asifunde! - university of kwazulu-natal
TRANSCRIPT
Asifunde!Asifunde!Asifunde!Asifunde!Asifunde!
Incwadi yabaIncwadi yabaIncwadi yabaIncwadi yabaIncwadi yabafufufufufundindindindindi
Izincwadi ezibizwa ngokuthi ‘AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde’ zibhalelwe ukusizalabo abaqalayo ukuzama ukufunda nokubhala. Zigxilekakhulu ekufundiseni ukufunda, ukubhala, nokubalangolimi lwesiZulu kanye nokunika abafundi ithubalokufunda ukukhuluma ulimi lwesiNgisi. Kukhona IncwadiIncwadiIncwadiIncwadiIncwadiYomfundiYomfundiYomfundiYomfundiYomfundi kanye neNcwadi KathishaNcwadi KathishaNcwadi KathishaNcwadi KathishaNcwadi Kathisha. Lukhona nohlelolokuqeqesha othisha. Lo msebenzi ubuye wahunyushelwaolimini lweSepedi.
Umsebenzi ka AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde uqalwe emva kokuba uNgqongqosheWemfundo kazwelonke ehlabe ikhwela ngokuthi kuqalweumshikashika wokulwa nokungafundi kubantu abadala.Abawenzile lo msebenzi banethemba lokuthi uzoba negaleloelikhulu ekulweni nokungafundi kubantu abadala.
AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde is a beginner literacy course for adults who cannotread and write. It develops practical reading, writing andnumeracy skills in isiZulu, as well as giving learners thechance to practise speaking English. The course consists of aLearner’sLearner’sLearner’sLearner’sLearner’s Workbook Workbook Workbook Workbook Workbook and an Educator’s GuideEducator’s GuideEducator’s GuideEducator’s GuideEducator’s Guide. A trainingcourse for educators is available. AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde is also available inSepedi.
AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde was developed in response to the call by the SouthAfrican Minister of Education for a national campaign to endilliteracy amongst adults. The partners who worked onAsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde hope that the course and materials are a practicalcontribution to this effort.
South African Institute for Distance Education (SAIDE)Centre for Adult Education (CAE)
Tembaletu Community Education CentreNatal ABE Support Agency (NASA)
Second Edition
Asifunde!Asifunde!Asifunde!Asifunde!Asifunde!Incwadi yabafundiIncwadi yabafundiIncwadi yabafundiIncwadi yabafundiIncwadi yabafundi
Second Edition
le ncwadi yabhalwanguZanele Buthelezi noSandra Land
imifanekiso yadwetshwanguKatherine Arbuckle
Centre for Adult Education (CAE)Natal ABE Support Agency (NASA)
Tembaletu Community Education CentreSouth African Institute for Distance Education (SAIDE)
2004
Asifunde! Incwadi yabafundiSecond Edition
© Centre for Adult Education 2004
Copyright subsists in this work. However, it may be reproduced freely ona not-for-profit basis. Please contact the Centre for Adult Education forfurther information.
Published by:Centre for Adult EducationSchool of Education, Training and DevelopmentUniversity of KwaZulu-NatalPrivate Bag X01Scottsville3209 South Africa
Telephone: +27 (0)33) 260 5592Facsimile: +27 (0)33) 260 5756E-mail: [email protected]
This material may be accessed and downloaded on the Internet at www.literacy.org.za
Written by Zanele Buthelezi and Sandra LandTranslation by Zanele Buthelezi
Design and artwork by Katherine ArbuckleLayout by Tangerine Design
Funded by the Department for International Development (DfID) of the British Government
ISBN 1-86840-459-5
Asifunde! is a beginner literacy course for adults who cannot read and write. Itdevelops practical reading, writing and numeracy skills in Zulu, as well as givinglearners the chance to practise speaking English. The course consists of a Learner’sWorkbook and an Educator’s Guide. Asifunde! is also available in NorthernSotho.
Asifunde! was developed in response to the call by South African Minister ofEducation, Kader Asmal, for a national campaign to end illiteracy amongst adults.The partners who worked on Asifunde! hope that the course and materials are apractical contribution to this effort.
South African Institute for Distance Education (SAIDE)Centre for Adult Education (CAE)Tembaletu Community Education CentreNatal Adult Basic Education Support Agency (NASA)
Okuqukethwe
Ingxenye yokuqala
Abadala bathanda ukufunda ........................................................................................... 1
UMemulo ........................................................................................................................... 28
Ukondla umndeni ............................................................................................................. 38
Ukukala ............................................................................................................................ 54
Umshado .......................................................................................................................... 60
Awukho umsebenzi .......................................................................................................... 76
Isitokofela ........................................................................................................................ 90
Ukungcola ..................................................................................................................... 104
Ingxenye yesibili
Ukubhala incwadi .......................................................................................................... 117
Ukufunda isaziso............................................................................................................ 121
Qhathanisa amanani .................................................................................................... 123
Ukugcwalisa ifomu ........................................................................................................ 130
Ukuphepha emgwaqeni ................................................................................................ 132
Amaminithi omhlangano ............................................................................................. 136
Ukusebenzisa iwashi nekhalenda ................................................................................. 138
Ungasayini into ongayazi ............................................................................................. 141
Incwadi eyi-petition........................................................................................................ 145
Ukufunda iriphothi ........................................................................................................ 148
1
abadala
a b _ d _ l _
a b a d a _ a
2
abadala bayafunda
a_adala _ayafunda
abadala bayaf_nda
aba_ala bayafun_a
3
abantu
abantu abadala bayafunda
abantu abadala
abadala bayafunda
bayafunda abantu
aba_tu
aban_u
4
bayafunda abantu
bayafunda abantu abadala
baya_unda abantu
ba_afunda abantuabadala
5
Bayabhala.
Laba bayabhala.
Laba abadala bayabhala.
Bayabhala laba.
Laba abadala bayabhala.
6
Bayafunda.
Laba bayafunda.
Bafunda amabhuku.
Bayafunda. Laba bayafunda.
Bafunda amabhuku.
7
Abadala
bayathanda
ukufunda
bayathanda
ukufunda
Abadala
Abadala bayathanda ukufunda.
Bangaki?
8
Dweba ulayini phansi kuka a emushweni.
Abadala bayathanda ukufunda.
Abadalabayathandaukufunda.
Dweba olayini ukuhlukanisa amagama.
Abadala bayathanda ukufunda.
9
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Ab_d_l_ b_y_th_nd_ ukufund_
A_adala _ayathanda ukufunda
Aba_ala bayathan_a ukufun_a
Abadala bayathanda _k_f_nda
Abadala bayathanda ukufunda
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
10
Nogogo bathanda amabhuku.
Bala:
ogogo
amabhuku
izibuko
isitofu
ikhalenda
ogogo
abadala
bayathanda
ukufunda
amabhuku
Qondanisa amagama afanayo:
ukufunda
amabhuku
abadala
ogogo
bayathanda
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11
Kokelezela wonke afana naleli gama:
ugogo igula ugogo
ugogo igolide gogoda
igugu godo ugogo
ugogo ugoqo guqa
guga ugogo
abadala abadala abantu
abantwana abadala
abafana abantu
abadala
Nogogobathandaamabhuku.
Dweba olayini ukuhlukanisa amagama.
Nogogo bathanda amabhuku.
12
Abazali sebekwazi ukusayina.
Bala:
abadala
abantwana
abantu
Abazalisebekwaziukusayina.
abazali
abadala
ukufunda
ukusayina
Qondanisa amagama afanayo.
ukufunda
abazali
ukusayina
abadala
Dweba olayini ukuhlukanisa amagama.
13
sayina sonta isisefo
sayina isoso suka
sina sayina sabalala
usofa isisu usisi isono
iselesele sayina
sayina sika
abazaliabazali abadala
abantu abazali amakhosikazi
abazali abantu abazali
abadala
Igama lami
Kokelezela wonke afana naleli gama:
14
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Abazali s_b_kwazi ukusayina
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
Abazal_ sebekwaz_ ukusay_na
Aba_ali sebekwa_i ukusayina
Abazali sebekwazi ukusayina
Abazali sebe_wazi u_usayina
Abazali sebekwazi ukusa_ina
15
Abazali bafunda amariphothi.
umkhulu
ibhayibheli
isoso
itafula
ugogo
isitulo
Qondanisa isithombe negama elifanele:Bala:
abazali
abantwana
abantu
izitulo
amehlo
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
16
Abazali baf_nda amariphothi
Abazali bafun_a amariphothi
Abazali ba_unda amariphothi
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
Abazali bafunda amariphothi.
17
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Abaza_i bafunda amariphothi
Abazali bafu_da amariphothi
Abazali bafunda amari__othi
Abazali bafunda a__ariphothi
Abazali bafunda amariphothi.
18
Abadala bayathanda ukufunda.
Nogogo bayawathanda amabhuku.
Abazali sebekwazi ukusayina.
Abazali bafunda amariphothi.
Khomba isithombe esihambisana nomusho owufundayo.Bhala inombolo yesithombe ebhokisini eduze komusho.
2
4
Ake sibukeze ngokufunda kakhulu le misho yezifundo ezedlule.
1
3
19
Abazali bafunda amariphothi.
Gcwalisa izinhlamvu ezishodayo.
Abadala bayathanda ukufunda.1.
2.
3.
Nogogo bayawathanda amabhuku.
Abazali sebekwazi ukusayina.
4.
_______ __________ _ _ _ _ _ _ _ _A d b a f
______ ____________ ________N
_______ _________ _________
_______ _______ ___________
20
Ake ufune ekhasini eledlule ubuningi bala magama kanje:
ugogo - ogogo
umzali ____________
omdala ____________
ibhuku ____________
iriphothi ____________
amariphothi
abazali
amabhuku
abadala
ogogo
abadala
amabhuku
ogogo
amariphothi
abazali
Ake uqondanise amagama afanayo:
21
Buka izithombe bese ukhetha igama elifanele kubakaki:
1. Abadala (bayafunda; bayacula).
2. Ugogo ufunda (ipeni; ibhayibheli).
3. Umzali usayina (ifomu; ibhande).
4. Abazali (bayafunda; bayabhala) amariphothi.
4. (Abazali; Abantwana) bahlezi ezitulweni.
2
4
1
3
22
1. isandla
2. itafula
3. ibhuku
4. isaziso
5. icici
6. isitofu
7. ijezi
8. ibhayibheli
9. ikhalenda
10. itshali
18. ihembe
19. ingalo
20. isicathulo
11. isihlahla
12. ingubo
13. umnyango
14. ipeni
15. ifomu
16. isitulo
17. isikhethi
Funda amagama usebenzisa izithombe. Sebenzisa lomsebenzi ukuqedela olandelayo.
23
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Bhala igama elihambisana nesithombe ngasinye. Sebenzisa izinombolonamagama ekhasini elingaphesheya.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
24
6. iz_____
7. isi__f_
8. _mn___g_
9. ib_ay______
10. is_c____l_
1. is_ndl_
2. _bh__u
3. ip___
4. i_e___
5. _f___
Gcwalisa ngezinhlamvu ukuze wakhe amagama ahambisana nezithombe.
ug__o
25
1. _z_ _ _ _ _
2. am___u__
3. a _ a p__i
4. _m__e___
5. a_ _ f_ _ _
o__g_
Gcwalisa ngezinhlamvu ukuze wakhe amagama aveza ubuningi balezi zithombe:
6. i_i____
7. iz___f_
8. imin____o
9. a__b_a_______
10. _z___th___
26
UNozipho uzomula kusasa.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Qondanisa isithombe negama elifanele:
Bala:
izintombi izinyawo ezibonakalayo
isibambo somnyango izinyawo ezifihliwe
izibambo zekhabethe izinyawo zonkelezingubo
ihliphazi umqhino ijezi umagazini
27
Funda:
UNozipho ulungiselela umemulo.
Namuhla usuku lomgonqo. UNozipho
uzomula kusasa. Uhlezi ocansini
nezimpelesi zakhe. Uba mnandi
umgonqo uma izinsizwa sezisika
insonyama.
Gcwalisa izikhala ngegama elishodayo:
UNozipho _______________ umemulo.
UNozipho ___________________ kusasa.
UNozipho uhlezi __________________ .
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
28
Bayageza emfuleni. Namuhla usuku lomemulo.
UNozipho kufanele ageze.
Uyageza emfuleni. Nezimpelesi zakhe ziyageza.
Phendula imibuzo ngegama elilodwa.
Wenzani uNozipho esithombeni? ________________
UNozipho nezimpelesi zakhe zigezaphi? __________
Gcwalisa ngezinhlamvu ezishodayo:
Namu _ la usuk _ uNozi_ _ o
e _ ful _ ni izi _ peles_ _ _ yageza
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
29
Gcwalisa amagama:Amagama atholakala ebokisini ngezansi kwesithombe.
Qalisa igama lomuntu ngohlamvu olukhulu.
Isibonelo:
unozipho - uNozipho
ufikile - u___________________
usibongile - ____________________
unomasonto - ____________________
uthembeni - ____________________
uvukani - ____________________
isidwaba amanzi ubuhlalu itshe utshani
30
UNozipho uyamula namuhla. Abangani
nezihlobo bajabule. Bazomupha imali
eningi. Imali bayichoma ekhanda
likaNozipho.
Kokelezela igama elilodwa elifanele:
Namuhla kuzoba nomemulo ( kaThandi kaZanelekaNozipho )
Abangani nezihlobo bazomupha ( inyama imaliimoto )
Bazomupha imali ( encane entsha eningi ).
31
Qondanisa isithombe negama elifanele:
Ugogo umupha uR20.
Ubaba umupha uR50.
Umalume umupha uR100.
Umzala umupha uR10.
Umkhwenyana umupha uR200.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
32
Uphawo elithi hlanganisa lungu +
Hlanganisa imali kababa nekagogo: _______
+ _______
= _______
Hlanganisa imali kamalume nekamzala: _______
+ _______
= _______
Hlanganisa imali yonke kaNozipho: _______
+ _______
+ _______
+ _______
+ _______
= _______
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
33
Gcwalisa amagama:Amagama atholakala ebokisini ngezansi kwesithombe.
imali isipeletu inkehli unhlwehlwe ibhande
Ikuphi uNozipho akwenze kuqala? Bhala ulandelanise ngokufanele:
uyavunula ___________________________
uyogeza emfuleni ___________________________
uyagonqa ___________________________
uyasina esigcawini ___________________________
uzomema abantu ___________________________
34
Namuhla bekumula uNozipho. Manje
sekuyadliwa. Abantu badla inyama. Bafinya
ngendololwane. Abanye baphuza amanzi
amponjwana. Utshwala bungangamanzi
okuphala izikhumba. Kuyabuswa.
Gcwalisa izikhala ngegama elishodayo:
Namuhla uNozipho ___________________.
Abantu _____________ inyama.
Bayaphuza ___________________ .
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
35
Gcwalisa amagama:Amagama atholakala ebokisini ngezansi kwesithombe.
ibhodwe ugqoko ukhezo ukhamba iphinifa
Ake uqondanise amagama anomqondo ofanayo:
inyama amanzi amponjwana
amanzi sekuyamaywa
utshwala amacubana
sekuyadliwa iningi inyama
bafinya ngendololwane incoso
36
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 3_ 34 35 36 37 38 39 40
41 42 43 4_ 45 46 __ 48 49 50
__ 52 53 _4 55 __ 57 __ 59 60
61 62 __ __ 65 66 __ 68 __ 70
71 72 73 __ 75 76 __ __ 79 80
__ __ 83 84 85 __ 87 __ __ 90
91 92 93 __ __ __ __ 98 99 100
UkubalaUkubalaUkubalaUkubalaUkubala
Funda izinombolo uqale ngakwesobunxele uyengakwesokudla uze ufike ekhulwini (100).Uma lokhu kuyinto entsha qalani nikwenzenjengeqembu bese ilowo nalowo ezenzelangayedwa.
37
Thola izimpendulo zale mibuzo ngokubala imigqayezinombolo ebhokisini elisekhasini eledlule:
1. Kulezi nombolo elisekhasini eledlule, kuphumabani uma ufaka okuthathu ngaphezulu kuka15?
2. Kuphuma bani uma unezela izinombolo ezineku 35?
3. Uthola yiphi inombolo uma unezelangesikhombisa ku 42?
4. Kuphuma bani uma ususa okubili ku 19?
5. Kuphuma bani uma ususa okuthathu ku 75?
38
Omama balima imifino.1. Obani abalimayo? ______________________
2. Balimani omama? ______________________
3. Benzani omama? ______________________
Buka izithombe bese ubhala ukuthi imalini ngakunye:
ithangaiklabishiamazambane
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
○
R3.00R1.00R14.00 R2.50ukherothi
39
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Om_m_ b_lim_ imifino.
Omama bal_ma _m_f_no.
O__a__a bali__a i__ifino.
_mama balima imifin_.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
Omama balima imi_ino.
Omama balima imifi_o.
Omama balima imifino.
40
Mihle imifino yomama.
Iyimalini imifino esesithombeni? Bhala imali eduze kwegama lemifino:
utamatisi
ithanga
iklabishi
amazambane
ukherothi
Bala:
amathanga
amaklabishi
abantu
41
Buka imifino esithombeni. Ake ugcwalise leli thebula.
imifinoimifinoimifinoimifinoimifino intengointengointengointengointengo
amazambane
ukherothi
iklabishi
R2.50
Iyiphi ebiza kancane kunayo yonke?
Iyiphi ebiza kakhulu kunayo yonke?
Xoxa nomunye. Nibona ukuthi ningathenga yiphiimifino esithombeni ngo R5.00?
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
42
1. Eyobani imifino?
2. Injani le mifino?
Ake uqondanise amagama emifino afanayo:
Mihle imifino yomama.
utamatisi
amazambane
ithanga
ukherothi
iklabishi
utamatisi
ukherothi
ithanga
amazambane
iklabishi
43
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
__ihle i__ifino yo__a__a.
Mi__e imifino yomama.
Mihle imifino _omama.
Mihle imifi_o yomama.
Mihle imifino yomama.
Mihle imifin_ y_mama.
M_hle _m_f_no yomama.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
44
okherothi
Dweba ulayini uqondanise amagama nemifino esesithombeni:
Amaklabishi amabili abiza R .___
Amaklabishi amane abiza R .___
Amathanga amabili abiza R___.___
Izijumbana ezimbili zakherothi zibiza R___.___
Iklabishi nesijumbana sakherothi kubiza R___.___
Ithanga nesikhwama satamatisi kubiza R___.___
Ithanga nesikhwama satamatisi kubiza R___.___
isikhwamasatamatisi
amaklabishi
amathanga
umtsholwanewamazambane
45
Ungagcwalisa ziphi izikhala ngaleli thebula?
okukodwa okubili okuthathu
amaklabishi
izikhwamazikatamatisi
izijumbana zikakherothi
amathanga
imitsholwaneyamazambane
R2.50
R3.00
R2.00
R7.50
R14.00
Bakhipha malini laba bathengi?
Owukuqala wathenga iklabishi
Owesibili wathenga izikhwama ezimbilizikatamatisi
Owesithathu wathenga amathangaamathathu
. .
. .
. .
Owesine wathenga ithanga neklabishi
Owesihlanu wathenga ithanga nokherothi
Owesithupha wathenga ukherothi notamatisi neklabishi
. + . = . .
. + . = . .
. + . + . = . .
46
Bathola amasenti ngokudayisa.
Gcwalisa imisho ngegama ozolikhetha kulawo asebhokisini:
1. Omama badayisa ____________.
2. Ukudayisa kungenisa ____________.
3. Imifino bayidayisa ____________.
4. Imali yokudayisa iyasiza ___________.
amasenti
ekhaya
imifino
emakethe
Bala
amathanga
amaklabishi
omama
Bhala amagama amahlanu alokhookubona kudayisa esithombeni:
47
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Bathola ama_enti ngokudayi_a.
Ba__ola amasenti ngokudayisa.
Bathola amase__i ngokudayisa.
Bathola amasenti __okudayisa.
Qondanisa igama elisho okukodwa nelisho okuningi:
1. utamatisi
2. ithanga
3. iklabishi
4. izambane
5. ukherothi
amathanga
amazambane
otamatisi
okherothi
amaklabishi
Bathola amasenti ngokudayisa.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
48
Kufike ogogo ababili bezothenga. Bathi bafuna ukuhlukanisa iklabishi elilodwa.
Yebo.Nami ngizothola
uhafu.
Sizokhokhamalini?
Kufaneleukhokhe ____.
Nami ngizokhokha____.
Dweba imigqa ukuhlukanisa lezi zinto ngohafu.
Isibonelo:
isinkwa
unxande
indilinga
isikwele
intambo
indwangu
amafutha
Ngizothathauhafu.
49
Uma sihlukanisa into ngohhafu senza iziqephu____________.
Uma sihlukanisa into ngamakota senza iziqephu____________.
Dweba imigqa ukuhlukanisa lezi zinto ngamakota.
intambo
isinkwa
indwangu
amafutha
unxande
indilinga
isikwele
50
Ukutshala kuxosha indlala.
Kwenzekani esithombeni? Faka uphawu ukukhombisaukuthi uyavuma yini noma uyaphika:
Umndeni uyadla.
Umama nobaba bamile.
Bazodla imifino.
Bayosa inyama.
Imifino itshaliwe engadini.
Imifino inomsoco.
Abazali baphuza utshwala.
Yebo Cha
51
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Ukutshala kuxosha i___ala.
Ukutshala ku_osha indlala.
Ukut__ala kuxo__a indlala.
Uku___ala kuxosha indlala.
Ukutsha_a kuxosha ind_a_a.
Ukutshala kuxosha indlala.
Dweba ulayini ngaphansi kwegama elifanele:
Umama okhuthele (mubi; muhle; mude).
Omama basiza imindeni yabo uma (betshuza; betshala; betsheka).
Ukudayisa imifino kungenisa (ukotini; isoso; amasenti) ekhaya.
Ukutshala imifino kuxosha (indlu; indlela; indlala) ekhaya.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
52
Bhala inombolo yesithombe ebhokisini eduze komusho.
1 2
3 4
Omama abalima imifino bawusizo.
Mihle imifino ngoba bayayinakekela.
Bayayidayisa ukuze bathole amasenti.
Ukutshala kuyayixosha indlala.
Kokelezela la magama alandelayo kule misho engenhla:
1
indlala bawusizo ukutshala
bayayidayisa amasenti
53
k t
Ake uqondanise lawo aphikisanayo:
indlala
omama
ukutshala
vuna
amasenti
u
u h la
a mom
se
i n d l l
a
Gcwalisa ngezinhlamvu ukuze amagama afundeke: Buka kula magama:
kude
vuna
kuletha
ubaba
mibi
sutha
Bhala eceleni komusho ukuthi yebo noma cha:
Uwusizo umama olimayo.
Umphakathi usizakala uma belima omama.
Ukulima kuxosha indlala ekhaya.
Imifino igulisa umzimba.
Khulukhuni ukupheka imifino.
Yebo
umama
mihle
lima
lamba
eduze
kuxosha
54
1. Ngamaqembu amancane, bukisanani ithephukanye nerula bese nixoxa ngemigqanezinombolo enizibonayo.
Ukhona owaziyo eqenjini lenu ukuthi yiniimilimitha?
Ukhona ongasho ukuthi yini isentimitha?
Xoxisanani namanye amaqembu besenibuzisisa kuthisha ukuthi izimpendulo zenuzishaya emhloleni yini.
Mangaki amamilimitha abumba isentimitha?
Lide kangakanani imitha?
Lide kangakanani ikhilomitha?
Ukuze wenze lo msebenziolandelayo uzodingaukuthi uze ekilasini uphetheithephu yokukala kanye nerula.
55
Sinezindlela zokubhala amagama okukalangokufingqiwe. Qondanisa indlela ende yokubhalanendlela efingqayo:
Lide kangakanani irula lakho?
10cm 15cm 30cm
m
km
mm
cm
imilimitha
isentimitha
imitha
ikhilomitha
2. Sebenzisa irula noma ithephu ukukalaubungako bale ncwadi oyifundayo.
Nansi indlela yokukala ubude:
Ubude bale ncwadi u sentimitha.
Nansi indlela yokukala ububanzi:
Ububanzi bale ncwadiu sentimitha.
56
3. Kala ezinye izinto ezikhona la eduze naweusebenzisa irula noma ithephu. Kala ipeni,izincwadi, amatafula nezihlalo. Bhala ukuthikude kangakanani. Qhathanisa okubhalilenokubhalwe abanye. Uma nithola izimpenduloezehlukene zento eyodwa phindani nikale niboneukuthi ubani obeshaye emhloleni.
4. Qhathanisani ubude bemilimitha, isentimithakanye nemitha.
Nicabanga ukuthi yini esiyikala ngamamilimitha?
Yini esiyikala ngamasentimitha?
Yini esiyikala ngamamitha?
Yini esiyikala ngamakhilomitha?
57
5. Uma sikala izinto kukhona izimpendulo okufanelezishaye emhloleni ngempela kanti ezinyeziyamukeleka noma kuyinombolo ecishe ilinganenale oyifunayo. Ukukala akufani nokunikezaumbono wakho.
Buka leli thebula elilandelayo. Ezikhaleni zesibilishono ukuthi kudingeka ukukala okuwuncamashinoma okucishe kuyele ngakhona:
kwafa iwindi ufuna ukufaka elinye
ibanga phakathi kwamadolobhaamabili
ukuze wazi ukuthi kukudekangakanani
ubude bentambo yokudonsa into
ubude bepulangwe ozolifaka lapho
kuphuke khona umlenze wesitulo
uncamashiokucishe
mm/cmm/km
Ezikhaleni zesithathu kuleli thebula elingasenhlayisho ukuthi ukukala ngakunye ungasebenzisaamamilimitha, amasentimitha, amamitha nomaamakhilomitha.
58
Ake sithi ufuna ukwakha ihhoko lezinkukhu ekhaya.Dweba uhlaka phansi ngoshoki ukhombise ukuthilizoma kanjani. Kumele uthenge uwaya ongakananiukubiya leli hhoko? Uzokala ngamamilimitha,amasentimitha, amamitha noma amakhilomitha?
Nansi iplani yehhoko lezinkukhu elinobungakoobungamamitha awu-21:
Ake uchaze ukuthi kungani lo waya kuzomele ubeamamitha awu21?
59
Dweba ipulani yekilasi enifundela kulona.(Ungakhohlwa ukuthi kukhona umnyango.)
60
UNozipho noMandla bazoshada.
Nicabanga ukuthi ubani igamalikamakoti?
Nicabanga ukuthi ubani igamalikamkhwenyana?
Bazokwenzani oNozipho noMandla?
Sebenzani ngababili. Bhalani izimpendulo zale mibuzo ezikhaleni:
Abantu besilisa
Abantu besifazane
Bala:
Abantwana
Abantu sebebonke
61
UNozipho noMandla ba_ashada.
UNozi__o noMandla bayashada.
UNozipho noMandla baya__ada.
UNozipho noMa___a bayashada.
uSibongileusibongileukhethiweudlaminiumthembeniunonhlanhlauthemba
Igama lomuntu liqalwa ngohlamvu olukhulu. Bhala kahle la magama abantu:
UNozipho noMandla bayashada.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
62
Imvakazi kamakoti inhle.
1. Imvakazi sibuye siyibize ngokuthi (ibhuku;iveyili; iphepha).
2. Umakoti ubuye abizwe ngokuthi (intombi;ugogo; umlobokazi).
3. Abazali balabo abashadayo babizanangokuthi (sibali; mlingani; mjitha).
4. Umshado sibuye siwubize ngokuthi(umkhizo; isijingi; umgcagco).
Kokelezela igama elisho okufanayo:
63
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Imvakazi kamako_i inhle.
Imva_azi _ama_oti inhle.
I__akazi kamakoti inhle.
Imvakazi kamakoti i___e.
Imvakazi kamakoti inhle.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
Imvakazi kamakoti inhl_.
Imvakaz_ kamakot_ _nhle.
64
Hlukanisa lamagama ngobulili. Bese ugcwalisa ithebula.
UbunyeUbunyeUbunyeUbunyeUbunye UbuningiUbuningiUbuningiUbuningiUbuningi
Gcwalisa leli thebula:
umakoti omakoti
umkhwekazi
amaveyili
umshado
omamezala
owesifazaneowesifazaneowesifazaneowesifazaneowesifazane owesilisaowesilisaowesilisaowesilisaowesilisa
umakoti ubabezala umukhweumkhwenyana umkhwekazi umamezala
65
Gcwalisa ngohlamvu oluseceleni kwebhokisi:
Kuthathwa izithombe zomshado.
Ku__athwa izi__ombe zomshado.
Kutha___a izithombe zomshado.
Kuthathwa izitho__e zomshado.
Kuthathwa izithombe zom__ado.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
66
Sibona unozipho nomandla bethatha izithombe.Kade beshada. Bashadele edolobhenilasemgungundlovu. Umfundisi umagwaza uyenaobashadisile. Umakoti usezoba umrs magubane.
Bhala le misho elandelayo. Qala amagama abantunawezindawo ngohlamvu olukhulu.
Mina ngingu Thozi Mncwabe. Ngihlala eThekwini.
Mina ngingu Mandla Mkhize. Ngihlala eNongoma.
Mina
Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii J j
Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss
Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz
Gcwalisa ngokwakho:
Kokelezela zonke izinhlamvu eziwofeleba:
67
Ukuthatha izithombeUmakotiUmshini wezithombeUmama kamakotiIgqokwa umakoti
ImvakaziUmkhwekaziUkuthwebulaUmlobokaziIkhamera
Ake uqondanise amagama nezincazelo zawo:
Umshado WesiZuluUmshado WesiZuluUmshado WesiZuluUmshado WesiZuluUmshado WesiZulu
Umakoti nomkhwenyana bayafunga.
Kuyabiwa.
Kuyolotsholwa.
Kuyacelwa.
kunedili.
Hlela lemisho ngendlela okuye kwenzeke ngayo.
68
Abantu bazitika ngezibiliboco.
1. Abantu bazitika (ngamatshe, ngezibiliboco,ngezitsha).
2. Bajabule ngoba kade (kushadwa, kufiwa,kulinywa).
3. Izibiliboco zichaza ukudla (okumuncu,okubabayo, okumnandi).
4. Abantu bazosutha bashaye (esenkomo,esentwala, esekati).
Kokelezela igama elifanele kulawo akubakaki:
69
1. busisa
2. sebenza
3. ipha
4. duduza
5. thanda
Sebenzisa la magama ukwakha amagamaamantombazane akade epheka. Izibonelo:
thokoza – uThokozilesonta – uNomasonto
1. inhlanhla
2. amandla
3. khumbuza
4. duduza
5. ipha
70
UNozipho uyawuthanda ubreyani owenziwaumakhelwane wakhe uMaShezi. Umcelile ukuthiamenzele ubreyani womshado wakhe. Nansiiresiphi kaMaShezi yokupheka ubreyaniwenkukhu:
1 inkukhu esikwe yaba izingcezu
2 izinkomishi zerayisi
4 o-anyanisi abaqotshiwe
1 inkomishi yama-lentils
1 inkomishi yamasi
25 ml ukhari
3 amathisipuni ezipayisi zikabreyani
1 iqhuzwana likajinja omusha
4 amaqhuzwana kagalikhi
4 amaqanda abilisiwe ayeseqotshwaaba izingcezu
1 iqhuzwana lokwakha isojana lenkukhueliwu 125 ml
100g imajarini
Lokhu kunganela abantu abayisithupha.
71
Ukuba uMaShezi ubezosebenzisa izinkukhuezimbili, ubezodinga okungaki ngakunye kuloluhlalokuqala olusekhasini eledlule
2 izinkukhu ezisikiwe zaba izingcezu
izinkomishi zerayisi
o-anyanisi abaqotshiwe
izinkomishi zama-lentils
izinkomishi zamasi
ml kakhari
amathisipuni ezipayisi zikabreyani
amaqhuzwana kajinja omusha
amaqhuzwana kagalikhi
amaqanda abilisiwe aqotshwa izingcezu
amaqhuzwana okwakha isojana eliwu ______ ml
g imajarini
Lokhu kudla kunganela abantu aba
72
Ukuba uMaShezi ubezosebenzisa izinkukhu ezine,ubezodinga okungaki ngakunye kuloluhla lokuqala:
4 izinkukhu ezisikwe zaba izingcezu
izinkomishi zerayisi
o-anyanisi abaqotshiwe
izinkomishi zama-lentils
izinkomishi zamasi
ml kakhari
amathisipuni ezipayisi zikabreyani
amaqhuzwana kajinja omusha
amaqhuzwana kagalikhi
amaqanda abilisiwe aqotshwa izingcezu
amaqhuzwana okwakha isojana eliwu ______ ml
g imajarini
Lokhu kudla kunganela abantu aba
73
UNozipho unikeza uMaSheziizinkukhu eziyishumi ukubaazisebenzise zonke ukwenzaubreyani.
Umethembisile ukuthiuzozithenga zonke izintoazozidinga ukwenzaubreyani wezinkukhueziyishumi.
Ake usho ukuthi uMaShezikufanele atshele uNoziphoathenge izinto ezingakiukwenza ubreyaniwezinkukhu eziyishumi.
74
1
1 2
3 4
UNozipho noMandla bazoshada.
Imvakazi kamakoti inhle.
Kuthathwa izithombe zomshado.
Abantu bazitika ngezibiliboco.
Bhala ukuthi umusho wanamhlanje uhambisana nasiphi isithombe.Faka inombolo ebhokisini.
Kuyadliwa.
Bayashada.
Kucelwa isihlobo esihle.
Kuthathwa izithombe.
Kuyalotsholwa.
Sebenzisa izinombolo 1-5ukuveza ukulandelana okufanele.
75
Izinsuku zesontoIzinsuku zesontoIzinsuku zesontoIzinsuku zesontoIzinsuku zesonto
Qondanisa amagama ezinsuku esiZulunamagama ezinsuku esiNgisi.
Tuesday
Friday
Sunday
Wednesday
Saturday
Thursday
Monday
uLwesithathu
iSonto
uLwesibili
uLwesine
uLwesihlanu
uMsombuluko
uMgqibelo
Bhala amagama ezinsuku ngokulandelana kwazo.
Sunday iSonto
76
1. Waba muhle umshado kanozipho nomandla.
2. Kwashadwa ngomgqibelo ekuseni.
3. Bashada ngomhlaka 7 epreli 2001.
4. Kwayiwa ehholo lasemgungundlovu.
5. Sebezoya kohlala esweetwaters.
i
i
a
a
z
ak
v e
b ol
i izi ht e
m o i
i ta
izithombebazitikaumakotiizibilibocoiveyili
m
k
z
Sebenzisa la magama ukugcwalisa iphazeli.
Lithini leli gama osuwenzelwelona? Bhala lapha:
Bhala le misho bese ufaka ofeleba lapho kudingeka khona.
1.
2.
3.
4.
5.
77
USipho noThemba Shozi bazihlaleleekhaya. Abawutholi umsebenzi.
Bhala imisho:
1. Obani abazihlalele ekhaya?
2. Kungani behlezi ekhaya?
78
Kodwakuzokwenziwa
njani
Yihlazo leli bo
Ngishonabafundile pho
Abantu abaningiabasebenzi
Mhlawumbekuzobuye kulunge
ungqi
umbabazi!
.
?
Ekugcineni komusho sifaka ungqi .
Uma sibuza imbuzo siveza ngokubhala umbuzi ?
Uma sibabaza siveza ngokubhala umbabazi !
umbuzi
Faka uphawu olufaneleekupheleni komusho:
79
OSipho noThemba uShozi abawutholi umsebenzi.Ubaba Shozi uyena yedwa osebenzayo. Ushayelaibhasi edolobheni. Akeve ethwele kanzima.Nomama ukhathazekile kakhulu.
Bhala imisho yanamhlanje:
80
Ubaba uShozi ushayela edolobheni.
Uyazama ukuthi wakhe uphile.
Umama kakhulu.
Ingoba abafana bakhe .
uthwele kanzima.
Gcwalisa izikhala ngamagama asebhokisini:
ukhathazekile ibhasi
abasebenzi ubaba umndeni
Kungani umama ekhathazekile
Ingoba ubaba uyena yedwa osebenzayo
Hawu kwabuhlungu lokho
Bhala le misho uyifake izimpawu ezifanele. Khetha kulezi ! ? .! ? .! ? .! ? .! ? .
81
Ubani osebenzayo lapha ekhaya?
Iziphi izinkinga ezidalwa ukuthi kukhona abangasebenzilapha ekhaya? Xoxa bese ubhale
Dweba uqondanise igama nobuningi balo:
umamaibhasiumsebenziubabaidolobhaumfana
imisebenziobabaamadolobhaabafanaomamaamabhasi
Bhala izimpendulo zale mibuzo ngekhaya ohlala kulona:
Wena uthanda ukwenza msebenzi muni?
82
Abafana bakaShozi bafunda iphephandaba.Kukhona umsebenzi abawutholayo kulo.Bazofaka izicelo. USipho ucabanga ukushayaucingo. UThemba yena uzobhala incwadi.
Bhala imisho yanamhlanje:
83
Abafana bafunda .
Ingoba bafuna ukuthola .
Bazofaka zemisebenzi.
uzoshaya ucingo.
UThemba uzobhala .
Bafundani oSipho noThemba Shozi?
Yini abayifunayo ephephandabeni?
Yini abacabanga ukuyenza?
Bhala izimpendulo zale mibuzo:
Gcwalisa ngegama elishodayo. Likhethe kulawa alandelayo:
incwadi izicelo USipho
iphephandaba umsebenzi
84
4
Iphephandaba abafana bafunda.
Bafuna ingoba umsebenzi.
Incwadi uThemba uzobhala.
Bhala le misho umise kahle amagama axovekile:
Bhala igama lephephandaba elidayisa endaweniyangakini:
Libiza malini?
Ulithenga kuphi nendawo?
Leli phephandaba liyakhuluma yini ngezikhalazemisebenzi?
Xoxa nalowo oseduze kwakho ngezinto ongazitholaephephandabeni:
85
Usuku olukhulu namuhla. Abantu bazohlolelwaizikhala zemisebenzi. OSipho noThemba nabobalindile. Akwaziwa ukuthi iyozala nkomoni.
Bhala kuphela umusho ochazayo ukuthi bayaphi laba bantu:
Phinda ubhale kuphela umusho ositshelayo ukuthi akekho onolwazingokuzokwenzeka:
86
akwaziwaolukhulunamuhlabalindilebazohlolwa
1. Hawu babaningi abantu dade
2. Uthi kodwa oSipho bazowuthola umsebenzi
3. Mhlawumbe bazoba nenhlanhla
Dweba uqondanise amagama anomqondo ophikisanayo:
abalindileizoloabazohlolwakuyaziwaoluncane
Faka izimpawu zombuzi, umbabazi noma ungqi: ! ? . ! ? . ! ? . ! ? . ! ? .
1. namuhla olukhulu usuku.
2. bazofuna abantu umsebenzi
3. noThemba oSipho balindile.
4. nkomoni ingabe iyozala.
Bhala le misho uyimise kahle ngoba amagama axovekile:
87
Gcwalisa le phazeli ukuze amagama afundeke. Bukela kulawa:
o
ss
o
o t
p
h
i
i iz
a
am
m zz b
b dn e
e
ek
l
balindile usuku oThemba zemisebenzi oSipho
Lithini leli gama elibhalwe ngokwehlayo?Bhala lapha:
Uyavuma noma uyaphika?
Faka iphawu ( ) phansi ku “Yebo” uma uyavuma.Faka iphawu ( ) phansi ku “Cha” uma uyaphika.
Yebo Cha
Kulula ukuthola umsebenzi noma nini.
Nabantu abafundile bathwele kanzimaukuthola umsebenzi
Abekho abantu abahlupekayo eNingizimu Afrika
Baningi kakhulu abantu abangasebenzi kuleli lizwe
88
2
3 4
USipho noThemba bazihlalele ekhaya. Abawutholiumsebenzi.
Usuku olukhulu namuhla. Abantu bazohlolelwaizikhala zemisebenzi. OSipho noThemba nabobalindile. Akwaziwa ukuthi iyozala nkomoni.
OSipho noThemba bafunda iphephandaba. Kukhonaumsebenzi abawutholayo kulo. Bazofaka izicelo.USipho ucabanga ukushaya ucingo. UThemba yenauzobhala incwadi.
Ubaba uyena yedwa osebenzayo. Ushayela ibhasiedolobheni. Akeve ethwele kanzima. Nomamaukhathazekile kakhulu.
Bhala ukuthi umusho uhambisana nasiphi isithombe.Faka inombolo ebhokisini.
1
89
1. Izinto azihambi kahle kubo kaThemba.
2. Ubaba yedwa osebenzayo.
3. OSipho noThemba bayafesa zonke izinsuku.
4. Kodwa bahluleka ukuthola umsebenzi.
Abenzi lutho
Kukhona okumhluphayo
Bazovivinywa
Uzoloba
Unyuziphepha
Uzobhala
Iphephandaba
bazihlalele
ukathazekile
bazohlolwa
Bhala ukuthi yebo noma cha. Uma usuqedile xoxela umngani wakhoukuthi ukukhetheleni lokho okukhethile.
Bhala ngamagama nenombolo ukuthi bangaki abantu esithombeni ngasinye:
1.
2.
3.
4.
Dweba uqondanise okunomqondo ofanayo:
90
1. Obani abahlangene?
2. Yini abazoyiqoqa?
3. Bazophuzani ngaphambi kokuthi baqale?
4. Bayibekaphi imali?
Omama bahlangene esitokofeleni. Baqoqa imalikanye ngenyanga. Le mali ibekwa ebhange kuzekuphele unyaka. Baqala ngokuphuza itiyebaxoxe ngaphambi kokuthi baqale. Yinhle lenhlangano yabo.
91
imali izimali
itiye
isitokofela
unyaka
ibhange
inhlangano
2
bahlangene
baqala
ngokuphuza
yinhle
baxoxe
ibekwa
Omama bazodlala isitokofela.
Imali bayibeka phansi kombhede.
Bayiqoqa kabili ngenyanga.
Ukuze umama ajabule ekugcinenikufanele akhokhe njalo.
Bagcina ngokuphuza itiye.
Yinhle inhlangano yabo.
Qondanisa lawo magamaanomqondo ophikisanayo:
bathule
yimbi
bagcina
ikhishwa
bahlukene
ngokuphalaza
Bhala ukuthi yebo noma cha:
Bhala igama elisho ubuningi:
92
1. Bamoyizeliswa yini omama?
2. Kuyingozi ngani ukuphatha imali eningi?
3. Izobekwaphi le mali?
Omama besitokofela bayamoyizela. Baqoqe imali
eningi kakhulu. Wonke umuntu ukhokhile. Omama
ababili sebeya ebhange ukuyofaka imali. Kuzofanele
baqaphele, kuyingozi ukuphatha imali eningi.
93
1. imali
2. ebhange
3. ukukhokha
4. qaphela
Bhala noma miphi imisho oyithandayo ufake la magama:
Dwebela amagama anomqondo ofanayo nalawa endabeni edlule, bese uwabhalaemigqeni efanele:
1. inzalabantu
2. inkece
3. akuphephile
4. kuzomele
5. bayamamatheka
94
1. La makhosikazi azokwenzani ebhange?
2. Kungani ulayini umude kangaka?
3. Iliphi ithemba analo la makhosikazi?
Amakhosikazi esitokofela asengenile ebhange.
Ajoyine ulayini. Mude kakhulu lo layini ngoba
kuphele inyanga. Amakhosikazi ngeke adikile.
Anethemba lokuthi ayojabula ekugcineni.
95
1. Lawa makhosikazi adlala isitokofela.
2. Isitokofela umdlalo wokubeka imali.
3. Zonke izinsuku kuyagcwala ebhange.
4. Uma kugcwele ebhange ayadubaamakhosikazi.
5. Anethemba lokuthi ayojabula ekugcineni.
Bhala ukuthi yebo noma cha eduze komusho ngamunye:
Gcwalisa la magama aphelele ukuze afundeke kahle:
Lithini leli gama elibhalwe ngokwehla?Bhala lapha:
eningi
kuzofanele
ukuphatha
ebhange
bayoyifaka
b h n ga
h
k
il
nn g
k p t h
b y y f k
z f n lk
o
h
e
96
Amakhosikazi esitokofela aseyifakile imali. Nanka
eme eceleni. Ayabukisisa ukuthi asenamalini
ebhange. Ayajabula kakhulu ngoba imali yawo
iyanda.
Ubonani esithombeni?
1. Isikhwama
2. Isikethi
3.
4.
5.
6.
97
1. Amakhosikazi abeze ebhange ukuze(a) akhiphe imali(b) afake imali
2. Amakhosikazi anele aqeda ase(a) ema eceleni(b) ehlala phansi
3. Ayabukisisa ukuthi(a) sekuyimalini(b) ishonaphi imali
4. Amakhosikazi ayajabula ngoba(a) imali iyancipha(b) imali iyanda
Dweba ulayini ngaphansi kwempendulo eshaya emhloleni.
98
1. Khumalo
2. Fakude
3. Cele
4. Duma
5. Buthelezi
6. Hlatshwayo
7. Jali
8. Gumede
ABCDEFGHIJK
ButheleziCele
1. Dweba olayini ukukhombisa ukuthi lezi zibongo ziqala ngaluphi uhlamvu.
2. Zihlele ngokulandelana kwe alfabhethi.
Khetha izibongo ezinhlanuzalabo ofunda nabo. Zibhalezilandelane kahle njengobakade wenza ngasenhla.
99
Xulu
Fakazi
Shezi
Ngobese
Didiza
Cebekhulu
Phungula
Gwala
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ
100
Funa izinombolo zalaba bantu. Zibhale ezikhaleni ozinikeziwe:
Dlomo A
Gabela M
Gumede NPN
Golezela High School
Hlongwane MP
Kule ndawo, kuno-Khanyile abaningi.
Uma kunabantu abaningi abanesibongo esisodwa,lesibongo siqhamuka kanye. Bese kuqhamukaizinhlamvu zokuqala amagama (ama-initials)kuphela.
UKhanyile oqhamuka kuqala kunabanye unguKhanyile __. Inombolo yakhe ithi ___________.UKhanyile oqhamuka ekugcineni/wokugcina unguKhanyile ZE. Inombolo yakhe ithi ___________.
Bhala izinombolo zika:
Khanyile MM
Khanyile PN
Khanyile TW
101
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
102
2
3 4
Umusho uhambisana nasiphi isithombe? Bhala inomboloyesithombe eduze komusho.
1
Amakhosikazi ayajabula ngoba asefakeimali eningi ebhange.
Amakhosikazi amile kulayini.
Amakhosikazi ahlangene ukuzodlalaisitokofela.
Amakhosikazi aya ebhange. Asabaotsotsi ngoba aphethe imali eningi.
103
awuyikhokhi inhlawulo yebhange
awuyizuzi inzalo
imali ayiphephile ezigebengwini
uyisebenzisa noma inini uma uyidinga
Kubi ngani:
Ukufaka imali ebhangeUkufaka imali ebhangeUkufaka imali ebhangeUkufaka imali ebhangeUkufaka imali ebhange
Kuhle ngani:
uthola inzalo
ukhokhela ibhange inhlawulo
kuyenzeka ibe nkulu imali efunekayo ukuvula i-akhawunti
kumele unikeze inothisi yenyanga uma ufuna ukukhipha
imali iphephile ezigebengwini
Ukubeka imali ebhokisini ngaphansi kombhedeUkubeka imali ebhokisini ngaphansi kombhedeUkubeka imali ebhokisini ngaphansi kombhedeUkubeka imali ebhokisini ngaphansi kombhedeUkubeka imali ebhokisini ngaphansi kombhede
Kubi ngani:Kuhle ngani:
104
Esithombeni kunomama othanda ukulahla izibiemgqonyeni. Futhi kunomfana onganaki ukuthizilahlwaphi izibi. Abaningi bathi kuzosizaukuqedwa kocwazi esitolo. Bhala ezikhaleniumbono wakho ngokuqedwa kocwazi.
105
1. Elethu idolobha(a) lingcolile(b) lihlanzekile
2. Edolobheni langakithi(a) awuthuthwa udoti(b) uyathuthwa udoti
3. Uma kungcolile amagciwane(a) ayancipha(b) ayanda
4. Mabi amagciwane ngoba enza abantu(a) bagule(b) baphile
Kokelezela impendulo eshaya emhloleni:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Ixopo
Imbali
Sobantu
Cascades
Edendale
Hilton
Scottsville
Howick
Lezi zindawo kufanele sizigcine zihlanzekile. Bhala amagama azo alandelanengokwe-alfabhethi. Luzokusiza uhlelo lwezinhlamvu ezingezansi.
106
Ku
nu
ka kabi
Ku
bukeka kabi
ayasikana
ezinyaw
eni
amapayipi
ayavaleka
kwan
disaam
agciwan
e
iyazihila
izinkom
o
oplastikiam
abhodlela
afileam
akopiu
kudla
okubolile
Khom
bisa ububi bukadoti ngokusebenzisa lolu phawu
emabhokisini.
izinsim
biezith
ombile
Liguqule leli khasi ukuze ulifunde kahle:
107
1. Ubani ongezwani nokusebenzisa uplastiki?
2. Kungani ewuzonda uplastiki?
3. Yini ayisebenzisayo ukuze agweme ukusebenzisauplastiki?
Umama uMaZuma akezwani nokusebenzisa
uplastiki. Uplastiki awuboli uma usulahliwe.
Uhlala njalo ubukeka kabi. Yingakho
ewuzonda uMaZuma. Uma ethenga ufaka
izimpahla zakhe ekhathonini.
108
amaphepha
insimbi
amakhasi
amahlamvu
amabhodlela
amakopi
utshani
uplastiki
Khetha kube kune okuba wudoti ongaboli. Kubhale kahleezikhaleni ozinikeziwe:
1. Umama uMazuma akathandi ukusebenzisa(a) upelepele (b) uplastiki
2. Lo mama uzonda uplastiki ngoba(a) awuboli (b) awuvuzi
3. Uma ethenga ufaka izimpahla zakhe(a) esikhwameni (b) ekhathonini
4. Usebenzisa ikhathoni ukuze ekhaya lakheoplastiki(a) banciphe (b) bande
Kokelezela impendulo eshaya emhloleni:
109
Uma ukhetha u ‘b’, xoxa nabanye ngokuthi yinieningayenza ukuze ninciphise udoti emakhaya.
Bhala umbono wakho esikhaleni.
Beka uphawu ( ) eceleni nomusho ohambisananombono wakho:
Anginandaba nodoti. Ngingalahla izibizami noma ilaphi.
Sengathi kungcono ukuhlala endaweniengenazo izibi.
a
b
110
Ugogo uMaZulu ukhuthele futhi uhlakaniphile.Kuyamcasula ukubona udoti onjengoplastikiulahliwe. Uthuma izingane ukuthi zimqoqeleoplastiki. Uhlala phansi aluke omata abahleesebenzisa laba oplastiki. Uma eseqedileuyabadayisa ukuze athole imali.
1. Yini ecasula ugogo?
2. Obani abasiza ugogo ekuqoqeni oplastiki?
3. Ugogo wenzani ngalaba oplastiki?
4. Bashonaphi omata asebeqediwe?
111
1. UMaZulu ungumuntu o .
2. Akakuthandi ukubona ulahliwe.
3. Izingane ziyamsiza ngoku .
4. Weluka abahle.
5. Omata uyabadayisa ukuze azitholele .
ukhuthele
eseqedile
abahle
uhlakaniphile
hlala
4
Gcwalisa ngegama ozolikhetha endabeni:
Sebenzisa umugqa ukuqondanisa amagama anomqondo ophikisanayo:
uyisiwula
sukuma
uyivila
ababi
eseqalile
112
UNondaba noNxamalala abawulahli wonke
udoti. Amabhodlela, amaphephandaba namakani
bawaqoqela ndawonye. Uma esemaningi bacela
uGatsheni abathuthele ngemoto yakhe.
Uwathuthela efemini bese benikezwa imali. Ifemu
iyawancibilikisa ukuze yakhe amasha.
1. Bhala igama lendawo enihambisa kuyoamabhodlela.
2. Umuntu uthola malini ngomthwalo
113
1. ONondaba noNxamalala(a) bawulahla wonke udoti(b) abawulahli wonke udoti
2. Baqoqela ndawonye(a) amabhodlela, amaphephandaba namakani(b) amabhola, amaphepha namakamu
3. Indoda ebathuthela ngemoto(a) uGodide(b) uGatsheni
4. Ifemu iyakhokha bese(a) iyawuncikisa udoti(b) iyawuncibilikisa udoti
Kokelezela impendulo eshaya emhloleni:
uNondaba
uNxamalala
uGatsheni
Zithini izibongo zala madoda zangempela:
Bhala lapha esakho isibongo nesithakazelo. Uma usubhalile xoxela abanyengokuthi zavela kanjani izithakazelo zakini:
114
1
3
2
4
Buka isithombe ngasinye. Bhala ngamazwi akho ukuthikwenzekani esithombeni ngasinye:
1
4
3
2
115
Khombisa amagama acashe kulezi zinhlamvu ngokusebenzisa abakaki:
znxamalalaqki
kemgqonyeniz
tubunonomkzt
(a) Nisababona nje laba omama.Obani amagama abo?
(b) Kungani abashayeli bamatekisi bengafunikulahlwe udoti phakathi ezimotweni zabo?
vzhlanzekaqwj
fqamakanifgtrs
pryuyelukajsay
Kuyamangalisaukubona ehlanzeke kangaka
amakhumbi ngaphakathi.Yebo.
Ikakhulukazi umaabantu belahla udoti
ngama-windi!
116
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Godide
Shenge
Nxamalala
Ndosi
Mphephethwa
Sibalukhulu
Nondaba
Cele
Nzimande
Zondi
Ntuli
Zuma
Buthelezi
Dlamini
Sebenzisa umugqa ukuqondanisa isibongo nesithakazelo saso:
Hlela uhla ngalunye nge-alfabhethi:
117
UMaShoba wayekhathazeka kakhulungesikhathi engakakwazi ukufunda nokubhala.Wayehlala ecela usizo lomakhelwane njalo.Yingakho athatha isinqumo sokuyofundaesikoleni sabadala. Namuhla uyaziqhenyangamakhono asewazuzile. Usekwazi ngishonokubhalela uthisha womntwana incwadi.
118
UTholakele ubuye nencwadiyesimemo esikoleni.
Besifundeka kanje:
ISIMEMO
Bonke abazali bezingane ezifunda eSishosonke Primary Schoolbayamenywa emhlanganweni omkhulu wonyaka.
Usuku: 5 Okthoba 2001
Isikhathi: 9h00
Indawo: Sishosonke Hall
Ingqikithi: Umbiko wezimali nokukhethwa kwekomidi elisha.
Obhalile: Zakhe Mhlongo (Uthishomkhulu)
1. Obani abamenywayo?
2. Umhlangano uyoqala ngasikhathi sini?
3. Bayohlanganela kuphi abazali?
4. Umayelana nani lo mhlangano wabazali?
119
Gcwalisa le ncwadi kubesengathi uwena uMaShoba:
KwaMbube StoreP.O. Box 78Pietermaritzburg32003 Okthoba 2001
Thisha
Yimina ozithobayo
Ngeke ngikwaziukuya kulo mhlangano. Ngiyobe
ngisebenza. Ngizobhalela uMiss Guleincwadi ukuze ngixolise.
120
Umama kaTholakele uyifake emvilophini incwadi.Ubeyibhale kanje eyakhe imvilophi:
Miss GuleSishosonke Primary SchoolP.O. Box 93Pietermaritzburg3200
Qedela le mvilophi ngokuyibhala ngendlelaehambisana nesikole nothisha womntwana wakho:
121
UMaShoba udlule esitolongesikhathi ebuyaemsebenzini. Uboneipheshana linamathelisweewindini lasesitolo.
1. Yini edayiswayo?
2. Ungayithengangamalini?
3. Uma unoR250 kusho ukuthi ushoda ngamalini?
4. Ungaxhumana nobani uma ufuna lo mshini?
122
Ake sithi kukhona ofuna ukukudayisanawe. Bhala isikhangiso sakhoozosinamathisela ewindini esitolo.
Uma ususibhala hlola ukuthi:
uchaze kahle ngalokhookudayisayo
ulifakile igama lakho
utholakala kanjani
nenani lalokho okudayisayo
Kunini ngafuna ukubanomshini! Kwangisiza ukufunda
isaziso. Ngibonga amakilasiabadala.
123
Umama kaTholakele uqhathanisaamanani endali yasezitolozokudla. Ufuna ukubona ukuthiisiphi isitolo esinamanani aphansiukuze athenge kuso.
S u p e r s t o r e !S u p e r s t o r e !S u p e r s t o r e !S u p e r s t o r e !S u p e r s t o r e ! The homeof savings
TTTTTinfishinfishinfishinfishinfishR3.99R3.99R3.99R3.99R3.99
TTTTTeabagseabagseabagseabagseabagsR4.80R4.80R4.80R4.80R4.80 2.5kg2.5kg2.5kg2.5kg2.5kg
White sugarWhite sugarWhite sugarWhite sugarWhite sugarR8.95R8.95R8.95R8.95R8.95
2.5 kg2.5 kg2.5 kg2.5 kg2.5 kgFlourFlourFlourFlourFlour
R7.99R7.99R7.99R7.99R7.99
MargarineMargarineMargarineMargarineMargarineR3.99R3.99R3.99R3.99R3.9912.5kg12.5kg12.5kg12.5kg12.5kg
Maize mealMaize mealMaize mealMaize mealMaize mealR24.99R24.99R24.99R24.99R24.99
2kg2kg2kg2kg2kgSugarSugarSugarSugarSugarbeansbeansbeansbeansbeans
R8.99R8.99R8.99R8.99R8.99
2l2l2l2l2l Maas Maas Maas Maas MaasR6.99R6.99R6.99R6.99R6.99
Flour2.5kg R7.99
Savemore MarketThe shopper’s
friend!
TeabagsR4.99
Coffee250g R9.99
White sugar2.5kg R8.59
Eggsdozen
R6.00
Sugarbeans
2kg R8.50
Maize meal12.5kg R23.99
MargarineR4.20
124
S u p e r s t o r eS u p e r s t o r eS u p e r s t o r eS u p e r s t o r eS u p e r s t o r e !!!!! The home of savings
TTTTTinfishinfishinfishinfishinfishR3.99R3.99R3.99R3.99R3.99
TTTTTeabagseabagseabagseabagseabagsR4.80R4.80R4.80R4.80R4.80 2.5kg2.5kg2.5kg2.5kg2.5kg
White sugarWhite sugarWhite sugarWhite sugarWhite sugarR8.95R8.95R8.95R8.95R8.95
2.5 kg2.5 kg2.5 kg2.5 kg2.5 kgFlourFlourFlourFlourFlour
R7.99R7.99R7.99R7.99R7.99MargarineMargarineMargarineMargarineMargarineR3.99R3.99R3.99R3.99R3.99
12.5kg12.5kg12.5kg12.5kg12.5kgMaize mealMaize mealMaize mealMaize mealMaize mealR24.99R24.99R24.99R24.99R24.99
2kg2kg2kg2kg2kgSugarSugarSugarSugarSugarbeansbeansbeansbeansbeans
R8.99R8.99R8.99R8.99R8.99
2l2l2l2l2l Maas Maas Maas Maas MaasR6.99R6.99R6.99R6.99R6.99
Flour2.5kg R7.99
SavemoreMarket
The shopper’sfriend!
TeabagsR4.99
Coffee250g R9.99
White sugar2.5kg R8.59
Eggs dozen
R6.00
Sugar beans2kg R8.50
Maize meal12.5kg R23.99
MargarineR4.20
.
.
.
Izimpahla Amanani
1. Bhala kube kuthathu okubona kushibhile kulendali. Bhala namanani ako.
125
Uma uhlanganisa imali yalezi zinto zontathu ezingenhla zingabaimalini? Khombisa isibalo sakho.
Imali ka 2.5kg kushukela ishiyana ngamalini uma uqhathanisaizitolo zombili? Khombisa isibalo sakho.
UMaShoba ubeseqalileukubhala uhla lwezimpahlaazoya kozithenga. Akaqedangaukubhala. Mqedelele ngezinyeizinto obona ukuthiangazidinga. Ezinye zikhonalaphaya endalini ekhasinieledlule:
Bala ukuthi konke lokhuazokuthenga kungaba imalini.
Umama uno R100.00kuphela. Ingabe uzobakhonaushintshi? Malini?
Ngiyonga kakhulungoba sengifundile
ukuqhathanisa amananiezitolo.
1. impuphu2. amaqanda3.4.5.6.7.
126
Kusho bani mama?Angikwazi lokho mina!
Ushayelani R5.60?Lisendalini nje itiye.
Kufanele ushayeR4.80.
UMaShoba ubefunde ephepheni ukuthi kunendalikulesi sitolo. Sekuthe akamqede umfana oshayeinani okungelona emshinini.
Bhala ngemisho emibili ukuthi idalwa yini ingxabano phakathikukamama nomfana oshaya umshini.
127
Qhuba le nkulumo ngempendulo eyodwa ngapha nangapha.Bhala ebhokisini ukuthi bebengaphendulana bathini.
Umfana ugcine eshaye imali esendalini. Ucabanga ukuthibekuzokwenzekani ukuba umama kaTholakele akaqaphelisisiuma ethenga?
Le ndaba yokuxabana kwabo yiphe isihloko esiyifanele.
128
UMaShoba usekhokhile. Manje ufunda isiliphuesiphume emshinini. Ufuna nokubona ukuthi lomfana akamxhophanga yini.
Dweba umugqa uqondanise amagama okudlaesiZulu nawesiNgisi.
Maize mealMargarineWhite sugarMaasTeabagsEggsFish
Amaqanda
Amasi
Ushukela
Ufishi
Itiye
Imajarini
Impuphu
R23. 99R3. 99R8.59R6.99R4. 80R6.00R3.99
R58.35R100.00R41.65
Due:Cash:Change:
129
Ubephethe malini uMaShoba?
Uthenge ngamalini?
Ukuba ubethenge noswidi ka R10.00 bekuzobaimalini ushintshi?
Itiye namaqanda bekuzoba imalini kuhlangene?
Umama ubezokhokha malini ukubaakayithenganga impuphu?
130
Kanti nawe ulaphaMaZuma? Kuyagcwala lapha
emahhovisi oMnyangoWezasekhaya.
Mehlo madalaMaShoba! Sesifile ukulinda.
Ake ungisize ngigcwalise nantiifomu. Ngithathela
umzukulu i-ID.
Igama lalo mzukulu uFanele Mfihleni Gumede.Lo mzukulu uwumfana, sewaphumaesikoleni kanti akashadile.Uyisakhamuzi sakuleli. Wazalwangomhlaka 28 March 1986. BahlalaeSinathingi eduze nedolobhalasePietermaritzburg. Izincwadi zaboziphuma eposini elithi: P.O. Box 1734,Pietermaritzburg, 3200. Ekhaya banalo ucingo.Inombolo ithi: 033 2706247.
Funda imininingwane yomzukulu kaMaZuma bese ulekelela uMaShobanimgcwalisele leli fomu elilandelayo:
131
IsibongoIsibongo sobuntombiAmagamaUsuku lokuzalwa
Ubulili: isilisa/isifazane
Y Y Y Y M M D D
Inombolo yocingo: Ikhodi:
Ikheli leposi
Ikheli lapho uhlala khona
Eziphathelene nomshado
Ushadile Akashadile Uhlukanisile Washonelwa
Usuku:
Sayina:○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Y Y Y Y M M D D
132
133
Buka isithombe. Bhala eceleni lokhoocabanga ukuthi kuyenzeka.1
Kunomshayeli ongicasulekabi namuhla...
Kwenzekeni emgwaqeniKwenzekeni emgwaqeniKwenzekeni emgwaqeniKwenzekeni emgwaqeniKwenzekeni emgwaqeni
134
Ucabanga ukuthi kwenzenkeni kumshayeli?Dweba isithombe. Bhala ngaphansi kwesithombe sakhoukuthi kwenzekeni.
2
135
Yiphe isihloko obona ukuthi siyifanele yonke le ndabayomshayeli?
4
3
Ngabe uphawu lomgwaqo ngalunye ukuthini? Dwebaumugqa uqondanise uphawu nencazelo.
Isivinini asingeqi ku-60kmkule ndawo.
Ungayedluli enye imoto,kungaba ingozi.
Kunamajika ayingozi,hamba kancane.
Xoxani nabanye ukuthi yini edala izingozi zomgwaqo eziningi?
136
Kwake kwangisiza ukuyakofunda! Sengiceliwe ukubangibhale amaminithi ngoba
unobhala akekho.
Wake wazisiza,MaShoba! Nami
ngicabanga ukuyoqalangonyaka ozayo.
Amaminithi omhlangano wesizwe sakwaZibula12 December 2001 10am
Abafikile emhlanganweni:Ibamba likasihlalo: S.M.NduliIsekela: B.J. MkhizeUsikhwama: J. MkhabelaIzikhulu zikaHulumeni: Mrs Z. Majola; Miss D. ZuluAmagama omphakathi obukhona ephepheni ebelizungeziswa ehholo
Abaxolisile:Unobhala: Mrs W. Sishi1. Ukuvula: Umhlangano wavulwa ngomkhuleko nguMfundisi J. Dlamini.2. Ukufundwa kwamaminithi: Umphakathi wawemukela amaminithi omhlangano
odlule.3. Ezivuka emaminithini: Umnumzane Khuboni wabikela umphakathi ngokuthi
incwadi eya kuHulumeni okwakuthiwe akayibhale seyahamba. Waletha ikhophiyayo etafuleni. Yafundwa yamukelwa umphakathi.
4. Isikhulumi sikaHulumeni uMrs Majola wachaza ukuthi kuzokhethwa usihlaloomusha njengoba kwashona uMrs G. Mhlongo.
5. Kwaphakanyiswa amagama. Ibamba, uMnumzane S.M. Nduli wakhethwa ngoelethu!
6. Umkhuleko wokuvala: Umhlangano wavalwanguNkosikazi O. Shandu.
137
1. Owasiphi isizwe lo mhlangano?
2. Ubungomhlaka bani?Buka ekhalendeni ukuthi bekuwulwesingaki.
3. Bhala ukuthi bekuyini inhloso yalo mhlanganonokuthi umphumela wawo utheni.
4. Ubani ocelwe ukuthi abhale amaminithi alomhlangano?
138
Sikhathi sini manje?Sikhathi sini manje?Sikhathi sini manje?Sikhathi sini manje?Sikhathi sini manje?
Umhlangano wabazali wawuzoqala ngehoraleshumi ezimpondweni (10 o’clock).
Buka la mawashi bese ukokelezela wonke lawoakhombisa ukuthi sekuyihora leshumi:
UMaShoba wafika imizuzu iyishumi ngaphambikokuba umhlangano uqale.
Kusho ukuthi wafika ngo
Gcwalisa kuleli washiisikhathi afika ngaso:
Ngaphansi kwalelo nalelo washi bhala ukuthiliveza sikhathi sini.
139
Abanye abantu bafika sekwedlule ngemizuzueyishumi. Kusho ukuthi bafika ngo
Gcwalisa ewashini ukuthibafika ngasikhathi sini.
Umhlangano wathathaamahora amabili.Gcwalisa ewashini ukuthiwaphela ngasikhathi sini.
Dweba imigqa ukuqondanisa lawo mawashiakhombisa isikhathi esifanayo.
09:00
02:30
11:45
07:15
140
Bhala isikhathi kula mawashi bese ubhala isikhathi ngamagamanangezinombolo ukukhombisa izimpendulo zakho:
1. Uvuka ngasikhathi sini ekuseni?
2. Uza ngasikhathi sini ukuzofunda?
3. Ikilasi lakho liphela ngasikhathi sini?
4. Uya ngasikhathi sini kolala?
141
OmasingcwabisaneOmasingcwabisaneOmasingcwabisaneOmasingcwabisaneOmasingcwabisane
Kwangisiza ukuzanawe MaShoba.
Mina angiyazi –ke lento. Senzenjani
MaShoba?
Abanaloilungelo lokumthatha.
Wena unelungelo lokuzikhethela umncwabi. Ungasayini
lutho futhi ungakhokhingisho isenti. Uma
benenkani sizobafakakwabomthetho.
Udadewethu usesishiyile.Ngicela ungiphelezele MaShoba
siye esibhedlela. Ngizokuphelezela.Kufanele simdlulisele emakhazeni
kamasingcwabisane wethu.
Sanibonani. NgithunyweabakwaMoyomuhle Funerals.
Umufi usemakhazeni ethu. NizosikhokhelauR3000.00 manje, uR5000.00 emva
komngcwabo.
142
Ziyenzeka yini izinto ezifana nalena endaweniyangakini? Abantu bayazi nje ngamalungelo abomayelana nezokungcwaba?
Bhala kulesi sikhala esingezansi osekwake kwenzekakuwe. Kungaba okuhle noma okubi.
143
ECHOP O Box 362Pietermaritzburg320010 December 02
Mhleli
Ngithi angisike elijikayo kwelakho lodumo. Ngikhala ngabangcwabiabahlukumeza abantu besebuhlungwini. Oshonelwe ufika esibhedlela isidumbusesithathwe umngcwabi ngaphandle kwemvume yakhe. Benjalo nje bamba eqolo.Umuntu oshonelwe uzithola esekhokha inkanankana yesikweletu emvakomngcwabo.
Akekho umuntu onelungelo lokuthatha isidumbu ngaphandle kwemvumeyomndeni. Oshonelwe unelungelo lokuzikhethela umngcwabi. Abantu baqaphelebangasayini into abangayazi futhi bangamkhokheli lutho umngcwabi ozithatheleisidumbu.
OkhathazekileMaShobaEmhosheniPietermaritzburg
UMaShoba ukhathazekile kakhulu ngabangcwabiabahlukumeza abantu abashonelwe. Yingakhoebhale incwadi eya ephephandabeni ukuze abantubazi ngalobu bugebengu:
144
Sebenzisa isikhala esingezansiukubhalela ephephandabeni.Ungabhala ngodabaoluyinkinga endaweniyangakini. Nazi izibonelo:
imingcwabo
imigwaqo emibi
ukuswelakala kwezintoeziwusizo
ubugebengu
145
Nasi isibonelo sencwadieyi-petition:
Njalo nje izingane zethuazifundi uma kuphele inyanga.
Othisha baziyela edolobheni. Ikusasalezingane liyalimala. Kufanele
sithathe izinyathelo.
Mina nginalo isu.Asibhaleni i-petition.
Yini leyo MaShoba?
Asibhaleniincwadi ngokuhlanganyela
bese siyasayina sonke.Sizoyihambisa kuthishomkhulu
uma sesiqedile.
Bothisha,asizameni ngawo wonke
amandla ukubuyisa isithunzisesikole sethu.
Siyakhal’ impelathishomkhulu, lo mkhuba
awuphele nya!
Incwadi eyi-petitionIncwadi eyi-petitionIncwadi eyi-petitionIncwadi eyi-petitionIncwadi eyi-petition
146
20042004200420042004
147
1. Iyiphi inyanga esikuyo manje? Ikokelezeleekhalendeni.
2. Zingaki namuhla? Kokelezela lolu sukuekhalendeni.
3. Kuzoba umhlaka bani emva kwesonto ukusukamanje. Kokelezela lolu suku ekhalendeni beseulubhala lapha:
4. Ziyoba zingaki emasontweni amahlanu ukusukamanje. Kokelezela ekhalendeni bese ulubhalalapha lolo suku:
5. Cabanga izinsuku ezinthathu ezibaluleke kakhulukuwena. Zikokelezele ekhalendeni bese uxoxelaabangani bakho ukuthi zibaluleke ngani.
6. Bhala lapha igama lenyanga enezinsukuezingafiki ku-30:
Nanka amagama ezinyanga ngesiZulu. Zibhale ezikhaleni ezifanele ikhalendeni.
Januwari
Febhuwari
Mashi
Ephreli
Meyi
Juni
Julayi
Agasti
Septhemba
Okthoba
Novemba
Disemba
148
Mathematics
Number concept
Problem solving
Comments:
Chamusela School ReportForm
For term ending
Name of pupil
Number of days absent
Zulu
Comprehension
Reading
Spelling
Written work
Comments:○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
English
Comprehension
Speech
Reading
Vocabulary, spelling
Written work
Comments:○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Key:E: 40 - 49D: 50 - 59C: 60 - 69B: 70 - 79A: 80 and over
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Class teacher’s signature:
Principal’s signature:
Next term begins:
Religious Education
Handwriting
Health Education
Art and Handwork
School stamp:
Comments:
149
1. Elikabani leli riphothi?
2. Ukuliphi ibanga lo mfundi?
3. Kubuyelwa nini esikoleni?
4. Iziphi izingxenye zezifundo lo mphumela ogxile kuzo?
5. Leli riphothi lisebenzisa amasimboli hhayi amamaki.Iyiphi isimboli esingathi ingconokakhulu uma ingane iyitholile?
6. Iyiphi isimboli engeyinhle?
7. Le ngane ithole yiphi isimboliemsebenzini wesiZulu obhalwayo?
8. Le ngane ithole yiphi isimboli emsebenziniwokuqondisisa kwi - English?
9. Ithole yiphi isimboli kowe - English ofundwayo?
10. Le ngane ithole yiphi isimboli emsebenziniwokuxazulula izinkinga kwi - Mathematics?
11. Ithole yiphi isimboli kowe Art ne Handwork?
12. Isiphi isifundo le ngane esiphasa kakhulu?
13. Isiphi isifundo le ngane engenzi kahle kuso?
Ekhasini elilandelayo kuneriphothi elibhalwe ngesiZulu.Ungalisebenzisa ukuhlola izimpendulo.
150
Iriphothi laseChamusela SchoolIbanga
Usuku lokuvala
Igama lomfundi
Izinsuku eziloviwe
Zulu
Ukuqondisisa
Ukufunda
Ukubhalwa kwamagama
Okubhalwayo
Okuphawulekayo:○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
English
Ukuqondisisa
Inkulumo
Ukufunda
Ulwazimagama
Okubhalwayo
Okuphawulekayo:
Mathematics
Ulwazi lwezinombolo
Ukuxazulula izinkinga
Okuphawulekayo:
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Ukuchazwa kwamasimboli:E: 40 - 49D: 50 - 59C: 60 - 69B: 70 - 79A: 80 kuya phezulu
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○
Ukusayina kukathisha:
Ukusayina kukathishomkhulu:
Ukuvula kwesikole:
Ezenkolo
Ezokubhala
Ezempilo
Umsebenzi wezandla
Okuphawulekayo:
Isitembu sesikole:
151
Talk and listen in EnglishTalk and listen in EnglishTalk and listen in EnglishTalk and listen in EnglishTalk and listen in English
1. Ukuzethula ngesiNgisi – Introducing yourself in English
Hello, my name is
.
Hello,
my name is .
Ake nisukume nixhawulane. Ngesikhathinixhawulana ilowo nalowo akazethule ngesiNgisi.
Funda le nkulumo. Read this conversation.
152
Ilowo nalowo akasukume abingelele abanye laphaekilasini ngesiNgisi.
2: Ukubingelela abanye ngesiNgisi – Greet people in English
Funda le nkulumo. Read this conversation.
Hello ,
how are you?
Hello ,
I am well. How are you?
I am well too.
153
3. Ukwazisa omunye umuntu – Introduce another person.
Funda le nkulumo. Read this conversation.
Hello ,
how are you?
Hello ,
I am well. How are you?
I’m fine. This is
. ,
this is .
Hello , I am
pleased to meet you.
Hello , I am
pleased to meet you too.
DlaminiNene
Sithole
Sithole
Dlamini
Nene Nene
Sithole
Nene
Sithole
154
3. Ukubingelela nokuyalela umuntu – Greeting and giving directions
Funda le nkulumo. Read this conversation.
Good morning.Can I help you?
Ake nidlale ukubingelela nokuyalela umuntu indlela. Kwenzenilokhu ngababili njengoba kwenziwe enkulumweni engenhla.Omunye akabe obuzayo, omunye abe oyalelayo. Shintshananiukuze umuntu angadlali indawo eyodwa.
Yes. Go down this streetand turn left at the corner.
You will see the clinic on the right about100 metres in front of you.
There is a big tree in frontof the building.
Good morning. Can you tellme where the clinic is?
155
ngaphambili
eduze nase-
ngesandla sonxele
ngenzansi
ngemuva
ngesandla sokudla
ngaphezulu
near
on the left
on the right
in front
behind
above
below
Ake niqondanise lamagama. Match these words
Ake ubhale amagama alezi zindawo ezisebhokisini ngesiZulu.
Ake nizame ukuyalelana izindawo ezithize zalapho nihlala khona. Nazi ezinyezezindawo eningayalelana zona:
the clinic
a library
a church
the nearest shop
the toilet
the Department ofHome Affairs
the nearest bus stop
Mr ’s office
156
3. Ukubingelela nokuyalela umuntu – Greeting and giving directions
Nanka amagama ozodinga ukuwasebenzisa uma uyalela umuntu indlela.Some words you might need are:
Ake uwabhale ngesiZulu la magama asebhokisini.
go to street
turn right
turn left
at the
you will see a
on your left
on your right
at the traffic lights
you can see the over there
157
4. Buza intengo – Ask about and understand prices
Flour2.5kg R7.99
SavemoreMarket
The shopper’sfriend!
TeabagsR4.99
Coffee250g R9.99
White sugar2.5kg R8.59
Eggs dozen
R6.00
Sugar beans2kg R8.50
Maize meal12.5kg R23.99
MargarineR4.20
Twelve point five kgs
of maize meal costs twenty
three rand ninety nine.
How much is twelve point
five kgs of maize meal?
A tin of coffee costs
nine rand ninety nine.
How much is a
tin of coffee?
Sebenzani ngamaqembu ukwenza lokhu samdlalo. Omunyeakabe umthengi omunye abe umsebenzi wasesitolo. Umthengiakabuze ukuthi impahla iyimalini bese umsebenzi wasesitoloephendula. Shintshanani nize niziqede zonke izimpahlaezisesithombeni.
158
5. Buza ngokuhola – Ask about wages
Ukuzwa ukuthi uzoholani. Finding out what you will be paid.
Tuesday tomorrow next week next month
Friday at the beginning of the month
Sixty rand a day.
Is that alright? It is alright.
Yes, you have the job.
Can you start on Monday?
Thank you for offering me
the job. I can start on Monday.
But can you tell me what
the pay is?
159
I will pay you twenty rand
a day. Is that alright?
It is not enough.
I’m sorry, I can not work
for pay that is so low.
Umholo womsebenzi owenziwa ngosuku olulodwa awufaniezindaweni ezahlukene. Endaweni yasemakhaya umsebenziofanayo ungakhokhela imali encane kunasedolobheni.Kufanele wazi ukuthi kuleyo ndawo kubizwa kanjaningaphambi kokuba unqume imali.
What pay do you want?
Ingxenye yekilasi ayishayesengathi yabaqashi. Enyeingxenye ayibe abasebenzi.Abasebenzi abaxoxisanenabaqashi ngomsebenzinezamaholo njengobakwenziwe ngenhla.
I would need
rand a day.
160
Ake ubuze umqashi ngemali engaphelele akuholela yonaemva kokuqeda umsebenzi. Ask about wages that are lessthan you agreed on.
What do you
want to know?
Can I ask you about
my pay please?
I worked for two days.
I should get one hundred and
twenty rand. There is only one
hundred rand here.
I’m sorry. That
is a mistake. I will
put it right.
Yes. I took off twenty
rand because you came so
late this morning.
Or:
161
6. Funda izaziso – Read signs and common notices
danger/poison (ingozi)
no entry (akungenwa)
speed limit(isilinganiso sejubane)
stop (yima)
children crossing (izingane ziyeqa)
no passing(ungayidluli enye imoto lapha)
pedestrian crossing(abahamba ngezinyawo bayeqa)
bus stop (isitobhi samabhasi)
kombi stop (isitobhi samakhumbi)
162
7. Ukucela usizo – Asking for help
Ukucela umuntu ukuthi aphinde noma akhulume angasheshiuma ungayizwanga into abeyisho. Asking people to repeat orspeak slowly when you don’t hear what someone has said.
I’m sorry, I didn’t
hear you. Can you say that
again please?
I’m sorry, I still
didn’t hear you. Please
speak slowly.
163
Buningi ubugebengu obenziwaabantu kulabo abasukebekhipha noma befaka imaliemshinini. Kufanelesiqaphelisise ukuthi usizosilucela kubani.
Okusiza kakhulu ukungenangaphakathi ebhange uceleosebenza khona akusize. Umauhluleka ukuthola usizongaphakathi zama ukukhethaumuntu ongakusizangaphandle kokukugebenga.
Ungalokothi unikeza umuntuinombolo yakho eyimfihlo.
Yeka ukucela usizo umaumuntu esaba ukukusizangoba esola sengathiuyisigebengu.
8. Ukucela usizo emshinini wemali – Asking for help at an ATM
Excuse me, I can not read
what it says here. Please will
you read it for me?
Excuse me, I don’t know
what I need to do here. Please
can you help me?
164
9. Ukucela usizo lokufunda imibhalo ethize – Asking for help withunderstanding documents
Excuse me, but please
will you help me read this
?
form
letter
piece in the newspaper
instruction book
payslip
bank statement
invoice
ATM slip
cell phone instruction
contract
Fika ekilasini nemibhalo ezithize oye uthole kulukhuniukuzifundela yona. Cela uthisha akusize uyifundengokuqondisisa. Sizana nabanye ekilasini niyifunde le mibhalo.
165
Iziphi ezinye izinto ofisa ukufunda ukuzisho ngesiNgisi? Zibhalephansi kuleli khasi, lisike ikhasi ulandela lapho kugqobhozwekhona bese uthumela lokhu kwaLearn with Echo.
Learn with EchoI-Learn with Echo iphephandaba labadalaabazama ukukwazi ukuzifundela.Liphuma ngoLwesine wonke amasonto.Lifundeka kalula, kanti lingamakhasiamane abhalwe ngolimi lwesiZulunesiNgisi. Ingxenye ye-Learn with Echoedume kakhulu ileyo eyindabaenezithombe ekhuluma ngoMkhizenezigameko zakhe.
Phenya ikhasi ukuze wazi ukuthiungayithola kuphi i-Learn with Echo.
166
Igama lami ngingu
Ngineminyaka ewu: .Mina ngiwumuntu: wesilisa wesifazane (khetha).
Esikoleni ngagcina ebangeni .
Ikheli lalapho ngihlalakhona lithi:
Njalo ngoLwesine uzothola i-Learn with Echo phakathi kwi-Echo esukeihambisana nephephandaba i-Witness. Okunye esingakwenzaukukuthumelela i-Learn with Echo ngeposi. Abantu abazithandelaukufunda kanye nezikhungo zokufunda bangafaka i-oda bazitholeleeposini i-Learn with Echo. Asibakhokhisi mali abantu abangenamandlaokukhokha. Uma ufaka i-oda kufanele ugcwalise ifomu, ubhale kahleikheli lakho nenombolo yocingo (bheka ingemuva lefomu ekhasinielilandelayo) bese uposela kuleli kheli:
Learn with EchoFreepost KZN 330Scottsville3209
Uma uposa awusidingi isitembu ngoba sinekhelielingakhokhelwa. Uma ufuna ukuthola i-Learnwith Echo ungashayela ucingo kulezi zinombolo:033-260 5592 noma 033-260 6274.
Phambili ngemfundoyabadala phambili!
Inombolo yocingo ithi:
Yebo, ngicela ningithumelele i-Learn with Echo njalo ngesonto.
Cha, ningangiposeli i-Learn with Echo.
Ikheli eliphuma izincwadizami lithi:
167
NOTESNOTESNOTESNOTESNOTES
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
168
NOTESNOTESNOTESNOTESNOTES
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Asifunde!Asifunde!Asifunde!Asifunde!Asifunde!
Incwadi yabaIncwadi yabaIncwadi yabaIncwadi yabaIncwadi yabafufufufufundindindindindi
Izincwadi ezibizwa ngokuthi ‘AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde’ zibhalelwe ukusizalabo abaqalayo ukuzama ukufunda nokubhala. Zigxilekakhulu ekufundiseni ukufunda, ukubhala, nokubalangolimi lwesiZulu kanye nokunika abafundi ithubalokufunda ukukhuluma ulimi lwesiNgisi. Kukhona IncwadiIncwadiIncwadiIncwadiIncwadiYomfundiYomfundiYomfundiYomfundiYomfundi kanye neNcwadi KathishaNcwadi KathishaNcwadi KathishaNcwadi KathishaNcwadi Kathisha. Lukhona nohlelolokuqeqesha othisha. Lo msebenzi ubuye wahunyushelwaolimini lweSepedi.
Umsebenzi ka AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde uqalwe emva kokuba uNgqongqosheWemfundo kazwelonke ehlabe ikhwela ngokuthi kuqalweumshikashika wokulwa nokungafundi kubantu abadala.Abawenzile lo msebenzi banethemba lokuthi uzoba negaleloelikhulu ekulweni nokungafundi kubantu abadala.
AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde is a beginner literacy course for adults who cannotread and write. It develops practical reading, writing andnumeracy skills in isiZulu, as well as giving learners thechance to practise speaking English. The course consists of aLearner’sLearner’sLearner’sLearner’sLearner’s Workbook Workbook Workbook Workbook Workbook and an Educator’s GuideEducator’s GuideEducator’s GuideEducator’s GuideEducator’s Guide. A trainingcourse for educators is available. AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde is also available inSepedi.
AsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde was developed in response to the call by the SouthAfrican Minister of Education for a national campaign to endilliteracy amongst adults. The partners who worked onAsifundeAsifundeAsifundeAsifundeAsifunde hope that the course and materials are a practicalcontribution to this effort.
South African Institute for Distance Education (SAIDE)Centre for Adult Education (CAE)
Tembaletu Community Education CentreNatal ABE Support Agency (NASA)
Second Edition