dziedzinie architektury, podobnie jak w innych dziedzinach, Rzymianie naśladowali Greków. Zapożyczyli greckie porządki, zatrudniali greckich architektów i rzemieślników. Bardzo szybko zaadaptowali i rozwinęli idee greckie. Architekturą interesowali się przede wszystkim z powodów praktycznych, a ich wielka biegłość w tej dziedzinie przejawiła się głównie w konstrukcjach budowli monumentalnych – amfiteatrów, łaźni, bazylik, mostów i akweduktów. Wynalezienie betonu umożliwiło im budowanie konstrukcji mocniejszych i większych niż dotychczas.

eton zaczęto stosować na większa skalę w II w.p.n.e.. Rzymianie odkryli,że można zrobić doskonałą zaprawę z popiołu wulkanicznego. Na budowę ścian składało się kilka kolejnych etapów. Najpierw wznoszono dwa niskie ceglane murki, pozostawiając między nimi wolną przestrzeń. Przestrzeń tę wypełniano mieszaniną zaprawy cementowej i kamieni lub żwiru. Kiedy beton związał, na wierzchu pierwszej partii ściany wznoszono następną w taki sam sposób.

1. Domy

a) zwykłych mieszkańców - insulae (kamienice) Insulę było budowlami o powierzchni od 300 do 400 m2 i wysokości 15-20 m, a

grubość ściany musiała mieć minimum 45 cm. Liczyły sobie kilka pięter, miała ściany pełne otworów okiennych i drzwiowych wychodzących na ulice, które otaczały je najczęściej z czterech stron. Wysokość pięter jak i grubość ścian insuli regulowały ścisłe normy budowlane i przepisy prawne. Pomieszczenia te budowane niedbale i w pośpiechu często zawalały się. Ulegały też pożarom, gdyż były ogrzewane piecykami z brązu na żar drzewny, oświetlane lampkami oliwnymi a nawet pochodniami, podczas gdy kamienice zbudowane były w znacznej mierze z drewna ( belki stropowe, schody, okiennice). Na parterze insuli znajdować się mogły sklepy (najczęściej jednoizbowe), albo mieszkanie właściciela. Schody na wyższe kondygnacje wiodły prosto z ulicy, zaś komfort mieszkań malał wraz z wysokością. Co prawda, wraz ze spadkiem wygód, malał tez czynsz, ale nie była to wielka pociecha. Najwyższe kondygnacje przypominały raczej prowizoryczne klitki niż lokale mieszkalne.

Wygląd insulae:

b) zamożnych mieszkańców

Pierwsi Rzymianie zamieszkiwali w zwykłych chatach. Z czasem, ich domy, stawały się coraz bogatsze w pomieszczenia. Typowy dom rzymski, w okresie późnej republiki i cesarstwa, miał zabudowę parterową lub piętrową. Budowany był na planie prostokąta. Do centralnej części domu (atrium), wchodzono przez mały przedsionek (vestibulum), a następnie korytarz (fausces). Czasami na podłodze westybułu, gospodarz witał nas dodatkowym ostrzeżeniem (Cave canem - strzeż się psa), bądź też oznajmiał nam swoją radość z zawitania do jego domostwa, słowami Salve (bądź zdrów). Ozdoby te wykonywano z terrakoty, złożonej z setek małych kawałków (tesserae). Napis Cave canem, nie był zwykłą ozdobą, gdyż w korytarzu, zwłaszcza u bogatszych obywateli, znajdowała się izdebka dla stróża (ianitor) oraz psia buda z jej mieszkańcem. Oprócz głównego wejścia, w domu znajdowały się jeszcze dodatkowe drzwi (posticum), które służyły niewolnikom i pomocy domowej. Centralne miejsce w atrium zajmowało impluvium, płytka kałuża pośrodku podłogi. Nad atrium wznosił się dach, w którego środkowej części był otwór (compluvium), przez który woda deszczowa spływała wprost do impluvium. Wodę tą następnie odprowadzano kanałami do podziemnej cysterny, w której gromadzono ją w celach higieny osobistej, albo też bezpośrednio na drogę.

Wygląd domu zamożnego rzymianina:

2. DrogiDrogi rzymskie, stanowią jedno z najważniejszych zdobyczy technologicznych świata śródziemnomorskiego. Były one budowane z powodów militarnych. W latach ekspansji italskiej armia mogła wymaszerować z miasta i dotrzeć do granic w ciągu paru godzin. Budowę pierwszej ważnej drogi, Via Appia, rozpoczęto w 312 roku p.n.e.. Biegła ona na południe od Rzymu, do Kapui, a ukończenie jej trwało ponad 100 lat. Droga ta była pierwszym ogniwem w sieci dróg liczących ponad 85 tysięcy kilometrów długości, docierających do wszytskich zakątków imperium. Drogi ułatwiały również podróze kupcom. Okres ich rozkwitu przypada na III w. p.n.e. Najbardziej ogólnym podziałem dróg, był podział na via. Pierwotnie były to zwykłe drogi terenowe, później stosowano utwardzanie nawierzchni. Szerokość takiej drogi wahała się od 2,37 do 3,56 m. Znacznie węższą drogą była actus, która służyła do wypędzania bydła. Iter zaś służyła zarówno pieszym jak i konnym. Ścieżkę polną nazywano semita. Drogi można również podzielić na publiczne (viae publicae) i prywatne (via privatae). Drogi publiczne sytuowano na gruntach publicznych, nadzór nad ich budową należał do czynnika urzędowego i służyły celom publicznym. Nazywały się często via praetoria lub via consularis, w zależności od funkcji urzędowej sprawowanej przez osobę która dokonała ich budowy, tj. czy był to pretor czy konsul. Utrzymywano je ze środków publicznych, a ponadto nosiła imię fundatora

3. Termy (łaźnie)Przeznaczone były do kąpieli wodnych i parowych. W ich skład wchodziły łaźnie

i tereny odkryte. Ich budowanie rozpowszechniło się w I w. p.n.e. W budynku znajdowały się:

• szatnie (apodyterium)

• baseny z zimną wodą (frigidarium)

• baseny z gorącą wodą (calidarium)

• łaźnie: sucha (laconicum) lub parowa (sudationes)

• sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami

• sala do wypoczynku (tepidarium)

Termy zaopatrywane były akweduktami w źródlaną wodę. Pomieszczenia basenami i sala do wypoczynku były ogrzewane gorącym powietrzem rozprowadzanym w przestrzeni pod podłogą. System ten nazywano hypocaustum. Dodatkowym wyposażeniem term były stadiony, boiska oraz portyki i eksedry, w których zażywano odpoczynku po ćwiczeniach fizycznych. W niektórych znajdowały się jeszcze biblioteki. Do najsłynniejszych należały termy zbudowane przez cesarzy Tytusa, Domicjana, Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna.

Wygląd term:

oraz plan ich budowy

Pompeje, termy stabiańskie. A. Wejście. B. Portyk. C. Palestra. F. Basen. IV-VIII. Łaźnia męska. IV. Westybul. V. Frigidarium. VI. Apodyteron. VII. Tepidarium. VIII. Caldarium. 1-4. Łaźnie damskie. 1. Wejście. 2. Apodyteron. 3. Tepidarium. 4. Caldarium.

4. Budowle

a) fora

Forum Boarium – jest ono jednym z najstarszych Forum w Rzymie. Mieści się ono nad rzeką Tyber, pomiędzy wzgórzami Kapitol, Palatyn i Awentyn, w pobliżu Circus Maximus. Kwitł tam przed wszystkim handel bydłem. Z czasem wzniesiono tam świątynię Fortuny i Westy. Na Forum znajdował się także ołtarz Ara Maxima Herculi, stanowiący najstarszy ośrodek kultowy i handlowy zarazem. W 264 r. p.n.e. na Forum Boarium miała miejsce pierwsza walka gladiatorów.

Oto jego ówczesny wygląd:

Forum Cezara – pracę nad nim rozpoczęto w 54 r. p.n.e. Było to pierwsze forum z zbudowanych w okresie cesarstwa. Zostało umieszczone w bezpośrednim sąsiedztwie z najstarszym w Rzymie Forum Romanum (w pobliżu budynku Kurii) i późniejszego Forum Augusta. Forum zbudowano na planie prostokąta o wymiarach 160 x 75 m. Przy ścianie jednego z krótszych boków forum znajdowała się świątynia Wenus Rodzicielki. Wzniesienie tej świątyni Cezar ślubował po zwycięskiej bitwie pod Farsalos nad Pompejuszem w 48 r. p.n.e. W portyku świątyni znajdowała się bogata kolekcja obrazów. Wśród wielu rzeźb znalazł się tam posąg Cezara w zbroi oraz jego ulubionego konia. Pośrodku placu wzniesiono posąg Cezara.

Forum Wespazjana - wzniesione przez cesarza Wespazjana w latach 71 - 75 n.e. Stanowiło votum dziękczynne za zwycięstwo w powstaniu jerozolimskim z lat 66 - 73 n.e. Pierwotnie forum to określano jako kompleks świątyń. Wznosił się on na podstawie prostokąta o wymiarach 125x115 m. W centralnym miejscu znajdowała się świątynia Pokoju . Do świątyni przylegały dwa pomieszczenia, które najprawdopodobniej pełniły funkcje biblioteki. W jednym z tych pomieszczeń, znajdował się marmurowy plan Rzymu (przedstawia go poniższe zdjęcie).

Forum Trajana – jest to największe forum powstałe w Rzymie. Znajdowało się między Forum Augusta, forum Cezara oraz zboczami Kapitolu i Kwirynału. Zaprojektowane przez architekta Apollodora z Damaszku, oddane zostało do użytku 18 maja 113 roku n. e. Składały się na nie rynek z bazyliką i świątynią, hale targowe i sam plac. Forum zajmowało przestrzeń o wymiarach 300 m na 185 m, jednakże tzw. Forum właściwe, było placem o wymiarach wynoszących jedynie 116 m długości i 95 m szerokości. Dwa boki placu tworzyły kolumnowe portyki, za którymi rozciągały się eksedry o głębokości 45 m, które były miejscem wielu dysput ówczesnych intelektualistów. . Między kolumnami portyków umieszczono posągi wybitnych mężów stanu. Szerokość portyków wynosiła 12 m. Pokryte były dachem i posiadały dwie kondygnacje. Wyższą kondygnację zajmowała attyka poprzedzielana posągami jeńców dackich. Pośrodku placu znajdował się wielki, pozłacany posąg Trajana na koniu. . Bazylika Ulpia należała do największych w Rzymie. Znajdowały się w niej zapewne posągi cesarzy, a dwa wyjścia w ścianie tylnej prowadziły do dwóch bibliotek - łacińskiej i greckiej. Pomiędzy nimi ustawiono wysoką na 30 m Kolumnę Trajana. Ustawiona jest ona na cokole, w którego wnętrzu zostały pochowane urny z prochami Trajana i jego żony Plotiny.

Forum Nerwy – poświecone było Minerwie. Budowę rozpoczął cesarz Domicjan a zakończył Nerwa w 97 r. Wzniesiono je pomiędzy istniejącymi już Forum Pacis a Forum Augusta. Usytuowane na planie prostokąta o wymiarach 45 szerokie i długie na 125m. Na dłuższych bokach otoczony był kolumnadą wysuniętą przed mur obiegający forum.

Forum Romanum - Znajdowało się między wzgórzami Palatyn i Kapitol. Przez cały okres republiki było centrum życia religijno politycznego a zarazem i ekonomicznego. Część placu (Comitium) zostawiono nie zabudowaną z przeznaczeniem na zgromadzenia ludności. Na północnym skraju Comitium wzniesiono Kurię (VI w. p.n.e. ) - budynek senatu. W tym samym czasie, po wschodniej stronie placu, zbudowano świątynię Westy i dom Westalek. Inną starą budowlą na Forum Romanum była Regia, a także świątynia Saturna zbudowana na pocz. V w. p.n.e., w której przechowywano skarb państwowy Ta ostatnia została całkowicie przebudowana w IV w. n.e. Inną budowlą z tych czasów jest świątynia Dioskurów.przebudowana za cesarza Tyberiusza (I w. n.e.). Początek okresu cesarstwa przyniósł na Forum Romanum kolejne ważne budowle: świątynię Boskiego Juliusza i łuk tryumfalny cesarza Augusta.

Na forum znajduje się również studnia, zwana Lacus Curtius. Według jednego z przekazów w 362 r. Marek Kurcjusz miał się rzucić do rozpadliny powstałej nagle na środku Forum, po czym dziura zniknęła. W okolicach tej daty na forum wzniesiono także świątynie Zgody. Z IV w. p.n.e. pochodzi również więzienie

b) świątynie Świątynia Zgody - Wzniesiona przez Kamillusa w 367 r. p.n.e..

Znajdowała się na Forum Romanum u stóp Kapitolu. Miała być pamiątkę pojednania się patrycjuszy z plebejuszami.

Światynia Westy - powstała najprawdopodobniej w 142 r. p.n.e. staraniem Scypiona Aemilianusa i Lucjusza Mummiusza. Została w całości zbudowana z marmuru i znajduje się na terenie dawnego Forum Boarium.Wzniesiono ją na planie okręgu, a jej kopuła opierała się na 20 kolumnach wykonanych w porządku korynckim. Nazywana świątynią Westy, choć w rzeczywistości była a to świątynia Portunusa, opiekującego się wyładunkiem i składami towarów

Świątynia Zgody

Świątynia Westy

Świątynia Jowisza Najlepszego - jej poświęcenia dokonano w pierwszym roku republiki, tj. 13 września 509 p.n.e. Na ścianie tej budowli, każdego pierwszego września wbijano jeden gwóźdź, aby w łatwy sposób można było ustalić, ile lat Rzymianie żyją bez w nowym ustroju państwa. Budynek był otoczony kolumnadą z trzech stron. Cella świątyni składał się z trzech pomieszczeń. W środkowej znajdował się posąg siedzącego na tronie Jowisza, a w prawej trzymającego piorun. Znajdowała się tu również kapliczka Terminusa, którego emanacją miał być kamień, w którego uderzył piorun. Po prawej stronie celli Jowisza znajdowała się cella poświęcona Minerwie, a po lewej - Junonie. Narożniki świątyni ozdobione były terakotowymi rzeźbami. Świątynia oprócz funkcji sakralnej spełniała też rolę swego rodzaju muzeum, ze stałą ekspozycją co świetniejszych darów wotywnych, miała także podziemne magazyny i archiwa.

c) łuki triumfalneTo budowle w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Przejście pod łukiem triumfalnym autora lub autorów zwycięstwa było punktem kulminacyjnym pochodu triumfalnego

Łuk Septymiusza Sewera - zbudowany został na Forum Romanum w Rzymie w 203 r. ku czci Septymiusza Sewera i jego synów Karakalli i Gety. Upamiętnia on zwycięstwo cesarza nad Partami. Brama ozdobiona jest ustawionymi na cokołach kolumnami w porządku korynckim. Płaskorzeźby zdobiące łuk przedstawiają sceny historyczne z wypraw wojennych cesarza oraz sceny mitologiczne z wizerunkami bóstw. Nad środkowym, największym przelotem umieszczone zostały dwie boginie Wiktorie i personifikacje pór roku. Attykę wieńczył brązowy pomnik cesarza w kwadrydze w otoczeniu żołnierzy

Łuk Konstantyna Wielkiego - zbudowany został w 312 – 315 r. dla uhonorowania dziesięciolecia sprawowania władzy przez cesarza Konstantyna oraz dla uczczenia jego zwycięstwa nad Maksencjuszem Prowadzą przez niego jedno główne oraz dwa mniejsze, boczne wejścia z czterema (na każdej fasadzie) korynckimi kolumnami na wysokich postumentach ozdobionych reliefami. Nad każdą z nich stoi na bazie rzeźba przedstawiająca Daka, pochodząca z czasów cesarza Trajana. Pomiędzy posągami umieszczone zostały płyty z płaskorzeźbami pochodzące z czasów Marka Aureliusza, zaś niżej po dwa reliefowe medaliony z czasów Hadriana Płyty te pochodzą najprawdopodobniej z nie zachowanego łuku wzniesionego ku jego czci, datowane są na lata 170 – 180. Do ozdobienia łuku wykorzystano przede wszystkim płaskorzeźbę klasycyzującą z okresu dynastii Antoninów. Medaliony umieszczone po bokach, przedstawiające Księżyc oraz Słońce (jako woźnicę w kwadrydze). N fryzei ciagłym przedstawiono cesarza Konstantyna w różnych sytuacjach związanych ze zwycięską wojną

Medaliony

Łuk Tytusa - zbudowany w 81 – 96 roku, dla uczczenia zwycięstwa Wespazjana i Tytusa w wojnie z żydami i zdobycia Jerozolimy. Został wzniesiony z marmuru. Na każdej fasadzie umieszczone są cztery kolumny w porządku korynckim. Kolumny skrajne mają trzony gładkie a środkowe zdobione kanelurami. Łuk ozdobiony jest reliefami, które ukazują triumf Tytusa i zdobyte łupy oraz procesję podczas triumfu. Łuk był zwieńczony posągiem Cesarza.

c) Tabularium

Jest to archiwum państwowe, w którym przechowywano dokumenty spisane na tabliczkach, zwojach papirusu i pergaminu. Wzniesiono je dopiero w 78 r. p.n.e. przez Kwintusa Lutatiusa Katulusa. Budynek znajdował się między dwoma wierzchołkami Kapitolu.

d) RegiaNajprawdopodobniej wzniesiono ją w V w. p.n.e. była miejscem sprawowania kultu. Należała do najwyższego kapłana, a w jej murach odbywały się posiedzenia kolegiów kapłańskich. W jej wnętrzu znajdowało się sanktuarium Marsa, gdzie przechowywano święte tarcze i włócznie. Mars musiał dzielić je z boginią urodzaju i dostatku Ops. Prawo wejścia do tego sanktuarium przysługiwało jedynie najwyższemu kapłanowi.

Regia

Tabularium

e) Mauzoleum Hadriana

Budowla ta znajduje się po drugiej stronie Tybru i można dostać się do niej przez most, zwany Pons Aelius. Wznoszenie budowli rozpoczęto w roku 130 r. n.e., a w 139 r. n.e. złożono w nim ciało Hadriana. Grobowiec miał kwadratową podstawę, na której wznosiło się okrągłe mauzoleum. Przykryte było całkowicie ziemiom, na którym znajdował się gaj cyprysowy. Nad kopułą wznosiły się posąg Hadriana powożącego kwadrygą. Wejście do sali grobowej prowadziło przez korytarz i kwadratowe pomieszczenie z posągiem cesarza.

f) Curia

Pomieszczenie to było miejscem posiedzeń senatu. Zbudowana została w VI w. pn.e. przez króla Tulliusza Hostyliusza. Ostatecznie oddana do użytku została dopiero w 29 r. p.n.e. Kurię zbudowano z ceglanych murów, a posadzkę wysadzono marmurem. Na przeciwko wejścia, pod ścianą znajdowało się podium, przeznaczone dla prezydium senatu. Wzdłuż obu ścian ciągnęły się stopnie, na których mieściły się krzesła dla senatorów. W sali posiedzeń znajdowała się złota statuetka i ołtarz bogini Wiktorii. W Kurii odbywały się także posiedzenia Rady Dekurionów.

g) Circus maximus

Jeden z najstarszych rzymskich cyrków, a jego rozbudowa trwała do IV w. p.n.e. Mógł on pomieścić 250 000 widzów. Circus był usytuowany między wzgórzami Awentynu i Palatynu. W 329 r. p.n.e. Zaopatrzono go w pierwsze pomieszczenie, które pełniło funkcje wozowni i stajni. Oś cyrku wyznaczała tzw. Spina, która ozdabiano posągami przeróżnych bóstw i obeliskami sprowadzanymi z Egiptu. Na jej końcach znajdowały się dwa słupy zwane metami. Początkowe drewniane, zastąpiono zostały na nowe wykonane z pozłacanego brązu. Obok jednej mety znajdował się ołtarz boga Konsusa.

Plan budowy

h) Panteon

Budowla została wzniesiona przez Agryppę w latach 27-25 p.n.e. Jego nazwa oznacza świątynię wszystkich bogów. W skład światyni wchodzi również portyk, czyli 16 kolumn w porządku korynckim. Sam Panteon miał średnicę 43,30 m. Takie same wymiary miała wysokość budowli. W ścianie przedsionka, przed drzwiami, znajdowały się dwie nisze, po prawej i lewej stronie drzwi, w których znajdowały się posągi Augusta i Hadriana. W środku budowli znajdowało się siedem nisz, w których umieszczone były posągi bogów: Marsa, Wenus, Merkurego, Jowisza, Księżyca, Słońca i Saturna. Oprócz posągów bogów znajdował się także posąg Juliusza Cezara. Pomiędzy niszami znajdowały się kapliczki . Betonowa kopuła świątyni, wyłożono pięcioma rzędami kasetonów o zmiennej wielkości, zdobionych reliefami. Na środku kopuły znajduje się okrągły otwór (oculus) o średnicy 9 mm, przez które wpada światło słoneczne do środka budowli.

Przekrój przez budowę.

i) Amfiteatr Flawiuszy (Koloseum)

Wzniesiony w latach 70 – 82 roku przez cesarzy z dynastii Flawiuszów. Do budowy zaciągnięto jeńców z wojny żydowskiejJest to ogromna budowla z pojemną widownią (około 50 tysięcy miejsc) z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem podziemnych korytarzy. Amfiteatr wzniesiono na stylobacie, na który prowadziły dwa stopnie. Następnie na tej bazie wzniesiono trzy kondygnacje arkad, wykonanych z trawertynu. Na nich wznosiła się wysoka attyka. Każda z arkad liczyła 80 łuków, które dzieliły ją na półkolumny. Pierwsze wykonano w porządku toskańskim, drugie - jońskim, trzecie w korynckim. Nad każdym porządkiem kolumn biegnie lekko wystający gzyms zwieńczony wąską attyką, stanowiącą bazę dla następnych półkolumn. W amfiteatrze mogło pomieścić się około 50 000 widzów. Miejsca były wyznaczane według statusu obywatelskiego. Odrębne siedzenia były dla ekwitów, senatorów, ale także wychowawców chłopców, czy mieszkańców określonych prowincji.

Wnętrze Koloseum

Weronika Krelska Marcin Szubarga I D