P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y P AŃS T W O W Y I N S T Y T U T B A D A W C Z Y

O P R A C O W A N I E Z A M Ó W I O N E P R Z E Z M I N I S T R A ŚR O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz EŁK (183)

Warszawa 2012

Autorzy: Irena Grzegorzewska *, Genowefa Sideł*, Jerzy Wójtowicz *, Jerzy Król**,

Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Izabela Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ***

Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski***

Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska***

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce

** – Przedsiębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

*** – Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2012

Spis treści

I. Wstęp (Irena Grzegorzewska)............................................................................................ 3

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Irena Grzegorzewska).............................. 4

III. Budowa geologiczna (Irena Grzegorzewska).................................................................. 6

IV. ZłoŜa kopalin (Irena Grzegorzewska, Jerzy Wójtowicz)............................................... 10

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Irena Grzegorzewska, Jerzy Wójtowicz)............... 14

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Jerzy Wójtowicz)............................. 15

1. Kopaliny okruchowe .............................................................................................. 15

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...................................................................... 20

3. Kreda jeziorna (gytie)............................................................................................. 20

4. Torfy....................................................................................................................... 21

VII. Warunki wodne (Irena Grzegorzewska)...................................................................... 21

1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 21

2. Wody podziemne.................................................................................................... 22

VIII. Geochemia środowiska............................................................................................... 26

1. Gleby (Paweł Kwecko)......................................................................................... 26

2. Osady (Izabela Bojakowska) ................................................................................ 28

3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ............................... 32

IX. Składowanie odpadów (Jerzy Król) .............................................................................. 35

X. Warunki podłoŜa budowlanego (Genowefa Sideł)......................................................... 40

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Irena Grzegorzewska)............................................... 41

XII. Zabytki kultury (Genowefa Sideł)................................................................................ 44

XIII. Podsumowanie (Irena Grzegorzewska, Jerzy Król)...................................................46

XIV. Literatura .................................................................................................................... 48

3

I. Wstęp Arkusz Ełk Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w firmie Hy-

drogeotechnika Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicz-

nym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym

„Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B) zgodnie z Instrukcją…, 2005. Przy opracowywaniu

niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Ełk Mapy geologiczno-

gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Gabryś-Godlewska, Stec, 2006).

Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną

treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstwę informacyjną „ZagroŜenia

powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania

odpadów.

Na planszy A dane zgrupowane są w następujących warstwach informacyjnych: kopali-

ny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budow-

lanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie-

dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów

w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Przedsta-

wione na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bez-

piecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu

innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia

ludzi, lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb

są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegrado-

wanych.

Mapa geośrodowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów

terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zaso-

bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień

ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte

na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii

rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe

w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe

mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów

ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych,

opracowań publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane

4

były w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie oraz

w starostwach powiatowych i urzędach gmin, w granicach, których połoŜony jest teren arku-

sza. Korzystano równieŜ z materiałów znajdujących się u konserwatorów zabytków archeolo-

gicznych i architektonicznych, konserwatora przyrody oraz w nadleśnictwach. Zebrane in-

formacje zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej przeprowadzonej na przełomie

wrzesień – październik 2011 r.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar objęty arkuszem Ełk leŜy w północno-wschodniej części Polski i wyznaczony

jest współrzędnymi: 22o15’–22o30’ długości geograficznej wschodniej i 53o40’–53o50’ szero-

kości geograficznej północnej.

Administracyjnie większa część obszaru arkusza leŜy w województwie warmińsko-

mazurskim, w powiecie ełckim i obejmuje fragmenty gmin: Ełk, Kalinowo, Prostki oraz mia-

sto Ełk. Południowo-wschodnia część arkusza połoŜona jest w województwie podlaskim,

w powiecie grajewskim w gminach Grajewo i Rajgród.

Pod względem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2000) teren naleŜy do podprowincji

Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregionu Pojezierze Mazurskie, mezoregionu Pojezierze

Ełckie (fig. 1).

Pojezierze Ełckie w przewaŜającej części stanowi silnie pagórkowatą wyŜynę, miejsca-

mi porośniętą zwartymi kompleksami leśnymi z licznymi jeziorami. Morenowe wzgórza

osiągają tu wysokości bezwzględne ponad 180 m n.p.m. Teren odwadniany jest przez prze-

pływającą przez obszar arkusza z północy na południowy wschód rzekę Ełk oraz jej dopływy.

Pod względem klimatycznym omawiany obszar naleŜy do regionu XII – Mazursko-

Podlaskiego charakteryzującego się małą zmiennością występowania poszczególnych typów

pogody. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6 – 7°C, przy średniej temperaturze

w lipcu 17 – 18°C i średniej temperaturze w styczniu do -5°C. Średnia roczna suma opadów

atmosferycznych zawiera się w przedziale 550 – 600 mm. Wiatry wieją najczęściej z kierun-

ków zachodnich (30%) i południowych (25%). Pokrywa śnieŜna utrzymuje się do 90 dni

w roku (liczba dni z pokrywą śnieŜną o prawdopodobieństwie wystąpienia 50%). Średni czas

trwania zimy termicznej (średnia dobowa temperatura poniŜej 0°C) wynosi ponad 100 dni,

a średni czas trwania lata termicznego (średnia dobowa temperatura powyŜej 15°C) dochodzi

do 90 dni (Atlas…, 1995). Okres wegetacyjny trwa około 180–190 dni.

5

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Ełk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000)

1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – obszar miasta, 5 – rzeki i jeziora prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) makroregion: Pojezierze Litewskie (842.7) mezoregion: Równina Augustowska (842.74) makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8) mezoregiony: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Pojezierze Ełckie (842.86), Równina Mazurska (842.87) podprowincja: Niziny Podlasko-Białoruskie (843) makroregion: Nizina Północnopolska (843.3) mezoregiony: Wysoczyzna Kolneńska (843.31), Kotlina Biebrzańska (843.32)

Mimo nienajlepszych warunków klimatycznych opisywany obszar ma charakter rolni-

czy. Dominuje tu uprawa podstawowych zbóŜ, znacznie mniejszy jest udział ziemniaków

i roślin przemysłowych, duŜe tereny zajmują pastwiska i łąki. Znaczna część ludności utrzy-

muje się z rolnictwa. Niemal wszystkie gospodarstwa rolne znajdują się w prywatnych rę-

kach. Hodowla obejmuje przede wszystkim trzodę chlewną, drób i bydło. DuŜą rolę odgrywa

gospodarka rybacka oparta na hodowli stawowej, jeziorowej i rzecznej.

Ponad 20% terenu zajmują lasy. W środkowej i południowo-wschodniej części arkusza,

na obszarze sandrowym, rozciągają się zwarte kompleksy leśne, wśród których dominującym

gatunkiem jest sosna. Poza rolnictwem ludność znajduje zatrudnienie w niewielkich firmach

6

handlowo-usługowych np. sklepach, zakładach stolarskich i budowlanych, tartakach, mły-

nach, zakładach mechaniki pojazdowej i gastronomicznych.

W północnej części arkusza znajdują się duŜe jeziora rynnowe: Selmęt Wielki, Ełckie

i Sunowo, a na pozostałym znacznie mniejsze i przewaŜnie o charakterze wytopiskowym. Ze

względu na duŜe walory przyrodnicze: malownicze jeziora, lasy i rzeki oraz ciekawe obiekty

zabytkowe prowadzona jest tu powszechnie działalność turystyczno-wypoczynkowa. We

wsiach: Barany, Bartosze, Szelągi, Mrozy Wielkie, Bajtkowo i Nowa Wieś Ełcka poszerzana

jest infrastruktura turystyczna: ośrodki wypoczynkowe, domki letniskowe, campingi, pola

namiotowe i kąpieliska. Liczne gospodarstwa rolne przekwalifikowują się na agroturystykę.

Na arkuszu połoŜona jest południowa część miasta Ełk, które liczy blisko 60 tysięcy

mieszkańców i wchodzi w skład Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej z dogodnymi

warunkami do rozwoju przemysłu rolno-spoŜywczego, motoryzacyjnego, elektrotechnicznego

i drzewnego. Ełk jest waŜnym węzłem komunikacyjnym kolejowym i drogowym. KrzyŜuje

się tu droga krajowa nr 16 biegnąca z Augustowa do Olsztyna z drogą nr 65 prowadzącą

z Olecka do Grajewa. Przez Nową Wieś Ełcką w kierunku zachodnim, do Białej Piskiej pro-

wadzi droga wojewódzka nr 667. W Ełku zbiegają się takŜe linie kolejowe prowadzące do

Gołdapi, Białegostoku i GiŜycka.

Większość miejscowości połoŜonych w obrębie arkusza zaopatrywana jest w wodę po-

chodzącą z ujęć zlokalizowanych w Ełku, Prostkach, Dybówku, Kobylinie, Bobrach, Miłu-

szach i Borkach. Z uwagi na ponadnormatywne ilości Ŝelaza i manganu, woda poddawana

jest procesom uzdatniania. Mieszkańcy korzystają równieŜ z indywidualnych ujęć wody –

studni kopanych i wierconych na terenie własnych posesji.

W obrębie arkusza działają trzy duŜe oczyszczalnie ścieków znajdujące się w Nowej

Wsi Ełckiej, Prostkach i Bobrach. Odpady z gminy Ełk wywoŜone są na składowisko

w Siedliskach (arkusz Straduny), a z gmin Prostki i Kalinowo na składowisko w Wiśniewie

Ełckim na arkuszu Rajgród.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Ełk opracowano na podstawie materiałów autor-

skich Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Lisicki, Nizicka, 2009) oraz

Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks i in., 2006) – fig. 2.

Według podziału na jednostki geologiczne Polski, omawiany obszar połoŜony jest

w obrębie wyniesienia mazurskiego, będącego częścią prekambryjskiej platformy wschodnio-

europejskiej. Wyniesienie mazurskie jest jednostką wydłuŜoną, o osi prawie równoleŜniko-

7

wej, ciągnącej się poza granice Polski, aŜ na teren Białorusi. Na krystalicznym podłoŜu wy-

kazującym nachylenie ku zachodowi (1500–2500 m p.p.m.) leŜą osadowe utwory mezozoicz-

ne i kenozoiczne. MiąŜszość osadów mezozoicznych i kenozoicznych osiągająca na zacho-

dzie 2000 m, w kierunku wschodnim, przy granicy Polski, maleje do 350 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Ełk na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera,

W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorzęd

holocen: 3 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: zlodo-wacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwi-ry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe i ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Zachowano oryginalną numerację wydzieleń litostratygraficznych z Mapy geologicznej Polski (Marks i in. 2006)

8

Powierzchnia podczwartorzędowa jest hipsometrycznie mało urozmaicona, utwory pa-

leocenu leŜą na osadach kredowych na głębokości 174,0–145,0 m, to jest na poziomie 48,0–

5,0 m p.p.m. Są to gezy i piaski margliste paleocenu dolnego oraz gezy margliste i piaski

kwarcowo-glaukonitowe paleocenu środkowego.

Utworami eoceńskimi o miąŜszości 8,5–33,0 m są piaski i mułki kwarcowo-glauko-

nitowe barwy zielono-szarej, miejscami (w rejonie Szalejek) z domieszką substancji burowę-

glowej.

W południowo-zachodniej części arkusza i w rejonie na północny wschód od Prostek

bezpośrednio pod utworami czwartorzędu występują osady oligoceńskie wykształcone jako

piaski i mułki z domieszką glaukonitu i cienkimi, do 0,2 m miąŜszości, przewarstwieniami

węgla brunatnego. MiąŜszość osadów oligoceńskich w Kibisach wynosi 21,9 m.

Osady zaliczone do miocenu – węgiel brunatny i iły nawiercono w otworze hydroge-

ologicznym w okolicach Prostek i przewiercono w otworze kartograficznym w Kubisach.

MiąŜszość węgla brunatnego w Kibisach wynosi 3,6 m, a iłów w rejonie Prostek przekracza

1,3 m.

Cały obszar arkusza przykryty jest grubą warstwą osadów czwartorzędowych. Ich miąŜ-

szość wynosi 145,0–180,0 m, lokalnie na północny wschód od Prostek około 100,0 m. Dzi-

siejsza powierzchnia, na której spoczywają osady plejstoceńskie, ma przede wszystkim cha-

rakter erozyjny. Niewykluczone, Ŝe tak wysokie połoŜenie osadów mioceńskich w rejonie

Prostek zostało spowodowane lokalnymi procesami glacitektonicznymi w starszym plejstoce-

nie.

Najstarszymi osadami czwartorzędowymi są utwory stadiału górnego zlodowacenia na-

rwi. Utwory najstarszego zlodowacenia w sposób prawie ciągły występują na obszarze całego

arkusza i osiągają miąŜszość od 7,6 m w rejonie Szarejek do 18,2 m w rejonie Helman. Re-

prezentowane są przez piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, gliny zwałowe, piaski

i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe.

PowyŜej występują cztery poziomy glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich –

nidy i sanu 2 rozdzielone mułkami i piaskami zastoiskowymi, wodnolodowcowymi piaskami

i Ŝwirami oraz jeziorno-lodowcowymi mułkami i iłami. Łączna miąŜszość utworów zlodowa-

ceń południowopolskich wynosi od 16,7 m w rejonie Helman do 27,1 m w Szarejkach, a lo-

kalnie moŜe dochodzić do 40,0 m.

Utwory zlodowaceń południowopolskich i środkowopolskich rozdzielają osady inter-

glacjału wielkiego reprezentowane przez jeziorne iły, mułki i piaski z detrytusem roślinnym

9

interglacjału mazowieckiego oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe, piaski

i mułki zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia liwca.

Na obszarze arkusza występują trzy poziomy glin zwałowych zlodowaceń środkowo-

polskich rozdzielonych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi dwóch stadiałów zlo-

dowacenia odry i jednego stadiału zlodowacenia warty. Łączna miąŜszość osadów moŜe lo-

kalnie przekraczać 70,0 m. Utwory zlodowacenia odry reprezentowane są przez gliny zwało-

we, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, iły, mułki i piaski zastoiskowe, a zlodowacenia warty

przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz mułki i piaski zastoiskowe.

Podczas zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) lądolód wkraczał na

omawiane obszary dwukrotnie – w okresie stadiału środkowego, którego osady nie występują

na powierzchni i górnego. Osady tych stadiałów o miąŜszości około 50,0 m wykształcone są

głównie w postaci glin zwałowych, rozdzielonych osadami wodnolodowcowymi piaskami

i Ŝwirami oraz zastoiskowymi mułkami i piaskami. Gliny zwałowe stadiału środkowego

o miąŜszości dochodzącej do 25,0 m podścielają piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne,

a przykrywają piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne oraz mułki i piaski zastoiskowe.

Utwory stadiału górnego leŜą bezpośrednio pod utworami holocenu, ich maksymalna

miąŜszość na obszarze sandru ełckiego dochodzi do 40,0 m. Głównym poziomem tego okresu

są gliny zwałowe o miąŜszości około 25,0 m z duŜą zawartością wapieni północnych. Gliny te

na powierzchni tworzą rozległe faliste wysoczyzny. Podścielają je piaski i Ŝwiry wodnolodow-

cowe dolne. Po zachodniej stronie Jeziora Dybowskiego występują piaski, Ŝwiry i gliny zwało-

we moren czołowych o miąŜszości ponad 18,0 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne budu-

ją płatowe fragmenty równin sandrowych poziomu wyŜszego sandru ełckiego w centralnej,

północno-zachodniej i południowo-wschodniej części arkusza. Szczególnie w centralnej części

osady te bogate są we frakcję Ŝwirową, a ich miąŜszość przekracza 20,0 m. Powierzchnia san-

dru opada w kierunku południowo-wschodnim od wysokości około 148 m n.p.m. na zachód od

Ełku do wysokości 133 m n.pm. na południe od Prostek. Osady te były akumulowane przez

wody roztopowe płynące od czoła stagnującego lądolodu, w czasie postojowej fazy poznań-

skiej. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe w spływach akumulacji szczelinowej budują formy wałowe

w obrębie wysoczyzny morenowej w zachodniej i południowo- zachodniej części arkusza i na

obszarze sandru ełckiego w centralnej części arkusza. Piaski, mułki i Ŝwiry oraz gliny zwałowe

w spływach kemów, plateau kemowych i tarasów kemowych tworzą formy głównie w zachod-

niej części wysoczyzny morenowej. Pagórki i wzgórza kemowe współwystępują z pagórkami

moren martwego lodu. DuŜe formy o prawie płaskich wierzchowinach występują na południo-

wy zachód od jeziora Szarek, koło Jeziora Bajtkowskiego oraz na północ i północny wschód od

10

Jeziora Dybowskiego. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe w spływach moren martwego lodu tworzą

pagórki i większe wzgórza w północno-zachodniej części arkusza, a takŜe w okolicach Jeziora

Dybowskiego. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne tworzą równiny sandrowe poziomu niŜ-

szego sandru ełckiego. Bardzo często, głównie w zachodniej strefie kontaktowej sandru ełckie-

go i wysoczyzny morenowej piaski i Ŝwiry podścielone są mułkami i piaskami zastoiskowymi.

Mułki i piaski zastoiskowe występują takŜe w północnej części sandru ełckiego. Piaski, Ŝwiry

i gliny wodnomorenowe o miąŜszości rzadko przekraczającej 2,0 m występują przede wszyst-

kim na osadach wodnolodowcowych brzeŜnych partii równin sandrowych poziomu niŜszego,

a takŜe na obszarze wysoczyzny morenowej po obu stronach Jeziora Długochwały.

Na przełomie plejstocenu i holocenu tworzyły się osady deluwialne i eoliczne. Piaski

i gliny deluwialne o miąŜszości do 3,0 m występują w obniŜeniach wytopiskowych, dolinkach

erozyjnych u podnóŜa krawędzi terenowych. Największy obszar osadów deluwialnych o po-

wierzchni 1,0 km2 występuje w centralnej części arkusza, w strefie granicznej sandru ełckiego

i wysoczyzny morenowej. Piaski eoliczne, miejscami w wydmach, występują na obszarze

sandru ełckiego, po wschodniej stronie rzeki Ełk. MiąŜszość ich rzadko przekracza 2,0 m.

Kompleks najmłodszych osadów czwartorzędowych tworzą: mułki, piaski i Ŝwiry je-

ziorne, głównie na obszarze sandru ełckiego i na wschodnim obszarze wysoczyzny moreno-

wej; piaski i mady z domieszką Ŝwirów o miąŜszości około 9,0 m w dolinie rzeki Ełk; gytie

głównie wapienne, lokalnie na powierzchni nad Jeziorem Dybowskim i dość często pod tor-

fami; piaski humusowe i namuły torfiaste miejscami piaszczyste występują w zagłębieniach

bezodpływowych w południowej części arkusza oraz niskie, przejściowe i wysokie torfy

o kilkumetrowych miąŜszościach. Torfy wysokie występują głównie w obrębie i u podnóŜa

równiny sandrowej w środkowej części arkusza Ełk.

IV. ZłoŜa kopalin

W granicach arkusza Ełk udokumentowano dziesięć złóŜ piasków i Ŝwirów oraz piasków,

z czego siedem złóŜ wyszczególniono w ,,Bilansie zasobów kopalin…’’ (Szuflicki i in., 2011).

Dwa złoŜa: „Prostki” i „Ełk-Szyba”, udokumentowane w latach 50. zostały wykreślone

z bilansu po weryfikacji zasobów złóŜ dawnego województwa suwalskiego (Gradys, Ka-

sprzyk, 1994). Zasoby złoŜa „Prostki” zostały całkowicie wyeksploatowane, a złoŜe „Ełk-

Szyba”, z uwagi na przeznaczenie terenu pod zabudowę miasta Ełk, nigdy nie było eksplo-

atowane. Z bilansu wykreślone zostało równieŜ złoŜe „Barany” w związku z wyczerpaniem

zasobów z tytułu wydobycia (Tatarata, Harat, 2000; Kuczyński, 2007).

Podstawowe dane geologiczno-gospodarcze złóŜ przedstawia tabela 1.

Tabela 1

ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne bilansowe (tys. ton)

Kategoria rozpoznania

Stan zagospodarowania

złoŜa

Wydobycie (tys. ton)

Zastosowanie kopaliny

Klasyfikacja złóŜ Nr

złoŜa na

mapie

Nazwa złoŜa

Rodzaj kopaliny

Wiek kompleksu

litologiczno- surowcowego

wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C

Przyczyny konflik-towości złoŜa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Mrozy Wielkie p, pŜ Q 136 C1* Z - Skb 4 A -

2 Nowa Wieś Ełcka pŜ, p Q 48 C1 Z - Skb 4 A -

3 Nowa Wieś Ełcka II pŜ Q 2148 C1 G 101 Skb, Sd 4 A - 4 śelazki pŜ, p Q 120 C1* Z - Skb, Sd 4 A -

5 Niedźwiedzkie pŜ Q 24 C1 Z - Sd 4 A -

6 RoŜyńsk Wielki III* pŜ Q 19 514 C2 G - Skb, Sd 4 A -

7 Kosówka-Toczyłowo*

pŜ Q 19262 C2 N - Skb, Sd 4 A -

Ełk-Szyba pŜ Q - - ZWB

Prostki pŜ Q - - ZWB

Barany pŜ Q - - ZWB Rubryka 2: * − część złoŜa połoŜona jest na obszarze sąsiedniego arkusza; Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6: kategoria zasobów udokumentowanych: kopalin stałych: C1, C2; złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB –złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za-mieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe

11

12

W obrębie przebiegającego z północnego zachodu na południowy wschód, po wschod-

niej stronie rzeki Ełk rozległego sandru, w peryferyjnych jego częściach zlokalizowane są

cztery złoŜa: „Mrozy Wielkie” (Sadowski, 1984 b), „Nowa Wieś Ełcka” (Tatarata, 1995),

„Nowa Wieś Ełcka II” (Tatarata i in., 2000; Tatarata, Ceckowski, 2005; Ceckowski, Tatarata,

2006) i „śelazki” (Sadowski, 1981).

ZłoŜe „Mrozy Wielkie” o powierzchni 1,93 ha połoŜone jest na wschód od miejscowo-

ści o tej samej nazwie. ZłoŜe „Nowa Wieś Ełcka” udokumentowano w połowie lat 90. XX w.

na zachód od tej miejscowości. Powierzchnia złoŜa wynosi 0,88 ha. ZłoŜe „Nowa Wieś Ełcka

II” zlokalizowane jest na terenie obejmującym 14,17 ha połoŜonym 150 m na północ

od miejscowości Zdunki. ZłoŜe „śelazki” o powierzchni 1,91 ha połoŜone jest ok. 250 m na

południe od miejscowości o tej samej nazwie.

ZłoŜa „Kosówka-Toczyłowo” (Zdrojewska, 1980) i „RoŜyńsk Wielki III” (Kuczyński,

2006) połoŜone są w obrębie utworów wodnolodowcowych stadiału górnego zlodowacenia

wisły. „Kosówka-Toczyłowo” zlokalizowane w południowo-wschodniej części obszaru arku-

sza, zajmuje powierzchnię 161,64 ha. Składa się z czterech pól: A, B, C i D, z czego

w obrębie omawianego arkusza leŜy ok. 50 ha (zachodnia część pól A i B). Drugie złoŜe –

„RoŜyńsk Wielki III” połoŜone jest w południowo-zachodnim naroŜu arkusza. Zajmuje ob-

szar ok. 79,39 ha, z czego na arkuszu leŜy ok. 50 ha.

ZłoŜe „Niedźwiedzkie” (Sadowski, 1989; Tatarata, Harat, 2000 b; Tatarata, Ceckowski,

2004) połoŜone jest w obrębie utworów akumulacji szczelinowej stadiału górnego zlodowa-

cenia wisły. Znajduje się ono na południe od miejscowości Bobry i zajmuje obszar 0,20 ha.

Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopaliny wymienionych złóŜ

przedstawia tabela 2.

Większość złóŜ została zaliczona do II grupy zmienności z uwagi na małą miąŜszość se-

rii złoŜowej oraz wysoki stosunek N/Z.

Piaski i Ŝwiry, udokumentowane na omawianym obszarze, mogą być wykorzystywane

w drogownictwie (do produkcji podsypek, mieszanek mineralno-asfaltowych, budowy nasy-

pów, tworzenia warstw drenujących) oraz w budownictwie (do produkcji betonu).

Według klasyfikacji sozologicznej złóŜ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002)

złoŜa piasków oraz piasków i Ŝwirów zaliczono do złóŜ powszechnie występujących i łatwo

dostępnych (klasa 4).

Z uwagi na ochronę środowiska wszystkie złoŜa uznano za mało konfliktowe (klasa A)

moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń.

13

Tabela 2

Parametry geologiczno-górnicze złóŜ kruszywa naturalnego oraz parametry jakościowe kopaliny

Parametry jakościowe kopaliny

Numer złoŜa Nazwa złoŜa Powierzchnia

[ha]

MiąŜszość złoŜa

od–do (śr.) [m]

Grubość nadkładu

od–do (śr.) [m]

N/Z Zawod-nienie złoŜa

punkt pia-skowy

(zawartość ziaren o ϕ do

2 mm ) [%]

od-do (śr.)

zawartość pyłów

mineral-nych [%]

od-do (śr.)

wskaźnik piaskowy

od-do (śr.)

zanie-czyszcze-nia orga-niczne [%]

zanieczysz-czenia obce

[%]

cięŜar na-sypowy w stanie luźnym

t/m3

od-do (śr.)

cięŜar na-sypowy w stanie utrzęsio-

nym t/m3

od-do (śr.)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 piaski: 1,07 2,1–4,9 (3,7) 0,3–2,1

(0,8) 0,2 82,8–100 (92,7)

1,4–4,0 (2,6) b.d. ślady 0,05 b.d. 1,68–1,83

(1,73) 1 Mrozy Wiel-kie piaski ze

Ŝwirem: 0,86 3,3–4,5 (3,9)

0,5–1,7 (1,1) 0,3

częścio-wo za-

wodnione 54,0–75,0 (64,7)

1,6–5,4 (3,5) 1,88–2,1

(1,99) piaski i Ŝwiry:

3,0–4,0 (3,67)

0,5–1,0 (0,67) 0,12–0,33 55,4–86,6 54–79 b.d. b.d. b.d. 2,1–2,15

(2,13) 2 Nowa Wieś Ełcka 0,88

piaski: 3,5- 3,6 (3,55)

0,9–1,0 (0,95)

suche 78,3–95,0

(86,6)

b.d.

1,9–1,95 (1,925)

3 Nowa Wieś Ełcka II 14,17 4,9–11,0 (9,2)

0,2–06 (0,4)

0,0–0,6 suche 51,3–92,5 (71,8)

0,4–7,9 (2,3) b.d. b.d. b.d. b.d. 1,88–1,95

(1,91) piaski i Ŝwiry: 2,2–3,5 (2,7)

0,2–1,0 (0,7) 0,17 suche 55,0–72,8

(64,6) 0,7–4,7 (3,3) b.d. b.d. śr. 0,05 1,8–1,9

(1,84) 1,91–2,08

(1,97) 4 śelazki 1,91 piaski:

2,6–6,0 (4,4) 81,9–99,0 (89,3)

0,9–3,0 (1,9) śr. 0,03 1,08–1,72

(1,64) 1,6–1,87 (1,74)

5 Niedźwiedz-kie 0,20 5,6–9,3

(7,9) 0,2–0,7 (0,4) 0,06

częścio-wo za-

wodnione

60,0–82,5 (69,9)

5,7–14,0 (9,6) b.d. b.d. b.d. b.d. 1,85–2,05

(1,90).

6 RoŜyńsk Wielki III 79,39 3,8–18,3

(12,98) 0,3–0,7 (0,46) 0,05

częścio-wo za-

wodnione

29,3–72,3 (48,98)

0,1–0,5 (0,21) b.d. b.d. b.d. 1,36–1,94

(1,65) 1,55–2,03

(1,8)

7 Kosówka–Toczyłowo 161,64 2,4–12,3

(6,1) 0,3–6,0 (3,0) 0,49

częścio-wo za-

wodnione

18,0–67,4* (47,3)*

0,1–4,0 (0,7) b.d. b.d. b.d. b.d. 1,92–2,1

(2,0)

Rubryka 6: N/Z – stosunek grubości nadkładu do miąŜszości złoŜa Rubryka 8: *- zawartość ziaren o ϕ do 2,5 mm b.d. – brak danych (badań nie wykonano)

14

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Ełk na skalę przemysłową eksploatowane są dwa złoŜa –

„Nowa Wieś Ełcka II” i „RoŜyńsk Wielki III” (tylko niewielki fragment złoŜa znajduje się na

obszarze arkusza Ełk).

„Nowa Wieś Ełcka II” eksploatowane jest na podstawie koncesji wydanej w 2001 r.

przez Wojewodę Warmińsko-Mazurskiego, waŜnej do 2020 r. Dla złoŜa ustanowiono obszar

górniczy i teren górniczy o powierzchni 15,79 ha (decyzja z 2008 r.). ZłoŜe eksploatowane

jest w sposób ciągły, metodą odkrywkową. W wyniku eksploatacji powstało duŜe, suche wy-

robisko wgłębne. Wydobywana kopalina na miejscu poddawana jest przesiewaniu na po-

szczególne frakcje. Po zakończeniu eksploatacji, w ramach rekultywacji, przewiduje się utwo-

rzenie na tych terenach akwenu wodnego.

„RoŜyńsk Wielki III” eksploatowany jest na podstawie koncesji wydanej w 2011 r.

przez Wojewodę Warmińsko-Mazurskiego, waŜnej do 2041 r. Dla złoŜa ustanowiono obszar

górniczy i teren górniczy o powierzchni 77,29 ha. ZłoŜe eksploatowane jest od 2011 r.

w sposób ciągły, metodą odkrywkową. W wyniku tych prac powstało wyrobisko wgłębne.

Wydobywana kopalina na miejscu poddawana jest przesiewaniu na poszczególne frakcje.

W drugiej połowie lat 80. i w latach 90. XX w. prowadzona była na niewielką skalę

eksploatacja złóŜ „Mrozy Wielkie” i „śelazki”. Powstałe wyrobiska zostały częściowo zasy-

pane, porastają je trawy i samosiejki róŜnych drzew i krzewów.

W latach 1993–2003 prowadzona była równieŜ na mocy koncesji z 1993 r. eksploatacja

złoŜa „Niedźwiedzkie”. W 2004 r. opracowany został Dodatek nr 2 (Tatarata, Ceckowski,

2004) rozliczający zasoby złoŜa. PoniewaŜ złoŜe nie zostało w całości wyeksploatowane mo-

Ŝe to stanowić podstawę do wystąpienia o koncesję na dalsze wydobycie.

ZłoŜe „Nowa Wieś Ełcka” eksploatowane było w latach 1995–2005 na podstawie kon-

cesji wydanej przez Starostę Ełckiego. Mimo wygaśnięcia koncesji w wyrobisku widoczne są

ślady wydobycia kruszywa.

ZłoŜe „Kosówka-Toczyłowo” udokumentowane w południowej części arkusza nie po-

siada jeszcze koncesji i nie jest zagospodarowane.

Na mapie zaznaczono równieŜ punkty występowania kopalin, w których okresowo po-

zyskiwane są piaski i Ŝwiry. Jest to rejon wsi: Mrozy, Malczewo, Borki, Dybowo i Bogusze

oraz na zachód od Nowej Wsi Ełckiej. Dla niektórych z tych punktów sporządzono karty in-

formacyjne.

15

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na terenach objętych arkuszem Ełk prowadzono szereg prac badawczych w celu udo-

kumentowania złóŜ kopalin okruchowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej, kredy

jeziornej i torfów. Analiza archiwalnych materiałów dokumentacyjnych oraz Szczegółowej

mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), a takŜe zwiad terenowy, po-

zwoliły na wyznaczenie obszarów perspektywicznych i prognostycznych.

1. Kopaliny okruchowe

Poszukiwania kruszywa naturalnego – piasków oraz piasków i Ŝwirów objęły głównie

osady wodnolodowcowe równin sandrowych, osady wodnolodowcowe, wodnomorenowe

oraz pagórki i wzgórza czołowomorenowe i kemowe. Na podstawie wyników zwiadu tereno-

wego, analizy archiwalnych materiałów geologicznych oraz Szczegółowej mapy geologicznej

Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), wyznaczono trzy obszary prognostyczne oraz

7 obszarów perspektywicznych piasków oraz piasków i Ŝwirów.

Prognozę występowania piasków i Ŝwirów wyznaczono na obszarze połoŜonym na pół-

noc od Nowej Wsi Ełckiej, w obrębie sandru, na terenie o powierzchni ok. 32 ha (obszar pro-

gnostyczny nr II). Odwiercono tu 14 sond do głębokości 2,0–10,4 m. W 11 z nich stwierdzo-

no kruszywo grube o średniej miąŜszości 5,5 m, a w 3 sondach uzyskano wyniki negatywne,

nawiercając utwory piaszczysto-gliniaste (Liwska, 1989 b). W nadkładzie tych utworów wy-

stępuje około 0,3 m warstwa gleby piaszczystej. Zwierciadło wód podziemnych nawiercono

na głębokości 1,2–5,5 m p.p.t. Szacunkowe zasoby kopaliny wynoszą około 1,7 mln m3.

Na północny wschód od miejscowości Prostki przeprowadzono badania w celu udoku-

mentowania złoŜa piasków i Ŝwirów połoŜonych w obrębie sandru i przeznaczonych do wy-

korzystania w budownictwie (obszar prognostyczny nr VI). Na obszarze około 20 ha (Wa-

gner, 1965) rozpoznano dwa poziomy – pierwszy o miąŜszości 1,5–11 m (śr. 3,6 m) i drugi,

zawodniony o miąŜszości 3,2–5,5 m (śr. 4,3 m). Zasoby eksploatacyjne oszacowano na około

1 320 tys. ton. W nadkładzie odsłaniają się piaski gliniaste o grubości 0,7–5,9 m, zaś w spągu

występują gliny. Wyniki przeprowadzonych badań laboratoryjnych wskazują, Ŝe występująca

tu kopalina nie jest najwyŜszej jakości, poniewaŜ zawartość ziaren słabych i zwietrzałych

przekracza 19%.

Prognozę, o powierzchni 0,7 ha, dla piasków i Ŝwirów genezy wodnolodowcowej wyzna-

czono na zachód od wsi Długochorzele (obszar nr VII). Teren ten wskazano na podstawie

3 otworów odwierconych do głębokości 6 m (Sadowski, 1990). MiąŜszość serii złoŜowej wy-

nosi średnio 3,2 m, a zasoby eksploatacyjne szacuje się na 4,7 tys. ton. W nadkładzie, o grubo-

16

ści 0,1–1,6 m, występują piaski drobne miejscami zaglinione, w spągu glina piaszczysta. Prze-

widuje się zastosowanie kopaliny dla celów drogownictwa – do budowy i konserwacji dróg

o nawierzchni Ŝwirowej, a po zakończonej eksploatacji rekultywację terenu w kierunku leśnym.

Wybrane parametry złoŜowe i jakościowe kopalin wyznaczonych obszarów progno-

stycznych zestawiono w tabeli 3.

Perspektywy występowania piasków oraz piasków i Ŝwirów wskazano na podstawie

wyników prac geologicznych zawartych w „Sprawozdaniu z prac poszukiwawczych złóŜ kru-

szywa naturalnego w rejonie Ełku” (Liwska, 1989 a), zwiadu terenowego, analizy Szczegó-

łowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009).

Na wschód od Nowej Wsi Ełckiej przedstawiono perspektywę piasków analizując

3 otwory wykonane do głębokości 10 m w obrębie sandru. Na obszarze ok. 75 ha pod 0,3 m

warstwą gleby piaszczystej, występują piaski róŜnoziarniste o miąŜszości powyŜej 9,7 m.

W rejonie Nowa Wieś Ełcka – Bobry, po zachodniej stronie rzeki Ełk, wyznaczono per-

spektywę piasków na podstawie 5 sond wykonanych do głębokości 10 m. Występujące tu

powszechnie piaski drobnoziarniste mają miąŜszość powyŜej 8 m i przykryte są 1,2–2,0 m

warstwą gliny piaszczystej.

Perspektywę piasków wskazano takŜe w obrębie sandru, na południowy wschód od wsi

Niedźwiedzkie, gdzie w 3 sondach do głębokości 10 m nawiercono piaski drobno- i średnio-

ziarniste o miąŜszości powyŜej 9,7 m, przykryte jedynie 0,3 m warstwą gleby.

DuŜy obszar perspektywiczny występowania piasków wyznaczono na wschód od Ełku

(przechodzi na sąsiedni arkusz Straduny). Na terenie częściowo zurbanizowanym 6 odwier-

conych otworach badawczych w obrębie sandru napotkano piaski drobnoziarniste i pylaste

o miąŜszości przekraczającej 9,7 m, przykryte 0,3 m warstwą gleby.

Perspektywę piasków i Ŝwirów wyznaczono równieŜ na północny wschód od miejsco-

wości Dybowo, w obszarze kemu. Seria okruchowa o miąŜszości ok. 1,5–4,0 m, przykryta

jest 0,5 m warstwą gleby. W części południowo-zachodniej tego obszaru, podczas wizji tere-

nowej zlokalizowano wyrobisko ze śladami ciągłej eksploatacji ręcznej i mechanicznej.

Pozostałe dwa obszary perspektywiczne wyznaczono na podstawie wyników zwiadu te-

renowego oraz analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka,

2009). Obszary te połoŜone są na równinie sandrowej, na terenach leśnych połoŜonych w ob-

rębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego i obszarze głównego zbiornika

wód podziemnych (GZWP) nr 217.

Tabela 3

Wykaz obszarów prognostycznych

Numer obsza-ru na mapie

Powierzchnia (ha)

Rodzaj kopaliny

Wiek kompleksu

litologiczno-surowcowego

Parametry jakościowe

Średnia gru-bość nadkładu

(m)

Grubość kompleksu litolo-

giczno -surowcowego od–do

średnia (m)

Zasoby w kategorii D1

(tys. m3, tys. ton*)

Zastosowanie kopaliny

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I 2,0 t Q popielność

12,6% b.d. 1,56 30 Sr

II 31,8 pŜ Q punkt piaskowy (poniŜej 2 mm):

58–75% 0,3 1,7–10,1 śr. 5,5 3168* Sb, sd

III 2,5 t Q popielność

12,3% b.d. 2,48 62 Sr

IV 10,0 t Q

popielność 11,5%

b.d. 1,6 158 Sr

V 6,0 t Q popielność

18,0% b.d. 2,05 118 Sr

VI 20,0 pŜ Q

poziom I: zawartość pyłów mineralnych:

1,0–4,7%, śr. 2,4% punkt piaskowy (poniŜej 2 mm):

36,3–65,9%, śr. 50,9% zawartość ziaren słabych i zwietrza-

łych: od 3,6 do 17%, śr. 10,3% cięŜar objętościowy: 1,82–2,05 t/m3,

śr. 1,86 t/m3 poziom II:

zawartość pyłów mineralnych: śr. 1% punkt piaskowy: od 39,4 do 54,3%,

śr. 46,2% zawartość ziaren słabych i zwietrza-łych: od 10,7 do 19,3%, śr. 13,6%

cięŜar objętościowy: 1,78–1,82 t/m3, śr. 1,79 t/m3

0,7–5,9 poziom I: 1,5–11,0 śr.3,6

poziom II: 3,2-5,5 śr. 4,3

1320*

Sb

17

1 2 3 4 5 6 7 8 9

VII 0,7 pŜ Q

stosunek N/Z: 0,26 zawartość pyłów mineralnych:

od 5,3 do 11,2,śr. 9,3% punkt piaskowy (poniŜej 2 mm):

od 44,5 do 64,5, śr. 53,5% zawartość zanieczyszczeń obcych:

od 0,12 do 0,17, śr. 0,14% cięŜar objętościowy w stanie zagęsz-czonym: 1,98–2,19 t/m3, śr. 2,08 t/m3

0,8 2,9–3,7 śr. 3,2

4,7* SD

VIII 4,0 t Q popielność

16,5% b.d. 2,5 90 Sr

Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: b.d. – brak danych Rubryka 9: Sb –surowce do budownictwa, Sd – surowce do drogownictwa, Sr – surowce rolnicze

18

19

Największy pod względem powierzchni obszar perspektywiczny występowania pia-

sków oraz piasków i Ŝwirów wydzielono w obrębie sandru w południowo-wschodniej części

arkusza, na południe od miejscowości śelazki. Charakterystykę tego obszaru przedstawiono

na podstawie danych zawartych w „Karcie rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego „śelaz-

ki” (Sadowski, 1981), „Sprawozdaniu z prac geologicznych wraz z orzeczeniem o jakości

złoŜa kruszywa mineralnego „Prostki II” (Wagner, 1965) i danych zawartych w „Sprawozda-

niu z prac poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego w rejonie Ełku” (Liwska, 1989 a).

Granice tego obszaru perspektywicznego odpowiadają przebiegowi granic sandru na Szczegó-

łowej mapie geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009). Podstawowe parametry

geologiczne i jakościowe na tym obszarze są bardzo zmienne. We wschodniej części wydzie-

lonego obszaru w okolicach śelazki – Dąbrowskie – Długosze, kopalinę stanowią piaski

drobne o miąŜszości przekraczającej 9,7 m znajdujące się pod 0,3 m nadkładem gleby stwier-

dzone 6 sondami (Liwska, 1989a). W zachodniej części w okolicach Prostek, w obrębie ob-

szaru prognostycznego VI, występują piaski i Ŝwiry zalegające na dwóch poziomach o śred-

niej miąŜszości 3,6 m i 4,3 m i średnim punkcie piaskowym 50,9% i 46,2%, a w północnej

części obszaru w złoŜu „śelazki”, piaski i Ŝwiry o średniej miąŜszości 2,7 m i średnim punk-

cie piaskowym 64,6% oraz piaski o miąŜszości średniej 4,4 m i średnim punkcie piaskowym

89,3%.

Drugi duŜy obszar perspektywiczny wydzielono równieŜ w obrębie równiny sandrowej.

Obejmuje on tereny połoŜone na południowy wschód od Ełku – Szyby. W granicach tego

obszaru znajduje się złoŜe piasków i piasków ze Ŝwirem „Mrozy Wielkie”. Parametry geolo-

giczne i jakościowe tego obszaru mogą być zbliŜone do parametrów złoŜa „Mrozy Wielkie”

(tabela 2).

Niektóre z prac geologiczno-poszukiwawczych za złoŜami kopalin okruchowych pro-

wadzonych na obszarze arkusza Ełk zakończyły się wynikiem negatywnym.

Przeprowadzone badania nie potwierdziły występowania kruszywa grubego na terenach

połoŜonych na południe od miejscowości Bobry. Wykonane rozpoznanie w tym rejonie wy-

kazało obecność glin (Liwska, 1989a).

PołoŜony w pobliŜu wsi Szarejki obszar, obejmujący wzgórze morenowe, uznano za

negatywny z uwagi na występowanie piasków pylastych, lokalnie przewarstwionych mułka-

mi. W wykonanych tu 2 otworach piaski średnio- i drobnoziarniste stanowiły jedynie wkładki

o miąŜszości nie większej niŜ 1 m (Sadowski, 1984a).

W rejonie wsi Szeligi wykonano 4 otwory badawcze do głębokości 6 m, w których roz-

poznano wodnolodowcową serię piaskowo-Ŝwirową o miąŜszości 1,5–2 m, przykrytą i pod-

20

ścieloną piaskami zaglinionymi lub glinami zwałowymi. Badań laboratoryjnych nie wykona-

no, obszar uznano za negatywny (Wojtkiewicz, Lipiński, 1970).

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

W 1967 r. w dwóch rejonach – na zachód od Ełku i na południe od Nowej Wsi Ełckiej

przeprowadzano prace geologiczno-poszukiwawcze za surowcem ilastym dla cegielni Siedli-

ska (Staniszewska, 1967). Osiem otworów do głębokości 3,5–4 m odwiercono na zachód od

Ełku, gdzie stwierdzono występowanie gliny silnie piaszczystej zanieczyszczonej Ŝwirami,

miejscami przechodzącej w piaski gliniaste. W lokalnych dolinkach występują torfy i namuły.

W jednej sondzie stwierdzono występowanie pospółki. Ze względu na brak występowania

osadów ilastych obszar uznano za negatywny. Na południe od Nowej Wsi Ełckiej wykonano

5 otworów do głębokości 1,5–3,3 m, w trzech z nich stwierdzono występowanie iłu pylastego

w formie gniazdowej, podścielonego warstwą gliny oraz piaskami. Obszar uznano za nega-

tywny ze względu na niewielką miąŜszość iłu 0,2–1,1 m i jego formę występowania.

W rejonach: Nowa Wieś Ełcka – Bobry, Niedźwiedzkie, Glinki i Prostki prowadzono

prace zwiadowcze za iłami do produkcji cienkościennych elementów ceramiki budowlanej

(Skwarczyńska, 1971). W obszarach objętych badaniami występowały piaski gliniaste i gliny

zwałowe w strefie moreny czołowej. Obszary uznano za negatywne.

3. Kreda jeziorna (gytie)

W latach 1991–1994 na obszarze Polski północno-wschodniej prowadzone były prace

mające na celu zebranie informacji na temat nagromadzeń kredy jeziornej i gytii wapiennej

(Tołkanowicz, 1994). Wspomniane prace objęły takŜe obszar arkusza Ełk. Za perspektywicz-

ny dla występowania kredy jeziornej i gytii wapiennej uznano teren o powierzchni 150 ha

połoŜony na wschód od Nowej Wsi Ełckiej. Zasoby kopaliny o miąŜszości ok. 2,0 m szacuje

się wstępnie na ok. 3180 tys. m3. Ze względu na skalę map z opracowania źródłowego oraz

brak moŜliwości dokładnego zlokalizowania ich na Szczegółowej mapie geologicznej Polski,

arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), wspomniany obszar nie został naniesiony na mapę.

Tereny połoŜone w pobliŜu wsi Miechowo, Miłusze, oraz na wschód od Nowej Wsi

Ełckiej i na południowy wschód od Jeziora Regielskiego objęto badaniami w celu udokumen-

towania złóŜ kredy jeziornej (Tulska, 1971). W sondach odwierconych w pobliŜu Miechowa

i Miłusz pod torfami o miąŜszości 0,8–1,0 m nawiercono piaski zailone bądź gytię ilastą. Na

wschód od Nowej Wsi Ełckiej pod 0,5–1,2 m warstwą torfu w otworach nawiercono piaski

drobno- i średnioziarniste, a w sondzie w okolicach Jeziora Regielskiego pod nadkładem torfu

21

o miąŜszości 4 m występuje szara gytia ilasta. Wszystkie te obszary uznano za negatywne

i zrezygnowano z dalszych prac badawczych.

Kolejne poszukiwania za złoŜami kredy jeziornej prowadzone były na północny wschód

od zarastającego Jeziora Regielskiego. W odwierconych na tym terenie 3 sondach (głębokość

4,5–5,0 m), stwierdzono pod torfem warstwę gytii torfiastej o miąŜszości 0,9–1,4 m, w spągu

której zalega piasek (Liwska, 1995). Teren uznano za negatywny.

4. Torfy

W obrębie arkusza wyznaczono 5 prognoz występowania złóŜ torfu, które w opracowa-

niu OstrzyŜka i Dembka (1996) zostały uznane za potencjalną bazę zasobową. Największymi

zasobami charakteryzują się tereny połoŜone na północ od wsi Niekrasy (IV) – 158 tys. m3

i na południe od wsi Krupin (V) – 118 tys. m3. ZłoŜa o mniejszych zasobach zlokalizowane są

na zachód od miejscowości Mącze (I) – 30 tys. m3, na północny zachód od miejscowości

Ciernie (III) – 62 tys. m3 i na zachód od miejscowości Mierucie (VIII) – 90 tys. m3. NajwaŜ-

niejsze parametry geologiczne i jakościowe wyznaczonych prognoz zestawiono w tabeli 3.

Torfy na omawianym obszarze zajmują znaczne powierzchnie. Znajduje się tu kilkana-

ście torfowisk m.in. na północ od miejscowości Barany, na północny wschód od miejscowo-

ści Lipińskie Małe i Ostrykół, na zachód od Toczyłowa oraz w pobliŜu jezior: Regielskiego,

Dybowskiego i Mierucia. Torfowiska te spełniają kryteria bilansowości, lecz z uwagi na po-

łoŜenie w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego nie wchodzą w skład

potencjalnej bazy zasobowej (OstrzyŜek, Dembek, 1996) i nie naniesiono ich na mapę.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Według podziału hydrograficznego (Podział..., 1980) teren arkusza Ełk leŜy w dorzeczu

Wisły. Około 70% obszaru arkusza odwadniana jest przez rzekę Ełk, prawobrzeŜnego dopły-

wu Biebrzy. Ełk przepływa przez centralną część arkusza z północy na południe, a jego do-

pływami w obrębie arkusza są RóŜanica i Karmelówka. Część północno-wschodnia arkusza

odwadniana jest przez rzekę Legę, a z części południowo-zachodniej wody powierzchniowe

spływają w kierunku zachodnim do rzeki Pisy.

Na terenie arkusza występuje szereg duŜych jezior stanowiących atrakcję turystyczną

tego obszaru. Do największych naleŜą: jezioro Selmęt Wielki (o powierzchni 1261 ha, w czę-

ści wschodniej przechodzące na arkusz Rajgród), Jezioro Ełckie (395 ha), jezioro Sunowo

22

(167 ha), Jezioro Dybowskie (152 ha), jezioro Szarek (132 ha), Jezioro Regielskie (107 ha),

jezioro Toczyłowo (102 ha), Jezioro Bajtkowskie (85 ha) oraz kilka mniejszych.

Od 2008 r. system monitoringu wód powierzchniowych dostosowany został do wymo-

gów Ramowej Dyrektywy Wodnej i prowadzony jest zgodnie z rozporządzeniem Ministra

Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części

wód powierzchniowych (Rozporządzenie…, 2008).

Zgodnie z monitoringiem operacyjnym jednolitych części wód powierzchniowych pro-

wadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie w 2009 r. stan

ekologiczny wód rzeki Ełk w punkcie Ełk-Barany (Ełk od wypływu z jez. Łaśmiady do wy-

pływu z Jez. Ełckiego) oraz Lipińskie Małe określono jako dobry (Raport..., 2010). W 2010 r.

nie przeprowadzono oceny stanu ekologicznego rzeki Ełk (Raport…, 2011).

Badania stanu czystości wód Jeziora Dybowskiego w miejscu maksymalnego zagłębie-

nia przeprowadzono w 2010 r. Według oceny jednolitych części wód powierzchniowych na

podstawie elementów biologicznych i wspierających wskaźników fizykochemicznych stwier-

dzono II klasę jakości wody i stan ekologiczny dobry.

2. Wody podziemne

W podziale regionalnym zwykłych wód podziemnych – podział według jednostek hy-

drogeologicznych (AHP), obszar arkusza Ełk połoŜony jest w prowincji niŜowej, w II – Re-

gionie mazowiecko-mazursko-podlaskim, w II2 – subregionie pojeziernym (Paczyński, 1995),

a według jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) usytuowany jest w prowincji Wisły,

w Regionie Narwi, Pregoły i Niemna na pograniczu 21. i 33. obrębu JCWPd (Paczyński, Sa-

durski, red., 2007).

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych

z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Włostowski, 2004).

Głównym poziomem uŜytkowym są wody piętra czwartorzędowego, powszechnie wy-

korzystywane do celów komunalnych i przemysłowych. Piętro to tworzą trzy poziomy wodo-

nośne. Na mapę naniesiono studnie o wydajności powyŜej 50 m3/h.

Poziom pierwszy zbudowany jest z piasków i Ŝwirów zlodowacenia warty i wisły.

Związany jest on z rozległym sandrem, przebiegającym przez środek arkusza z północy na

południowy wschód, obejmującym dolinę rzeki Ełk. MiąŜszość utworów wodonośnych mie-

ści się w przedziale 10–20 m w rejonie Ełku i Prostek do przeszło 40 m w pobliŜu Ełku-

Szyby. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i najczęściej występuje na głębokości do

5 m p.p.t., choć lokalnie moŜe być głębiej 5–15 m. W rejonie ozu połoŜonego na wschód od

23

Nowej Wsi Ełckiej naleŜy spodziewać się występowania zwierciadła wody na głębokości

ponad 15 m (Włostowski, 2004). Poziom ten zasilany jest głównie przez infiltrujące wody

opadowe oraz z dopływu wód z rejonu wysoczyzn. Charakteryzuje się dobrymi parametrami

hydrogeologicznymi – przewodnością powyŜej 500 m2/24 h i wydajnością potencjalną studni

powyŜej 50 m3/h. Parametry te ulegają pogorszeniu w kierunku południowo-wschodnim.

Największa eksploatacja tego poziomu prowadzona jest w Ełku w Zakładach Mięsnych

„Mazury” (ujęcie znajduje się na dwóch sąsiednich arkuszach Ełk i Straduny) oraz w Chłodni

firmy Elsner-Product sp. z o.o. W rejonie tych ujęć ukształtował się płytki lej depresji.

Na większości obszaru występuje wysoki stopień zagroŜenia wód tego poziomu, ze

względu na płytkie występowanie zwierciadła i brak utworów izolujących. Lokalnie w pobli-

Ŝu Ełku wyznaczono bardzo wysoki stopień zagroŜenia ze względu na występowanie licznych

ognisk zanieczyszczeń, które spowodowały lub mogą powodować pogorszenie jakości wód

podziemnych.

Ujęciami wód związanymi z omawianym poziomem, dla których zostały wyznaczone

tereny ochrony pośredniej są:

- wspólne ujęcie komunalne dla Ełku i Zakładów Mięsnych „Mazury” (teren przecho-

dzący na arkusz Straduny),

- ujęcie Zespołu Letniskowo-Mieszkalnego w Bartoszach,

- ujęcie Agencji Rezerw Materiałowych w Nowej Wsi Ełckiej,

- ujęcie EKO-DOM w Prostkach.

W części wschodniej arkusza mapy rozpoznano międzymorenowy poziom wodonośny

związany z piaskami i Ŝwirami zlodowacenia wisły i warty, przykryty glinami zwałowymi

o zmiennej miąŜszości od kilku metrów w części północnej do ponad 20 m w części połu-

dniowej wysoczyzny. Zwierciadło wody ma tu charakter napięty lub lekko napięty. Najwięk-

sza miąŜszość tego poziomu wodonośnego występuje w części północnej wysoczyzny i wy-

nosi 20 – 40 m, w części południowej miąŜszość jest mniejsza i wynosi 10–20 m. Przewod-

ność na większości obszaru zawiera się w przedziale 200–500 m2/24 h. Wydajności poten-

cjalne studni w części północnej osiągają wartości 70–120 m3/h i pogarszają się w kierunku

południowym do poniŜej 50 m3/h (Włostowski, 2004). Poziom ten eksploatowany jest jedynie

w Szeligach.

W części północno-wschodniej obszaru arkusza, ze względu na nieduŜe miąŜszości izo-

lujących utworów gliniastych, moŜna mówić o wysokim stopniu zagroŜenia wód tego pozio-

mu. Warunki izolacyjne polepszają się w części południowej i tam wyznaczono niski stopień

zagroŜenia.

24

Na obszarze wysoczyzny w części zachodniej omawianego terenu rozpoznano dwa po-

ziomy międzymorenowe o charakterze uŜytkowym – płytszy związany z utworami wodono-

śnymi zlodowaceń warty i wisły oraz głębszy związany prawdopodobnie z warstwami wodo-

nośnymi zlodowacenia odry. Obie warstwy wodonośne pozostają ze sobą w kontakcie hy-

draulicznym. Płytszy poziom występuje na głębokości 15–50 m. Zwierciadło wody ma cha-

rakter napięty. MiąŜszość utworów wodonośnych mieści się w przedziale 10–20 m. Przewod-

ność tego poziomu wodonośnego jest raczej słaba, najczęściej nie przekracza 200 m2/24 h,

a wydajności potencjalne mieszczą się zwykle w przedziale 30–50 m3/h, choć lokalnie, np.

w rejonie Jeziora Dybowskiego, są większe 70–120 m3/h (Włostowski, 2004).

Głębszy poziom międzymorenowy występuje na głębokości powyŜej 50 m, jedynie na

zachód od Prostek w przedziale 15–50 m. Największe miąŜszości występują w pasie Prostki –

Kobylinek – Glinki i mieszczą się w przedziale 20–40 m, a najmniejsze, poniŜej 10 m, w za-

chodniej części arkusza. Przewodność jest niska, zwykle nie przekracza 200 m2/24 h, a śred-

nie wydajności potencjalne studni plasują się w przedziale 30–50 m3/h, choć w części za-

chodniej bywają niŜsze.

W środkowej części rozpatrywanego obszaru, w pasie: Bobry – Niedźwiedzkie – Prost-

ki, oraz w części południowo-wschodniej uŜytkowy poziom wodonośny związany jest

z utworami zlodowacenia narwi. Występuje on na głębokości ok. 120–145 m i jest w obrębie

arkusza Ełk bardzo słabo rozpoznany. Przewodność hydrauliczna wynosi zazwyczaj mniej niŜ

100 m2/24 h, a wydajności potencjalne studni około 30–50 m3/h. Poziom ten jest bardzo do-

brze izolowany od wpływów powierzchniowych dzięki występowaniu w nadkładzie kilku-

dziesięciometrowej warstwy utworów słabo przepuszczalnych – glin, iłów i pyłów. Najwięk-

szy pobór wód tego poziomu występuje w ujęciu komunalnym w Prostkach.

Centralną część obszaru arkusza obejmuje fragment czwartorzędowego głównego

zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza (fig. 3). Nie ma on

jeszcze opracowanej szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Wody podziemne występujące w utworach czwartorzędowych są wodami zwykłymi

i niskozmineralizowanymi, słabo zmienionymi antropogenicznie typu HCO3 – Ca – Mg

i HCO3 – Ca. Dotyczy to wody poziomów międzyglinowych i naturalnie izolowanych przed

zanieczyszczeniami antropogenicznymi i poziomów odsłoniętych na obszarach niezmienio-

nych działalnością człowieka. W rejonie Ełku, z uwagi na oddziaływanie czynników antropo-

genicznych mogą występować wody HCO3 – SO4 – Ca (Włostowski, 2004).

Na podstawie analiz jakościowych wód podziemnych wykonanych dla potrzeb opraco-

wania Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Ełk wyróŜniono cztery klasy

25

jakości wód: bardzo dobrej jakości (klasa I), dobrej jakości (klasa IIa), średniej jakości (klasa

IIb) i niskiej (złej) jakości (klasa III).

Na obszarze arkusza, na terenie wysoczyzny dominują wody średniej jakości, natomiast

na obszarze sandru przewaŜają wody dobrej jakości, a punktowo nawet bardzo dobrej jakości.

Wody złej jakości z powodu zawartości Ŝelaza powyŜej 5 mg/dm3 głównie o charakterze na-

turalnym występują w rejonie Bajtkowa, Dębowa – Dybówka, Kawęczyny, Regielnicy oraz

Ełku. Złą jakość z powodu zawartości amoniaku (powyŜej 1,17 mg N/dm3) stwierdzono

w rejonie Prostek (powyŜej 11,3 mg N/dm3) i azotynów (powyŜej 0,15 mg N/dm3) w rejonie

Ełku – Szybie (Włostowski, 2004).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Ełk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce

wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granica GZWP w ośrodku porowym 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO) 3 – obszar miasta 4 – rzeki i jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr) 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorzęd (Q)

26

Skład chemiczny wód podziemnych na większości obszaru arkusza ma charakter trwały,

wyraŜony brakiem trendu wzrostu poszczególnych badanych wskaźników. W rejonie Ełku,

gdzie występuje silne oddziaływanie czynników antropogenicznych na jakość wód podziem-

nych, stwierdzono zmienną zawartość poszczególnych składników np. azotanów i amoniaku.

Zanieczyszczenia w rejonie Ełku raczej nie będą wykazywały tendencji wzrostowej ze względu

na ograniczenie intensywnej działalności przemysłowej, porządkowanie gospodarki wodno-

ściekowej na terenie miasta oraz duŜą zasobność poziomu wodonośnego (Włostowski, 2004).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali

określone w Załączniku do rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.

w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dopuszczalne wartości

pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości

w glebach z terenu arkusza 183 – Ełk, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę

uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów nie-

zabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1: 2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo-

wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an-

tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

zowano w kwasie solnym (HCl 1: 4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia

As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej

ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem

spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

27

czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil,

SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 4

Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie lub ziemi (Rozporzą-dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawarto-ści w glebach na

arkuszu 183 – Ełk

N=9

Wartość prze-ciętnych (me-

dian) w glebach na arkuszu 183 – Ełk

N=9

Wartość przeciętnych (median) w glebach

obszarów niezabudowa-nych Polski 4)

N=6522

Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Mineralizacja HCl (1:4)

Metale

Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.)

0–0,3 0–2,0 Głębokość (m p.p.t.)

0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–54 26 27 Cr Chrom 50 150 500 2–9 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–88 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2–22 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–11 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4–30 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,05–0,12 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 183 – Ełk w poszczególnych grupach uŜytkowania As Arsen 9 Ba Bar 9 Cr Chrom 9 Zn Cynk 9 Cd Kadm 9 Co Kobalt 9 Cu Miedź 9 Ni Nikiel 9 Pb Ołów 9 Hg Rtęć 9 Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z ob-szaru arkusza 183 – Ełk do poszczególnych grup uŜytkowania (ilość próbek)

9

1) grupa A a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru pod-danego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wod-ne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagroŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego,

2) grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłącze-niem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieuŜytki, a takŜe grun-ty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunika-cyjnych,

3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny ko-munikacyjne,

4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna

do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1: 50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli

28

jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geoche-

micznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przed-

stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy-

fikowanych do grupy A zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz-

czalnych metali określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca-

łego kraju (tabela 4).

Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, niklu i ołowiu

w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przecięt-

nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wy-

kazują jedynie zawartości: miedzi i rtęci.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyni-

ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów

ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta-

łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych

oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych

oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanie-

czyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm

hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich

i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfe-

ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie,

WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in.,

2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindstrom, 2001; Pulford

i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występujące w osadach

metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym

29

do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą

stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in.,

2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem

zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe

ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i bioche-

micznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej

odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans-

portu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi

zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans-

portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze-

mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali

cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska,

1995; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów

Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie-

lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

(PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe

urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jakości osa-

dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable

Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜenie) – określające zawartość pierwiastka,

WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa-

dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków

oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu-

lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła

geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito-

ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska

(PMŚ).

30

Tabela 5

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Parametr Rozporządzenie

MŚ* PEL** Tło geochemiczne

Arsen (As) 30 17 <5

Chrom (Cr) 200 90 6

Cynk (Zn) 1000 315 73

Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5

Miedź (Cu) 150 197 7

Nikiel (Ni) 75 42 6

Ołów (Pb) 200 91 11

Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05

WWA 11 WWA*** 5,683

WWA 7 WWA**** 8,5

PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r.

** – MACDONALD D. i in., 2000.

*** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu

**** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde-no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po-

wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charak-

teryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane

z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą

niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono

metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz-

tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto-

ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal-

gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – ace-

naftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)an-

tracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-

cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu

gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi-

fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykona-

no przy uŜyciu chromatografu gazowego z de-tektorem wychwytu elektronów (GC-ECD).

Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego

Instytutu Geologicznego w Warszawie.

31

Prezentacja wyników

Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta

o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod

względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien-

nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub nieza-

nieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę-

dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę

zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicz-

nego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier-

wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior Ełckiego,

Selmęt, Dybowskiego, Mierucie, Sunowo i Toczyłowo. Osady Jeziora Ełckiego zawierają

bardzo wysokie zawartości cynku i miedzi, a takŜe podwyŜszoną zawartość chromu, kadmu

i ołowiu. Charakteryzują się równieŜ bardzo wysoką zawartością wielopierścieniowych wę-

glowodorów aromatycznych. W osadach jeziora przekroczona jest dopuszczalna zawartość

miedzi i WWA według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. oraz

zawartość cynku, miedzi i WWA jest wyŜsza od ich wartości PEL, powyŜej której obserwu-

je się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. W osadach pozostałych jezior poten-

cjalnie szkodliwe pierwiastki śladowe obecne są w stęŜeniach zbliŜonych lub nieznacznie

podwyŜszonych w porównaniu do ich wartości tła geochemicznego. Osady jezior Selmęt

i Dybowskiego charakteryzują się zawartościami WWA porównanymi do przeciętnie spoty-

kanych w osadach jezior Polski. Stwierdzone w osadach tych jezior zawartości pierwiast-

ków śladowych i WWA są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia

Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartości PEL,

powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne.

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów

w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla

odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegóło-

wych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto-

32

ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicz-

nego.

Tabela 6

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg)

Parametr Ełckie 2011 r.

Selmęt 2010 r.

Dybowskie 2010 r.

Mierucie 2002 r.

Sunowo 2007 r.

Toczyłowo 2002 r.

Arsen (As) 13 6 4 3 <5 6

Chrom (Cr) 32 14 15 15 15 9

Cynk (Zn) 411 90 95 108 81 78

Kadm (Cd) 2,2 0,6 0,8 1,4 0,7 1,4

Miedź (Cu) 238 29 20 16 13 20

Nikiel (Ni) 10 13 15 14 13 9

Ołów (Pb) 77 28 39 35 31 21

Rtęć (Hg) 0,526 0,091 0,098 0,108 0,111 0,113

WWA 11 WWA* 27,809 1,379 1,836 n.o. n.o. n.o.

WWA 7 WWA** 20,567 1,350 1,953 n.o. n.o. n.o.

PCB*** 0,0085 0,0135 0,0007 n.o. n.o. n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu

** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde-no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

*** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobyl-

skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu

Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-

spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”.

Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o pod-

wyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była

umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi-

nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno

(Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych

w skali 1: 50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi

33

arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są

zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono

jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji

wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej

lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania

pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się

w przedziale od około 28 do około 65 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 47 nGy/h

i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschod-

niego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 29 do około 61 nGy/h i prze-

ciętnie wynoszą około 45 nGy/h.

W profilu zachodnim najwyŜszymi wartościami promieniowania gamma (50–66 nGy/h)

charakteryzują się osady zastoiskowe fazy leszczyńskiej (piaski, mułki, iły) zlodowaceń pół-

nocnopolskich występujące wzdłuŜ środkowej części profilu, pośrednimi (ok. 40–45 nGy/h)

gliny zwałowe fazy poznańsko-dobrzyńskiej (północny odcinek profilu) i gliny zwałowe fazy

leszczyńskiej (południowy odcinek profilu), a najniŜszymi utwory kemów (piaski, mułki, iły

i Ŝwiry), zalegające lokalnie na osadach zastoiskowych, oraz osady moren czołowych (piaski,

Ŝwiry, głazy i gliny). W profilu wschodnim wyŜsze wartości promieniowania gamma (ok. 45–

60 nGy/h) są związane z glinami zwałowymi fazy leszczyńskiej dominującymi wzdłuŜ pół-

nocnej i środkowej części profilu, a niŜsze (ok. 30–40 nGy/h) z utworami wodnolodowco-

wymi (piaski i Ŝwiry) fazy leszczyńskiej i z torfami.

StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są gene-

ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

WzdłuŜ obu profili pomiarowych wynoszą od 1,4 do 6,3 kBq/m2.

34

183 W PROFIL ZACHODNI 183 E PROFIL WSCHODNI

0 10 20 30 40 50 60

5958209

nGy/h

m

Dawka promieniowania gamma

0 10 20 30 40 50 60 70

5951011

5957048

5958819

5964162

nGy/h

m

Dawka promieniowania gamma

0 1 2 3 4

5958209

kBq/m2

m

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 1 2 3 4 5 6

5951011

5957048

5958819

5964162

kBq/m2

m

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Ełk (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

35

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ-

niono zasady i wskazania zawarte w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Usta-

wa…, 2001) oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie

szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim

powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003)

i rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie

w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za-

mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicz-

nych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów

prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi

w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projekto-

wania składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono:

− tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk

ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz wa-

runki inŜyniersko-geologiczne;

− tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze wzglę-

du na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako

potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);

− tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jed-

nak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery

izolacyjnej dla dna i skarp obiektu.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych

potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie

POLS:

− warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7;

− zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod

przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jedno-

rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

36

Tabela 7

Kryteria izolacyjnych wła ściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej

Rodzaj składowanych opadów MiąŜszość [m]

Współczynnik filtracji k [m/s]

Rodzaj gruntów

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9

K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy

geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie

dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do-

kumentują obecność potencjalnej warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego

uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Ełk Mapy hydrogeologicznej

Polski w skali 1:50 000 (Włostowski, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyzna-

czono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on

funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu

wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie

na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest

parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania.

Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyzna-

czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izo-

lacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód

podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

W granicach arkusza Ełk około 75% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem

lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają:

− teren rezerwatu przyrody „Ostoja Bobrów Bartosze”;

− obszary w bezpośrednim otoczeniu jezior: Selmęt Wielki, Ełckie, Sunowo, Szarek,

Dybowskie, Bajtkowskie, Regielskie, Toczyłowo, Długochwały, Mierucie, Selmęt

Mały, Karbowskie oraz kilku mniejszych (250 m od lustra wody);

37

− doliny cieków (Ełk, RóŜanica, Karmelówka) i kanałów tworzących wraz z licznymi

jeziorami system wód powierzchniowych;

− tereny przykryte osadami holoceńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii,

piasków humusowych i namułów, mułków, piasków i Ŝwirów jeziornych. Utwory te

akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków zasilających jeziora,

a takŜe w brzeŜnych strefach jezior oraz w zagłębieniach wytopiskowych;

− tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych łąk na glebach pochodze-

nia organicznego (występujące powszechnie na całym obszarze arkusza), wyłączone

bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m;

− obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego

uŜytkowego poziomu wodonośnego, wyznaczone w środkowej części arkusza oraz

na zachód od Ełku (Włostowski, 2004). W ich obrębie obecność pierwszego zwier-

ciadła wód podziemnych stwierdzono na głębokości 0–5 metrów. Poziom ten wyka-

zuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne, głównie ze względu na

brak izolacji od wpływów powierzchniowych;

− obszary objęte strefą ochronną ujęć wód podziemnych w Ełku, Bartoszach i Prost-

kach;

− zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha;

− obszary predysponowane do występowania ruchów masowych, zlokalizowane w re-

jonie połoŜonym na południowy zachód od Nowej Wsi Ełckiej (Grabowski (red.),

2007;

− tereny zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Ełku, Prostek (siedziba urzędu

gminy) oraz miejscowości Nowa Wieś Ełcka.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów obojętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około

25% obszaru arkusza.

Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną

z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 7).

Na omawianym obszarze rolę taką spełniają plejstoceńskie gliny zwałowe stadiału gór-

nego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasięg powierzchniowy

określono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski – arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009,

mat. autorskie). Na powierzchni terenu, odsłaniają się one w zachodniej i południowej części

38

arkusza, a takŜe wzdłuŜ wschodniej jego granicy. Pod względem litologicznym jest to osad

wapnisty, silnie piaszczysty, z duŜą ilością ziaren Ŝwiru.

Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych wskazuje, Ŝe miąŜszość

najmłodszych glin zwałowych zlodowacenia wisły waha się przewaŜnie od 8 m do 16 m.

W okolicy Kałęczyn (wschodnia część arkusza) osiąga ona najmniejsze wartości około 5 m.

Omawiany poziom glin zwałowych niekiedy oddzielony jest od glin starszych stadiałów war-

stwą piaszczystych osadów przepuszczalnych. Na ogół jednak tworzy róŜnowiekowy kom-

pleks, złoŜony ze starszych glin zwałowych zlodowacenia wisły, a w rejonie Miłuszy, Ręku-

sów i Prostków równieŜ glin i słabo przepuszczalnych osadów zastoiskowych zlodowaceń

środkowo- i południowopolskich. MiąŜszość naturalnej bariery geologicznej w rejonie Kibi-

sów i na zachód od Nowej Wsi Ełckiej wynosi około 16 – 25 m i wzrasta do około 65 m

w okolicach Rękusów, Bobrów i Miłuszy, gdzie lokalnie moŜe osiągnąć nawet do 160 m.

W takich przypadkach NBG ulega istotnemu wzmocnieniu, do którego przyczynia się znacz-

nie większy stopień skonsolidowania osadów słabo przepuszczalnych starszych cykli glacjal-

nych.

Obszary przypowierzchniowego występowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych (delu-

wialnych, wodnolodowcowych, wodnomorenowych, kemowych) o miąŜszości >2,5 m okre-

ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na

tych terenach wiązać się będzie z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego

dna i skarp.

W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych głównym

wodonośnym poziomem uŜytkowym (GPU) na obszarze wysoczyznowym jest pierwszy

czwartorzędowy poziom wodonośny związany przede wszystkim z piaskami międzymoreno-

wymi zlodowaceń północnopolskich i środkowopolskich (Włostowski, 2004). W zasięgu

POLS wskazanych w północno-wschodniej części arkusza (Mrozy, Kałęczyny) występuje on

na niewielkiej głębokości 5–15 m p.p.t. Obszar ten, o niskiej odporności GPU i słabej izolacji,

charakteryzuje wysoki stopień zagroŜenia. Średni stopień zagroŜenia, wskazany na zachód od

Ełku wynika z istnienia ognisk zanieczyszczeń w strefie zurbanizowanej. W zachodniej, po-

łudniowej i częściowo we wschodniej części arkusza GPU połoŜony jest głębiej (maksymal-

nie 80–150 m p.p.t.), wśród osadów zlodowaceń środkowopolskich. Są to tereny o zdecydo-

wanie wyŜszej odporności głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego oraz dominującym

niskim oraz bardzo niskim stopniu zagroŜenia. Wynika to przede wszystkim szerszego roz-

przestrzenienie warstwy izolacyjnej, zbudowanej z róŜnowiekowych glin zwałowych, często

o miąŜszości przekraczającej 65 metrów.

39

W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań

(RWU). WyróŜniono je głównie ze względu na ochronę przyrody: połoŜenie w granicach Ob-

szaru Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich, Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezie-

rza Ełckiego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich. Ponadto, zgodnie

z przebiegiem strefy 1 km od zwartej zabudowy miasta Ełka (Osiedle Grunwaldzkie) i miej-

scowości gminnej Prostki, wskazano ograniczenie warunkowe „b”.

Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak roz-

patrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska,

a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, go-

spodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicz-

nej.

Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów we wskazanych rejonach mogą na-

stąpić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicz-

nych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska

i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów komunalnych

Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację

składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wyma-

gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz-

czalności < 1 x 10-9m/s i miąŜszości większej od 1 metra. W strefie przypowierzchniowej, na

obszarach niewyłączonych bezwzględnie z moŜliwości składowania odpadów, brak jest osa-

dów tego typu.

W przypadku konieczności realizacji na omawianym terenie inwestycji, mogącej zna-

cząco oddziaływać na środowisko, naleŜy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne

umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery

geologicznej. MoŜe się to wiązać równieŜ z koniecznością zastosowania dodatkowych

sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejności naleŜałoby rozpatrywać rejony, gdzie

kompleksy NBG dla składowania odpadów obojętnych mają największe miąŜszości, docho-

dzącej do 160 metrów (okolice Rękusów, Bobrów i Miłuszy), a lokalizacja inwestycji wyklu-

czy moŜliwość skaŜenia wód powierzchniowych i podziemnych.

W granicach arkusza nie występują składowiska odpadów.

40

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania

składowisk odpadów

Na terenie arkusza wskazać moŜna rejony spełniające wymagania pod lokalizację skła-

dowisk odpadów obojętnych, w granicach których naturalna bariera geologiczna jest wyjąt-

kowo korzystnie wykształcona. Są to miejsca, gdzie obserwuje się zwiększone wartości miąŜ-

szości kompleksu róŜnowiekowych glin zwałowych (lokalnie przewarstwionych serią iłów

zastoiskowych). Osady te zostały akumulowane podczas kilku cykli glacjalnych, w czasie

zlodowaceń północno-, środkowo- i południowopolskich. Są to okolice Bobrów i Miłuszy,

połoŜone w środkowej części obszaru arkusza. MiąŜszość kompleksu osadów słabo przepusz-

czalnych dochodzi tam do 160 metrów. Istotne znaczenie dla skuteczności izolacji poziomów

wodonośnych ma większy stopień skonsolidowania osadów starszych cykli glacjalnych. Ko-

rzystne dla bezpośredniego składowania odpadów są równieŜ rejony połoŜone na zachód od

Nowej Wsi Ełckiej, gdzie NBG jest dobrze wykształcona, a zwierciadło wód poziomu uŜyt-

kowego jest zagroŜone w stopniu bardzo niskim, podobnie jak na obszarach wskazanych jako

najkorzystniejsze. Brak tam jest ograniczeń warunkowych składowania odpadów.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk nie wystę-

pują wyrobiska (o powierzchni >1 ha) związane z eksploatacją kopalin, które mogłyby być

rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Ełk opracowano na podstawie

Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), Mapy hydroge-

ologicznej Polski w skali 1:50 000 (Włostowski, 2004), map osuwisk i obszarów predyspo-

nowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz map topogra-

ficznych. Ze względu na skalę prezentowanej mapy, waloryzacja warunków geologiczno-

inŜynierskich podłoŜa budowlanego ma charakter ogólny. WyróŜniono dwie kategorie obsza-

rów – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzyst-

nych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono: tereny leśne, grunty rolne I–IVa

klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwat przyrody, obszary

występowania złóŜ kopalin oraz obszary zwartej zabudowy Ełku.

W tak określonych granicach, analizą warunków podłoŜa budowlanego objęto około

15% powierzchni arkusza.

41

Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono na obszarach, gdzie występują grunty

spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) lub grunty niespoiste (średniozagęszczone

i zagęszczone), na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wody

gruntowej występuje głębiej niŜ 2 m pod powierzchnią terenu. Grunty niespoiste reprezento-

wane są przez średniozagęszczone, wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry zlodowacenia wisły. Bu-

dują one powierzchnię sandrową przebiegającą przez środek arkusza z północy (od okolic

Ełku) na południowy wschód (okolice Grajewa). Korzystne warunki budowlane związane są

takŜe z obszarami występowania półzwartych i twardoplastycznych glin zwałowych zlodowa-

cenia wisły. Ze względu na ich wiek moŜna uznać, Ŝe gliny są małoskonsolidowane. Utwory

te odsłaniają się na powierzchni w północno-zachodniej, północno-wschodniej i południowo-

zachodniej części arkusza. Na obszarach, które zakwalifikowano jako korzystne, zwierciadło

wód gruntowych występuje poniŜej 2 m p.p.t., a nachylenie stoków nie przekracza 12%.

Warunkami niekorzystnymi, utrudniającymi budownictwo charakteryzują się tereny:

występowania gruntów słabonośnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie miękkopla-

stycznym i plastycznym, gruntów niespoistych luźnych), wszystkie miejsca gdzie zwierciadło

wody znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m od powierzchni terenu, tereny zabagnione

i obszary o spadkach terenu powyŜej 12%, związane głównie z krawędziami jezior i stokami

wzgórz. W granicach arkusza warunki takie związane są z dolinami rzeki Ełk i jej dopływów,

gdzie podłoŜe zbudowane jest z holoceńskich osadów rzecznych (piasków w stanie luźnym,

namułów, torfów i mułków) oraz licznych, zwłaszcza w południowo-zachodniej i wschodniej

części, obniŜeń wypełnionych torfami. Dodatkowym czynnikiem obniŜającym wartość tych

terenów pod względem budowlanym jest płytkie występowanie zwierciadła wód gruntowych

na głębokości do 2 m p.p.t., które ze względu na zawartość kwasów huminowych mogą być

agresywne w stosunku do stali i betonu.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Ełk gleby chronione klas I – IVa zajmują około 50% obszaru, two-

rząc największe połacie w zachodniej, południowo-zachodniej i wschodniej jego części.

Pod względem typologicznym są to gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe wykształco-

ne na glinach lekkich i średnich bądź piaskach gliniastych.

W centralnym i południowo-wschodnim rejonie na rozległych obszarach rozwinęły się

łąki na gruntach pochodzenia organicznego. Występują tu gleby torfowe, murszowo-torfowe

i mułowo-torfowe.

42

Lasy zajmują około 25% powierzchni arkusza, a ich największy kompleks znajduje się

w centralnej jego części, na obszarach sandrowych. Gatunkiem dominującym jest sosna.

Na południowy zachód od Ełku, przy trasie do Olsztyna, połoŜony jest rezerwat fauni-

styczny „Ostoja Bobrów Bartosze”, utworzony 30.06.1964 r. Rezerwat, o powierzchni

190,17 ha, obejmuje silnie podtopione torfowisko, porośnięte brzozą, z bogatym podszytem

złoŜonym z wierzby, kruszyny i świerka. Ochronie podlega populacja bobra europejskiego,

ponadto moŜna tu znaleźć ponad 270 gatunków roślin, a takŜe interesujące gatunki miejsco-

wej fauny. Rezerwat przecina gęsta sieć rowów o szerokości 2–4 m, powstałych po eksplo-

atacji torfów. Otaczają go bory sosnowe.

Północną i centralną część arkusza obejmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezie-

rza Ełckiego, o powierzchni 49 297,2 ha, a zachodnią Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior

Orzyskich, obejmując swym zasięgiem jeziora: Bajtkowskie i Karbońskie. PołoŜone na połu-

dniu tereny przylegające do jezior Dybowskiego i Długochwały wchodzą w skład Obszaru

Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich. Obszary utworzono w celu ochrony wyróŜnia-

jących się krajobrazowo ekosystemów leśnych, wodnych i łąkowych charakteryzujących się

bogactwem gatunkowym roślin i zwierząt.

Na omawianym terenie zlokalizowano 19 pomników przyrody. Są nimi: dęby szypuł-

kowe, buki, klony, lipy oraz sosna, Ŝywotnik olbrzymi i jesion pensylwański (tabela 8).

Tabela 8

Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Nr obiektu

na mapie

Forma ochrony

Miejscowość Gmina Powiat

Rok zatwierdzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6

1 R Bartosze Ełk ełcki

1964 Fn – ,,Ostoja Bobrów

Bartosze” (190,17)

2 P Ełk Ełk

Ełcki 2005 PŜ – dąb szypułkowy

3 P Ełk Ełk ełcki

1991 PŜ – jesion pensylwański

4 P Ełk Ełk ełcki

2005 PŜ – dąb szypułkowy

5 P Ełk Ełk ełcki

1991 PŜ – dąb szypułkowy

6 P Ełk Ełk ełcki

1998 PŜ – klon jawor

7 P Ełk Ełk ełcki

1998 PŜ – klon zwyczajny

8 P Ełk Ełk ełcki

1998 PŜ – klon zwyczajny

43

1 2 3 4 5 6

9 P Ełk Ełk ełcki

2005 PŜ – buk zwyczajny

10 P Ełk Ełk ełcki

1998 PŜ – klon jawor

11 P Ełk Ełk ełcki

1998 PŜ – buk zwyczajny

12 P Ełk Ełk ełcki

2005 PŜ – dąb szypułkowy

13 P Ełk Ełk ełcki

2005 PŜ – dąb szypułkowy

14 P Szarek Ełk ełcki

1962 PŜ – Ŝywotnik olbrzymi

15 P Szarek Ełk ełcki

1962 PŜ – 6 lip drobnolistnych

16 P Szarek Ełk ełcki

1962 PŜ – dąb szypułkowy

17 P Ełk-Szyba Ełk ełcki

1986 PŜ – sosna pospolita

18 P Bobry Ełk ełcki

1993 PŜ – dąb szypułkowy

19 P Ostrykół Prostki ełcki

1986 PŜ – dąb szypułkowy

20 P Ostrykół Prostki ełcki

1998 PŜ – dąb szypułkowy

Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny

rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzen-

nym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym

i reprezentatywnych dla róŜnych regionów przyrodniczych kraju. Są one ze sobą powiązane

korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego

systemu.

Północna, północno-wschodnia i centralna część opisywanego arkusza znajduje się

w krajowym korytarzu ekologicznym 21k – Ełku. Korytarz ten łączy leŜący na wschodzie

Biebrzański (26 M) obszar węzłowy z połoŜonym na północnym zachodzie Wschodnio-

mazurskim (15 M) obszarem węzłowym. Na tych terenach prowadzona jest wielofunkcyjna

gospodarka leśna mająca na celu zwiększenie udziału lasów (fig. 5).

Natura 2000 jest europejską siecią obszarów chronionych, utworzoną na mocy posta-

nowień Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody. Celem jej utworzenia jest ochrona

cennych, pod względem przyrodniczym i zagroŜonych składników róŜnorodności biologicz-

nej na terytorium krajów członkowskich Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą Specjalne

Obszary Ochrony (SOO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Siedliskowej oraz Obszary

Specjalnej Ochrony (OSO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej.

44

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Ełk na tle mapy systemu ECONET wg A. Liro (1998)

1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Puszczy Piskiej, 15M – Wschodniomazur-ski, 26M – Biebrzański;

2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Ełku; 4 – miasta; 5 – rzeki i jeziora.

W obrębie omawianego arkusza nie występują obszary specjalnej ochrony ptaków ani

specjalnej ochrony siedlisk, które byłyby objęte programem Europejskiej Sieci Ekologicznej

Natura 2000.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Ełk znajduje się wiele stanowisk archeologicznych. Są to głównie

grodziska, osady bądź ślady osadnictwa pochodzące z epoki kamiennej (paleolit, mezolit

i neolit), epoki Ŝelaza – okresu wpływów rzymskich oraz wczesnego średniowiecza i okresu

nowoŜytnego. Stanowiska te zlokalizowane są zazwyczaj na brzegach większych jezior: Ełc-

kiego, Sunowa, Selmętu Wielkiego, Regielskiego, Toczyłowa i Bajtkowskiego oraz w dolinie

45

rzeki Ełk. Na szczególną uwagę zasługuje połoŜone na zachodnim brzegu Jeziora Ełckiego

stanowisko wielokulturowe, w obrębie układu urbanistycznego Starego Miasta Ełk – obiekt

wpisany do rejestru zabytków. Cennym obiektem uznawanym wcześniej za grodzisko lub

szaniec, a w świetle najnowszych ustaleń wydające się być fragmentem obozu wojskowego

datowanego wstępnie na koniec XVI i pierwszą połowę XVII w., jest stanowisko w Ostrokole

(nazwa miejscowa „Stare Szańce”). Jest to półkolisty wał ziemny o długości 100 m, szeroko-

ści 10–20 m i wysokości ok. 3 m. Obiekt ten jest niezwykle cennym przykładem budownic-

twa obronnego z róŜnych okresów i posiada duŜe walory poznawcze.

Archeologicznym Zdjęciem Polski (AZP) nie zostały jeszcze pokryte wschodnie i połu-

dniowo-zachodnie tereny omawianego arkusza, a tam równieŜ naleŜy spodziewać się śladów

dawnego osadnictwa, zwłaszcza w pobliŜu Jeziora Dybowskiego.

W obrębie arkusza największą ilością zabytków wpisanych do rejestru, zaznaczonych

na mapie jako zespół architektoniczny, charakteryzuje się miasto Ełk. Powstało ono w 1425 r.

jako niewielka osada wokół drewnianego zamku krzyŜackiego wybudowanego w latach

1398–1406 na wyspie Jeziora Ełckiego. Na uwagę zasługuje tu zabytkowa wieŜa ciśnień

z 1895 r., liczne secesyjne kamieniczki wybudowane wzdłuŜ najstarszych ulic miasta, neogo-

tycki budynek urzędu gminy i Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, liceum ogólno-

kształcące przy ul. Piłsudskiego z czerwonej cegły z charakterystyczną dla baroku wieŜyczką

z latarnią na szczycie oraz wybudowany w 1910 r. most prowadzący do ruin zamku. Niewąt-

pliwą atrakcją miasta i cennym zabytkiem techniki jest utworzona w latach 1910–1917 Ełcka

Kolej Wąskotorowa, z budynkami stacyjnymi, parowozownią, trzema mostami i wiaduktami.

W Nowej Wsi Ełckiej znajduje się pochodzący z 1925 r. młyn wodno-elektryczny.

Cennym elementem środowiska kulturowego jest takŜe słup graniczny z 1545 r. zbudowany

z inicjatywy Albrechta Hohenzollerna, a połoŜony na terenie wsi Prostki. Do 1569 r. zbiegały

się tu granice: Korony, Litwy i Prus KsiąŜęcych.

Do najcenniejszych obiektów sakralnych naleŜą: kościół parafialny pw. Matki BoŜej

RóŜańcowej z 1895 r. w Bajtkowie, neogotycka katedra pw. św. Wojciecha z 1853 r. oraz

zbudowany ok. 1470 r. kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Ełku i drewniany

kościół w stylu mazurskim z 1667 r. w miejscowości Ostrykół.

Na terenie arkusza znajdują się takŜe liczne cmentarze z I i II wojny światowej połoŜo-

ne w miejscowościach: Bajtkowo, Bartosze, Szarek, Śniepie, Bobry oraz w Ełku i Ełku-

Szybie. W miejscowości Bobry są dwa cmentarze z I wojny światowej Ŝołnierzy niemieckich

i rosyjskich. W Kobylinie znajduje się cmentarz rodzinny Simniok i Von Kulesza.

46

W pobliŜu wsi Bogusze znajduje się miejsce pamięci przypominające o istniejącym tu

w latach 1941 – 1945 obozie jenieckim i miejscu kaźni 11 070 ofiar. Hitlerowcy na obszarze

50 ha zorganizowali obóz, w którym więzili jeńców radzieckich, francuskich, włoskich oraz

ludność cywilną: Polaków, Litwinów i śydów. W okolicach Prostek znajduje się pomnik

upamiętniający miejsce straceń.

Parki podworskie znajdują się w Nowej Wsi Ełckiej, Bobrach i Kobylinie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Ełk leŜy w północno-wschodniej części Polski obejmując tereny woje-

wództwa warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Teren charakteryzuje się duŜymi walorami

przyrodniczo-krajobrazowymi, sprzyjającymi działalności turystyczno-wypoczynkowej.

W jego obrębie udokumentowano dziesięć złóŜ piasków i Ŝwirów wykorzystywanych

w budownictwie i drogownictwie. Aktualne koncesje na eksploatację posiadają złoŜa „Nowa

wieś Ełcka II” (do 2020 r.) oraz „RoŜyńsk Wielki III” (do 2041 r.). W pozostałych złoŜach:

„Mrozy Wielkie”, „śelazki”, „Nowa Wieś Ełcka” i „Niedźwiedzkie” eksploatacji i zaniecha-

no. W południowo-wschodnim rejonie arkusza znajduje się niezagospodarowane złoŜe „Ko-

sówka-Toczyłowo”.

W granicach omawianego arkusza wyznaczono obszary perspektywiczne oraz progno-

styczne dla występowania piasków i Ŝwirów oraz torfów.

Wyniki badań wód powierzchniowych rzeki Ełk wykonane w 2009 r. w punkcie pomia-

rowym w miejscowości Lipińskie Małe wykazały dobry stan ekologiczny. W wykonanych

w 2010 r. badaniach wód Jeziora Dybowskiego stwierdzono II klasę jakości wody i stan eko-

logiczny dobry.

W granicach opisywanego obszaru do celów komunalnych i przemysłowych wykorzy-

stywane są wody piętra czwartorzędowego. Gminne ujęcia, zaopatrujące w wodę większość

omawianych terenów, zlokalizowane są w: Ełku, Prostkach, Dybówku, Kobylinie, Bobrach,

Miłuszach i Borkach. Wokół ujęć komunalnych w Ełku i w Bartoszach oraz ujęć przemysło-

wych w Ełku, Nowej Wsi Ełckiej i Prostkach wyznaczono tereny ochrony pośredniej.

Centralną część arkusza obejmuje fragment czwartorzędowego głównego zbiornika

wód podziemnych (GZWP) nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza, który nie ma jeszcze opracowa-

nej szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Na obszarze arkusza Ełk wyznaczono obszary predysponowane do bezpośredniego lo-

kalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Występują one na terenach wysoczy-

znowych, głównie w zachodniej i południowej części waloryzowanego obszaru. Brak jest

47

osadów mogących stanowić barierę izolacyjną umoŜliwiającą bezpośrednie składowanie od-

padów komunalnych.

Wymagania przewidziane dla naturalnych barier geologicznych przy projektowaniu

składowisk, spełniają występujące na powierzchni gliny zwałowe stadiału górnego zlodowa-

cenia wisły, o miąŜszości nieprzekraczającej 16 m. W kilku miejscach (okolice: Kibisów,

Bobrów, Rękusów, Miłuszy i Prostków) kompleks izolacyjny złoŜony jest z róŜnowiekowych

osadów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych i iłów zastoiskowych). Lokalnie moŜe on

osiągać znaczną miąŜszość, dochodzącą do 160 metrów. Dzięki korzystnie wykształconej

barierze izolacyjnej główny uŜytkowy poziom wodonośny na większości obszaru arkusza jest

odporny na zanieczyszczenia (bardzo niski lub niski stopień zagroŜenia).

Ograniczenie warunkowe składowania odpadów („p”) wyznaczono z uwagi na połoŜe-

nie części wskazanych rejonów w granicach obszarów chronionego krajobrazu. W strefie

1 km od zwartej zabudowy Ełku i Prostków wprowadzono ograniczenie warunkowe „b”.

Jako korzystne dla budownictwa zaklasyfikowano obszary występowania wodnolodow-

cowych piasków i Ŝwirów oraz glin zlodowacenia wisły. Niekorzystnymi warunkami budow-

lanymi charakteryzują się tereny gdzie na powierzchni odsłaniają się słabonośne piaski

w stanie luźnym, namuły, torfy i mułki.

W obrębie arkusza Ełk gleby chronione I – IVa klasy bonitacji zajmują około 50% ob-

szaru, a większość z nich skupiona jest w zachodniej, południowo-zachodniej i wschodniej

części analizowanego terenu. W centralnej i południowo-wschodniej części na rozległych

terenach rozwinęły się łąki na gruntach pochodzenia organicznego. Lasy, które zajmują

ok. 25% powierzchni, związane są głównie z obszarami sandru przebiegającego przez środek

arkusza z północy na południowy wschód.

Na południu od Jeziora Sunowo połoŜony jest jedyny na tym terenie rezerwat „Ostoja

Bobrów Bartosze”. Około 30% powierzchni arkusza pokryta jest Obszarami Chronionego

Krajobrazu: Pojezierza Ełckiego, Jezior Orzyskich i Wzgórz Dybowskich.

W obrębie omawianego arkusza nie występują obszary specjalnej ochrony ptaków ani

specjalnej ochrony siedlisk, które byłyby objęte programem Europejskiej Sieci Ekologicznej

Natura 2000. Liczne, zwłaszcza w rejonie Ełku, zabytkowe obiekty dziedzictwa kulturowego,

pomniki przyrody oraz malownicze krajobrazy pojezierza stanowią o atrakcyjności tych tere-

nów dla turystów.

48

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu-

man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina-

tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi-

ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43.

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PKWN im. E. Romera, Warszawa.

BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in

fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol-

lution, 126 (1-2): 13-35.

BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood

plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480.

BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie

w glebach tarasów zalewowych Pisy. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996.

BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb,

Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kat. C1 złoŜa piasku ze Ŝwirem „Nowa Wieś Ełcka II”. CAG Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of flood-

plain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany.

Environmental Geology 39 (7): 774-781.

GABRYŚ – GODLEWSKA A., STEC B., 2006 – Objaśnienia do Mapy geologiczno-

gospodarczej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Ełk (183). Państw. Inst. Geol., War-

szawa.

GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of

polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments

from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707–

1721.

GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA – SZWARC K., 2007 – Mapa osu-

wisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woj.

warmińsko – mazurskim. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GRADYS A., KASPRZYK S., 1994 – Weryfikacja zasobów złóŜ woj. suwalskiego Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

49

HOWSAM M., JONES K.C., 1998 – Sources of PAHs in the Environment. In: Neilson,

A.H.(Ed.), The Handbook of Compounds (Chemistry). Springer-Verlag, Berlin Hei-

delberg, p. 137- 174.

Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem-

nych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000.

AGH, Kraków.

KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN War-

szawa.

KUCZYŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku ze Ŝwirem „RoŜyńsk

Wielki III w kat C2. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZYŃSKI A., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa natu-

ralnego „Barany” w kat C1 w związku z wyczerpaniem zasobów złoŜa z tytułu wy-

dobycia i strat. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface

sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-

4 p. 363 – 383.

LIRO A., 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA.

Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol.

Warszawa.

LISICKI S., NIZICKA D., 2009 (materiały autorskie) – Szczegółowa mapa geologiczna Pol-

ski 1:50 000, arkusz Ełk, wraz z objaśnieniami. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by

the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153-

166, 2005.

LIWSKA H., 1989a – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego

w rejonie Ełku. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIWSKA H., 1989b – Projekt badań geologicznych dla udokumentowania w kat. C2 złoŜa

kruszywa naturalnego w rej. miejscowości Barany. CAG Państw. Inst. Geol., War-

szawa.

50

LIWSKA H., 1995 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kredy jeziornej w środko-

wej i wschodniej części województwa suwalskiego. CAG Państw. Inst. Geol., War-

szawa.

MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of

consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sedi-

ment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con-

tamination and Toxicology 39: 20-31.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna

Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal

accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water-

shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201-

230.

MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood-

plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geoscien-

ces 79 (4): 411-428.

MILLER, J.R., HUDSON-EDWARDS, K.A., LECHLER, P.J., PRESTON, D.A., MACK-

LIN, M.G., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riv-

erine communities of the Río Pilcomayo Basin, Bolivia. Science of the Total Envi-

ronment 320, 189-209.

OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych

w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ-

nieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska. IMiUZ,

Falenty.

PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1: 500 000. Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I.

Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Podział hydrograficzny Polski, 1980. IMGW, Warszawa.

PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,2009 – Source

term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb

and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con-

taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649-1656.

51

RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the

Environment. Lewis Publishers.pp.370.

Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 r., 2010 – Woje-

wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Biblioteka Monitoringu Śro-

dowiska, Olsztyn.

Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2010 r., 2011 – Woje-

wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Biblioteka Monitoringu Śro-

dowiska, Olsztyn.

REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of

zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived

from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113.

ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R.,

CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof

runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz

stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU z 2002 r.

nr 55, poz. 498).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako-

ści gleby oraz standardów jakości ziemi ( DzU z 2002 r. nr 165, poz. 1359).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych

wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powin-

ny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. nr 61, poz.

549), z późniejszymi zmianami (z dnia 26 lutego 2009 r. (DzU z 2009 r. nr 39 poz.

320).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi-

kacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. nr 162, poz.

1008).

SADOWSKI W., 1981 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „śelazki" wraz

z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki złoŜem dla potrzeb budownictwa

gminnego. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie.

SADOWSKI W., 1984a – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za złoŜem kru-

szywa naturalnego „Szarejki”. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie.

52

SADOWSKI W., 1984b – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Mrozy Wielkie”

wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb budownictwa

gminnego. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1989 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Niedźwiedzkie”

wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb drogownictwa

gminnego. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1990 – Orzeczenie o występowaniu złoŜa kruszywa naturalnego „Długo-

chorzele” dla potrzeb drogownictwa gminnego. Archiwum Urzędu Mar-

szałkowskiego w Olsztynie.

SJÖBLOM A., HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a

mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater.

Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194.

SKWARCZYŃSKA Z., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla poszukiwań złóŜ

iłów do produkcji cienkościennych elementów ceramiki budowlanej na terenie woj.

białostockiego w rej. Nowa Wieś Ełcka-Bobry, PGR Glinki, Prostki, Biała Olecka,

Chełchy. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STANISZEWSKA Z., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno – poszukiwawczych za su-

rowcem ceramicznym w rejonie cegielni "Siedliska". Archiwum Urzędu Marszał-

kowskiego w Olsztynie.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy

Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce;

Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy

Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce.

Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód pod-

ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BORŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal con-

centrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49

(7): 321–326.

TATARATA M., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa

naturalnego „Nowa Wieś Ełcka”. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

53

TATARATA M., CECKOWSKI T., 2004 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej

w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Niedźwiedzkie”. CAG Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

TATARATA M., CECKOWSKI T., 2005 – Projekt prac geologicznych w celu powiększenia

zasobów złoŜa kruszywa naturalnego „Nowa Wieś Ełcka II". Archiwum Urzędu

Marszałkowskiego w Olsztynie.

TATARATA M., HARAT J., 2000 a – Dokumentacja geologiczna (forma uproszczona)

w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Barany”. CAG Państw. Inst. Geol., Warsza-

wa.

TATARATA M., HARAT J., 2000 b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1

złoŜa kruszywa naturalnego „Niedźwiedzkie”. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., HARAT J., LIPIŃSKI L., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna

w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Nowa Wieś Ełcka II”. CAG Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

TOŁKANOWICZ E., 1994 – Określenie perspektyw występowania i wykorzystania gytii.

CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TULSKA I., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za złoŜami kredy jeziornej na

terenie powiatu Ełk i Olecko. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami).

DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251.

VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment

interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157:

519-527.

WAGNER J., 1965 – Sprawozdanie z prac geologicznych wraz z orzeczeniem o jakości złoŜa

kruszywa mineralnego „Prostki II”. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego

w Olsztynie.

WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwa-

ter systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950.

WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R., FAVARGER P., HALLER L., PER-

ROUD A., PEYTREMANN C., – 2004. River, reservoir and lake sediment contami-

nation by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese-

rvoirs: Research & Management 9 (1): 75-87.

WŁOSTOWSKI J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Ełk.

CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

54

WOJTKIEWICZ J., LIPIŃSKI K., 1970 – Sprawozdanie z badań geologiczno – poszukiwaw-

czych złóŜ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Oracze, Wityny, Płocicz-

no, Szeligi. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie.

Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

ZDROJEWSKA E., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego

rej. Kosówka-Toczyłowo. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.