ve

yapaca~l i$ ile ilgili bilgileri,

7. Tablo GOREVLIADT ,Gorevlilerin adlarl ile ilgili

bilgileri,

8. Tablo IDARI G'Dl

55

12. Tablo AKARDEVAl1, a karln mij~temilatl ile ()

ilgili

bilgileri,

13. Tablo ANAHTAR, ise belge~e adl ge~en ~ahlslarln

adlarl, (BILGI 1) bunlarln linvanlarl (BILGI2) ve ne mlina

sebetle adlarlnln ge9tigi (BILGI3) , ya da belgler~e ge

gen yer adlarl, bu yerin bulundu~u ~ehir ve mevkii ve bu

yer adlnln ne mlinasebetle vakfiyede ge~tigi, ya da belgede

vaklf taraflndan zikredilen Kur'an ayetleri ve Hadislerle

ilgili bilgileri kaydetmek ve i~lemek i9in tasarlanml~tlr.

Burada, 5. tablo HYRDEVAM'ln HAYRP"T, 7. Tablo GOREV-

LIADI'nln GOREVLI, 9. ve 10 Tablolar GRDEVAMl ve GRDEVAM2

nin IDARIGGREVLI, 12. Tablo AKARDEVAl1'ln AKARIN Tablolarln

da slitunlar (nitelikler) olarak yer almasl ilk bakl~ta man

tlkll gorlinmesine ragmen, ayrl tablolar olarak tasarlanmasl

nln sebebi, bu tablolarln satlrlarlnl olu~turacak verilerin

formlarda nadiren bulunmasldlr. Boylelikle, 0 tablolara

sonradan slirekli olarak bo~ satlrlar eklenmesine meydan ve

rilmeyerek bellek savurganllgl daha ba~langl~ta onlenmi9f

veri tabanlnln etkili kullanlml saglanml~ olmaktadlr.

Tablolar hakklnda bu klsa a9lklama, vakfiyelerin ve

bunlar i9in tanLmladlglmlz veri tabanlnln olduk9a geni~ bir

bilgi alanlna sahip oldugunu a9lk9a gosteriyor.

Kaglt lizerinde hazlrladlglmlz bu vaklflar ver i taba

nl taslagl daha s.onra bilgisayara aktarllarak "TANIM" adll

bir klitlik (file) meydana getirilmi§tir. Bu i9 i~in kullan

dlglmlz bilgisayar, iinivers i temizin

56

Bilgi 1~lem Merkezinde bulunan Data General/MV 10000 sis

tern bilgisayarldlr. Bu bilgisayarda ili~kili veri tabanl

kurulmaslnl saglayan veri tabanl yonetim sisteminin adl

DG/SQL (Structured Query Language) dir (75). (YukarlC~a

ili~kili veri tabanl yonetim sistemi ile ilgili verdigi

miz