Bat KlasikleriORGANON I KATEGORYALAR Aristoteles

Bat Klasikleri 23

No. 8 7 1 9 TOPTAN SATI stanbul Devlet Kitaplar Mdrl Ankara, zmir, Adana, Samsun, Elaz ve Erzurum Blge eflikleri PERAKENDE SATI Mill Eitim Yaynevleri ve Bakanlk Yaynlar satcs kitaplar % 5 KDV DAHL FYATI: 1400 LRA (1333 Lira+67 Lira)

MLL EGTM BAKANLII YAYINLARI: 1172 BLM ve KLTR ESERLER DZS: 300 Bat Klasikleri: 23

Kitabn ad ORGANON I Yayn kodu 89.34.Y .0002.466 ISBN 975.11.0016.X (Tk. No.) ISBN 975.11.0148.4 (1. Cilt) Bask yl 1989 Bask adedi Dizgi, bask, cilt MLL EGTM BASIMEV20.000

Yaymlar Dairesi Bakanl'mn 3.8.1988 tarih ve 6490 sayl yazlar ile ikinci defa 20.000 adet baslmas uygun grlm birinci parti olarak 5.000 adet baslmtr.

Bat Klasikleri

O R G A N O N I Aristoeviren HAMD RAGIP ATADEMR

iC^l! istanbul, 1989

NSZSade yeni ilim ve mantk anlaylarm ve tahlil ve tenkidlerini, bunlara konu olan bu metinlerle dorudan doruya yaplacak bir temasla kavramak ve takibedebilmek iin deil; ayn zamanda ve daha ok Aristo'nun dier kitaplar gibi Organon'unun da islm dncesi ve dnrleri zerinde srekli ve byk tesirler yapan eserlerden olmasyla dilimize evrilmesi ok gerekli bir idi. Tarih boyunca ona yaplan itirazlarn ve hcumlarn pek ou, sade lim olarak yazdklarnn de, ayn zamanda ilim teorisiyeni olarak yazd kitaplarn da iyice tannmamasndan ve eserleriyle dorudan doruya bir temas salanamamas yznden iyice incelenememesinden ve bylece birikmi bir tarafl ve bakalarndan nakil ve bakalarnca tefsir olunan bilgilerden ileri gelmekte idi. Nitekim Aristo'nun mant bugne kadar okunan ve okutulan ve daha sonralar tertiplenen Klsik mantk'tan ayn olduu halde bu kartrlm, birok deitirmeler ve eklemelerle kendinin olmyan fikirlerden dolay ok defa ve sk sk hcuma uram ve sulandnlmtr. Muhakkak olan u ki dnrlerin veya filozoflarn pek ounca Aristo'nun eserleriyle ancak nakiller, erhler ve tefsirler yoluyla temas salanm; hakl haksz, batda olduu gibi-Aristo felsefesinin talihi icab olacak! - islm leminde de Meaiye ve mantm itham edenler bulumu, fakat itham olunduu kadar da benimsenmi ve zerinde ilenmitir. Bir yandan slm felsefesi ve teolojisi, islm dncesi ve ilmi zerinde, bir ok tslm-Trk fi-

VI

lozoflar zerinde yapt tesirler ve yetkin bir filozof rnei saylmakla tmuallimi evvel olarak yapt otorite bakmndan; bir yandan da sisteminin altnda deta gelenekleen ve 25-30 yl ncesine kadar Trk, Arap, Fars ve hatt Ordu dlerinde yzlerce ve yzlerce erhlerin ve erhlerin erhlerinin ve ilh... yazldm dnrsek bizim iin ilk defa tercmesine giriilen bu eserlerin deeri bir kat daha artar. ok eskidenberi, felsefe tarihilerinin ve tarihlerinin ahadetine gvenilirse, sz gelimi, grek dilini bildii iddia olunan tmuallimi sanu Uzluk olu Farb gibi byk filozoflarmz mstesna, imdiye kadar filologlarmz filozof, filozoflarmz da filolog olmadklarndan metinlerle doru bir temas salanamam ve baz belli bal ve ou Arapa erhlerin incelenmesiyle yetimsenmiti. Bugn de bu ileri baaracak filolog-fozoflar beklerken, btn eksiklerimize ramen, daima aktel bir ehemmiyet ve deeri muhafaza eden bu eserleri dilimize kazandrmann bir zaruret olduuna inanmaktan kendimizi alamadk. Burada evirmemizi yunanca metinleriyle karlatrmakta ne bilgisini, ne de zamanm esirgemeyen deerli meslekdam Klsik Filoloji doenti Suat Sinanolu'na minnettarlm ifade etmeyi bir bor birim.* *

Bir nsz iin J. Tricot'nun giri ini az ok deitirmek ve trl noktalarda baz otoritelerin farkl, belki de daha salam, daha yeni grleri ve anlaylaryla tamamlamak da uygun derdi. Fakat phe yok bir ilim olarak alman ' zMn&Uai mn&onuyfiaj nniidi

GR Organon ad altnda, Aristo'nun manta; daha dorusu (nk mantk terimi daha sonra kullanlmtr) ilme bir giri (propedeutique) olarak alnan Analytque'e ait eserlerinin btn gsterilir. Tercmesine giritiimiz bu kitaplarn says betir: Kategoryalar, nerme, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikalar ve Sofistik tutamaklarn rtlmesi. Bu cilt Kategoryalar'la nerme'yi ihtiva etmektedir. Kategoryalar kitabnm konusu terimin ve varln trl cinslerinin incelenmesidir. Aka, yeni balayanlara mahsus ve doktrini birok noktalarda kendini tamamlayan ve dzelten Fiziktesi'nin A kitabndan daha az ilenmi olan bir balang kitabdr. Kendinin belki de acroamatique yazlarnn gurubuna giren ilk eserini tekil eden bu eserin Aristo'ya atf pheli deildir. Ona ait oluu umumi olarak tartma konusu olmamtr. Eski ve yeni birok komantercilerin hemen hemen zerinde oy birlii ettikleri bir kanaat hilfna baz tenkitilerin deerini belirttikleri doktirin, slp ve gramer zellikleri, kesin olmaktan uzaktr, hele yazarn alk olduu ihmalcilii kadar genlii de gznnde tutulursa. Zaten Aristo birok defalar eserlerinde, eserlerin balklarna deilse, hi olmazsa kitabn iindekilere iaret eder. ek kadar i de Stagira'lmn damgasn tar. Postpredicament'leri inceleyen ve belki de yabanc bir elden kan son be bahis hakknda mesele ok nazikleir Fakaf ortaya konulmaktan ok

XIV

uzak olarak, bu bahislerin Arift/nun kendinin olmamasn kabul etmekle beraber, bunlarm yazar herhalde, ister Theophrastos ister Eudemos olsun, kendinden sonra Lykeion'un bana geen ilk mdr (Scolarque) lerdir ve Aristo'nun dncesini olduu gibi ifade ederler. nerme kitab Kategoryalar'n arkasdr ve Analitikler'i hazrlar. Aristo'nun eseri olmas-ki bugn umumi olarak kabul ediliyor - uzun zamanlar tartma konusu oldu. Aristo'nun kitaplarnn ilk yaycs Andronicos, S/ogra'hmn baka eserlerinde bu kitaba dair hibir iaret bulunmamas yznden onun Aristo'ya ait olmasm daha o zaman reddediyordu. Bununla beraber onun Aristo'nun olmas muhakkaktr. Alexandre d' Aphrodise (Birinci Analitikler, 367, 12 Wallies) bundan phe etmiyordu, dnce ve dil zerinde dikkatli bir inceleme bu gr tarzn ancak teyit edebilir. Mehur olaan gelecekler teorisinin aklanm bulunduu 9. uncu bahis bu hususta hassaten deerli bilgiler verebilir. Birok tenkitilerin (bak. J. Chevalier, La Notion du necessaire... S. 269) bu bahiste Megara'llann doktirinlerine yaplan imalar ve aklamann olgunlam ve tam ekli dikkatlerini ekerek nerme'nin zaman bakmndan Aristo'nun son eserleri arasnda bulunmas gerektiini beyanda tereddt etmiyorlar, ki Aristo bu eseri herhalde geleceklerin olaanlklar zerine Megara'l Eubulide'in tezlerine cevap vermek iin yeniden elden geirmi olacaktr. Ne olursa olsun, baka bahislerde olduu kadar 9. uncu bahiste de alm olan argmantasiyonun Aristo'nun en talihli ilerinden olduu sz gtrmez. Modellerin ardardmca gelii meselesi, szgelimi, 13. nc bahiste yazarn tam hkimiyetiyle o r taya konulmu ve zlmtr.

XV

D dzendeki baka baka dnceler de eserin Aristo'nun eseri olduu lehindedir. Bunlar J. Chevalier'nin *La Nation du nicdssaire... S. 269-274 adl kitabnda hulsa edilmi ve savunulmu bulunacaktr. Okuyucuya ancak oraya bavurmasn syleyebiliriz. yleyse kardmz sonu, Kategoryalar ve nerme'nin aslna uygunluunu akla yatkn ekilde, phe ile karlanamayaca olacaktr. Bugn bizim Organoriun ilk iki kitabmn arzettiimiz evirmelerine gelince: bu hususta syleyeceimiz ey pek azdr. Fiziktesi, Olu ve yokolu, Ruha dair'deki gibi, biz btn ahsi yorumlan aka bir tarafa braktk. Mmkn olduu kadar doru olarak Aristo'nun metnini tercmeye altk. Nazik ve zor yerlerde (bunlarn says oktur, hele nerme kitabnda.) hep eski ve yeni komanterlere bavurduk ve gerektike birok yorumlar arasnda bir seme yapmakla yetimsedik. Bu komanterler, stelik eit deerde deillerdir. Biz de bir seim yapmak zorunda kaldk. Berlin Akademisinin himmetleriyle baslm olan grek komanterciler arasndan, Kategoryalar iin bilhassa Simpilicius, Ammonius, ve Philopon'dan-, nerme iin Ammonius'dan faydalandk. Ltin komanterciler arasndan da bilhassa Saint-Thomas, Pacius ve Waitz bizim iin byk yardmc oldular. Hasl, nda birok zorluklan aydnlattmz daha umumi incelemelerden de faydalandk. Yetecek kadar geni bir bibliyografya ve notlarmzda uraya buraya serpitirilmi ksa bilgiler okuyucunun Aristo mantnn meseleleri ve zmleri zerinde daha ak ve daha derin bir fikir edinmesine yardm edecektir. J. T.

I

BBLYOGRAFYA Metinler: Bu tercme aadaki metinlerden yaplmtr: Aristotelis opera, E. Bekker basm, Berlin 1831, Greke metin, 2 cilt. (Bekker'in sayfalamas yanlardadr) Aristotelis Organon graece, Th. Waitz (Kommanter ile), Leibzig, 1844-1846, 2 cilt. [Bekker'in dersini tercih ettiimiz baz yerlerde mstesna, biz Waitz'in metnini tercihan kullandk; belli bal deiiklikler notlarda gsterilmitir.] Grek ve Ltin Komanterler:

Ammonius. In Porphyrii Isagogen, sive V voces, A. Busse basm, Berlin, 1891 (Coll. Acad. Berol. IV, 3). In Aristotelis Categoras Commentarius, A. Busse basm, Berlin, 1895 (Coll. Acad. Berol., IV 4). In Aristotelis de Interpretatione commentarius, A. Busse basm, Berlin, 1897. (Coll. Acad. IV. 5). David. Prolegomena et in Porphyrii Isagogen commentarius A. Busse basm, Berlin 1904 (Coll. Acad., XVIII, 2). Dexippe. In Aristotelis Categoras commentarium, A. Busse basm, Berlin, 1888 (Coll. Acad., IV. 2). Elias. In Porphyrii Isagogen et Aristotelis Categoras commentaria, A. Busse basm, Berlin 1900 (Coll. Acad. XVIII, 1).

XVII

Etienne. In librum Aristotelis de Interpretatione commentarium, M. Hayduck basm, Berlin, 1885 (Coll. Acad, XVIII, 3). Olympiodore. Prolegomena et in Categoras commentarium, A. Busse basm, Berlin, 1902 (Coll. Acad., XII. 1). Philopon [olim Ammonius]. In Aristotelis Gategorias commentarium, A. Busse basm, Berlin 1898 (Coll. Acad. XIII. 1). Porphyre. Isagoge, avec Introdictio Categoras a Boethio translata, et In Aristotelis Categoras expositio per interrogantem et responsionem, A. Busse basm, Berlin, 1887. (Coll. Acad., IV. 1). Simplicius. In Aristotelis Categoras comrmntarium, C. Kalbfleisch, Berlin, 1907 (Coll. Acad., VIII). [Sophonias.] Anonymi in Aristotelis Categoras paraphrasis, M. Hayduck basm, Berlin, 1883 (Coll. Acad., XXIII, 2) Saint Albert le Grand. Omnia opera. Cilt. I, Paris, 1890. Lgica, liber de Pracdicabilibus, liber de Predicamentis, liber Perihermenias. Saint Thomas d'Aquin. Opera omnia, I. Commentarium in Perihermenias, Rome. 1882. (Zigliara'nin notlaryla Lonine basm). Opera omnia, cilt XXII. In Aristotelis Stagiritae libros nonnullos commentaria, Perihermenias seu de Interpretatione, Prett basm, Paris 1875 (bitmemi eser; II, III den itibaren Kommanter Cajetan'ndr.) Pacius (Julius). Aristotelis Stagiritae... Organon, Morgiis, 1584 (original basm): metin, tercme ve kenarda notlar.

XVIII

Pacius (Julius). In Porphyrii Isagogen et Aristotelis Organum Commentaris Analyticus, Aureliae Allobrogumm, 1605. I Bol bol Pacius'dan faydalandk. Referanslar sadeletirmek iin bu eserlerden birincisini I ile ve iCommentaire analytique i de II ile gsterdik.] Waitz (Th.). [Yukarya bak.] Bavurulan bahca eserler : Bonitz (H.). Index aristotelicus, (Bekker basmmn V. cildi). Berlin 1870

Boutroux (E). Aristote, (Etudes d'histoire de la philosophie, Paris 1897) iinde. Chevalier (J.). La notion du ncssaire chez Aristote et chez ses prdcesseurs, Paris, 1915. Edghill (E. M.). The Works of Aristotle, L Oxford, 1928 (Kategoryalar'm ve nerme'nin ngilizce tercmesi) Gonseca (P.). Institutionum dialecticarum libri octo, Friburg-en Brisgau, 1591. Goblot (E.). Trait de logique, 4. basm, Paris 1925. Gredt (J.). Elementa philosophiae Aristotlicothomisticae, 2 cilt, 5. ci basm, Friburg-en-Bris-gau, 1929. Hamelin (O.). Le systme 1920. Hamilton (W.). Fragments Peisse terc. Paris, 1864. d' Aristote, Paris, de Philosophie,

XIX

Jeager (W.). Aristoteles,

Berlin, 1923.

Jean de Saint-Thomas. Cursus philosophicus, cilt I, Lgica, Vives basm, Paris, 1883. Lalande (A.). Vocabulaire Philosophique, 3 cilt. 4 .cii bas. Paris, 1932. Maier (H.). Syllogistik des Aristoteles, 3 cilt, Tubinge, 1896-1900. Mansin (A.). La gense de l'oeuvre d'Aristote. Revue no-scolastique de philosophie'deki son travaylara gre (1927. S.: 307-341, 423-466). Bulletin de littrature aristotlique, aym dergi, 1928, s. : 82-116 ve mtaakp yllar. Maritain (J.). Petite logique, 6. ci basm, Paris, 1923. Piat (CL). Aristote, 2. ci basm, Paris, 1912. Prantl (K.). Gesehichte der Logik im Abendlande, I, Leibzig, 1855. Rabier (E.) [ve J. Lachelier]. Logique, Paris,1886.

Ramus. Aristotelicae 1534.

animadversiones,

Paris,

Ravaisson (F.). Essai sur la mtaphysique d' Aristote, 2 cilt, 2. ci basm, Paris, 1913. Ritter et Preller. Historia philosophiae graecae, 9. eu basm, Gotha, 1913. Robin (L.). La thorie platonicienne des ides et des nombres d' aprs Aristote, Paris, 1908. La pense grecque, Paris, 1923.

XX

Rondelet (A.). Thorie logique des propositions modales, Paris 1861. Ross (W. D.). Aristote. Franszca tere. Paris, 1929. Trendelenburg. (F.) Element a logices aristotelae, 9. eu basm, Berlin, 1892. Tricot (J.). Trait de logique formelle, Paris 1930.

ORGANON IKATGEORYALAR

KATEGOR YALILAR 1. Yalnz ad bir, ama bu adn ifade ettii anlam baka baka olan nesnelere homonimler denilir. Szgelimi, resimden insan da, gerek bir insan da hayvan'dr. Bu iki eyin gerekte isimden baka mterek bir eyleri yoktur, halbuki ismin ifade ettii anlam bakadr. nk her birinin ne yolda hayvan zn gerekletirdii bilinmek istenilirse, verilmesi gerekecek olan her ikisine de has bir tanmdr. te yandan, hem isim birlii, hem de anlam zdelii olan iin de sinonim denilir. Szgelimi, hayvan hem insani hem de kzdr; gerekte insan ile kz sade mterek hayvan adyla anlmamlar; fakat tanmlan da ayndr. nk bunlardan her birinin tanmnn ne olduu, bunlardan her birinin ne suretle hayvan zn gerekletirdii bilinmek istenilirse, verilmesi gerekecek olan ayn tanmdr. Sonra, "hal" ynnden bir bakasndan farkl olmakla beraber, onun ismine gre adlandrlan nesnelere paronimler denilir. Bylece gramerden gramerci, cesaretten cesaretli gelir.

4

KATEGORYALAR

2.[^Deyimler arasnda bir ksmna [^bir balantya gre" bir ksmna da "balantsz" denir. Bir ksm bir balantya gredir: Szgelimi^ insan kouyor, insan galiptir, gibi. tekiler de balantszdr: Szgelimi, insan kz, kouyor, galiptir, gibij Varlklar arasnda bir ksm hibir konuda olmamakla beraber bir konu hakknda tasdik edilmitir: Szgelimi, insan bir konu, yani herhangi bir insan hakknda tasdik edilmitir; ama hibir konu iinde deildir. Bakalar bir konu iindedir; fakat bir konu hakknda tasdik edilmemilerdir. (Bir konu iinde'den, bir blm olarak bulunmamakla beraber iinde bulunduu eyden ayrlamayan eyi anlarm): Szgelimi, herhangi bir gramer bilimi bir konu iinde, yani ruhta vardr; fakat o hibir konu hakknda tasdik edilmi deildir. Bir konu iinde, yani cisimde herhangi bir aklk vardr (nk her renk bir cisim iindedir), bununla beraber o hibir konu hakknda tasdik edilmemitir. Baka varlklar ise hem bir konu hakknda hem de konu iinde tasdik edilmilerdir.: Szgelimi, bilim bir konu iinde, yeni ruhtadr ve bir konu hakknda, gramer hakknda tasdik edilmitir. Daha baka varlklar da ne bir konu iindedirler, ne de bir konu hakknida tasdik edilmi-

5 KATEGORYALAR

lerdir: Szgelimi, bu insan, bu at gibi. nk bylesine varlklardan hibiri ne bir konu iindedir, ne de bir konu hakknda tasdik edilmitir. Mutlak olarak sylendiinde, fertlerle sayca bir tek olan bir konu hakknda hibir zaman tasdik edilmemilerdir. Bununla beraber, bazlar iin hibir ey onlar bir konu iinde olmaktan alakoymaz. nk herhangi bir gramer bilimi bir konu iindedir (ama hibir konu hakknda tasdik edilmemitir.) 3. Bir ey bir konuya olduu gibi bir baka eye de yklendiinden yklem hakknda tasdik edilmi olan hereyin konu hakknda da tasdik edilmesi gerekecektir: Szgelimi, insan fert olarak alman bir insana yklenmitir, ve bir yandan da, hayvan, insan'a yklenmitir. yleyse fert olarak alnan insana hayvan da yklenebilecektir. nk fert olarak alnan insan hem insandr, hem de hayvan. Ayr ayr ve birbirlerine bal olmayan cinslerin ayrlklar da spesifik olarak baka baka olacaktr. Szgelimi: Hayvan ve bilim ; yryen ve iki ayakl; kanadl vu suda yaayan, hayvan ayrmlardr. Bu ayrmlardan hibiri bilim iin bir ayrm deildir. nk bir bilim, bir bilimden iki ayakl olmas ynnden ayrlmaz. Buna karlk birbilerine

6

KATEGORYALAR

bal cinsler iinde, hibir ey onlarn ayrlklarn ayn ayrlklar olmaktan alakoymaz. nk daha yksek cinsler altlarnda kalan az yksek cinslerin yklemleridir. O trl ki yklemin btn ayrmlar konunun da ayrmlar olacaktr. 4, Hibir balants olmayan deyimler z, nitelik, nitelik, grelik, nerelik, zaman, durum, sahip olma, etki ve edilgi ifade ederler.Bir kelime ile sylenecek olurse, szgelimi, nsan, at: zdr ; szgelimi: iki-dirsek-uzun, -dirsek-uzun: niceliktir; ak, gramerci: nitelik ; misil, yarm, daha byk, grelik Iykeion'da, Agora'da:nerelik; dn, geen yl: Zaman; yatmtr, oturmutur durum; ayakkablar ayandadr, silhldr: sahip olma; o kesiyor, o yakyor: etki; o kesiliyor: edilgidir. Bu terimlerden hibiri kendi kendine bir eyi ne tasdik, ne de inkr eder. Bu tasdik veya inkr ancak bu terimler arasndaki balant ile olur. Gerekte, her tasdik ve her inkr, grndne gre, doru veya yanltr. Halbuki hibir balants olmayan deyimler iin ne doru, ne de yanl vardr. Szgelimi, insan, ak kouyor, galiptir git" 5. z, terimin en esasl, jjlk ve bellibal anlamnda, ne bir konu hakknda, ne de bir

7 KATEGORYALAR

konu iin de tasdik edilmemi olandr. Szgelimi : fert olarak alman insan, veya fert olarak alman at gibi. Fakat ikinci z diye, birinci anlamda alnan zlerin iinde bulunduklar nevilere denilirj Nevi'lere de bu nevi'lerin cinslerini eklemek gerekir. [Szgelimi: fert olarak insan, insan nev'i iine girer ve bu nev'in cinsi hayvandr/ yleyse ikinci ad ile bu sonuncu zler, yani insan ve hayvan gsterilir. Dediklerimize gre, yklemin hem tanmlama, hem de isim iin konu hakknda tasdik edilmi olmas gerektii aktr. Szgelimi: nsan bir konu hakknda., yani fert olarak insan hakknda tasdik edilmitir: bir yandan, insan ismi ferde yklendiinden, insan ismi ona yklenmitir. br yandan da, insann tanm fert olarak insana da yklenmi olacaktr; nk fert olarak insan hem insandr, hem de hayvan, yleyse bundan ismin de anlamn da konuya ykletilmi olaca sonucu kar. Bir konu iinde olan varlklara gelince, ou zaman, ne isimleri ne de tanmlan konuya ykletilmi deillerdir. Bununla beraber, baz hallerde ismi konuya ykletilmi olmaktan hibir ey alakoymaz. Fakat tanm iin bu imknszdr. Szgelimi : bir konudan yani bir cisimden ayn olmayan ak konuya ykletilmitir. (nk bir cisme ak denilir), fakat akn tanm hibir zaman cisme ykletilemeyecektir.

8

KATEGORYALAR

Btn geri kalanlar ya konu olarak alnan ilk zler hakknda tasdik edilmilerdir veya bu konularn iindedirler. Karmza kan hususi misallerle bu aka belirir. te szgelimi, hayvan terimi insana ykletiliyor; byle olunca hayvan fert olarak alrnna insana da ykletilecektir. nk o, fert olarak alnan insanlardan hibirine ait olmasayd, umumi olarak insaan da ait olmayacakt. Baka bir misal: renk cisimdedir, o halde, fert olarak alnan cisimde de olacaktr. nk o, fert olarak alnan cisimlerin iinde olmasayd umumi olarak cismin iinde de olamazd. Bundan, btn geri kalanlarn ya konu olarak alnan ilk zler hakknda tasdik edilmi olmas, veya bu konularn iinde olmas sonucu kar, yleyse bu ilk zler vastasyla varolmamak yznden, baka hibir ey varolmayacaktr. kinci zler arasnda, nevi cinsten daha zdr. nk ilk ze daha yakndr. Gerekte ilk zn tabiat bilinmek istenilirse, onu cinsten daha ok, nevi'le aklayarak, hakknda daha ak, daha uygun bir bilgi verilecektir. Bylece, fert olarak alman insan bildirmek iin, onun bir hayvan olduunu sylemekten ok, bir insan olduunu sylemekle daha ak bir bilgi verilir. nk ikinci daha umumi olduu halde birinci karakter fert olarak alnan insana daha hastr. Bunun gibi, filn a-

9 KATEGORYALAR

cm tabiatm anlatmak iin bunun bir bitki olduunu sylemekten ok, bir aa olduunu sylemekle daha ak bir bilgi elde edilecektir. stelik baka, btn zlerin dayanan (hypokeimenn) tekil etmesi, btn geri kalanlarn onun hakknda tasdik edilmesi veya onlarn iinde bulunmas ynnden ilk zlere, bu yzden en yetkin zler denilmitir. Btn geri kalanlar iin ilk zlerin ald durum, cins karsnda nev'in ald durumdur. Nevi, gerekte, cins iin bir dayanaktr. nk cinsler nevi'ler hakknda tasdik edilirlerse de, buna karlk nevi'ler cinsler hakknda tasdik edilmezler. Bundan, gene bu sebeplerden tr, nev'in cinsten daha z olduu sonucu kar. Cins olmayan nevi'lerin kendilerine gelince : bunlarn, biri tekinden hibir suretle daha ok z deildir. nk fert olarak alnan at hakknda onun at olduunu sylemekle edinilen bilgi, fert olarak alnan insan hakknda onun insan olduunu sylemekle edinilen bilgiden daha uygun deildir. lk zlerin durumu da byledir. Bunlardan biri tekinden daha z deildir. nk fert olarak alnan insan hibir suretle fert olarak alman kzden daha ok z deildir. yleyse hakl olarak ilk zlerden sonra, btn geri kalanlar arasnda yalnz nevi'lere

10

KATEGORYALAR

ve cinslere ikinci z denilmitir. nk btn yklemler arasndan, yalnz onlar ilk z ifade ederler. Gerekte, fert olarak insann tabiat nevi veya cins yoluyla aklanmak istenilirse bu uygun bir aklama olur ve bu bir hayvandr, deneceine bu bir insandr, denirse aklama daha aydnlatc olur. Buna karlk, insana bambaka bir taayyn vermek, szgeliherhangi bir ey sylenirse, aklamay uygunsuzlatrm olacaktr. Bundan u sonu kar ki btn geri kalanlardan ancak bu anlamlara hakl olarak z ad verilmitir. Baka bir delil: btn geri kalanlarn dayana olmalarndan tr ilk zlere kelimenin en gerek anlamnda zler ad verilmitir. u halde ilk zlerin z olmayan her eyle mnasebeti de nevi'lerin ve cinslerin nevi ve cins olmayan btn geri kalanalrla olan mnasebetidir. nk nevi'lerle ve cinslerle btn geri kalanlar tasdik edilmitir. Gerekte, fert olarak alman insan gramercidir demek, sonu olarak insan ve hayvann da gramerci olduklarn sylemektir. Btn teki hallerde de tpk byledir. Her zde mterek olan karakter bir kontl iinde olmamaktan ibarettir. lk z, gerekte, bir konu iinde deildir, bir konunun yklemi de dedir. tkinci zlere gelince, u aadaki sebepler yznden, bunlarn bir

KATEGORYALAR

11

konu iinde olmadklar aktr. lkin, gerekten, insan phesiz bir kanunun yklemi, yani fert olarak alnan insann yklemidir; fakat bir konu iinde deildir, nk insan, fert olarak alnan insann bir blm deildir. Bir konunun yklemi olan, yani fert olarak alnan insann yklemi olan hayvan iin de ayn dnce ileri srlr: o da fert olarak alnan insamn bir blm deildir. Bundan baka, bir konu iinde olan nesnelere gelince, bunlarn tanmlan konuya yklenemezken, baz hallerde konuya adlannn ykletilmesine hibir engel yoktur, yleyse ikinci zler iin, konuya yklenebilen ey onlarn ad kadar tanmlardr da: insann tanm fert olarak alman insana yklenmitir: hayvann tanm da yle. Bundan kan sonu zn bir konuda bulunan eylerin saysnda olamayacadr. Fakat bu karakter ze has deildir. nk ayrmn kendi de bir konu iinde olmayan eylere katlr. Gerekte, yryen ve iki ayakl bir konu hakknda, yani insan hakknda tasdik edilmitir, fakat bir konu iinde deillerlerdir. nk iki ayakl ve yryen insanm blmleri deildir. Bundan baka, aynmn tanm, aynmm kendisinin tasdik edilmi olduu ey hakknda tasdik edilmitir. Sz gelim i : yryen insan hakknda tasdik edilmise, yryenin tanmlamas da insan hakknda tasdik edilmi olacaktr. nk insan yr-

12

KATEGORYALAR

yen'dir. u halde zlerin blmlerinin z olmadklarn kabul etmek zorunda kalmamz korkusuyla bu blmlerin bir konu iinde olduu gibi, btnn iinde olmalarndan aklmz karmasn. Nesnelerin bir konu iinde olduklarn sylediimiz zaman, bununla blmlerin iinde bulunduklar tarzda olduunu kast etmedik. Ayrmlarndaki gibi, ikinci zlerin karakteri de sinonim bir, anlam iinde yklenmi hallerde bulunmaktan ibarettir. nk onlarn btn yklenilerinin konusu ya fertler, veya nevi'lerdir. Hibir kategoryann ilk zden kmad gerektir. nk onun kendi de hibir konu hakknda tasdik edilmemitir. Fakat ikinci zler arasnda, nevi nevi, fert hakknda, cins ise hem, nevi, hem de fert hakknda tasdik edilmi olan ayrmlar iin de bu aynyla byledir. stelik, nevi'lerin tanmlamas ile cinslerin tanm ilk zlere, cinsinki neve uyar. nk yklem iin sylenen her ey konu iin de sylenecektir. Tpk bunun gibi, ayrmlarn tanm da nevi'lere ve fertlere uyar. Fakat dediimiz gibi, ismi mterek ve anlam zde olan nesneler sinonimdir. Bundan, ister zlerin, ister ayrmlarn yklem olduklar btn hallerde, yklemenin, sinonim bir anlam iinde yapld sonucu kar.

katgokyalak

13

Her z belli bir varlk anlatyor gibidir. lk zlere gelince : onlarn belli bir anlattklar sz gtrmezcesine gerektir. nk anlatlan ey bir fert ve bir say birliidir. kinci zlerin de, adlandrlmalarnn ekli dolaysyla, szgelimi, insan veya hayvan dediimiz zaman, belli bir varlk anlattklarna inanlabilir. Bununla beraber bu doru deildir : bu trl deyimler ok bir nitelik (poion ti) ifade ederler. nk konu, ilk zde olduu gibi, bir tek deildir: gerekte, insan bir oklua yklenmitir; hayvan da yle. Bununla beraber nevi ve cins nitelii mutlak ekilde ifade etmezler; tpk szgelimi: ak'n ifade edecei gibi (nk ak nitelikten baka bir ey anlatmaz. Nev'i ve cins nitelii ze gre tyin ederler: onlarn anlatt ey filn nitelikte bir zdr. Taaygn cinsde nevi'dekinden daha byk bir kaplam vardr. nk hayvan terimi insan teriminden daha ok sayla varlklar iine alr. zlerin baka bir karakteri de, hibir ztlar olmamasdr. Gerekte ilk z iin, sz gelimi, fert olarak alnan insan iin veya fert olarak alnan hayvan iin kendi zdd ne olabilecektir? Gerekte, hibir zd yoktur: ne insan iin ne de hayvan iin zd yoktur. Bu karakter esasen ze has deildir. Baka kategoryalarn birouna, szgelimi, nicelie de

14

KATHGORYALAR

aittir. Gerekte, iki-dirsek-uzun'a veya -dirsek-uzun'a, bunun gibi ne on saysna, ne de bu tabiatta baka bir terime zd yoktur. llki oun azn zdd veya byn kn zdd olduu ileri srlsn. Fakat gerekte, belli niceliklerin sz edildii zaman, onlar arasndan hibirinin hibir vakit zdd yoktur. Bundan baka, z azalp oalmaya elverili deil gibi grnyor. Ben bir zn baka bir zden daha ok veya daha az z olduunu deil (nk bunun byle olduunu daha nce ortaya koymutuk), fakat her zn, olduundan daha ok veya daha az olduunun sylenemeyeceini kast ediyorum; szgelimi, u z u insan kendinden veya baka herhangi bir insandan daha ok veya daha az insan olmayacaktr. Gerekte, bir ak'm baka bir ak'dan daha ok veya daha az ak olduu, gzelin baka bir gzelden daha ok veya daha az gzel olduu sylendii gibi, bir insan bir bakasndan daha insan deildir. Tek ve ayn bir eyin kendine nazaran filn nitelikte daha ok veya daha az olduu denilebilir. Szgelimi : cisim ak ise imdi, vaktiyle olduundan daha aktr; scak ise daha ok veya az scaktr denilebilir ; ama zn kendisinin, olduundan ne ok, ne de az olduu sylenemez: Tpk z olan baka eylerden hibiri iin sylenemedii gibi, insann da vaktiyle olduundan

KATKORYALAR

15 z

daha insan olduu sylenemez. yleyse azalp oalmaya elverili deildir.

Fakat hepsinden ok ze has olan karakter, grndne gre, zn tamamiyle zde ve sayca bir tek kalmakla beraber zdlar da kabul edebilmesidir. Bu suretledir ki, z olmayan btn baka eyler arasnda, sayca bir tek olduu halde zdlar kabul edebilecek bir ey bulmak imknsz olacaktr. Szgelimi : sayca bir ve zde olan renk, kara ve ak olamaz; zde ve sayca bir tek olan fiil de iyi ve kt olamaz. z olmayan btn baka eyler iin de bu byledir. Fakat zn kendisi sayca bir ve zde kalmakla beraber, zdlar almaya elverilidir. Szgelimi: fert olarak alnan insan, bir ve ayn olmakla beraber, bir ara ak, bir ara kara, bir ara scak, bir ara souk, bir ara iyi, bir ara ktdr. Hibir yerde buna benzer bir ey belirmez. Yalnz hkmn ve sannn da zdlar alabilecei ileri srlerek bir itirazda bulunabilir. nk gerekte ayn deyim hem doru, hem de yanl grnebilir. Szgelimi: filn adam oturuyor hkm doru ise insan ayaa kalknca, bu ayn hkm yanl olacaktr. San iin de bu byle olacaktr: birinin filn adamn oturduu hakknda gerek bir sans varsa ve o adam ayaa kalktktan sonra da onun hakknda ayn sany muhafaza ederse yanl bir san sa-

16

KATEGORYALAR

hibi olacaktr. -Fakat bu itiraz kabul olunsa bile, hi deilse, zdlar alma tarznda bir fark vardr. Bir yandan, gerekte, zler kendilerini deitirmekle zd alabilirler. nce souk olan bir ey, bir deime ile (gerekte bu bir bakalamadr) scak olmutur; ak olan kara olmutur ; iyi olan kt olumutur. Baka btn zler iin de bu byledir. Bir deiiklik duyarak onlardan her biri zd alabilir. Buna karlk, hkme ve sanya gelince : onlar ne iseler mutlak olarak o_. ve hi deimemi kalrlar. Onlarda zd nesnede bir deiiklik olunca belirir. Gerekte, filn adam oturuyor hkm ayn kalr ve nesnenin deimesine gre bazan doru, bazan yanltr. San iin de ayn dnce ileri srlr. Bylece hi deilse nesnelerin gelip geme tarzna gre, zn hususi karakteri kendinde olan bir deime ile zd alabilmektir. yleyse, mstesna olarak, hkm ve sannn zd alabileceklerini kabul etmek hakikatten ayrlmaktr. Gerekte, hkm ve sannn zd alabilecekleri sylenebilirse de bu, onlarn bir deimeye uramalarndan tr deil, bu deiikliin yabanc bir nesnede belirmesinden dolaydr. Gerekte, hkm doru veya yanl klan, hkmn zdlar almaya elverili olmas deil, nesnenin gerek oluu veya gerek olmaydr. Bir kelime ile, hkm veya sany deitirebilecek hibir ey yoktur; yleyse, kendi-

17 KATEGORYALAR

lerinde hibir ediiklik olamayacana gre, zdlar alamayacaklardr. Fakat ze gelince, kendinde zdd kabul ettiine gre, onun zd alabilecei sylenebilir. nk o hem hastalk, hem salk, hem aklk, hem karalk alabilir. Bylece bu trl niteliklerden her birini almasndan tr, onun zdlar alabilecei sylenebilir. yleyse sayca bir ve zde kalarak, kendinde olan bir deiiklikle zdlar alabilmek, zn karakteridir. z zerinde sylenecei kadar syledik. 6. Nicelik ya sreksiz ya sreklidir. Bundan baka, nicelik ya aralarnda birbirine gre bir durumu olan blmlerden, ya birbirine gre bir durumu olmayan blmlerden yaplmtr. Sreksiz nicelik rnekleri: say ve sz; srekli nicelik rnekleri: izgi, dzey, cisim; bundan baka, zaman ve mekn. Saynn blmlerine gelince: ad geen blmlerin birbirine dokunduklar hibir mterek snr yoktur. Bylece: be, on'un bir blm olmakla, hibir mterek snrda, be ile be birbirine dokunmazlar. Bunun aksine olarak, bu iki be ayrdrlar. Bunun gibi, ile yedi mterek hibir snrda karlamazlar. Umumi olarak, bir sayda, gerekte, daima ayr olan blmleri arasnda mterek

18

KATKGOR YALAR 18

bir snr dnlemez. yleyse say sreksiz bir niceliktir. Gene bunun gibi, sz de sreksiz bir niceliktir. Gerekte, szn bir nicelik olmas apaklktr. nk o uzun ve ksa hecelerle llyor. Burada sesin kard szden bahsetmek istiyoruz. Bundan baka, o sreksiz bir niceliktir. nk blmlerinin birbirine dokunabilecekleri hibir snr yoktur: hecelerin karlatklar mterek bir snr yoktur, ama onlardan her biri kendinde ve kendiliinden ayrdr. izgiye gelince: O bir srekli niceliktir. nk blmleri birbirine dokunan mterek bir snr dnmek mmkndr. Bu, noktadr, Dzey iin ise izgidir; nk dzeyin blmleri birlik bir snrda birbirine deerler. Cisim iin de tpk byledir. Cismin blmlerinin birbirine dokunacaklar, izgi veya dzey olarak, mterek bir snr dnlebilir. Zaman ve mekn da bu trl nicelikten saylr. imdiki zaman gerekte, hem gemie, hem de gelecee baldr. Yer de srekli bir niceliktir. nk bir cismin paralar herhangi bir yer kaplarlar. Bu paralarise mterek bir snrda birbirlerine dokunduklarndan bundan, cismin her bir parasyla kaplanm olan yerin blmlerinin de cismin paralan ile ayn mterek bir snrda birbirleriyle temas ettikleri sonucu kar. By-

KATKGOR YALAR

19

lece, mekn da sreklidir; nk mterek bir srnrda blmleri birbirlerine dokunmaktadr. Bundan baka, aralarnda karlkl bir durumlar olan blmlerden yaplm nicelikler ve aralarnda karlkl bir durum olmayan blmlerden yaplm baka nicelikler de vardr. Bu suretledir ki izginin blmlerinnin karlkl bir durumu var: bunlardan her biri bir yerde bulunur; her birinin, dzeydeki durumu ayrt edilip tesbit edilebilir ve bunun sonuncu olarak, hangi blme bitiik olduu sylenebilir. Gene bunun gibi .dzeyin blmlerinin de bir yeri vardr, nk onlarn her birinin durumu gsterilebilir ve hangi blmlerin, aralarnda bitiik olduu da sylenebilir. Cismin blmleri iin de, mekn blmleri iin de bu byledir. - Sayya gelince, bunun aksine olarak, blmlerinin karlkl bir durum igal edeceklerini, ne bir yere yerletiklerini gstermek, ne de hangi blmlerin, aralarnda bitiik olduklarn ortaya koymak mmkn olmaz. Zaman iin de baka trl olamaz; nk zamann blmlerinden hibiri sabit ve daim deildir. Sabit vet daim olmayann ise nasl bir durumu olabilir? Gerekte, zamann blmlerinin bir dzeni olduunu ve bu dzenden tr bunlardan birinin nce, tekinin sonra olduunu sylemek daha iyi olur. Bu dnce sayya da uyar: ikiden nce bir, ten

20

KATKGOR YALAR 20

nce iki saylr. Ve bylece, saynn bir durumu olduu hibir suretle kabul edilemezse de, bir eit dzeni haiz olduu sylenebilir. Sze gelince; onun iin de byledir; blmlerinden hibiri sabit ve daim kalmaz, fakat filn blm bir defa sylendi mi, artk onu yeniden kavramak mmkn deildir; bunun sonucu, szn blmlerinin durumlar olmaddr. nk ondan sabit ve daim kalan bir ey yoktur. Bylece bir durumu olan blmlerden yaplm nicelikler ve bir durumu olmayan blmlerden yaplm nicelikler vardr. z mnada yalnz imdi sylediimiz eylere nicelikler ad verilmitir; btn geri kalanlar ancak ilinti ynnden niceliktir. Gerekte, srf bu nicelikleri gznnde tutarak, brlerine nicelik diyoruz. Bylece, ak dzey byk olduundan tr ak'n byk olduu; gelip getikleri zamann uzun olmasndan tr etkinin uzun, hareketin uzun olduu sylenir. nk bu taayynlerin her birine zlerinden dolay nicelik denmiyor. Szgelimi, bir etkinin uzunluu bilinmek istenilirse etkinin bir ylda cereyan ettii cevabyla veya buna benzer bir cevapla, zamanla tanmlanacaktr; ve ak'n bykln bilmek iin de dzeyle tanmlanacaktr. nk dzeyin byk olmas halinde ak iin byk olduu sylenebilir. Bylece, ancak gerek mnada ve kendi ken-

KATKGOR YALAR

21

dine nicelikler demin szu ettiklerimizdir; buna karlk, bundan baka hibir ey kendi kendine nicelik deildir. Nicelik ise ancak ilinti ynnden olabilir. stelik, nicelik hibir zd kabul etmez. Belli niceliklere gelince, onlarn zdlar olmad apaktr. -dirsek-uzun, veya iki-dirsek uzun, veya dzey veya bu trl bir baka nicelikte olduu gibi, bunlar iin, gerekten, zd yoktur. oun aza, veya byn ke zd olduu mu ileri srlecek? Fakat bu anlamlardan hibiri bir nicelik deildir; bunlar greliler arasna girerler; nk kendi kendine alnd m hibir ey iin byk veya kk denemez, ama ancak bir baka eye nispet edilmi olmasndan tr, denebilir. Szgelimi, bir dan kk olduu, bir dar tanesinin byk olduu, dar tanesi ayn cinsten baka nesnelerden daha byk, da da ayn cinsten baka nesnelerden daha kk olduu takdirde, sylenir. Bylece biz bir eyin baka bir eyle olan mnasebeti ile kar karya bulunuruz. nk kendiliinden kn veya byn sz edilirse ne bir dan kk olduu, ne de bir dar tanesinin byk olduu asla sylenemez. Baka bir rnek: Atina'nn nfusu gerekte daha ok olsa da, bir kyde ok nfus olduunu ve Atina'da az olduunu syleriz. Gene bir evin ok kimse

22

KATKGOR YALAR 22

aldn ve bir tiyatronun az aldn syleriz. Bununla beraber bu tiyatroda daha ok kimse vardr. Bunun gibi, iki-dirsek-uzun, -dirsekuzun ve bu eit her miktar bir nicelik anlatr. Halbuki byk ve kk bir nicelik ifade etmeyip, daha ok, bir grelik ifade eder. nk byk veya kk, bir baka nesneye nispetle dnlebilir. Bylece bunlarn grelilerin arasna girdikleri aktr. Bundan baka, bu terimleri birer nicelik olarak kabul edelim veya etmeyelim, bunlarn hibir suretle hibir zdlar yoktur. nk kendinden ve kendi kendine kavranamayan, fakat ancak baka bir eye nispet olunabilen eye nasl bir zd verilebilir? Bundan baka, byk veya kk birbirine zd olsalar, bundan, ayn bir konunun ayn zamanda zdlar alabildii ve bunun iin nesnelerin kendilerinin zdlar olduu sonucu kacaktr. Gerekte, arasra ayn eyin ayn zamanda hem byk, hem de kk olduu da olur. nk bir ey bir eye gre kk, bir bakasna gre de byk olabilir. Bunun sonucu, ayn eyin ayn zamanda hem byk, hem de kk olduu olacaktr ; bundan da ayn zamanda zdlar ald sonucu kacaktr. Fakat, hibir ey, demin z hakknda grdmz gibi, ayn zamanda zdlar kabul etmez : z, zd alabilirse de hi olmazsa ayn zamanda hem has-

KATKGOR YALAR

23

ta hem de shhatte olamaz. Bunun gibi, hibir ey hem ak, hem de kara deildir, btn baka eyler de zdlarn ayn zamanda var olmalarn kabul etmez. Bundan baka, nesnelerin kendi zdlar olacaktr. Gerekte, byk, kn zdd ise ayn ey ayn zamanda hem byk, hem de kkse bu ey kendine zd olacaktr. Halbuki ayn eyin kendine zd olmas imknszdr. yleyse ne byk kn; ne de ok, azn zdd deildir. Bundan bu terimlerin grelik olmayp nicelik olduklar ileri srlse bile gene hibir zdlar olmayaca sonucu kar. Fakat hele mekn ele aldmzda, zidlk nicelie ait imi gibi grnr. En byk uzaklk, merkezden lemin ularna olan uzaklk olduundan merkez blgeye aa demekle yukar aann zdd olarak tanmlanr. Hatt btn teki zdlarn tanm bu zdlardan karlyor gibidir. nk ayn cinsden olup birbirinden en uzakta bulunan ular, zd olarak tarif edilmilerdir. Nicelik azalp oalmaya elverili gibi grnmyor. ki-dirsek uzun rneinde olduu gibi: iki dirsek uzun olan bir ey (iki dirsek uzun olan) baka bir eyden daha uzun deildir. Sayya gelince, onda da bundan baka trl deildir: sz gelimi, ne , bein be

24

KATKGOR YALAR 24

olmasndan daha ok , ne de bir baka ten daha ok deildir. Bir zamann bir baka zamandan daha ok zaman olduu sylenemez. Bizim saydmz btn niceliklerden mutlak olarak hibir tanesi yoktur ki ona azlk ve okluk yklenebilsin, Bundan, niceliin azlk ve oklua elverili olmad sonucunu karrm. Fakat, nicelie en ok has olan karakter, ona eitliin ve eitsizliin yklenebilmesidir. Szn ettiimiz niceliklerden her birinin, gerekten, eit olduu veya eit olmad sylenir: bir cismin, szgelimi, bir bakasna eit olduu veya eit olmad; say hakknda eit olduu ve eit olmad; zamann eit olduu ve eit olmad sylenir. Szn ettiimiz ve her birine eitlik ve eitsizlik yklenebilen btn baka nicelikler iin de bu byledir. Buna karlk, nicelik olmayan baka ne varsa hibiri, baklrsa, hibir suretle eit ve eitsiz diye tasdik edilemezler. Szgelimi, istidat (diathesis) mutlak olarak eitlikle veya eitsizlikle vasflandrlamayp daha ok benzerlikle ve benzemezlikle vasflandrlr ; ak iin de hibir suretle eittir veya eit deildir, denilemeyip benzer veya benzemez denilebilir. u halde nicelie en ok has olan karakter ona eitliin veya eitsizliin yklenebilmesidir.

KATKGOR YALAR

25

7.Greli diye btn varl, baka nesnelere bal olduu veya herhangi bir ekilde bir baka eye taallk ettii sylenmi olanlardan ibaret olan eylere denilir: szgelimi, en byk, btn varl baka bir eye gre sylenmi olmaktan ibaret bir eydir. nk onun daha byk olmas bir eye gredir. Misil btn varl bir baka ey hakknda sylenmi olmaktan ibaret olan eydir. nk onun olmas bir eye gredir; bu trl btn baka grelikler iin de yine byledir. Hal, istidat, duyum, bilim, duum gibi terimler de greliktir. Btn bu terimlerin varl baka eye bal olduklarnn sylenmesinden ibarettir; bylece hale bir eyin hali, bilime bir eyin bilimi, duruma bir eyin durumu... denilir. yleyse varl baka eye tabi olduu veya her hangi bir suretle bir baka eye talik ettii sylenmekten ibaret olan terimler greliktir. Bylece bir da baka bir eye gre byktr denilir. nk daa byk denilmesi bir eye gredir. Benzerin, baka bir eye benzer olduu sylenir ve bu trl baka terimler de baka bir eye gre sylenmilerdir. Yatma, dik duru, veya oturuun belli durumlar olduunu ilve ediyorum ; ama durumun kendi bir greliktir: buna karlk yatm olmak, ayakta dur-

26

KATKGOR YALAR 26

mak, oturmu olmak kendiliklerinden birtakm durumlar deildir, ama adlarn, ancak paronim olarak imdi saydmz durumlardan karrlar. Greliklerin de zdlar olabilir. Sz gelim i : Her ikisi de grelik olan fazilet, reziletin zdddr; bilim, bilimsizliin zdddr. Bununla beraber btn greliklerin zdd yoktur : ne iki misline, ne misline, ne de bu cinsten baka bir terime hibir zd yoktur. u da anlalyor ki greliler azlk ve okluk kabul ederler. Gerekte, benzeyen ve benzemeyen, azlk ve oklua gre sylenir, eit ve eit olmayan da azlk ve oklua gre sylenir. nk benzeyene, bir eye benzeyen ; benzemeyene, bir eye benzemeyen denilmitir. Bununla beraber gene burada da, btn greliler azlk ve oklua elverili deillerdir ; misli hakknda az veya ok misildir denilmez. Bu trl baka terimler hakknda da bu byledir. stelik btn greliler balamldr. Sz gelimi: kle hakknda, efendinin klesi denilir, efendi iin de klenin efendisidir denir; misil yarmn misli, yarm da mislin yarsdr denilir; daha byk olan, daha knden daha byk; daha kk olan daha bynden daha kktr. Btn baka greliler

KATKGOR YALAR

27

iin de bu byledir. Fakat arasra ifadede bir "hal" fark olacaktr. Bylece bilinebilenin bilgisine bilgisine bilgi, bilgi ile bilinebilene de bilinebilen; duyulabilenin duyumuna duyum, duyumla duyulabilene de duyulabilen diyoruz. Bununla beraber balamann olmaz gibi grnecei haller de vardr: bu, greliin taallk ettii terim uygun decek ekilde anlatlmad, anlatlrken de aldanld vakit olur. Szgelimi: kanat kua grelik olarak verilirse kula kanat arasnda balama yoktur. Gerekte bu birinci mnasebetin, kanatla ku arasndaki mnasebetin kurulmas uygun bir tarzda olmamtr; nk kanat, ku olmas ynnden kua greli denmeyip kanatl olmas ynnden greli denilmitir. nk ku olmyan baka birok kanatl varlklar da vardr. Bundan kan sonu, mnasebet uygunca yapld zaman, balamann da Olduudur: kanat bir kanatlnn kanatdr ve kanatl da kanat yznden kanatllar. Arasra da, phe yok, bir greliin terimini uygun bir tarzda anlatmak iin hibir isim bulunmad zaman hususi bir isim yaratmak gerekHdir: szgelimi, dmeni gemiye grelik olarak koymak, grelii doru belirtmek deildir. nk dmen, gemi olmas ynnden gemi iin sylenmemitir; nitekim dmeni olmayan gemiler de vardr. Bunun iin balama yoktur, nk gemi, dmenin gemisi-

28

KATKGOR YALAR 28

dir, denmez. Fakat phesiz, grelii belirtme tarz, aa yukar yle anlatlrsa daha doru olur: "dmen dmenlinin dmenidir" veya buna yakn baka bir ekilde de anlatlabilir, nk hususi bir isim mevcut deildir. Grelik uygun bir tarzda gsterilirse balama vardr. nk "dmenli", dmen yznden dmenlidir. Baka hallerde de bu byledir. Szgelimi: bam balnn balamals olarak alnmas hayvann balamals olarak alnmasndan daha uygundur. nk hayvann bir baa sahip olmas hayvan olmasndan tr deildir. nk birok hayvanlarn ba yoktur. Bir eyin, (kendine grelik olduu eyi) anlamann, phe yok, en kolay yolu, isim olmad takdirde, isimleri ilk terimlerden karmaktan ve onlar, ilk terimlerin kendileriyle balama halinde olduklar nesnelere tatbik etmekten ibarettir. Bylece, yukarda geen rneklerde, kanatl kanatdan, dmenli, dmenden gelir. Bylece, btn greliklerin bir balamas vardr. Bununla beraber onlarn uygunca gsterilmesi arttr. nk balamlya gre deil de belirsiz olarak alman bir terime gre ortaya konulduklar zaman, balama yoktur. Demek istiyorum ki herkesin zerinde uyutuu ve isimleri bulunan balamllar iin bile, terimlerden biri, balamlnn kendi adyla deil, balaml ancak ilinti olarak anla-

KATKGOR YALAR

2

tan bir isimle gsterilmise balama yoktur. Szgelimi: kle efendinin deil de, insann veya iki ayaklnn veya bu trl herhangi bir eyin klesi olarak alnrsa bir balaml deildir. nk grelik uygun bir ekilde gsterilmemitir. Bundan baka, balama uygun bir tarzda ortaya konulmusa ancak uygun balamayla ortaya konmu olanm brakp ilinti olan btn br karakterleri bir bir atsak bile, gene de bu balama daima var olacaktr. Szgelimi: klenin balamls efendi ise, efendide ilinti olarak bulunan (iki ayakl, bilim almaya gl veya insan gibi) btn baka karakterleri, efendi olma karakterinden baka bir ey brakmamak zere atsak bile, gene de kle daima efendiye gre anlatlm olacaktr. nk, kleye efendinin klesi denilir. Buna karlk, balama uygun bir tarzda ortaya konulmamsa, ancak balamayla ortaya konmu olann brakp, btn br karakterleri bir bir atsak da ortaya konulan balama yaplamayacaktr. Gerekte, klenin balamls olarak insan, kanatlmnki olarak da kuu gsterelim, insandan da efendilik karakterini ayralm. Efendi ile kle arasndaki balama devam edip gidemiyecektir. nk efendisiz, artk kle yoktur. Kutan kanatllk karakteri ayrlrsa, muhakeme ayndr: kanatl da artk bir bir greli olmayacaktr. nk kanatl yoksa, artk kana-

30

KATbOKVALAK

din balamls olmayacaktr. Bundan, balamllarn uygun bir tarzda gsterilmesi gerektii sonucunu karrm. Bir sm varsa bu ortaya konu koaylar; yoksa, pnesz bir isim yaratmak gereklidir, takat terimlerin adlandrlmas bylece upuygun bir ekilde yapld zaman, btn grelkierin balaml olduklar aktr. yle gelir ki grelikler arasnda tabi bir ayn zamanda olma vardr. Bu birok hallerde dorudur : misil ile yarm arasnda ayn zamanda olma vardr ve yarm varsa, misil de vardr. Bunun gibi, efendi varsa kle de vardr : kle varsa efendi de vardr. Baka haller iinde ayn dnce yrtlr. stelik, bu greliler karlkl bir ekilde birbirlerini yok ederler: misil yoksa yarm yoktur: yarm yoksa, misil de yoktur. Bu trl btn teki greliler iin de bu byledir. Bununla beraber, yle anlalyor ki, btn hallerde greliklerin tabi olarak ayn zamanda olmalar doru deildir. Gerekte, bilimin konusu, bilimden nce var gibi grnebilir. nk ok defa biz nceden varolan konulardan bilim elde ederiz : konusuyla ayn zamanda varolan bir bilim bulmak, imknsz olmasa da, g olacaktr. Bundan baka, konunun yok olmas, buna karlk olan bilimin de yok olmasm gerektirir. Halbuki bilimin

ICATEGORYALAR

31

yok olmas konusunun da yok olmasn gerektirmez. Gerekte, bilimin konusu mevcut olmaynca, bilim de mevcut olmaz, (nk artk bilinecek hibir ey olmayacaktr). Ama var olmayan bilim olursa hibir ey, konusunu var olmaktan alakoyamaz. te dairenin kareletirilmesi iin olup biten de budur: onun hi deilse, bilim konusu olarak var olduunu kabul ediyorsak da henz onun hakknda bir bilimimiz yoktur. Halbuki o bir bilgi konusudur. Bunun gibi, hayvan bir kere yok olunca, bilim de olmayacaktr. Bununla beraber byk sayda bilim konulan var olabilecektir. Duyum hakknda da bu byledir: gerekte, duyulabilen, her ynden, duyumdan ncedir. Duyulabilen yok olursa, duyum yok olur. Halbuki duyum yok olursa duyulabilen yok olmaz. nk duyum bir cisim zerinde ve bir cisim iinde vki olur. Bir yandan da, duyulabilen bir defa yok oldu mu, cisim de yok olmutur. (nk cisim duyulabilenlere katr) ve cisim yoksa duyum da yok olur. Bylece duyulabilenin yok olmas duyumun yok olmasn gerektirir. Buna karlk, duyumun yok olmas duyulabilenin de yok olmasn gerektirmez : Hayvan yok olunca duyum yok olur. Halbuki duyulabilen var olmakta devam edecektir; szgelimi, cisim, scaklk, tatl ac ve btn teki duyulabilenler var olacaktr. Baka delil: duyum, duyanla ayn

32

KATKGOR YALAR 32

zamanda doar. nk duyum hayvanla doar ; ama duyulabilen, elbette, hayvandan veya duyumdan nce vardr. nk hayvann da yapld ate ve su ve bu tabiattaki teki nesneler, mutlak olarak, ne hayvan, ne de duyum olmadan nce, vardrlar. Bunun sonucu olarak, duyulabilenin duyumdan nce olduu dnlebilir. imdi acaba grnd gibi, hibir z greliklere katlamaz m, yoksa grelikler iine baz ikinci zler katlabilir mi meselesi ortaya kmaktadr. ilk zler iin (grelik olmadklar) dorudur. nk ne zlerin btn, ne de paralar grelik olamazlar. Bir insan hakknda bir eyin bir insan olduu, bir kz hakknda bir eyin bir kz olduu sylenemez. Paralar iin de bu byledir: bir ele birinin bir eli denmez, birinin eli denir, bir baa da, birinin bir ba denilmez, birinin ba denir. kinci zler iin, hi olmazsa birou iin de zm ayndr; insana, bir eyin insan; kze, bir eyin kz denilmez. Oduna da bir eyin odunu denmez. Yalnz birinin mal denilir. Bu trl haller de zn greliklere girmedii aktr. Ancak baz ikinci zler iin mesele ortaya atlabilir: szgelimi, baa, kendinin bir blm olduu eyin ba denilir; ele, bir blm olduu eyin elidir, denilir. Buna benzer her blm iin byledir. Bundan, bu terimlerin birtakm

KATEGORYALAR

33

grelikler gibi grnd sonucu kar. Grelikler hakknda verilen tanm yetseydi, hibir zn bir grelik olamayacan tasdik etmek imknsz olmasa da, pek zor olacakt. Fakat tanm yetmiyorsa ve grelik diye, yalnz varl herhangi bir grelii olmaktan ibaret bulunan terimlere demek gerekirse, belki bu meseleye bir hal aresi bulunabilecektir. Birinci tanm, phesiz, btn greliklere uyar; fakat bir eyin baka bir eye nispet edilmesi onu gene temelli bir tarzda grelik yapmaz. Btn bunlardan, apaka kan sonu, belli bir ekilde bir grelik bilindii vakit neye gre ise onun da belli bir ekilde bilineceidir. Bu kendinden de apaktr: nk filn nesnenin bir grelik olduu biliniyorsa greliklerin varlnn grelikte olmaktan baka br eyde mndemi bulunmad bilinmekle, onun kendine grelik olduu ey de bilinir. Fakat onun kendiyle grelikte olduu ey mutlak olarak bilinmezse, onun grelikte olup olmad da bilinmeyecektir. Hususi rnekler bunu aydnlatacaklardr: bylece, belli bir ekilde, filn nesnenin misl olduu bilinirse, gene dorudan doruya belli bir ekilde onun misli olduu ey de bilinir. nk bu nesnenin misli olduu bilinmeyen belli hibir ey olmasavd onun misil olduu da mutlak olarak bilinmeyecekti. Bunun gibi, filn eyin

34

KATKGOR YALAR 34

daha gzel olduu bilinmiyorsa, gene gerekli olarak, o eyin kyaslanarak, kendinden daha gzel olduu eyin de dorudan doruya ve belli bir ekilde bilinmesi gerekir. Buna karlk, onun daha az gzel bir eyden daha gzel olduu belirsiz bir ekilde bilinmeyecektir. Aksi takdirde bu bir bilgi deil; bir san olur. Gerekte, ad geen eyin daha az gzel olan bir eyden daha gzel olduu ak bir ekilde bilinemeyecektir. nk ondan daha az gzel hibir ey bulunmamas da olabilir. yleyse bir grelik belli bir ekilde bilinirse, gene belli bir ekilde kendine gre olduu eyin de bilinmesi apaka gerekli olur. Baa, ele, buna benzer her blme, z olan her eye gelince, onlarn ne olduu belli bir ekilde bilinebilir. Fakat bundan gerekli olarak, balamllarnn da bilinecei sonucu kmaz. nk bu elin ve bu ban kendine nispet edildii ey hakknda belli bir bilgi edinilemez. yleyse burada greliklerle bir iliiimiz olmayacaktr. Bunlar grelik deillerse, hibir zn greliklere girmeyeceini sylemek doru olacaktr. phe yok, bu trl meselelerde, birok defalar tetkik etmedike olumlu bir ey elde etmek gtr. Bununla beraber bu noktalarn her biri zerinde birtakm meseleler ortaya atm olmak faydasz deildir.

KATEGORYALAR

35

8.Nitelik diye kendisiyle bir eyin nasl olduu sylenen terime derim. Fakat nitelik birok anlamlar alan terimlerden biridir. Niteliin nev'ilerinden birine hal ve istidat ad verilebilir. Fakat hal, daha ok sreklilii, daha ok durakll ile istidattan farkldr : bilimler ve erdemler haldirler. nk bilim bizde bir hastalk veya bu cinsten baka bir sebep yznden byk bir deiiklik husule gelmedike kendisinden pek az bir ey elde etmi olsak bile, durakl kalan ve yerinden g oynatlan eylerden biridir. Gene bunun gibi, erdem (szgelimi, adalet, itidal ve bu trl her nitelik) de ne kolayca yerinden oynatlabilecek, ne de kolayca deiebilecek gibi grnyor. Buna karlk, scaklk ve soukluk, hastalk ve salk ve bu trl eyler gibi kolayca yerinden oynatabilecek ve deiebilecek niteliklere istidat denir. Gerekte, insan bu eylere kar herhangi bir istidatta bulunur, ama scakken souk, salamken hasta olarak abucak deiir; brleri iin de bu byledir, ancak istidatlardan biri zamanla tabileir, kkleirse ve yerinden oynatlmas zorlarsa, o zaman belki ona hal ad verilebilir. Hal ad altnda, daha srekli ve yerinden oynatlmas daha zor olan niteliklerin gste-

36

KATEGORYALAR

rilmeye alld apaktr. nk az durakl bir bilim sahibi olup, bu bilimi kolayca kaybedebilenler bilime kar az ok iyi bir istidatta olabilseler de, (bilgi) haline sahip olduklar sylenemez. yleyse hal, istidat'dan istidadn yerinden oynatlmaya elverili olmas bakmndan farkldr. Halbuki hal daha srekli ve yerinden oynatlmas daha zordur. Haller ayn zamanda istidat'trlar; fakat istidatlarn hal olmas gerekli deildir. Gerekten, birtakm hallere sahip olmak, onlara kar herhangi bir istidatta bulunmaktr da. Halbuki baz istidatlan olmak her defasnda buna karlk olan bir hale sahip olmak deildir. Bir baka nitelik cinsi de, iyi greilerin veya iyi kouculann, sihhatte olanlarn veya hastalarn, bir tek kelime ile tabi bir kabiliyet veya kabiliyetsizlie gre sylenen her eyin, szn ettiimiz zaman kullandmz nitelik cinsidir; nk bu taayynlerden her birinin tasdik edilmesi (kiinin herhangi bir istidad dolaysyla deil: bir eyi kolayca yapmak veya hibir eye mruz kalmamak hususunda tabi bir kabiliyet veya kabiliyetsizlik sahibi bulunulmas sayesindedir. Szgelimi, iyi greiler veya iyi koucular herhangi bir istidatta bulunmalan yznden deil, baz idmalan kolayca yapmakla tabi bir kabiliyete sahip olduklanndan dolay byle

KATKGOR YALAR

37

adlandrlmlardr; sihhatte olanlar balarna gelebilecek her eye kolaylkla tahamml etmekte tabi bir kabiliyete sahip olduklarndan: hastalar da, bunun aksine olarak, balarna gelebilecek her eye tahamml etmekte tabii bir kabiliyetsizlie sahip olduklarndan dolay byle adlanmlardr. Kat ve yumuak iin de bu byledir: kat kolayca blnmemekte tabi bir kabiliyete sahip olduundan; yumuak ise bunun balamls olan kabiliyetsizlie sahip olduundan byle adlanmlardr. Bir nc nitelik cinsi de, duyguluk niteliklerinden ve duygulanmlardan tekil edilmitir. Szgelimi, tatllk, aclk, ekilik ve bu neviden btn taayynler; bunlara scaklk, soukluk, aklk ve karalk da eklenebilir. Bunlarn birtakm nitelikler olmas aktr; nk onlara sahip olan varlklar, kendilerinde bulunmalar yznden filn nitelikte denilmitir. Bylece, bal, kendinde tatllk bulunmasndan tr tatl denilmitir, cisim de aklk kabul etmesinden tr ak, denilmitir. Baka hallerde de bu byledir. Duyguluk nitelikler demek, bu taaayynleri kabul eden nesnelerin kndilerinin de herhangi bir tarzda tesirlenmi olmalar demek deildir: bala tatl denmesi, nce baln bir deimeye uramasndan dolay deildir, bu trl baka hallerde de bu byledir. Bunun

38

KATKGOR YALAR 38

gibi, scaklk ve soukluk duyguluk nitelikler diye adlanralarsa bu, onlar kabul eden nesnelerin kendilerinin herhangi bir duygulanmaya uradklarndan tr deildir. Gerekte, szn ettiimiz bu niteliklerden her birinin duyumlarda bir deime hsl etmeye kabiliyetli olmalarndandr ki bu niteliklere duyguluk nitelikler ad verilir. Tatllk, gerekte, bir tatma deiiklii, scaklk da dokunma deiiklii husule getirir. Baka nitelikler iin de bu byledir. Bununla beraber aklk, karalk ve teki renklere nceki tarzda duyguluk nitelikler denmez; onlarn kendilerinin bir deimenin neticesi olmalar yznden onlara bu ad verilir. ok defa, renk deimeleri bir duygulanma yznden olur. Olgu apaktr: utanma kzartr, korku sarartr, tekiler de bu trldr. Bunun iin tabi olarak baz miza hususiyetlerine bal bu cinsten bir duygulanmaya mruz kalnd vakit, buna karlk olan renge de sahip olunmas muhtemeldir; nk bir utanma annda hsl olan tenlik unsurlarn istidad, konunun tabi yapsnn sonucu olabilir ; yle ki karl olan rengi tabi olarak meydana getirir. Bunun iin kaynaklar durakl ve srekli duygulanmalarda bulunan btn bu trl hallere duyguluk nitelikler denilmitir. Ya, gerekte, kaynaklan konunun tabi mizacnda bulunmasndan tr sanlk veya

KATfcORYALAR

39

karalk, nitelikler diye adlandrlmtr (nk bize niteliimizi veren ite bunlardr). Veya bu renklerin, yani, sarlk ve karaln uzun bir hastalk veya boucu bir scaklk ardsra vukua gelmesinden trdr ve btn mr boyunca kalmasalar bile silinmeleri kolay deildir; bu halde de onlara nitelik ad verilir, nk bu halde de niteliimizi onlardan alrz. Yok edilmesi ve bertaraf edilmesi kolay sebeplerden ileri gelen taayynlere gelince : bunlara nitelikler deil, tesirlenmeler ad verilir, nk insan onlara gre nitelik olmaz. Gerekte ne utantan kzaran adam hakknda krmz rengi olduu, ne de korkudan sararan hakknda da sar rengi olduu sylenemez: daha ok, herhangi bir tesirlenme duyduu sylenir: yleyse bunlar nitelik deil, tesirlenmedir. Ruha ait duyguluk nitelikler iin de ayn ey sylenebilir. Tam dou annda, kayna baz durakl tesirlenmeler olan btn taayynlere nitelik denilir: lgnlk, fke ve bu trl baka haller byledir, nk onlara gre fkecil veya lgn sfat verilir. Tabi olmayp giderilmesi g veya mutlak surette deimez baka baka yap hususiyetlerinden ileri gelen zihin sapklklar iin de bu ayndr: bunlar da niteliklerdir, nk insan onlara gre vasflandrlr. abucak dalan sebepler-

40

KATEGOKYALAR

den ileri gelen taayynlere gelince bunlara tesirlerime ad verilir. te sz gelimi, bir zdla fkelenen bir kimse: byle bir heyecen iinde fkelenen bir adama fkecil denmez; daha ok onun bir tesirlenme duyduu sylenir. Bunun iin bu gibi taayynler nitelik adn deil, tesirlenme adn alrlar. Drdnc eit nitelik her varla ait olan klk veya ekli ve bundan baka, doruluk ve erilii ve buna benzer baka btn hassalar ihtiva eder. Gerekte bir varlk ite btn bu taayynlere gre, vasflanmtr: nk keli veya drt keli olduu iin, veya doru veya eri olduu iin bir eye byle bir nitelii haizdir denir ; ve her eye sfatn veren suret (morphe) tir. Seyrek olan ve sk olan, przl olan veya dz olan demek, grnte bu nitelikte bir ey demektir; bununla beraber yle anlalyor ki bu gibi taayynler niteliin blmlerine yabancdrlar. nk onlarn her biri daha ok blmlerin herhangi bir duruma ifade eder gibi grnyor. Gerekte bir ey paralarnn kendi aralarnda skca birlemesinden dolay sk ve birbirlerinden uzaklamalarndan tr seyrektir; blmlerin herhangi bir ekilde olmasndan dolay dz; bazlarnn kntl, bazlarnn girintili olduu zamanda da przldr.

KATKGOR YALAR

41

phesiz, daha baka baka nitelik eitleri de meydana karlabilir: hi olmazsa, sz edilen eitler balcalardr ve en sk Talananlardr. yleyse bizim beyan ettiimiz taayynler niteliklerdir; vasflandrlan nesnelere gelince, onlar da bu niteliklere gre adlandrlan veya baka herhangi bir tarzda onlara tabi bulunan nesnelerdir. Bylece bir ok hallerde, ve hatt hemen hemen her zaman, vasflandrlan nesnenin ad (nitelikten) kmadr: sz gelimi, aklk adn aka; gramer gramerciye; adalet adaletliye vermitir ve hep byledir. Bununla beraber baz hallerde niteliklere bir ad verilmediinden, vasflandrlan nesnelerin bu niteliklerden kma adlarla gsterilmesi mmkn deildir: szgelimi, koucuya veya greiye verilen ad, tabi bir istidattan tr bu ekilde adlandrlm olarak, hibir nitelikten kmaz, nk bu istidatlar iin insanlarn bir sfat alabilecekleri birer ad yoktur. Halbuki tatbikat bu insanlara grei veya idman oyunlarna kabiliyetli dedirten bilimler iin adlar vardr. Byle bir bilim, bir istidattr. "Yumrukdv bilimi" veya "gre bilimi" adn almtr, ve bu gerekli mizata olanlar adlarn bu bilimlerin kendilerinden alrlar.

42

KATKGOR YALAR 42

Baz baz da, (nitelik) iin bir hususi ad olduu zaman bile, ona gre vasflandrlan nesne ondan kmayan bir isim tar: bylece iyi adam fazilet sebebiyle iyidir, nk ad faziletten kmad halde, iyi denmesi fazilete sahip olmasndandr. Bu hal, bununla beraber, sk sk olamaz. Bylece bizim gsterdiimiz niteliklerden km bir ismi olan veya herhangi baka bir tarzda ona tabi bulunan nesneler, filn nitelii haizdir, denilir. Zdlk da nitelie aittir: szgelimi, adalet adaletsizliin, karalk akln ve hep bunun gibi, zdddr. Bu taayynlere gre vasflandrlan nesneler iin de bu byledir: Adaletsiz, adaletlinin, ak da karann zdddr. Bununla beraber bu her zaman byle deildir: krmz, sar ve bu trl renkler nitelik olsalar da, zdlar yoktur. Bundan baka, iki zddan biri bir nitelik ise, teki de bir nitelik olacaktr. teki kategoryalar misallerimize tatbik eder etmez bu meydana kacaktr. Bylece adalet adaletsizliin zdd ise, adalet de bir nitelik ise, adaletsizlik de bir nitelik olacaktr. Gerekte, baka bir kategorya, ne bir nicelik, ne bir grelik, ne nerelik, ne de umumi olarak, nitelikten baka hibir ey adaletsizlie uygun gelmeyecektir. Nitelie giren btn baka zdlar iin de bu byledir.

KATKGOR YALAR

43

Nitelikler okluk ve azlk da kabul ederler. Gerekte, ak bir nesne bir baka nesneden daha ok veya daha az aktr ,ve adaletli bir ey bir bakasndan daha ok veya daha az adaletlidir, denilir. Bundan baka, nitelik kendi kendine artma da kabul eder : ak olan bir nesne daha ok ak olabilir. Bu hassa, bununla beraber, btn niteliklere deil, yalnz bir ouna aittir. Adaletin azlk ve okluk kabul ettiini mdafaa etmek, gerekte, kolay deildir: bazlar itiraz ederek derler ki salk iin sylenemeyecei kadar, adaletin de azlk veya oklua elverili olduu mutlak suretle sylenemez. Btn sylenebilecek olan ey, bir kiinin bir bakasndan daha az salk veya daha az adalet sahibi olacadr, gramer ve baka istidatlar iin de bu byledir. Her ne olursa olsun, bu niteliklere gre adlandrlm olan nesnelerin azlk ve oklua elverili olduklar hi deilse sz gtrmez, nk bir adam hakknda bir bakasndan daha iyi gramerci, daha shhatli ve daha dil, ilh... olduu sylenir. Buna karlk, gen ve drt al ve drt kenarl, dier ekiller gibi, okluk ve azlk kabul etmezler. Gerekte gen veya daire kavramlarnn uyduu nesnelerin hepsi ayn tarzda gen veya dairedir; bu kavramlara uymayan nesnelere gelince, birinin tekinden

44

KATKGOR YALAR 44

daha fazla (gen veya daire olduu sylenemeyecektir: drtgen dikdrtgenden daha fazla daire deildir; zira daire kavram ne ona, ne brne tatbik olunamaz. Umumi olarak teklif olunan terimin kavram iki nesneye de uymazsa birinin brnden daha ok olduu sylenemeyecektir, yleyse btn nitelikler okluk ve azlk kabul etmezler. imdi szn ettiimiz karakterlerden hibiri nitelie has deilken, buna karlk, benzer veya benzemez anmak nitelikler iin sylenir. Bir nesne, ancak kendinin vasflandrlm olduu eyden baka hibir eyle bir bakasna benzer deildir. Bundan, niteliin hususiyetinin kendine benzerlik veya benzemezlik isnat edilmesinden ibaret olaca sonucu kar. Burada, niteliin bir aklamasn zerimize alm olduumuz halde saydklarmzn arasna birok greler soktuumuz iin bize itiraz olunmasndan korkmayalm : hallerin ve istidatlarn grelerin says kadar olduklarm sylememi miydik? Gerekte hususi nevi'lerin hibiri grelik terimler olmad halde, pratik olarak btn bu trl hallerde cinsler, grelik terimlerdir. Bylece bilim, cins olarak, kendi z iinde, baka bir eye yre olan evdir. (nk bir eyin bilimi vardr, denilir). Buna karlk, hususi bilimlerden hibiri,

KATKGOR YALAR

45

kendi z iinde, baka bir eye grelik deildir : szgelimi, ne gramerin herhangi bir eyin grameri, ne de musikinin herhangi bir eyin musikisi olduu sylenemez. Fakat onlar greliklerse, ancak cinsleri ynnden yledirler : gramere herhangi bir eyin bilimi denilmitir, musiki filn eyin musikisi deil; falan eyin bilimi denilmitir. yleyse hususi bilimler greliklere katlmazlar. Byle bir nitelik alrsak bu sadece hususi bilimlere gredir, nk bizim haiz olduumuz bu hususi bilimlerdir: bu hususi bilimlerden birine sahip olmamzla bize bilgin denir. Bundan, bazan kendilerinden tr vasflandrlm olduumuz bu hususi bilimlerin kendilerinin de greliler olmamakla beraber nitelikler olduu sonucu kar. Ayn bir eyin hem bir grelik, hem de bir nitelik olduu olursa, onu her iki cinsin saysna sokmakta hibir samalk bulunmadn ilve ederim.

9.Etki ile Edilgi de zdlk kabul ederler. okluk ve azla elverilidirler. Istmak soutmann zdzdddr, stlmak soutulmann, sevinmek gaml olmann zdddr, bu ise pekl zdlk kabul etmektir. Azlk ve okluk iin de bu tpk byledir: bir ey az veya ok stla-

46

KATKGOR YALAR 46

bilir, az veya ok stlm olabilir. O halde etki ile Edilgi de azlk ve oklua elverilidir. te bizim bu kategoryalar zerine syleyeceklerimiz bunlardr. Bundan baka, greler bahsinde durumdan bahsettik; orada bu terimlerin adlarn karlk durumlardan kardklarn ortaya koyduk. Geri kalan kategoryalara, zaman, nerelik, sahip olmaya gelince, pek iyi bilinen tabiatlar dolaysiyle onlar hakknda balangta aklanandan baka bir ey syleyecek deiliz. Yani daha yukarda gsterdiimiz gibi, sahip olma : ayakkablarn giyinmi olmak, silhlanm olmak gibi halleri; nerelik : szgelimi, Lykeion'da ve ilh...yi ifade eder.

10.ncelememizde ortaya konan kategoryalar hakknda, dediklerimiz yetmelidir. Karlara geelim ve kar olum un mtat mnalarn ayrt edelim. Bir terimin baka bir terime kar olmas drt tarzda sylenir: grelilerin kar olumu, zdlarn kar olumu, yoksunluun sahip olmaya kar olumu, tastikin inkra kar olumu vardr. Bu hallerin her

KATEGORYALAR

47

birinde, kar olum u ekilde ematik olarak ifade olunabilir: grelilerin kar olumu, mislin yarma olduu gibi; zdlarn kar olumu, iyiliin ktle olduu gibi; yoksunluun sahip olmaya kar olumu, krln grmeye olduu gibi; tasdikin inkra olan kar olumu, oturuyor'un oturmuyor'a olduu gibi. Greliler gibi kar olan terimler, btn varl kar olanlar hakknda sylenenden ibaret olan veya onlara herhangi bir ekilde taallk eden terimlerdir. Szgelimi, misil kendi z iinde, bir baka eyin misli denilen eydir, nk o herhangi bir eyin mislidir. Bilgi ile bilinebilen de greliler gibi birbirine kardr: bilgi, kendi z iinde, bilinebilenin bilgisi; bilinebilen ise, z iinde, kar olan hakknda, yani bilgi hakknda sylenmitir. nk bilinebilen herhangi bir ey iin bilinebilen, yani bilgi iin sylenmitir. Demek ki greliler gibi kar olan terimler, btn varl baka eyler hakknda syleneden ibaret olan veya herhangi bir ekilde karlkl bir mnasebet halinde bulunan terimlerdir. Zdlar gibi kar-olan terimlere gelince, bunlarn varl birbiriyle olan mnasebetten ibaret deildir, bunlara ancak birbirlerinize zd denilmitir. Gerekte, iyilik, ktln

48

KATKGOR YALAR 48

iyiliidir, denilmez, ama ktln zdddr, denilir; ak, karann akdr denilmez, ama karann zdddr, denilir. Bunun iin bu iki trl kar - olum birbirinden farkldr. Zdlarn, tabi olarak ilerinde bulunduu veya tasdik edilmi olduu konular gerekli olarak birini veya dierini ihtiva edecek ekilde olduka, onlar arasnda orta terim yoktur; fakat konuda biri veya dieri gerekli olarak muhtevi bulunmayan zdlarn sz edilirse, btn hallerde, bir orta terim vardr. Szgelimi, hastalk ve salk hayvann bedeninde tabi olarak bulunur ve gerekli olarak ister salk, ister hastalk, birinden biri hayvann bedenine aittir; bunun gibi tek ve ift de say hakknda tasdik edilirler ve gerekli olarak ister ift, ister tek, ikisinden biri sayya aittir. O halde bu terimler arasnda, ne hastalkla salk, ne de ift ile tek arasnda hibir orta terim yoktur. Fakat biri veya br gerekli olarak konuya ait olmayan zdlara gelince, bunlarn arasnda bir orta terim vardr. Bylece kara ve ak bedende tabi olarak bulunurlar, ama birinin veya brnn bedene ait olmas iin hibir gereklilik yoktur, nk her beden ister istemez ak veya kara deildir. Gene bunun gibi, alak ve namuslu, hem insan hakknda, hem de baka baka birok konular iin tasdik edilmitir, fakat birinin veva brnn hakknda tasdik edilmi olduklar varlklara ait

KA n . G O k l ALAK

45

olmaan gerekli deildir, nk herey gerekli olarak aiak veya namuslu deildir. Bylece bu terimler arasnda bir orta terim vardr : szgelimi, ak ile kara arasnda, boz ve baka btn renkler vardr, alaklk ve namusluluk arasnda da ne alak, ne de namuslu olmayan ey vardr. Baz hallerde, bu orta terimlerin isimleri vardr; szgelimi : ak ile kara arasnda boz, sarms, ve baka btn renkler bulunur. Baka hallerde ise orta terimi bir isimle ifade etmek kolay deildir, orta terim her bir ucun inkr ile tarif edilmitir: szgelimi yle : ne iyi ne kt ; ne hakl ne de haksz. Yoksunluk ve sahip olma, ayn konu etrafnda dner: szgelimi, grme ve krlk gz hakknda sylenir. Umumi kaide olarak, sahip olmann tabi olarak iinde bulunduu konu ayn zamanda karlardan birinin veya brnn hakknda tasdik edilen konudur. Yoksunluun, sahip olmann, konunun tabi olarak ait olduu blmnde hibir suretle bulunmad zaman, ve onun orada tabi olarak bulunmas gerektii zaman, bu sahip olmay elde etmeye elverili her konuya isnat edildiini sylyoruz. Bir varla ne srf dileri olmamas yznden disiz, ne de srf grmesi olmamas yznden kr diyemeyiz, ama onun tabi olarak dilere sahip olmas gerektii za-

50

KATKGOR YALAR 50

manda ne dileri, ne de grmesi olmad iin syleriz: nk varlklar vardr ki douta ne grmeleri ne de dileri yoktur ve bunlara da bu yzden disizler veya krler denmez. Bir halden yoksun olmak veya sahibi olmak yoksunluk veya sahip olma ile ayn ey deildir. Sahip olma, szgelimi, grmedir, yoksunluk ise krlktr, ama ne grme sahibi olmak grmedir ne de kr olmak krlktr. Krlk herhangi bir yoksunluktur, halbuki kr olmak, yoksun olmaktr, yoksunluk deildir. stelik, krlk, kr olmann zdei olsayd her iki terim ayn konu hakknda da tasdik edilmi olabilirdi; yleyse insann kr olduu sylenirse de insann krlk olduu hibir zaman sylenmez. yle anlalyor ki bir halden yoksun olmak ile bir hal sahibi olmak,yoksunlukla sahip olmann kendi aralarnda kar olduklar tarzda, kardrlar; nk kar olum ekli ayndr. Gerekte, tpk krlk un grmeye kar olduu gibi, bylece, kr olmak da grme sahibi olma'ya kardr. nkr ve tasdik olunan eyin kendi de tasdik ve inkr deildir, nk tasdik, olumlu bir nermedir, inkr ise olumsuz bir nermedir ; halbuki tasdik ve inkra giren terimler, nerme deillerdir. Bununla beraber onlarn kendi aralarnda, tasdik ile inkrn kar ol-

KATEGOK YALAR

51

duklan tarzda, kar olduklar sylenir. nk bu halde de kar olum ekli ayndr. Gerekte, tpk szgelimi, o oturuyor'un o oturmuyor'a kar olduu nermelerde, tasdikin inkra kar olduu gibi, gene bylece bu nermelerden her birine giren nesneler de nermelerden her birine giren nesneler de kardrlar : sz gelimi, filn adam oturuyor, filn adam oturmuyor'a kar olduu gibi. Apaktr ki yoksunluk ile sahip olma greliler gibi ayn ekilde, birbirine kar deillerdir. Onlarn btn varl kar olann hakknda tasdik edilmi olmaktan ibaret deildir; grme'ye, krlk'n grmesi denilmemitir ve grelik de baka bir tarzda vki olmamtr. Bunun gibi, krlk de grmenin krldr denilemez: bu, grmenin krlnden daha ok grmenin yokluudur. Bundan baka, btn grelik terimler balamldrlar, yle ki hatt kendinin greliler says iinde bulunduunu farzetsek bile, krlk kendisi ile grelikte bulunduu eyin balamls olacaktr. yleyse burada balama yoktur, nk grmenin krln grmesi olduunu sylemiyoruz. Fakat yoksunlua ve sahip olmaya giren terimlerin kar olmalarn zdlar gibi de deildir; ite tutama. Bir yandan, aralarnda hibir orta terim olmayan zdlara gelince, iinde bulunduklar veya hakknda tas-

52

KAThGOlO AI.AR

dik edildikleri ki onuda, onlardan birinin daima varolmas gerekli olarak lzmdr. nk biz dedik ki biri veya br, kendilerini kabul eden konuya gerekli olarak ait olmak zorunda bulunan zdlar arasnda hibir orta terim yoktur : hastalk'la salk, tek'le ift hali byledir. br yandan da bir orta terimi olan zdlar iin, onlardan birinin konuya ait olmas hi de gerekli deildir; gerekte, onlar alan her konunun ister istemez szgelimi, ak veya kara, scak veya souk olmas gerekli deildir, nk hibir ey bu zdlar arasna bir orta terim sktrmaktan alkoymaz. Bundan baka, birinden biri, kendilerini kabul eden konuya gerekli olarak ait olmayan zdlarn bir orta terimi vardr, yeter ki bunlardan biri konuya tabi olarak ait olmasn, ate iin scak olmak, kar iin ak olmak gibi: bu halde iki zddan, ancak birinin belli olarak konuya ait olmas gereklidir, yoksa ikisinden birinin belli olmayarak deil. nk ne ate iin souk olmak, ne de kar iin kara olmak mmkn deildir. Bunlar kabul edecek her konuya zdlarn birinden biri gerekli olarak ait deildir, yeter ki srf kendilerine bir teki tabi olarak ait olabilen ve bu halde rasgele her ikisini deil, ancak bir tek belli zdd alabilen konularla ilgili bulunmayalm. Fakat yoksunluk ve sahip olmann sz edildii zaman, btn bu dediklerimizin hibiri doru deildir. er-

KATKGOR YALAR

53

ekte, kabul eden konu, iki kardan birini her defasnda gerekli olarak kabul etmez: henz tabi olarak grme sahibi olmayana ne krdr, ne de gryor denir. Bundan, bu taayynlerin, aralarnda hibir orta terim bulunmayan zdlara katlmad sonucu kar. Fakat bir orta terim kabul eden zdlar srasna da girmezler. nk onlardan birinin, herhangi bir anda ,kabul eden konuya gerekli olarak ait olmalar gerekecektir. Gerekte, bir varlk tabi olarak, grme sahibi olmaya kabiliyetli olur olmaz bu belli niteliklerden biri deil, ya kr, veya grr olacaktr. Bu belli niteliklerden biri deil, ya biri ya br olacaktr; nk varln ya yalnz kr veya yalnz grr olmas gerekli deildir. Gerekli olan, bu hallerden birinden birinin olmasdr. O halde bir orta terimi olan zdlar iin, birinden birinin herhangi bir konuya ait olmas hibir zaman gerekli olmadm, fakat ancak baz konularda iki zddan bir tekinin belli olarak onlara ait olmas gerektiini syledik. Bundan apak olarak, zdlann kar olduklar iki tarzdan hibirinin yoksunluk ve sahip olmaya gre kar terimler haline uymad sonucu kar. Bundan baka, zdlar iin, kabul eden konu avn kalmak zere birinden brne bir deiiklik husule gelmesi de olabilir, yeter ki onlardan bir teki tabi olarak konuya ait ol-

54

KAThORYALAR

masn; szgelimi, ate iin scak olmak gibi. Gerekte, siilatli olamn hasta dmesi, akn kara olmas, souun scak olmasa mmkndr ve hatt iyinin kt, ktnn iyi olmas bile mmkndr. Gerekte, kt adam, yaaynda ve szlerinde iyi yollu hareket ederse, ne kadar az da olsa, iyilikte ilerliyebilir, Ancak bir defa hatt pek az, nefsini slah ederse, onun btn btne deiebilecei veya hi deilse, pek byk bir iyileme gsterebilecei aktr; nk ilk ilerleyi ne kadar az olursa olsun, fazilete doru gitgide daha kolayca meylolunur. Bunun iindir ki belki de, daha da mhim bir ilerleyi kaydedecektir ve bu ilerleyi sreklice artmakla, insan sonunda zd halde bsbtn yerleecektir, yeter ki bundan zamann ktl yznden alkonulmasn. Buna karlk, sahip olma ve yoksunluk iin karlkl bir deiikliin olmas imknszdr: sahip olmadan yoksunluk'a pekl bir geit vardr, ama yoksunluk'tan sahip olmaya imknszdr nk kr olan grmeyi yeniden ele geiremez, sasz olan yeniden salanamaz, disiz olan da dilerinin yeniden ktn gremez. Tasdik ile inkr gibi kar olana geelim: kar olumun bizim szn ettiimiz ekillerden hibirine gre vki olmad aktr. nk ancak imdiki haldedir ki daima bir karnn doru, brnn yanl olmas tama-

KATEGORYALAR

55

myle gerekli olarak lzmdr. Gerekte, ne zdlar iin ne greliler iin, ne de sahip olma ve yoksunluk iin daima kar olanlardan birinin doru, brnn yanl olmas gerekli deildir. Szgelimi, salk ve hastalk zddr : yleyse ne biri, ne de teki doru veya yanl deildir. Gene bunun gibi, misil ve yarm greli olarak kardrlar; ne o, ne de br doru veya yanl deildirler. Grme ve krlk gibi, yoksunluk ve sahip olmaya giren iin de dnce ayndr. Bir tek kelime ile, hibir balant olmadan sylenen deyimlerden hibiri doru veya yanl deillerdir ve szn ettiimiz btn kar olanlar balantsz ifade olunur. Bununla beraber byle bir karakterle bilhassa bir balant iinde ifade olunan zdlarda karlald anlalyor. Sokrates sihattedir, gerekte Sokrates hastadr'n zttdr. Fakat bu deyimlerde bile, birinin doru, brnn yanl olmas her zaman gerekli deildir. phe yok, Sokrates varsa, bunlardan biri doru, br yanl olacaktr; ama Sokrates yoksa her ikisi de yanl olacaklardr. nk Sokrates'in kendisi hi yoksa ne Sokrates hastadr, ne de Sokrates sihhattedir deyimleri doru deildir. Yoksunluk ve sahip olmaya gelince, konu hi yoksa ne o, ne de br dom deildir, hatt konu varolsa bile birinin

56

KATKGOR YALAR 56

doru, brnn yanl olduu her zaman vki olmaz. Gerekte, Sokrates grmeye sahiptir, Sokrates krdr'e yoksunlukla sahip olma gibi kardr. Sokrates varsa bu deyimlerden birinin doru, brnn yanl olmas gerekli deildir. (nk Sokrates henz tabi olarak grmeye gl olmadka, iki nerme de yanltr) ; Sokrates hi yoksa her iki deyim de, yani grmeye sahip olmas da, kr olmas da yanltr. Tasdik ve inkr iin bu bambakadr: konu varolsun veya olmasn, herhalde biri doru, br yanl olacaktr. Gerekte, diyelim ki Sokrates hastadr ve Sokrates hasta deildir : Sokrates'in kendisi varsa bu iki nermeden birinin doru, brnn yanl olduu aktr ; Sokrates yoksa gene byledir, nk Sokrates yoksa onun hasta olduunu sylemek yanltr ve onun hasta olmadn sylemek dorudur. Bylece her zaman birinin doru, brnn yanl olma hassas ancak tasdik ve inkr gibi kar olan eylerde bulunur. 11. yiliin zdd gerekli olarak ktlktr; birtakm hususi haller zerine dayanan tmevarm gereince bu apaktr. Szgelimi: saln zdd hastalk, cesaretin zdd korkaklk-

KA''LUOKVALAR

57

tr ve ilh...; ama bir ktln zdd kh bir iyiliktir, kh bir ktlk. Bir ktlk olan ihtiyacn zdd, bir ktlk olan arlktr; fakat bir iyilik olan orta, ayn zamanda her ikisine de zddr. Bununla beraber, ancak ok az hallerde byle bir ey grlebilir, ou zaman ktln zdd daima iyiliktir. Bundan baka, zdlar iinde, birinin varl, brnn varln gerektirmez : Herkes sihhatte ise salk varolacaktr, hastalk da olmayacaktr. Bunun gibi, btn varlklar ak iseler, karal darda brakarak, aklk varolacaktr. stelik, Sokrates sihhattedir, Sokrates hastadr'a zd ise iki zd halin birlikte ayn konuya ait olmalar imknsz olduundan, bu zdlardan birisi var iken brnn de varolmas imknsz olacaktr. Varolan, Sokrates'in shhatte olmas olgusu ise, Sokrates'in hasta olduu olgusu da varolmayacaktr. Zdlarn, ayn neviden veya ayn cinsten bir konuda tabi olarak var olmak zorunda olduklar apaktr. Gerekte salk ve hastalk hayvan bedeninde, aklk ve karalk ise sadece bir cisimde, adalet ve adaletsizlik de insan ruhunda tabi olarak bulunurlar. Gene zdlann tekil ettii iftleri btn hallerde, ya ayn cins iinde veya birtakm zd cinsler iinde olmalar veya nihayet ken-

58

KATKGOR YALAR 58

dilerinin de birtakm cinsler olmalar gereklidir. Ak ile kara, gerekte, ayn cins (cinsleri olan, renk) iindedirler; adalet ve adaletsizlik zd cinsler iindedirler (nk birincinin cinsi, fazilettir; ikincisinin cinsi ise rezalettir) ; iyilik ve ktle gelince, onlar bir cins iinde olmayp kendileri baz eylerin cinsleridir.

12.Bir ey iin, drt ekilde, nce'dir, denilir. lk ve esas mnada, !zamana gredir ki bir nesnenin bir bakasndan daha yal ve daha eski olduu sylenir: daha ok zaman getiinden trdr ki nesneye daha yal ve daha eski denilir. kinci olarak, varolma srasnda, karlkl varolmay kabul etmeyen ey ncedir : szgelimi, bir says iki saysndan ncedir, nk iki varsa bundan derhal bir'in var olduu sonucu kar. Halbuki varolan bir ise bundan gerekli olarak iki'nin varolduu sonucu kmaz. Bylece bir saysnn varl, karlkl olarak br saynn varln gerektirmez. O halde yle anlalyor ki varlk sralannda karlkl olum kabul etmeyen ey ncedir. nc olarak, bilimlerde ve szlerde olduu gibi, herhangi bir sraya nispetle de nce denilir. Gerekte, isbat bilimlerde sra-

KATtGOKYALAR

59

ya gre nceki ve sonraki vardr: unsurlar sraya gre, geometri nermelerinden ncedir ; gramerde ise harfler hecelerden ncedir. Bunun gibi, szlerde de giri sz, sraya gre aklamadan ncedir. imdi szn ettiimiz mnalardan baka, bir bakas daha var: insana daha iyi, ve daha deerli, tabi olarak nce gibi geliyor. Gndelik dilde en ok deer verilen ve en ok sevilen insanlar hakknda, onlarn bakalarndan nde olduklar sylenir. phe yok bu, ncenin btn mnalarnn en uzadr. te aa yukar trl nce ekilleri bunlardr. Bununla beraber yle geliyor ki imdi saydmz nce mnalarnn dnda bir bakas daha var. Gerekte, varlk sralannda karlkl olum kabul eden nesnelerde, bir baka nesnenin varlnn sebebi herhangi bir sfatla, tabi olarak nce olmas gerekli gibi grnyor. Bu cinsten rnekler bulunduu apaktr: gerek adam, kendi hakknda doru olan nerme ile varlk sralanna gre karlklanr. Gerekte, insan varsa, kendiyle insann varolduunu sylediimiz nerme de dorudur ; karlkl olarak da, kendisiyle insann varolduunu sylediimiz nerme doru ise insan da vardr. Bununla beraber doru ner-

6

KATHUOKYALAR

me, hibir suretle nesnenin varlnn sebebi deildir; bunun aksine olarak, insana yle geliyor ki nermenin hakikat oluunun sebebi herhangi bir ekilde nesnedir, nk nermenin doruluu veya yanll nesnenin varl veya yokluuna baldr. Grlyor ki bir eyin bakasndan nce olduu be trl sylenir. 13. Zamanda, kelimenin yaln ve esas anlamnda hibiri brnden ne nce, ne de sonra olmayp, olular ayn zamanda olan nesneler iin sylenir. Onlara, zaman iinde beraberlik (zamanda) denir. Biri hibir suretle brnn varlnn sebebi olmakszn, varlk sralannda birbirine karlkl olan nesneler zamandatrlar. Misil ile yarmn durumu byledir. Bu terimler birbirine karlkl olurlar (nk misil varsa yarm da vardr, yarm varsa misil d vardr), ama gene de onlardan hibiri brnn varlnn sebebi deildir. Ayn cinsin blmnden karak birbirine kar olan nevi'ler, tabiatlar gereince, zamanda adn da alrlar. "Blmde birbirine kar " dan ben ayn bir blme gre kar olan terimleri anlarm; sz gelimi, kanatl,

KATEGORYALAR

61

yryen ve suda yaayan ile zamandatr. Bu terimler, ayn cinsten ktklar zaman blm de zamandatr. nk hayvan kanatl, yryen, suda yaayan gibi birtakm nevi'lere blnmtr; bunlardan hibiri ne ncedir, ne de sonradr; ama bu gibi terimler tabiat gereince zamanda grnyorlar. Bu nevi'lerden her biri de yryen, kanatl ve suda yaayan nevi'lere tekrar blnebilirler: O halde ayn bir blme gre ayn cinsten kan bu son nevi'ler iinde tabi bir zamandalk vardr. Buna karlk, cinsler her zaman nevi'lerden ncedir, nk varlk sralan bakmndan karlklk yoktur: sz gelimi, suda yaayan varsa hayvan vardr, ama hayvan varsa suda yaayan gerekli olarak var olmaz. yleyse, biri hibir suretle brnn varlnn sebebi olmakszn varlk sralannda birbirine karlkl olan terimlere tabiat gereince zamanda denir; bundan sonra, ayn cinsten balayarak blm iinde bibirine kar olan nevi'lere de zamanda denir. Nihayet, basit mnada, olular aym zamanda olan varlklar da zamandatrlar. 14. Alt trl hareket vardr: olu, yokolu, artma, azalma, bakalama ve yer deiimi.

62

KATKGOR Y A L A R 62

Bakalama olan baka btn hareketler birbirinden aka farkldrlar. Olu, yokolu deildir; artma veya yer deiimi de azalma deildir ve ilh... - Buna karlk, bakalamaya gelince, bakalaann bakalamasnn br hareketlerden birine gre renkli olarak vki olup olmadn bilmek meselesi ortaya kmaktadr. Gerekte, bu doru deildir: hemen hemen btn tesirlenmelerimiz veya hi deilse byk bir ksm bizim iimizde br harektlerle hibir mterek taraf olmayan bir bakalama husule getirirler, nk tesirlenmeye gre hareket eden ey gerekli olarak artm veya eksilmi deildir. Bylece bakalama br hareketlerden ayr olacaktr, nk zdelik olsayd bakalaann derhal oalm veya eksilmi olmas veya herhangi baka bir hareket nevi'nin onu takip etmesi gerekecekti: gerekte, bu gerekli deildir. - Herhangi baka bir harekete gre artm veya hare ket ettirilmi olan iin de dnce ayndr. Onun da bakalam olmas gerekecektir. O halde bakalamakszn artan birtakm nesneler vardr; sz gelimi, kendime gnomon tatbik edilen drtgen, bundan tr bakalam olmakszn artar, ve btn bu trl baka ekiller iin de bu byledir. - yleyse hareketler birbirlerinden pek ok ayr olacaklardr. Umumi olarak, skn harekete zddr. Ama her hareket nev'inin hususi bir zdd var-

KATKGOR YALAR

63

dr: oluun zdd yokolu; artmann zdd azalma; yer deimi'nin zdd ise yer sknetidir. (Bu sonuncu halde,) en kar gibi grnen hareket, zd bir yere doru olan deiimdir: bylece aaya doru hareketin zdd yukarya doru olan hareket, yukarya doru hareketin zdd da aaya doru harekettir. - Btn bizim anlattklarmzdan, incelenmesi geri kalan harekete gelince: onun zddmn ne olabileceini ortaya koymak kolay deildir. Onun hibir zdd yok gibi geliyor, yeter ki burada da, ona zd olarak ister nitelik skn, ister zd nitelie doru deime kar konulmasn; tpk yer deiiminin zddmn ya yer sknu, ya zd bir yere doru deime olduu gibi. Gerekte bakalama nitelie gre bir deimedir de. yleki nitelik harekete kar olan, ister nitelik skn, ister zd bir nitelie doru olan deimedir. Sz gelimi, ak olma kara olmann zdd olduu gibi. Gerekte zd bir nitelie doru bir deime husule geldii zaman bakalama vardr. 15. Haiz olmak (to echein) terimi birok anlamlara gelir. Hal ve istidat mnasna veya herhangi baka bir nitelik mnasnda alnr: Biz, gerekten, bir bilgi veya bir fazilet sahibi olmak, deriz. - Veya nicelik olarak alnr:

64

KATEGORYALAR

sz gelimi, haiz olunan boy bykl gibi; nk dirsek veya drt dirsek bykl haiz olmak denilir. - Veya bedeni evreleyen ey anlamna alnr: bir manto veya gmlek gibi. - Veya bedenin bir blmnde olan anlamna almr: elde yzk gibi. - Veya hatt bedenin bir blm mnasna alnmtr: el, ayak gibi. - Veya bir vazo iinde mnasna alnmtr: bylece medimnos buday, veya testi arab iine alr, nk testi arab, medimnos ise buday ihtiva eder, denir. Btn bunlar "bir vazo iinde gibi" bir anlamda haiz olmak denmitir. Sahip olma anlamna da gelir: bir eve veya bir tarlaya sahip olmak diyoruz, bir adam hakknda da bir kars olmak, kadn hakknda da bir kocas olmak diyoruz; fakat haiz olmak teriminin imdi sylenen mnas en uzak bir mna gibi gelmektedir. nk bir kars olmak derken onunla beraber yaamaktan baka hibir mna ifade etmiyoruz. Belki bakalar haiz olmak teriminin daha baka anlamlarm da gsterebilirler; her halde en ok kullanlan mnalar aa yukar hep saylmtr.