NDEKLER SUNU Seluklu Devri Trk Bakomutanlarnn Dnya Tarihine Yansyan majlar Salim KOCA............................. Mill Mcadelede Buldan Yusuf Ziya BLDRC............... 21 1

ASKER TARH ARATIRMALARI DERGS(ULUSLARARASI ASKER TARH KOMSYONU YES)

stiklal Harbi Dnemi Enerji Politikas Abdurrahim AYDIN.................. Dou Siyasetinde TrkAlman htilaf ve Hseyin Rauf Bey Heyet-i Mfrezesinin Trk Snrna ekilmesine Dair Tartmalar (Austos 1914Eyll 1915) Bar METN............................ 61 37

GENELKURMAY ATASE BAKANLII YAYINLARI YIL: 8 ubat 2010 SAYI: 15

Sahibi

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) BakanlSorumlu Yaz leri Mdr Dz.Kd.Alb.Akif Kemal BURDUR Dergimizdeki yaz ve resimlerin her hakk sakldr; ancak, kaynak gsterilmek suretiyle alnt yaplabilir. Asker Tarih Aratrmalar Dergisinde yaymlanan makaleler, TRK SLAHLI KUVVETLERNN DEL YAZARLARININ KSEL FKRLERN YANSITIR. ISSN 1303 - 9342 NSN 7610270494616 ANKARA GENELKURMAY BASIMEV 2010

Mill Mcadele Yllarnda Cepheye Silah ve Cephane Sevkiyatnda nebolu Kastamonu Yolu Hsn ZL............................ Vecihi Hrkuun Hayat ve almalar Osman YALIN....................... Rus-Fin Sava 1939-1940 Devin Gzyalar Burak INAR........................... Cumhuriyet Dnemi lkretim Mfredatlarnda Trk Ordusu ve Askerlik Fatma NAL - Samettin BAOL..................................... 161 119 103 77

ASKER TARH ARATIRMALARI DERGSHakemli Dergi Ylda iki say yaymlanr. Yl: 8 ubat 2010 Say: 15

ISSN: 1303 - 9342 NSN: 7610270494616 Yayn KuruluKur.Alb.skender ZBAY Dr.Hv..Yb.Rezzan NALP Tar.Uzm.Filiz GER

Dzelti / Sayfa DzeniRed.Uzm.Melek ALKA

Danma KuruluProf.Dr.lber ORTAYLI Prof. Dr.Ergn AYBARS Prof. Dr.Sabahattin ZEL Prof. Dr.Reat GEN Prof.Dr.Selami KILI Prof.Dr.Aygn ATTAR Do.Dr.Yusuf SARINAY

Hakem KuruluProf.Dr.Hikmet ZDEMR Prof.Dr.Sadettin GME Prof.Dr.Esat ARSLAN Prof.Dr.brahim GLER Do.Dr.Blent ARI Yrd.Do.Dr.Selda Kaya KILI Yrd.Do.Dr.Havva Kk ARSLAN Yrd.Do.Dr.Bar METN Dr.Hrkan ELEB

Dr.(E)Tug.Erdal YURDAKUL Yrd.Do.Dr.(E)Alb.smet GRGL Dr.(E)Hv..Alb.Rfat UAROL

Dr..Alb.Zekeriya TRKMEN Dr..Alb.Suat AKGL .Alb.Feridun KOSKOSOLU .Yzb.Efdal AS

Tel: 0 312 402 23 33 Belgegeer: 0 312 424 21 31 Elmek: atad@tsk.tr

Yazma Adresi Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl 06100 Bakanlklar/Ankara

SUNU Genelkurmay ATASE Bakanlnca yayma hazrlanan Asker Tarih Aratrmalar Dergisinin 15inci saysnda sekiz makaleyi okuyucularn istifadesine sunmaktayz. Seluklu Devri Trk Bakomutanlarnn Dnya Tarihine Yansyan majlar adl makalede Seluklu Devri ncesi Trk ordusu hakknda tarih bilgiler verildikten sonra Seluklu Dnemi ordu tekilat zerinde durulmaktadr. Trk Siyasi Birlii Politikasndan Cihan Hkimiyeti Politikasna Gei Dnemi incelenmekte, bu dnemde yer alan Trk bakomutanlar ve tarihin akn deitiren zaferler ele alnmaktadr. Trk ordularnn en nemli zelliklerinden birisi olan bakomutan - ordu btnlemesi, galip Trk bakomutanlarnn malup bakomutanlara ve sivil halka kar tutumlar makale ierisinde blmler hlinde incelenmektedir. Mill Mcadelede Buldan adl makalede yazar Birinci Dnya Sava sonras tilaf devletlerinin Osmanl topraklarnda kazandklar ayrcalklara deinmekte ve zellikle Yunanlarn Anadoludaki faaliyetlerini Buldan rnei zerinden anlatmaktadr. Blgede Yunan igaline kar oluan Mill Mcadele ruhu olduka dikkat ekicidir. stiklal Harbi Dnemi Enerji Politikas adl makalede yazar Birinci Dnya Sava sonras Osmanl Devletinin ekonomik artlarn tekrar gzler nne sermektedir. letmelerin ou yabanc ve yerli gayrimslimlerin elindedir. Enerji kullanm ve enerji kaynaklarnn nitelii yetersizdir. Tm bu ekonomik koullara ramen yetersiz enerji kaynaklar stiklal Harbi Dneminde mill iktisadi seferberlik anlay ile baarl bir ekilde ynetilmi ve Mill Mcadelenin kazanlmasn salayacak politikalar retilmitir. Dou Siyasetinde Trk - Alman htilaf ve Hseyin Rauf Bey Heyet-i Mfrezesinin Trk Snrna ekilmesine Dair Tartmalar (Austos 1914 Eyll 1915) balkl makalede Birinci Dnya Sava srasnda ran zerinden Afganistana ulamay, bu lkeden cihat propagandas vastasyla elde edilecek kuvvetlerle Hindistan Mslmanlarn ve ayrlk Hint komitelerini ngilizlere kar ayaklandrmay hedefleyen bir mfrezenin oluturulmas almalar ele alnmaktadr. Bu mfrezenin kurulu amacna ulap ulaamad ve faaliyetleri ayrntl olarak incelenmektedir. Mill Mcadele Yllarnda Cepheye Silah ve Cephane Sevkiyatnda nebolu - Kastamonu Yolu balkl makalede Birinci Dnya Savandan sonra Anadoluyu igal planlar yapan emperyalist glere kar Mill Mcadelede nebolunun konumundan dolay ana ikmal noktas olmas konusu ilenmektedir. Burada kurulan sivil ve asker tekilatlar, Mill Mcadelenin bizzat iinde yer alm ve zellikle lojistik ve istihbarat destei salamtr. Vecihi Hrkuun Hayat ve almalar adl makalede yazar Trk havaclk tarihinin nemli ahsiyetlerinden olan Vecihi Hrkuun hayat ve havaclk tarihine kazandrdklarn anlatmaktadr.

Rus - Fin Sava, 1939-1940 Devin Gzyalar adl makalede sava tarihinin olaanst mcadelelerinden biri olan Rus - Fin Sava incelenmektedir. Sovyet Kzl Ordusunun byk kuvvetlerle 1939 sonlarnda balatt saldr, ay akn bir sre boyunca kk Fin ordusunun inanlmaz savunma ve kar vurularyla engellenmitir. Ciddi kayplar veren Sovyet ordusu sonunda kazanan taraf olsa da baars Finlerin stn mcadele gc tarafndan glgelenmitir. Cumhuriyet Dnemi lkretim Mfredatlarnda Trk Ordusu ve Askerlik adl makalede Cumhuriyet Dnemine ait baz ilkretim ders mfredatlarnda yer alan Trk ordusu ve askerlik konular incelenmitir. Her bir mfredatta, ilgili konularn nerede ve nasl yer ald belirlenmi; bunlar aka yazlm ve incelenen farkl derslere ait retim programlar arasnda karlatrma yaplmtr. Farkl tarih konularda yazlm makalelerin yer ald dergimizin bu saysnn da ilgiyle okunacan mit ediyoruz.

Abdullah ATAY Korgeneral ATASE ve Dent. Bk.

SELUKLU DEVR TRK BAKOMUTANLARININ DNYA TARHNE YANSIYAN MAJLARISalim KOCA*zet: Seluklu Devri Trk Bakomutanlarnn Dnya Tarihine Yansyan majlar adl bu makalede Seluklu Devri ncesi Trk ordusu hakknda tarih bilgiler verildikten sonra Seluklu Dnemi ordu tekilat zerinde durulacaktr. Trk Siyas Birlii Politikasndan Cihn Hkimiyeti Politikasna Gei Dnemi incelenecek bu dnemde yer alan Trk bakomutanlar ve tarihin akn deitiren zaferler ele alnacaktr. Trk ordularnn en nemli zelliklerinden birisi olan: bakomutan - ordu btnlemesi, galip Trk bakomutanlarnn malup bakomutanlara ve sivil halka kar tutumlar makale ierisinde blmler hlinde incelenecektir. Anahtar kelimeler: Seluklular, bakomutan, hkimiyet, Trk, Trk ordusu Abstract: In this article, after giving historical information about the Turkish Army before the Seljukids, the organization of the Turkish Army after the Seljukids Period is going to be analyzed. The period of Turkish political unity and the period of world sovereignty policy are going to be examined. Initial characteristics of the Turkish Army; unity of commander in chief and the other army units and attitudes of the commanders to the beaten commanders of the other nations and civil society are going to be discussed in different sections in the article. Key words: Seljukids, commander in chief, sovereignty, Turk, Turkish Army

Giri Trk tarihine, Trklerin slam tarihinde oynadklar rol asndan baklacak olursa, bu tarihi, birbirinden farkl dnem hlinde ele almak, incelemek ve deerlendirmek mmkndr: 1. Trklerin slam dnyas ile mcadele dnemleri (642-750), 2. Trklerin slam devletindeki hizmet dnemleri (754-1040),1 3. Trklerin slam dnyasnda hkimiyet dnemleri (1040-1918). 1. Mcadele Dnemi: Bu dnem Halife mer zamannda balam (634-644), Emev iktidarnn son zamanlarna kadar devam etmitir. Bu dnemde Mslman Araplar slam dinine yeni lkeler ve topluluklar kazandrmak, Trkler de lkelerini korumak ve savunmak iin mcadele etmilerdir. ki taraf iin de son derece ypratc olan bu mcadele, Mslman Araplar tarafndan Trk lkelerinin bir ksmnn fethi ile sonulanmtr. Bu arada taraflar, birbirlerini yakndan tanma ve deerlendirme frsat bulmulardr. 2. Hizmet Dnemi: Trklerin slam devletinde hizmete girileri Emev iktidarnn son zamanlarnda balam, Byk Seluklu DevletininAsker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Prof. Dr., Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi. skoca@gazi.edu.tr Bu yaz, PKK KADEK/Kongra-Gel terr rgtne mensup terristlerin Akttn Karakoluna olan basknlarnda, tpk atalar gibi hayatn ortaya koyarak vatann savunan ve ar yaralanan Takm Komutan Astemen Onur Erenin kutlu hatrasna ithaf olunmutur. 1 Trklerin Abbas halifelerine olan hizmetleri 1040 ylnda tamamen son bulmamtr. Bu hizmetler, 1258 ylnda Abbas Halifeliinin Moollar tarafndan ortadan kaldrlmasna kadar belirli bir oranda devam etmitir. Bilindii gibi, son olarak Badat ve Abbas halifesini Moollara kar canlar pahasna savunan da yine Trkler olmutur.*

1

kuruluuna kadar devam etmitir. slam dnyasnda cesaret, kuvvet, kahramanlk ve sava sanatndaki stnlkleri ile tannan Trkler, bu dnemde nce tek tek, sonra gruplar hlinde slam dinine ve slam devletinin hizmetine girmiler, zellikle Abbas ordularnn komuta kadrolarn ve hassa (zel) birliklerini oluturmular, daha nemlisi onlar bu dnemde Abbas Devletini i ve d tehlikelere kar baaryla savunmular ve korumulardr. 3. Hkimiyet Dnemi: Trklerin Orta ve Yakn Dou slam dnyasndaki hkimiyetleri Seluklularla balam ve Osmanllarla devam ederek, aa yukar dokuz asr srmtr (1040-1918). Bu uzun dnemde Trkler, Hindistandan Orta Avrupaya kadar slam dininin yerlemesinde ve kklemesinde balca rol oynamlardr. Biz bu yazmzda, Trk komutanlarnn ve bakomutanlarnn zellikle Seluklu Dneminde nasl bir imaj ortaya koyduklarn ele alp bu hususta ksa bir deerlendirme yapmak istiyoruz. Trkler hem slam tarihinde hem de dnya tarihinde asl rol, slam dnyasndaki kendi hkimiyetleri dneminde oynamlardr. Yukarda belirttiimiz gibi, Trklerin slam dnyasndaki hkimiyetleri de Byk Seluklu Devletiyle balam (1040), Osmanl Devletinin kne kadar (1918), yani dokuz asr gibi uzun bir sre devam etmitir. Bu uzun dnemde, tarihe yn veren ve tarihinin akn deitiren tek g, Trk devletlerinin ordular ve onlarn banda bulunan Trk bakomutanlardr. Biraz yukarda sylediimiz gibi, biz yazmzda, Trk ordularnn bakomutanlarndan, daha dorusu onlarn balca zelliklerinden ksaca sz edeceiz. nk, Trk kltrn ahslarnda en iyi temsil eden ve onu dnyaya en iyi tantan Trk ordularnn bakomutanlar olmutur. Bilindii gibi, btn tarih boyunca Trk devletleri ordularnn bakomutanlar, Trk hkmdarlar idi. Trk hkmdarlar da hem btn devlet tekilatnn ba hem de idare ettikleri toplumun lideri durumundaydlar. Dolaysyla onlarn grev ve sorumluluklar ok ard. Trk devlet geleneklerine gre, onlarn daha i bana gelmeden ve sorumluluk yklenmeden nce ok iyi bir ekilde yetimeleri gerekmekteydi. Bunun iin Trk devletlerinin bana geecek olan ehzadeler, genlik yllarn sarayn rahat ortamnda, hayatn her trl meakkatinden ve skntsndan uzak, hizmetiler ve dalkavuklar arasnda, lks ve elence iinde, taht ve tac bekleme havasnda bo vakit geirmemekteydiler. Daha babalarnn salklarnda, her birinin idaresine bir vilayet veya eyalet, emirlerine de kk bir ordu verilmekteydi. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, babalar oullarn, daha ocukluktan kurtulur kurtulmaz devletin nemli bir eyaletinin veya vilayetinin bana koyarak, onlar iktidarn, ynetimin ve savan btn zorluklaryla ba baa brakmaktaydlar. Onlar da burada, tecrbeli devlet adamlar ve komutanlarn (atabey) gzetiminde, idari, asker ve siyasi sahalarda bol bol uygulama (pratik) yapmak ve zellikle hem sava hem de komutanlk sanatnn btn inceliklerini 2

renmek suretiyle kendilerini yetitirme ve kadrolarn kurma imkn bulmaktaydlar. Bylece onlar, i bana geldikleri zaman idari, asker ve siyasi faaliyetlerde pek fazla acemilik ve glk ekmemekteydiler. 1. Trk Siyasi Birlii Politikasndan Cihan Hkimiyeti Politikasna Trk ordularnn bakomutan olan hkmdarlarn en nemli grevleri, Trk topluluklarn bir devlet ats altnda toplamak, isyan eden topluluklar itaat altna almak, dzeni ve i bar salamak, doru kanunlar (kni tr) koymak ve bu kanunlar adaletle uygulamak, halk btnyle refaha kavuturmak ve refah iinde yaatmak, aknlar ve savalar zafere ulatrmak, istiklali korumak ve devam ettirmekti. zellikle Trk siyasi birliini kurmak, yani Trke konuan ve Trk soyundan olan topluluklar bir devlet ats altnda toplamak, onlarn gayelerinin ve grevlerinin banda gelmekteydi. Fakat, zgrlklerine ve bamszlklarna ok dkn olan Trk topluluklarn ve boylarn itaat altna almak pek kolay olmuyordu. Bu faaliyet, bar yoluyla deil; ancak kuvvet, yani silah gc ile gerekletirilebilmekteydi. Bu durumu Gktrk beyleri, yine kendilerinin diktikleri yaztlarda Devleti olan (illi) devletsizletirdik; kaan olan kaanszlatrdk; dizliye diz ktrdk; balya ba edirdik. eklinde bir ifade ile ortaya koymulardr. Trk ordularnn bakomutan olan Trk hkmdarlar, sadece Trk topluluklarn deil, baka soydan, baka dinden ve baka kltrden olan topluluklar da bir devlet ats altnda toplamay kendilerine gaye edinmilerdir. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, onlar, daima dnya hkimiyeti davas gtmlerdir. nk Trk hkmdarlar, dnya hkimiyetinin Tanr tarafndan bir grev olarak kendilerine verildiine inanyorlard. Trk dilinin ve kltrnn byk bilgini Kagarl Mahmd, gzlemlerine ve Trk kltrndeki engin bilgilerine dayanarak bu hususta yle demitir: Tanrnn devlet gneini (kut=siyasi iktidar) Trk burlarndan dodurmu olduunu ve onlarn mlkleri zerinde gklerin btn dairelerini dndrm bulunduunu grdm. Tanr, onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne hkmdar yapt. Zamanmzn hakanlarn onlardan kard; dnya milletlerinin idare dizginlerini onlarn eline verdi; kendilerini hak zere kuvvetlendirdi. Grld gibi, Kagarl Mahmd, bu szleri Trklerin slam dnyasnn tek hkimi olduklar bir dnemi gz nne alarak sylemitir. Fakat dnya hkimiyeti dncesi, Kagarl Mahmdun yaad dnemde ortaya km bir dnce deildir. Trklerde dnya hkimiyeti dncesi ve bu dnceye dayanan temel faaliyetler, Ouz Kaan Destannn da gsterdii gibi milattan nceki alara kadar ok gerilere gitmektedir. Ouz Kaan Destanna gre, dnya hkimiyetini ilk gerekletiren Trk hkmdar da Ouz Kaandr. Hemen hemen her byk Trk hkmdar da kendisini dnya hkimiyeti davasnn en byk temsilcisi olarak grm ve daima yle davranmtr. Mesela, Gktrk Kaan Tardu, 598 ylnda Bizans imparatoruna yazd mektupta kendisini Yedi iklimin ve 3

yedi rkn byk hkmdar, yani dnya hkmdar olarak tantmtr.2 Ayn ekilde Bilge Kaan da Kagarl Mahmddan aa yukar asr nce Gktrk Yaztlarnda, Douda gn dousuna, gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar (btn lkeleri ve) onun iindeki btn milletleri (kendime) tbi kldm. Bunca milleti hep dzene soktum.3 eklindeki szleriyle deta dnya hkimiyetini gerekletirmi bir hkmdar gibi konumutur: Bilge Kaann ortaya koymu olduu dnce ve faaliyet gayet ak olmasna ramen, bu dnceye ve faaliyete temel olan anlayn biraz daha aklanmas gerekmektedir: Trkler, dnyay drt ke olarak grmekte ve kabul etmekteydiler. Dolaysyla Trk kaanlar iin drt tarafa (trt bulung) ordu sevk edip, drt taraftaki milletleri tbi klmak ve onlar dzene sokmak, dnya hkimiyetini gerekletirme anlamna gelmekteydi. nl Alman Edibi Goethe bir defasnda yle demitir: Her millet ve fert, ana uygun alet ve vastalara sahip olduu ve ona uygun ekilde dnd oranda ana etki edebilir. Byk Fransz Dnr Andr Maurios da nsan btn varln vermedike, ne zafer kazanabilir ne de aheser yaratabilir. demitir. Bu szlerin tarih temeli udur: Dnya tarihinde, sadece dnya hkimiyeti politikas gdebilen ve kendisini byle byk bir davaya adayabilen milletler, devletler ve liderler byk rol oynayabilmilerdir. Bu politikann temelini oluturan fikir ve aksiyon da ancak asker gc artan ve byyen milletlerde, devletlerde ve liderlerde grlmtr. Fakat, dnya hkimiyeti politikas ve bu politikann vastalar, an ve zamann artlarna gre devaml deimitir. Mesela, lk adan itibaren hemen hemen Yeni an sonlarna kadar, kuvvetli bir kara ordusu meydana getirebilmi ve onu an artlarna uygun silahlarla donatp eitebilmi milletler, devletler ve liderler, dnya hkimiyetinde sz sahibi olmulardr. Bu milletlerin banda hi kukusuz Trkler gelmekteydi.4 Nitekim Trkler, tarihin bu uzun dneminde an gerektirdii vastalara sahip olmakla dnya tarihinde balca rol oynayan millet olmulardr. Yakn adan itibaren ise, kuvvetli bir deniz gcne sahip olan milletler ve devletler, dnya hkimiyetinde etkili rol oynayabilmilerdir. Bu milletlerin en byk temsilcisi de ngilizlerdi. Dnya hakimiyeti, XX. yzyln balarndan itibaren de denizden havaya sramtr.5 Bu hususta stnl de Amerikallar ele geirmilerdir. Gnmzde dnya hkimiyeti havadan da2

Ed. Chavannes; Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Petersbug, Bat Trkleri Tarihi, eviren: M. Sirmen, stanbul, 1903, s. 246 vd. 2006, s. 270. R. Grousset; Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980, s. 102. brahim Kafesolu; Trk Mill Kltr, Ankara, 1977, s. 91. 3 Salim Koca; Trk Kltrnn Temelleri, II, Ankara, 2003-a, s. 75-78. 4 Trklerin yannda Romallar, Persleri ve Araplar da dnya hkimiyetinde rol oynayan milletler arasnda saymak gerekir. 5 Byk bir vizyon sahibi olan Atatrk, 1925 ylnda stikbal gklerdedir. diyerek, milletine ve devletine an ve zamann artlarna uygun nemli bir hedef gstermitir. Fakat ondan sonra gelen devlet adamlar, onun bu ileri dncesinin ne nemini kavrayabilmiler ne de bunun gereini yerine getirebilmilerdir.

4

uzaya kmtr. Yine bu hususta da stnl hl Amerikallar ellerinde tutmaktadrlar.6 Artk bundan byle uzay teknolojisine sahip olan milletler ve devletler, rakiplerinin ve dmanlarnn faaliyetlerini uzaydan takip edebilmekte ve silahlarn da buradan ynlendirebilmektedirler. Grld gibi, an ve zamann artlarna kendilerini uydurabilen, yani an ve zamann artlarna uygun vastalara sahip olabilen milletler ve devletler, ancak dnya hkimiyeti politikas gdebilmiler ve bu politikalarnda da byk lde baar salayabilmilerdir. Bugn, an gerektirdii uzay teknolojisine sahip olamayan milletler ve devletler, dnya hkimiyeti politikas gtmek yle dursun, istiklallerini ve varlklarn korumakta ve devam ettirmekte bile ok byk glk ve sknt ekmektedirler. Burada zellikle sorulmas ve cevap verilmesi gereken bir soru da udur: Milletlerin ve devletlerin dnya hkimiyeti politikas gtmekten maksatlar neydi? Bu hususta uzun uzun dnmeye ve bir aratrma yapmaya hi ihtiya yoktur. Aka grlmektedir ki Trklerin bu davay gtmekten maksatlar, dnyaya hak, adalet, dzen, gvenlik, huzur ve hizmet getirmekti. nk, Trklerden baka hibir millet btn hakszla ve zulme urayanlarn babas olmak gibi kendisini yce bir davaya adamamtr. 2. Trk Bakomutanlar ve Tarihin Akn Deitiren Zaferler Trk hkmdarlar, bakomutan olarak, bandan sonuna kadar btn asker faaliyetleri planlama, yrtme ve sonulandrma grev ve sorumluluunu zerinde tayan en byk yetkiliydiler. Zira Trk hkmdarlar, devletin merkezinde oturan ve sadece emir veren kii deillerdi. Onlar, her trl asker faaliyette ordularnn banda bulunurlar, askerlerinin gayretlerini artrrlar, cesaretlerini kamlarlar ve umutlarn daima canl tutmaya alrlard. arpmalarda da daima merkez (kalp) kuvvetlerinin banda ve n saflarda yer alrlard. Verdikleri emirleri de nce bizzat kendileri icra ederlerdi. nk onlar, giritikleri her trl mcadelede baarnn her eyden nce kendi cesaretlerine ve gsterecekleri kahramanla bal olduunun bilincindeydiler.7 nl siyaset kitab Kutadgu Biligin yazar Yusuf Has Hcibin de belirttii gibi, Trk devletlerinin bakomutan ve komutanlar cesaret ve kahramanlkta daima ordularna rnek ve model olurlard. Bu rnek ve modelle de arkalarndaki birlikleri olumlu bir ekilde etkilerlerdi.8 Ayrca onlar, kolaycl ve rahat tercih eden,Bir zamanlar SSCB uzay teknolojisinde Amerikallarla yar hlinde idi. 1991 ylnda SSCBnin yerini alan Rusya Federasyonu, bu yar bugn brakm gzkmektedir. 7 Bu hususta Yusuf Has Hacib yle demitir: Arslan kpeklere ba olursa, kpeklerin her biri kendi karsndakilere arslan kesilir. Eer kpek aslanlara ba olursa, o aslanlarn hepsi kpek gibi olur. 8 Kr. Yusuf Has Hacib; Kutadgu Bilig, Yaynlayan ve eviren: R. R. Arat, stanbul, Ankara, 1947, 1974, b. 2047. Koca; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara, 2005, s. 71 vd. Yusuf6

5

hazra konan komutan hi deillerdi. zellikle savan ve mcadelenin her trl meakkatini, acsn, skntsn, tehlikesini ve felaketini askerleriyle birlikte paylatklar gibi baarsn da yine onlarla birlikte paylarlar veya onlarn kahramanlklarna ve fedakrlklarna atfederlerdi. Tarihin en eski dnemlerinden beri srekli batya ak iinde olan Trk topluluklarnn kaderi, Trk bakomutanlarnn sava meydanlarnda kazanacaklar baarya bal olmutur. Daima grevinin ve sorumluluunun bilincinde olan Trk bakomutanlar da tarihin akn deitiren ve Trkln kaderini tayin eden byk zaferler kazanmlardr. Bunlarn en nemlileri, hi phesiz, Dandanakan (1040), Malazgirt (1071), Miryokefalon (1176), stanbulun Fethi (1453) ve Dumlupnar (30 Austos Bakomutan Muharebesi) (1922) zaferleridir. Bilindii gibi, Dandanakan Zaferi, Byk Seluklu Devletinin kuruluunu salam ve Trkln nne de slam dnyasnn hkimiyetini amtr. Malazgirt Zaferi ise, Anadolunun fethi ve Trk vatan hline gelmesi sonucunu dourmutur. Miryokefalon Zaferi de kurulan yeni vatan (Anadolu) ve devleti (Trkiye Seluklu Devleti) koruyarak, Trklerin bu lkede kalc olmalarn salamtr. Dolaysyla bu zafer hem Trkler hem de Bizans iin bir bakma Malazgirt Zaferinin tasdiki ve tescili olmutur. stanbulun fethi ile de iki para hlinde olan Trk yurdu, yani Anadolu ve Rumeli birletirilmi ve bir btn hline getirilmitir. Dumlupnar Zaferi ise, istilaya ve igale uram olan Trk ata yurdu Anadoluyu kurtarm ve burada yeni bir Trk devletinin (Trkiye Cumhuriyeti) kurulmasn salamtr. Trk bakomutanlarnn bu byk baarlarnda hi kukusuz onlarn baz davranlar ve yetenekleri balca rol oynamtr. Mesela Trk bakomutanlar, karlarndaki ordunun kuvvetini renmeden ve lmeden, onu manen ve maddeten yldrp ypratmadan genellikle byk apl bir asker faaliyete girimemekteydiler. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, onlar, rakip bir gle bir meydan savana girmeden nce, uzun bir sre bu gce kar ypratma ve yldrma savalar vermekte, keif ve yoklama faaliyetlerinde bulunmaktaydlar: zellikle ypratma ve yldrma savalarnda, kk aknc birlikleri, dmann ynak merkezlerine, irtibat noktalarna, ileri karakollarna, keif kollarna, nemli yol kavaklarna, asker garnizonlarna,

Has Hacib eserinde, iyi bir ordu komutannn baz zelliklere sahip olmas gerektiini belirtmitir. O, bu zelliklerin bir ksmn, baz hayvanlarda ve kularda grlen zelliklerle anlatmtr. Ona gre iyi bir komutan u zelliklere sahip olmaldr: Onun yrei harpte arslan yrei gibi ve dvrken de bilei kaplan penesi gibi olmaldr. O, domuz gibi inat, kurt gibi kuvvetli, ay gibi azl ve yaban sr gibi kinci olmaldr. Ayn zamanda, krmz tilki gibi hilekr olmal; deve gibi kin ve gtmelidir. Kendisini saksaandan daha ihtiyatl tutmal; gzn, kaya kuzgunu gibi uzaklara evirmelidir. Arslan gibi hamiyeti yksek tutmal; bayku gibi geceleri uykusuz geirmelidir. (Yusuf Has Hacib; b. 2310-2314. Robert Dankoff; Animal traits in the army commander, Anal of Turkish Studies, I, 1977, s. 95-112. Ali Karamanlolu; Kutadgu Bilig ve Kumandan, Trk Kltr, 58, 1967, s. 45-48.)

6

malzeme ve yiyecek depolarna yzlerce defa srpriz baskn9 ve akn dzenlemekteydiler. Bu basknlar ve aknlar, zellikle dman takatten dnceye kadar devam etmekteydi.10 Bu arada rakip gcn zayf ve kuvvetli taraflar renilmekte ve ona gre nlemler alnp uygulanmaktayd. Mesela, Seluklu beylerinin, 1035-1040 yllar arasnda, yani Dandanakan Meydan Savana kadar Gaznelilerle olan btn arpmalar, bu gc ypratmaya ve yldrmaya ynelik olmutur. Ayn ekilde Seluklu sultanlar, Seluklu hanedan yeleri, Seluklu komutanlar ve Trkmen beyleri de Malazgirt Meydan Savandan nce Bizansn asker gcn krmak ve maneviyatn kertmek iin Anadolu zerine yzlerce defa sefer ve akn dzenlemilerdi. Bu seferler ve aknlar sonucunda da byk ehirler yamalanm, direni merkezleri kertilmi, Anadoluyu Trkle aacak Ani ve Malazgirt gibi mstahkem yerler alnm, Bizansn doudaki birlikleri imha edilmi, byk Bizans ordusu sarslm ve daha da nemlisi Bizansn itibar ve maneviyat krlmtr. Fakat Sultan Alp Arslan btn bu faaliyetleri yeterli grmemitir. Malazgirt Savandan nce Bizans ordusunun son durumunu renebilmek iin 1071 yl balarnda Seluklu aknc komutanlarndan Afini Anadoluya bir kere daha gndermitir. Son derece kuvvetli ve hareketli bir aknc birliinin banda Anadoluya giren Afin, Denizli dolaylarnda geni bir akn hareketinde bulunduktan sonra Marmara sahillerine ulam ve buradan da Bizans imparatorunu kendi bakentinde (stanbul) tehdit etmitir. Bizans imparatoru, Afinin yapt bu yamal akna kar en ufak bir mdahalede bile bulunamamtr. Bundan sonra Azerbaycana dnen Afin, Bizansn sava kabiliyetinin olmadn ve kendisini savunmaktan aciz olduunu Sultan Alp Arslana bildirmek suretiyle onu cesaretlendirmi ve tevik etmitir.11 3. Trk Ordularnn En nemli zellii: Bakomutan-Ordu Btnlemesi yi bir bakomutann mutlaka yapmas gereken ilerden biri de ordusu ile ayn dnce ve idealde btnlemektir. Bu da zamana, zemine ve artlara uygun, etkili nutuk syleme yeteneine sahip olmakla mmkndr. Bu yetenek de byk Trk bakomutanlarnn hemen hemen hepsinde vard. Onlar, kesin sonu almak istedikleri zaman bu yeteneklerini ustalkla kullanarak, yani emirlerindeki birliklerin inancna ve sosyal psikolojisine uygun ve etkili bir nutukta bulunmak suretiyle onlar coturmakta ve pelerinden srklemekteydiler. yi bir bakomutan olan Sultan Alp Arslan, etkili nutuk syleme yeteneine fazlasyla sahipti. O, Malazgirt Savandan az nce ordusuna yle hitap etmitir: ehit dersem, vurulduum yere9

Trkler, srpriz baskna trktaz adn verirlerdi. Saldrlarn da genellikle srpriz baskn eklinde yaparlard. 10 Kafesolu; 1977, s. 243. 11 Ebul-Ferec; Ebl-Ferec Tarihi, I, eviren: . R. Dorul, Ankara, 1945, s. 320.

7

gmn. Geri kalanlar da olum Melikha tbi olsun. Bugn burada, bir hkmdar (sultan) gibi deil, bir er gibi din ve devlet urunda savaacam. Savatan korkanlar ekip gitmekte serbesttir. ehit olanlar cennete girecekler, kalanlar da dnya nimetine gark olacaklar. Savatan kaanlar ise, teki dnyada ate, bu dnyada da alaklk beklemektedir.12 Sultan Alp Arslann bu ksa, fakat son derece etkili olan szlerini bir daha gzden geirecek olursak, bu nutukta zellikle u noktalar dikkati ekmektedir: Grld gibi, Sultan Alp Arslann nutkundaki ilk sz, ehit olma ihtimali hlinde siyasi vasiyetnmesi ile ilgilidir.13 Sultann byle bir vasiyette bulunmaktan maksad, hi phesiz, kendisinden sonra devletin dalmasn ve yklmasn nlemekti. Sultan Alp Arslan, nutkunun ikinci cmlesinde, kendisi iin iki nemli hususu ortaya koymutur. Bunlardan biri, emrindekilerle kendisinin eit olduunu ilan etmi olmas; ikincisi ise, din ve devlet gibi yce iki deer urunda savaacan belirtmesidir. Burada zellikle belirtelim ki bu iki husus sadece Alp Arslan iin deil, btn Trk bakomutanlar ve komutanlar iin de nemliydi. Sultan Alp Arslan, Artk burada sultan yoktur. derken, kendisini askerlerinin seviyesine indirmi ve onlarla eit hle getirmitir. Ayrca o, bu davranyla emrindekilere ne kadar deer ve nem verdiini gstermitir. Hi kukusuz Alp Arslann bu davran, Seluklu erlerinin psikolojisini son derece olumlu etkilemitir. Madd gleri ne olursa olsun, iki ordu arasnda cereyan eden mcadelede sonucu belirleyen en nemli unsur, taraflarn tadklar gayelerin niteliidir. Eer verilen mcadele mspet bir sonuca ulatrlmak isteniyorsa, her eyden nce gdlen gayenin hakl, meru, geerli ve hayat bir sebebe dayanmas gerekir. Aksi takdirde olumlu bir sonuca ulamak mmkn olmayabilir. te Alp Arslan, Malazgirt Savana dini ve devleti korumak gibi yce bir gaye ile girmitir. Hlbuki Bizans imparatoru, Byk Seluklu Devletini ykmak ve Trkleri geldikleri yere atmak gibi tecavz bir gayenin peindeydi. urasn unutmamak gerekir ki tecavz gaye gdenlerle dini ve devleti savunmak gibi yce gaye gdenler hibir zaman12

Faruk Smer - Ali Sevim; slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava, Ankara, 1971, s. 12, 22, 29 vd., 51; Arapa metin: 14, 25, 34, 57 vd. Mehmet Altay Kymen; Alp Arslan ve Zaman, stanbul, 1972, s. 58 vd. slam Ansiklopedisi; Malazgirt maddesi, C VII, s. 246. 13 Sultan Alp Arslan siyasi vasiyetini sadece ordusuna verdii nutukta deil, sefere karken eine ve Vezir Nizml-Mlke ayr ayr yazd mektuplarda da ortaya koymutur. Sultan bu mektuplarda vasiyetini, Ben dmana kar yryorum. Sa kalrsam bu Tanrnn ltfudur, ehit olursam rahmet ondandr. Benim yerime geecek olan olum Melikhtr. eklinde belirtmitir. [bnl-Esr; el-Kmil ft-Trh, X, Yaynlayan: C. J. Tornberg, Beyrut, eviren: A. zaydn, stanbul, 1987, s. 71. A. Sevim; (Sbt bnl-Cevzi), Sbt bnl-Cevznin MirtzZaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler II, Sultan Alp Arslan Dnemi, Belgeler, XIX/23, Ankara, 1998, s. 37 vd. Mneccimba, 2001, s. 40, Kafesolu, 1973, s. 6.

8

ayn psikolojide olamazlar. Grld gibi, Sultan Alp Arslan bu szyle, kendi gayesini ordusuna alayarak, askerlerinin ruhunda derin bir umut ve heyecan uyandrmtr. Sultan Alp Arslan, nutkunun nc cmlesinde Korkanlar ekip gitmekte serbesttir. derken, deyim yerindeyse, deta askerlerinin damarlarna basarak, onlar cesaretlendirmek istemitir. nk, Alp Arslann anlayna gre, ordunun birlikleri arasnda zayf iradelilere, yetersizlere, yeteneksizlere ve korkaklara asla yer olmamaldr. Sultan Alp Arslann nutkunun drdnc cmlesi ise, mcadelenin dl ile ilgilidir. Alp Arslana gre, bu yle bir mcadeledir ki sonucunda kendi tarafndan kaybeden hi kimse olmayacaktr. Eer ehit olunursa cennete, hayatta kalnrsa da dnya nimetlerine kavuulacaktr. Sultan Alp Arslann, daha mcadeleye girmeden byle bir dl gstermesi sebepsiz deildir. nk, bu dller, hem Trk gelenekleri hem de inanc iin ok nemli ve deerlidir. Nitekim bu nemli ve deerli dller, Trk ordusunun motivasyonunu son derece artrmtr. Sultan Alp Arslan, nutkunun son cmlesinde, savatan korkup kamay dnenlerin bana gelebilecek felaketi hatrlatarak, ordusunun tutumunu daha da kuvvetlendirmitir. Daha ak bir ifade ile sylemek gerekirse, Sultan, savatan kama ihtimalini dnerek, bu yolu iki ar ceza gstermek suretiyle kapatmak istemitir. Bu cezalardan biri bu dnyada zillet, dieri teki dnyada cehennem ateidir. Zaten, hastalktan lmeyi utan verici sayan, savata lmeyi de onur verici bulan14 her Trkn, savatan kamak gibi ar bir zilleti kolay kolay gze almas mmkn deildi. Burada u sonuca varyoruz: Bu nutuk hem Sultan Alp Arslann hem de Trk ordusunun inancna ve sosyal psikolojisine tamamen uygundur. Zira, bu nutuktan sonra Trk ordusu birden comutur. Daha dorusu Trk ordusu sava naralaryla Malazgirt Ovasn inletmitir. Daha da nemlisi, ant ime anlamna gelen bu toplu onaylama, Sultan Alp Arslann ordusuna olan gvenini daha da kuvvetlendirmi ve ordusu ile bakomutann ayn duygu ve gayede birletirmitir. Gerekten de Sultan Alp Arslann bu nutku az szle ok nemli anlamlar ifade eden bir gce sahipti. uras bir gerektir ki Sultan Alp Arslan, bu duygu ve dncelerle dolup tamasayd, bu szleri syleyemezdi. Trk ordusu da ayn duygu ve dnceleri benimseyip paylamam olsayd, coamazd. Sultan Alp Arslann anlayna gre, ancak benzer duygu ve dnceler tayanlar, ayn gayede birleebilirler ve benzer davranlar gsterebilirlerdi. phesiz, Sultan Alp Arslan, bu nutuk vastasyla kendi fikirlerini ordusuna alamaya ve onu kendi kutsal amalar dorultusunda

14

Bu tespit, in tarihileri tarafndan Gktrk savalar iin yaplmtr. Liu Mau-tsai; Dou Trkleri, stanbul, 2006, s. 64.

9

fikren hazrlamaya alm ve bu teebbsnde de tam baarya ulamtr.15 Trk bakomutanlarnn bir dier zellikleri u idi: Trk bakomutanlar, amalarna ulama hususunda son derece kararl idiler. Onlar, daima ll ve lml, fakat salam ve sarslmaz bir inanla imknlarnn snrlarn hi gzden karmadan srarla hedeflerine yrrlerdi. Tehlike ve glkler ne kadar byk olursa olsun ylmazlar, engeller onlarn cesaretini kramazd. Bir meseleyi zme kavuturmadan baka bir meseleyi ele almazlard. Btn akl ve enerjilerini ele ald meseleler zerinde toplarlard. Herhangi bir asker faaliyette baarszla uramak, Trk bakomutanlarnn gzn asla yldramazd. Onlar, bir teebbste baarszla uramlarsa, bunu her eyin sonu olarak grmezlerdi. Hibir ey olmam gibi teebbslerine byk bir gayretle devam ederlerdi. T ki baarya ulancaya kadar:16 Trkiye Seluklu Devletinin ikinci hkmdar I. Kl Arslan, Hal ordularna kar znik, Eskiehir ve Konya Erelisi olmak zere yerde meydan sava verdiyse de bu ordular ne imha edebilmi ne de durdurabilmitir (1097). Daha dorusu Kl Arslan, her arpma sonucunda da Hal ordularnn nnden ekilmek zorunda kalmtr. Fakat, amacna ulamak hususunda son derece kararl bir komutan olan Kl Arslan, 1100 ve 1101 yllarnda arka arkaya gelen Hal ordularn Amasya ve Konya Erelisinde byk lde imha ederek, nceki baarszlklarn sildii gibi, Anadolunun yle kolayca geilebilecek ve igal edilebilecek bir lke olmadn btn Bat dnyasna ak bir ekilde gstermitir.17 Trk bakomutanlar, kendilerine zg sava taktiklerini uygulamakta da son derece baarlydlar. Onlar, taktiklerini duruma, zemine ve artlara gre deitirmekte ve uydurmakta fevkalade yetenek sahibi idiler. Biraz yukarda belirtildii gibi, Trkiye Seluklu Devletinin ikinci hkmdar I. Kl Arslan, Hal ordularna kar verdii meydan savalarnda baar salayamaynca, hemen dzenli ordu savan brakp, baka bir sava tr olan gerilla savana ynelmitir. Bylece, Kl Arslan, kendi sava gcn koruduu gibi, Hallara da maddeten ve manen ok byk zararlar verdirmitir.18 Zira, Hal ordusu Filistine ulatnda, yardan fazlas Anadoluda imha edilmi bulunuyordu. 4. Galip Trk Bakomutanlarnn Malup Bakomutanlara Kar Tutumlar yi bir bakomutanda bulunmas gereken daha baka zellikler de vardr. Mesela iyi bir bakomutan hem komuta ettii ordunun hem de rakip ordunun psikolojisini ok iyi bilmesi gerekir. O, ancak bu sayede neleri15

Koca; Trkiye Seluklular Tarihi, II, orum, 2003-b, s. 23. Koca; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara, 2005, s. 73 vd. 16 Kr. Fernand Grenard; Asyann Ykselii ve D, stanbul, 1992, s. 98. 17 Koca; 2003-b, s. 85, 94. 18 Geni bilgi iin bk. Koca; 2003-b, s. 81.

10

yapabileceini, ne kadar ileri gidebileceini ve nerede duracan bilebilir.19 Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, iyi bir bakomutan, daima dikkat ve ihtiyatla hareket etmelidir. Kendisini ve ordusunu tehlikeye atmamaldr. Gerek kendisi iin gerekse rakibi iin imkn dhilinde olanlar ile imknsz olanlar iyi ayrt etmelidir. Byk Hun Hkmdar Mete Hann, Byk Seluklu Hkmdar Sultan Alp Arslann, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan II. Kl Arslann ve Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal ATATRKn bu hususta gsterdikleri ll davranlar, her trl takdirin zerindedir: Tarih kaytlara gre, in imparatoru Kao, Hun Trklerini Kuzey inden tamamen skp atabilmek iin M 203 ylnda atl ve yayalardan oluan 320.000 kiilik ordusunu harekete geirmitir. Mete Han, dnya strateji tarihinde grlmemi bir taktikle bu orduyu Pe-teng Yaylasnda drt taraftan, yani 100.000 yaz (kara) atl ile kuzeyden, 100.000 demir kr (gms) atl ile doudan, 100.000 doru (al) atl ile gneyden ve 100.000 ak atl ile de batdan ayn anda kuatmtr. Tabiri caizse onu tam bir kapann iine almtr. mparator ve komutanlar, bu akllara durgunluk veren kuatmay byk bir korku ve aknlk iinde seyretmekten baka bir ey yapamamlardr. Kuatma yedi gn srmtr. Bu arada in ordusunda ne ekmek ne de baka bir yiyecek kalmtr. Bata imparator olmak zere btn in ordusunu imha edilme korkusu ve endiesi sarmtr. Bu yzden hi kimse yerinden kmldayamamtr. zellikle imparator, mitsizlikten ldracak duruma gelmitir. Burada ak olan bir gerek vard. O da in ordusunun bu kuatma sonucunda tamamen imha edilecei gerei idi. Fakat gelime byle olmad. Mete Han, kuatmann yedinci gn kapann bir kesini aarak, imparatoru ve ordusunu imha edilmekten kurtarm ve bara ynelmitir.20 Hlbuki Mete Han, bu srada in ordusunu btnyle imha edebilecek, imparatoru teslim alabilecek, in lkesini de tamamen ele geirebilecek durumdayd. Byk Trkolog Kagarl Mahmdun dedii gibi Trk kahramanlar, zeklar, cesaretleri ve maddi kuvvetleriyle ya yavuz dman geri dndrrler ya da ona boyun edirirlerdi. Direnmedikleri mddete, onlar imha etme ve ortadan kaldrma gibi bir yola hibir zaman bavurmazlard. Grld gibi Mete Han da her Trk kahraman gibi rakibini ve dmann imha etmeyi dnmemitir. Rakibinin ve dmannn manevi gcn ve iradesini krmak, onu bara ve dostlua zorlamak, Mete Han iin yeterli ve nemli olmutur.19

Bu hususta Seluklu sultanlar Alp Arslan ve II. Kl Arslan ile Trk stiklal Savann Bakomutan Mustafa Kemal Paa arasnda bir karlatrma yapabilmek iin bk. Falih Rfk Atay; ankaya, stanbul, 1980, s. 328 vd. 20 J. J. M. De Groot; Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig, 1921, s. 55 vd. 63, 66, 69, 72. Wolfram Eberhard; in Tarihi, Ankara, 1947, s. 89. Masao Mori; Kuzey Asyadaki Bozkr Devletlerinin Tekilat, Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, C IX, 1978, s. 213. Kafesolu; 1977, s. 40 vd. Koca; 2003, s. 246-255.

11

Metenin bu ll ve erdemli davran, slami dnemde Trk bakomutanlarnda da devam etmitir: Bilindii gibi, Malazgirt Savandan sonra Sultan Alp Arslann karsnda da ordusu ve tekilat tamamen kertilmi, bakomutan tutsak alnm bir Bizans Devleti bulunmaktayd. Bu durumda Alp Arslann Anadoluyu ele geirmesi ve Bizans Devletini ykmas, hi phesiz pek kolay bir i olurdu. Fakat o, mtevazlktan ayrlmam, tutsak ald Bizans mparatoru Romanos Diogenes ile bir bar antlamas yaparak, onu sadece vassal (tbi) bir hkmdar hline getirmekle yetinmitir. Ayrca, imparatorun ne erefine ne de hayatna dokunmutur. Onu, bir sre deerli bir misafir gibi arlamtr. Sava meydanndan ayrlmadan nce de zgrln geri vererek onu serbest brakmtr. Bu ll ve erdemli davran karsnda imparator da Sultan Alp Arslann huzurundan minnet ve kran duygular altnda ezilerek ayrlmtr. Burada hemen belirtelim ki Sultan Alp Arslann bu yksek insan davrannn bir benzerini ve rneini, baka bakomutanlar arasnda aramak ve bulmak mmkn deildir. Bu davran, sadece Trk bakomutanlarna zg bir davran gibi gzkmektedir. Sultan Alp Arslan bu davranyla btn dnyaya rnek olma onurunu kazanmtr. Fransz Bilim Adam Claude Cahenin de belirttii gibi, Sultan II. Kl Arslann Miryokefalondan sonraki lll ise, en az Sultan Alp Arslann Malazgirtten sonraki lll kadar hayranlk uyandracak nitelikteydi.21 Sultan II. Kl Arslan da Miryokefalon Savanda (1176) Bizans ordusunu ar bir yenilgiye uratp, geriye kalan ksmn da tamamen kuatm olduu hlde, bu orduyu imha etmemi, tpk Mete Han ve Sultan Alp Arslan gibi bara ynelmitir.22 Hlbuki o da tpk Sultan Alp Arslan gibi, o zaman Bizans ordusunu tamamen imha edebilecek ve Bizans mparatorluunu da ykabilecek bir durumda idi. Trk Ordular Bakomutan Mustafa Kemal Paann Dumlupnar Zaferi de (30 Austos 1922 Zaferi), her bakomutann ban dndrecek ve ayaklarn yerden kesecek nitelikte parlak bir zaferdi. stelik, tpk Malazgirt Savanda olduu gibi arpma srasnda Yunan Ordular Bakomutan Trikopis ve kurmay heyeti de teslim alnmt. Mustafa Kemal de tpk Mete Han, Turul Bey,23 Sultan Alp Arslan, Sultan II. Kl Arslan ve Sultan I. zzeddn Keykvusun yapt gibi24 Byk Zaferden sonra bara ynelmi, tutsaklarn da bir sre kymetli bir misafir gibi arlayp lkelerine iade etmitir.21

Claude Cahen; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, eviren: Y. Moran, stanbul, 1984, s. 116. 22 Geni bilgi iin bk. Koca; 2003-b: II, s. 173-197. 23 Turul Bey, vey kardei brahim Ynaln Hasankale (Pasinler) Savanda (1048) yenip tutsak ald Grc Prensi Lipariti, kurtulu akesi almadan serbest brakmtr. 24 Sultan I. zzeddn Keykvus, Sinopun fethi srasnda (1214), Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksiosu tutsak alm, yapt bir antlama ile onu vassal (tbi) hkmdar hline getirerek, serbest brakmtr.

12

Trk bakomutanlarnn byk zaferlerden sonra bara ynelmelerinin sebebi, Trk insanlk anlay, daha dorusu Trk karakteri ile ilgilidir: Batl insan rakibini yenmise veya zayf grmse, ona hibir hayat hakk tanmaz. stelik, onu daha da ezer. Hlbuki, yenilmi dman daha fazla ezmek, Trklerin egemenlik (hkmranlk) ve insanlk anlay ile badamaz. Trk insan, ancak rakibi gl olursa veya saldrrsa, onunla savar. Rakibi yenilmise, zayf duruma dmse, pes etmi veya aman dilemise, onu ezmek yle dursun, himaye eder; ona merhamet ve efkat gsterir. Trk insannn bu karakter zelliine dair Mete Han, Sultan Alp Arslan, Sultan II. Kl Arslan ve Gazi Mustafa Kemal rneinden baka II. Hal Seferi srasnda (1148) yaanm ve dnya tarihinde baka bir benzeri gsterilemeyen gzel bir rnek bulunmaktadr: Seluklu ordusu, Fransz Hal ordusunu, Denizliden itibaren vurduu darbelerle yprata yprata Antalyaya kadar takip etmitir. Burada son darbeyi vurmak zere harekete getiinde korkun bir manzara ile karlamtr: Hal askerleri, artk savaamayacak kadar a, hasta, yorgun, bitkin ve perian bir vaziyetteydi. Hal ordusunun bu durumunu gren Trkler, merhamete gelerek, arpmaya birden son verdiler. Onlar bununla da kalmadlar; alar doyurdular; hastalar tedavi ettirdiler. Onlara para datarak, insani grevlerini yerine getirdiler.25 Bu durumdan son derece etkilenmi olan 3000 Fransz genci, Rumlarn tecavznden kaarak, Seluklularn himayesine snd ve hepsi birden Mslman oldu. Sefere kraln papaz olarak katlm olan Odo de Deuil, bu duruma deta isyan etmitir. O, Trklerin bu yksek insani erdemleri karsnda duyduu manevi eziklii eserinde u ac szlerle dile getirmitir: Ey hainlikten daha zalim olan merhamet! Mslmanlar, Hristiyanlara ekmek vererek, onlardan dinlerini satn aldlar. Bununla birlikte Trkler, onlar Mslman yapmak iin hibir zorlamada bulunmadlar.26 Bu szler, hi phesiz zayf ve muhtac koruyan, merhamet ve efkat duygusu ok yksek olan Trk insanndaki karakter ve ruh yapsnn en gzel tasviridir. Trk fetih anlayna gre, kuatlan ehirlerin ve kalelerin halkna teslim olma arsnda bulunmak, Trk bakomutanlarnn hibir zaman ihmal etmedikleri bir davran idi. Kuatlanlar, bu neriyi kabul etsinler veya etmesinler, fetihten sonra hayatlar balanr, mallar ellerinden alnmaz, ehirlerinde kalmalarna veya istedikleri yere gitmelerine izin verilir, kltrlerine ve inanlarna dokunulmazd. Onlara asla esir ve kle muamelesi yaplmazd. Hrriyetleri ve faaliyetleri kstlanmazd. Kendileri ve mallar, zimmet altna alnm gibi korunurdu. ehirde, sadece fethin sembol olarak bir kilise camiye evrilirdi. Teslim olma artlar arasnda ise, din deitirme, yani slam dinini kabul etme gibi bir hkm hibir zaman yer almazd. Bu25

Dnya tarihi, belki bu kadar yksek insani bir davrann ikinci bir rneine tanklk etmi deildir. 26 Osman Turan; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, s. 185 vd. Koca; 2003-b: II, s. 141.

13

sadece Trklere zg bir davran idi. Baka milletlerde bu davrann bir benzerini grmek ve aramak bounadr. Grld gibi, Trk hkmdarlar, genellikle barsever bakomutanlar idiler. Daha dorusu onlar, bar onurla koruyabildikleri mddete, savatan daima kanmlardr. Baka bir deyile onlar, siyaset yoluyla elde edebilecekleri baar iin hibir zaman kuvvet yoluna bavurmamlardr. Fakat, devletin ve milletin varl ve istiklali tehlikeye dt, milletin ve devletin karlar sz konusu olduu zaman da savamaktan asla ekinmemilerdir. Kazandklar byk zaferlerden sonra da mtevaz ve ll olmaktan ayrlmamlar, daima bara ynelmilerdir. Savatan nce kendi idareleri ile rakip idareler arasnda olan dmanl dostlua, rekabeti de ustalkla i birliine ve iyi ilikilere evirmeyi baarmlardr. 5. Trk Bakomutanlarnn Sivil Halka Kar Tutumlar Trk bakomutanlar, gerek savatan nce gerek sava srasnda gerekse savatan sonra daima sivil halk koruyucu bir tutum iinde olmulardr. Hatta onlar, halkn maln ve cann korumak iin hayatlarn bile ortaya koymaktan ekinmemilerdir. te bu hususta somut bir rnek: Seluklu beyleri Turul ve ar kardeler, Gaznelilere kar kazandklar Serahs Savandan sonra ordularyla Nibr ehrine girmilerdi (1038). ar Bey, kllarnn hakk olarak ehri yamalatmak istedi. Devlet adaml anlay ve sorumluluu ile hareket eden Turul Bey, kardeinin bu davranna iddetle kar koydu ise de onu ikna edemedi. Bu defa Turul Bey, ban ekip, kardeine Nibru yama edersen, kendimi ldrrm. dedi.27 Bunun zerine ar Bey kararndan vazgeti ve bylece Nibr ehri yama edilmekten kurtulmu oldu. Turul Bey, Byk Seluklu Devletini kurduktan sonra da bu tutumunu ve anlayn devam ettirmitir. Turul Beyin zellikle Dandanakan Zaferinden sonra devlet bakan olarak ald ilk karar, onun halk koruyucu tutumu ile ilgilidir. Bu karara gre, Turul Bey, savalar yznden ok byk darlk ve sknt iine dm olan Horasan halkn bir yl vergiden muaf tutmutur.28 Vergisini deyemeyecek durumda olan halk, Turul Beyin bu kararndan dolay son derece memnun kalmtr. Turul Beyin Isfahan drdkten sonra ehre ve ehir halkna kar tutumu ise, daha byk takdire layktr: Turul Bey, 1050 ylnda bir sene gibi uzun bir sre Isfahan kuatmt. Bu arada yiyeceini ve yaktn temin edememi olan Isfahan halk, ok byk bir skntya dmt. Halk, alktan deta krlacak duruma gelmiti. Turul Bey, ehri teslim aldktan27

bnl-Esr; C IX, 1979, s. 458; C IX, 1987, s. 350. Ebl-Ferec Tarihi; s. 296. Bundar; Zubdetn Nusre, eviren: K. Burslan, stanbul, 1943, s. 5. 28 bnl-Esr; C IX, 1979, s. 483; C IX, 1987, s. 369. Ahmed bin Mahmd; Seluk-nme, I, Hazrlayan: E. Meril, stanbul, 1977, s. 27.

14

sonra halk rahatlatacak ve onu eski mutlu gnlerine dndrecek baz nlemler ald. Bunlarn banda iktisadi nlemler gelmekteydi. O, Horasan halkna yapt gibi, kendisini toparlayabilmesi ve tekrar retici olabilmesi iin ehir halkn yl gibi uzun bir sre vergiden muaf tuttu. Daha da nemlisi o, bir defada 500.000 dinar gibi byk bir para harcayarak, Isfahan yksek hkmet binalar, evler, kkler, mescitler ve zaviyelerle donatarak, ehri yeniden imar etti. Turul Beyin btn bu imar faaliyetleri, ehrin ehresini birden deitirmitir. Isfahann drlmesinden iki yl sonra bir ticaret kervan ile ehre urayan ve ehrin eski hlini bilen Btn propagandacs Nsr- Hsrev, inan farkllndan dolay Seluklu iktidarna ve dzenine kar dmanca duygular iinde olmasna ramen, grd manzara karsnda Turul Beyi takdir etmekten kendisini alamamtr. Gerekten de Nsr- Hsrev ile Isfahana giren 1500 kiilik kervan, ehrin bykl iinde deta kaybolup gitmitir. ehirde ne yiyecek ne yem ne de yer sknts ekilmitir.29 Burada u hkme varmak mmkndr: slam dnyasnda yerli halk, Seluklu devrinde olduu kadar hibir devirde bylesine byk muafiyetlere ve koruyuculua mahzar olmamtr. Bu durum ise, Trklerin tadklar inancn, gttkleri siyasetin ve kltrlerinin doal bir sonucu idi. Sivil halk, savan krmndan (katliam), ykmndan (tahribat) ve yamasndan koruma anlay, sadece Turul Beye mahsus bir anlay deildi. Bu hususta Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman h, daha dikkatli ve etkili bir davran ortaya koymutur. O, Antakyay kuatmadan nce ordusuna Halkn malna ve canna dokunulmayacak, evlerine girilmeyecek. eklinde kesin ve sert bir emir vermi ve bu emrini de tam bir disiplin ve kontrol altnda uygulatmtr (1086). Antakya halk da daha nce grmedii ve almad bu erdemli davran karsnda ok etkilenmi, Sleyman ha ve idaresine sevgi ve samimiyetle balanmtr.30 Hlbuki, Bat dnyas, I. Hal Seferi srasnda (1098) Trklerin elinden aldklar Antakyada kimseye ne merhamet etmi ne de yapt katliamda sivil-asker ayrm yapmtr. Sadece Mslman halk deil, ehrin yerli halkndan ok miktarda Hristiyan ve Yahudi de ayn vahetin kurban olmutur. Hallar, yerli halkn elinde neyi varsa hepsini almtr. Halk da tamamen kltan geirmitir. Daha nce canl, parlak, hayat dolu olan ehirden geriye, tam bir harabe kalmtr.31 Burada, Sleyman hn Antakyay alrken yerli halka gsterdii davran ile Hal liderlerinin ayn ehri alrlarken Mslmanlara, Yahudilere ve kendi dindalar olan Hristiyanlara gsterdikleri davran karlatrlacak olunursa, Trk karakter ve ruh yapsnn ne kadar yce deerlere sahip olduu kendiliinden anlalm olur.

29

Nsr- Hsrev; Sefernme, eviren: A. Tarz, stanbul, 1985, s. 143. Mehmet Altay Kymen; Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976, s. 122 vd. 30 A. Sevim; (Sbt bnl-Cevz),1999, XX, s. 60, bnl-Esr; Cilt X, 1987, s. 128. 31 Anna Kommena; 1996, s. 334 vd. Michel le Syrien; 1905, Cilt III, s. 184. Ebl-Ferec Tarihi; 1950,Cilt II, s. 339 vd., Azm Tarihi; 1988, s. 31, Cenb Mustafa Efendi; 1994, s. 5, Runciman; 1986, Cilt I, s. 177-180.

15

Trk bakomutanlarnn savatan nce, sava srasnda ve savatan sonra sivil halk koruma ve savan yaralarn sarma faaliyetleri, birka nadir rnekle snrl deildir. Onlar, her trl art altnda bu erdemli davranlarn gstermiler ve gstermeye devam etmilerdir. Hibir zaman da kzgnlklarn ve fkelerini masum halka yneltmemilerdir. te Trkiye Seluklu Devletinde yaanan bir olay, bize, bu durumu aka gstermektedir: Bizans imparatorlar, zaman zaman devlet adam sorumluluu ile hareket etmemekteydiler. Onlarn bu tr hareketlerinden biri de Sultan I. Gyseddn Keyhsrev zamannda (1192-1196) grlmtr: Zamann Bizans imparatoru, devletler aras hukuka aykr olarak, Konyadan stanbula mal gtren Mslman tccarlar tutuklatp, mallarna el koymak suretiyle Seluklu ticaretine ar bir darbe vurmutu. Keyhsrev de Eyyb hkmdar tarafndan Bizans imparatoruna gnderilen hediyelere, ulaklar Seluklu lkesinden geerken el koyup, Bizansa misillemede bulunmutu. Onun bundan amac, tutuklanan tccarlarn serbest braklmasn, mallarnn da geri verilmesini ve kapatlm olan ticaret yollarnn almasn salamakt. Fakat imparator, Keyhsrev ile anlamaya yanamad. Bunun zerine Keyhsrev, ordusu ile Bat Anadoluya girdi; Menderes Havzas boyunca geni bir akn hareketinde bulundu; ok miktarda esir ve ganimetle geri dnd. Gyseddn Keyhsrevin asl bundan sonraki davran daha nemlidir: Keyhsrev, imparatora duyduu kzgnln siyasetini etkilemesine izin vermedi. Bizans lkesinden toplayp getirdii kylleri beer bin kiilik gruplara ayrarak, her bir grubu Akehir ve evresindeki kylere yerletirdi. Hibirine esir ve kle muamelesi yapmad. zgrlklerini kstlamad. Aksine her aileye konut, arazi, tarm aleti ve tohumluk buday datt. Kendilerini toparlayabilmeleri ve tekrar retici olabilmeleri iin de bu iftileri be yl vergiden muaf tuttu.32 Hlbuki zamann anlay, bu esirlere ya kurtulu akesi karlnda zgrlklerinin geri verilmesini ya da hepsinin esir pazarlarnda satlmasn gerektirmekteydi. Grld gibi Keyhsrev, bunlardan hibirini yapmamtr. Bundan sonraki gelime ise yle olmutur: Gyseddn Keyhsrevin ok miktarda esir ve ganimetle sonulanan bu geni akn hareketi, Bizans imparatorunun gzn korkutmutur. mparator, hemen Keyhsrev ile bir bar antlamas yapmak zorunda kalmtr. Keyhsrev de antlamadan sonra Akehir ve evresine yerletirmi olduu ailelerin eski yurtlarna dnmelerine izin vermitir. Fakat, bunlardan hibiri memleketine geri dnmedii gibi, onlara salanan imknlar duyan yerli halktan daha birok aile kendiliinden Seluklu lkesine g etmitir. nk, yerli halk, kendilerini ar vergiler altnda ezen ve karn tokluuna altran Bizans ynetiminden hi memnun deildi. Buna karlk Seluklu ynetimi, kendilerine karlksz olarak konut, arazi, tarm aleti, tohumluk buday32

Niketas; 1958, s. 655-657, Turan; 1971, s. 240.

16

vermitir. stelik, uzun bir sre kendilerini vergiden de muaf tutmutur. Hlbuki yerli halk, Bizans idaresinden bylesine bir himaye ve ilgi hibir zaman grmemitir. 6. Bedeli Ar Olan Zaaflar Trk bakomutanlarnn tarih boyunca hi mi hatalar ve kusurlar olmamtr? Elbette olmutur. Hatta onlar, ahsi hata ve kusurlarnn bedelini ok ar bir ekilde demilerdir. Bu hususta birka rnek vermek, gelecekteki hatalardan kanmak bakmndan hi de faydasz olmayacaktr: Trk ordularnn bakomutanlar savan her trl sknt ve meakkatini ordularyla paylam olduklarn daha nce belirtmitik. Fakat nadir de olsa baz bakomutanlarn bu anlaya aykr hareket ettikleri de grlmtr. Mesela Sultan II. Gyseddn Keyhsrev, Kseda Savanda (1243) ordusuna kt bir rnek ve rehber olmutur. O, bu savata tehlikeyi ordusu ile paylaaca yerde kamay tercih etmitir. Seluklu ordusu da kamak suretiyle kendisini feda eden bir bakomutan iin savamay ve lmeyi deerli bulmamtr. O da kamtr. Bylece Mool ordusu, kolay ve zahmetsiz bir zafer kazanmtr. Sultan Keyhsrevin bu davran, sebep ne olursa olsun, tarihin mazur grebilecei bir hata deildir. Nitekim, o zaman btn lke, Sultan Keyhsrevin bu onur krc davranndan dolay ac, utan ve nefret dalgalaryla alkalanmtr. Daha da kts, bu bozgundan sonra Trkiye Seluklu tarihinde her gn zillet, feryat, utan ve mutsuzlukla dolu felaketli bir dnem balamtr. Sultan II. Gyseddn Keyhsrev ise, ok gemeden yapt hatay anlam ve piman olmutur. Fakat o, sulu ruhunu bu olayn utan ve acs altnda ezilmekten kurtaramamtr. skntlarn dindirmek veya unutmak iin saraya kapanmtr. Burada kendisini en utan verici arlklarn kucana atmtr. Sarayn gizlilik perdesi arkasnda her trl rezalet, en st noktaya ulamtr. Devlet ilerini tamamen ihmal etmitir. Elence ve iki, hayatnn tek meguliyeti olmutur. Daha da kts o, tecrbeli devlet adamlarn deil, hep gururunu okayan ya da arlklarn marifetmi gibi gsteren dalkavuklarn ve ayak takmnn szlerine itibar etmitir. Fakat bu durum ok uzun srmemitir; erken gelen lm, hem Keyhsrevi hem de devleti bu zillet batandan kurtarmtr. Eer, zamann tarihileri, sarayn gizlilik perdesini biraz aralayp, Keyhsrevin sefih davranlarn tasvir edebilmi olsalard, tarihe gmlm olan gerekler, onun hayatn grndnden de daha fazla irkinletirmi olacakt. yi bir bakomutan, son derece gl bir orduya sahip olsa bile mtevazlktan hibir zaman ayrlmamaldr. Rakibini, -zayf bile olsa- kk grmemeli ve tahrik etmemelidir. Kar tarafn eline koz ve frsat vermemeye son derece dikkat etmeli ve zen gstermelidir. Yukarda grld gibi, Trk bakomutanlarnn byk bir ksm, bu hususta, rakiplerine kar daima ll ve dikkatli davranmaya gayret etmilerdir. Fakat, nadir de olsa baz 17

Trk bakomutanlarnn bu hususta hata yaptklar da grlmtr. Mesela, Trkiye Seluklu hkmdarlarndan Sultan II. Sleyman h (1196-1202), byle bir hata yznden hayatnn en byk ve en ac yenilgisine uramtr.33 Bu ac olayn hikyesi devrin kaynaklarnda yle anlatlmtr: 1201 ylnda Kpak Trkleriyle destekli Grc ordusu, Erzurum Saltuklularna ait Kuzeydou Anadolu blgesinde byk bir istila, yama ve tahrip harektnda bulunmutur. Bu yzden Sleyman h, Grc Kraliesi Thamaraya kmseyen, hakaret ve tehdit eden ifadelerle dolu bir mektup yazm34 ve hemen arkasndan da sefere kmtr. 1202 yl iinde ordusu ile Pasinler ve Sarkam zerinden Micingerd Kalesinin nne gelmi ve burada ordusunu dinlendirmek iin karargh kurmutur. Fakat o, kendisine ve ordusuna ok gvendii ve buna karlk rakibini ve Grc ordusunu da ok kmsedii iin ileriye nc kuvvet, casus ve keif kolu gndermeyi ihmal etmitir. Bu durumdan yararlanan Kpak kuvvetleriyle destekli Grc ordusu, Sleyman hn zerine srpriz bir baskn dzenlemitir. Sleyman h, bu ok baskn karsnda ordusunu bir trl toplayp, sava dzenine sokamamtr. Seluklu ordusu panik ve korku iinde dalmtr. Bylece o, kmsedii ve ciddiye almad Grc ordusu karsnda ar bir yenilgiye uramtr.35 Sleyman h, bu hatasn telafi etmek istemitir; hatta bunun iin yeni bir Grc Seferine kmtr; fakat bir kede sinsice bekleyen lm, ona bu frsat vermemitir. Bu makaleyi, strap duymakla birlikte gz nne almak zorunda olduumuz ac bir gerekle bitireceiz: Trk bakomutanlarnn en byk kusurlar, ahsi emniyetlerini daima ihmal etmeleridir. Bunun balca sebebi, byk Trk komutanlarnn kendilerine son derece gvenmeleri idi. Kendisine ve evresindekilere (maiyetine) gvenmek, hi phesiz, iyi bir bakomutanda bulunmas gereken nemli bir davrantr. Fakat, bu durum tedbirli ve ihtiyatl olmaya hibir zaman engel olmamaldr. O hlde, iyi bir komutan hem kendisine ve milletine gvenmeli hem de tedbirli ve ihtiyatl olmaldr. Trk tarihi, ihmaller yznden, daha byk iler yapabilecek bir zamanda hayatn kaybetmi birok bakomutann ismi ile doludur. Attila (453), Kapgan Kaan (716), Bilge Kaan (734), Arslan Yabgu (1025), Gazneli Sultan Mesud (1040), Sultan Alp Arslan (1072), Sultan Melikh (1092), aa Bey (1092), hinh (1116), Sultan Gyseddn Keyhsrev (1211), Sultan Celleddn Mengberti (1230), Sultan I. Aleddn KeykubdSultan II. Sleyman hn dt hatann bir benzerine Harezmh hkmdar Aleddn Muhammed ile Osmanl hkmdar Yldrm Bayezid de dmtr. 34 Sleyman h, Grc Kraliesi Thamaraya yazd mektupta, kendisini ve milletini dier hkmdarlardan ve milletlerden stn grmekteydi. Daha da nemlisi o, kendisini, yeryzndeki Mslmanlarn en yksek temsilcisi olarak kabul etmekteydi. Btn Mslmanlar da Allah tarafndan sevilen bir kavim olarak grmekteydi. Kendi milletinin silah kullanma ve savalk yetenekleriyle de vnmekteydi. Buna karlk Thamaray ve Grcleri kmsemekte, onlar, silah kullanmaya layk bulmamaktayd. 35 bn Bb; 1956, s 73 vd.; 1996, Cilt I, s. 94 vd., Brosset; 2003, s. 408 vd. ,Aksaray; 1944, s. 31, Mneccimba; 2001, Cilt II, s. 30 vd. Ahmed bin Mahmd; 1977, Cilt II, s. 150.33

18

(1237), Umur Bey (1348), Kad Burhaneddn Ahmed (1398), Sultan I. Murad (1389), Fatih Sultan Mehmed (1453), Sultan II. Osman (1622), Sultan III. Selim (1807) gibi Trk ordularnn bakomutan olan devlet adamlar, hep ayn gaflet ve ihmal sonucunda hayatlarn kaybetmilerdir. Bugnn Trk tarihilerini, akln ve mantn snrlarn zorlayan bu ihmali aratrmak iin ok hazin bir grev beklemektedir. KAYNAKLAR Ahmed bin Mahmd; Seluk-nme, I, Hazrlayan: E. Meril, stanbul, 1977. AKSARAY; Msmeretl-Ahbr, Yaynlayan: O. Turan, eviren: M. ztrk, Ankara, 1944, 2000. ATAY, Falih Rfk; ankaya, stanbul, 1980. AZM; Azim Tarihi, Yaynlayan ve eviren: A. Sevim, Ankara, 1988. BROSSET, M. F.; Grcistan Tarihi, eviren: H. D. Andreasyan, Hazrlayan: E. Meril, Ankara, 2003. BUNDAR; Zubdetn Nusre, eviren: K. Burslan, stanbul. CAHEN, Claude; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, eviren: Y. Moran, stanbul, 1984. Cenab Mustafa Efendi; el-Aylemz-Zhir, Henz Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hazrlayan: M. Kesik, stanbul, 1994. CHAVANNES, Ed.; Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Petersbug, Bat Trkleri Tarihi, eviren: M. Sirmen, stanbul, 1903, 2006. DANKOFF, Robert; Animal traits in the army commander, Anal of Turkish Studies, I, 1977 DE GROOT, J. J. M.; Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, BerlinLeipzig, 1921. EBERHARD, Wolfram; in Tarihi, Ankara, 1947, 1987. Ebul-Ferec; Ebl-Ferec Tarihi, I, eviren: . R. Dorul, Ankara, 1945. GRENARD, Fernand; Asyann Ykselii ve D, stanbul, 1992. GROUSSET, R.; Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980. bn Bb; el-Evmrl-Aliyye fl-Umril-Aliyye, Tpk Basm, eviren: M. ztrk, I, II, Ankara, 1956, 1996. bnl-Esr; el-Kmil ft-Trh, IX, X, Yaynlayan: C. J. Tornberg, Beyrut, eviren: A. zaydn, stanbul, 1979, 1982, 1986, 1987. 19

KAFESOLU, brahim; Abbasler Zamannda Trkler, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976. KAFESOLU, brahim; Trk Mill Kltr, Ankara, 1977. KARAMANLIOLU, Ali; Kutadgu Bilig ve Kumandan, Trk Kltr, 58, 1967 KOCA, Salim; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara, 2005. KOCA, Salim; Trk Kltrnn Temelleri, II, Ankara, 2003-a. KOCA, Salim; Trkiye Seluklular Tarihi, II, orum, 2003-b. KOMMENA, Anna; Alexiad, eviren: B. Umar, stanbul, 1996. KYMEN, Mehmet Altay; Alp Arslan ve Zaman, stanbul, 1972. KYMEN, Mehmet Altay; Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976. LIU MAU-Tsai; Dou Trkleri, stanbul, 2006. MOR, Masao; Kuzey Asyadaki Bozkr Devletlerinin Tekilat, Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, 9, 1978 Mneccimba; Cmid-Dvel, Yaynlayan ve eviren: A. ngl, II., zmir, 2001. Nasr- Hsrev; Sefernme, eviren: A. Tarz, stanbul, 1985. NKETAS, Khoniates; Historia, Abenteuer af dem Kaiserthron, eviren: F. Grabler, Bonn, 1958. RUNCIMAN, Steven; Hal Seferleri Tarihi, I, eviren: F. Iltan, Ankara, 1986. SEVM, A.; (Sbt bnl-Cevzi), Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler. II, Sultan Alp Arslan Dnemi, Belgeler, XIX/23, Ankara, 1998 SEVM, A.; (Sbt bnl-Cevzi), Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, III, Belgeler, XX SMER, Faruk-SEVM, Ali; slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava, Ankara, 1971. TURAN, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971. Yusuf Has Hacib; Kutadgu Bilig, Yaynlayan ve eviren: R. R. Arat, stanbul, Ankara, 1947, 1974.

20

MLL MCADELEDE BULDAN*Yusuf Ziya BLDRC**zet: Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava ncesi Almanyaya ayrcalklar tanmas, ngiltereyi ve Fransay karsna karmt. tilaf devletleri Arap milliyetiliini uyandrp, Osmanl ordusunu besleyecek insan kaynaklarn olumsuz etkiledi. Smrgelerinin ve Araplarn insan gcnden yararlanan glere kar teknik imknszlklarla srdrlen savata kt gidii gren Mustafa Kemal, Yedinci Orduyu Anadoluya ulatrmak zorunda kalmt. Osmanl Devletinin imzalad Mondros Mtarekesi gerei, Mttefikler Yunanlar Anadoluya sokup Trkleri bu corafyadan atmay hedeflemilerdi. Anahtar Kelimeler: Buldan, Yunan, Yenice Katliam, Necip Bey, Mill Mcadele Abstract: Before the First World War, Ottoman Empire had privilieged Germany and as a result of this England and France got disturbed. The Entente Powers provocated the Arab nationalism. Consequently, the human resources going to provide for the Ottoman army were affected in a negative way. During the war fought with technical disabilities against the powers benefiting from the human resources of the colonies and Arabs, Mustafa Kemal, having realized the bad condition of the affairs, had to transport the 7th Army to Anatolia. Due to Mondros Armistice being signed by the Ottoman Empire, the Entente Powers aimed at eliminating the Turks from the Anatolia by placing the Greeks into this area. Key words: Buldan, Greek, the Yenice Massacre, Necib Bey, the National Struggle

Giri Birinci Dnya Sava ncesi Osmanl Devletinin topraklarnda Almanyaya daha fazla ekonomik ayrcalklar vererek yaknlamas, ngiltere ve Fransay ezel smrgecilik kavgasn braktrp karlarna karmt. Almanlarn iletecei Arap dnyasnn petrolnn farkna onlar da varmlard ve ekonomileri iin vazgeilmez kaynaklarn tek elden ynetilmesine raz olmayacaklard. tilaf devletleri nceden krkledikleri Arap milliyetiliini uyandrp, Mslmanlarn halifesinin Hristiyan Almanlarla i birlii ettii propagandasyla, Osmanl ordusunu besleyecek insan kaynaklarn olumsuz etkiledi. Smrgelerinden ve Araplarn insan gcnden yararlanan glere kar teknik imknszlklarla srdrlen savata ktye gidii gren M. Kemal, 7nci Orduyu imha olmaktan kurtararak, tattrabildii mhimmatla beraber Anadoluya tamt. Sava sonras Osmanl Devletinin imzalad Mondros Mtarekesinin 7nci maddesindeki esaslar, Mttefiklerin gvenliklerini tehdit edecek stratejik bir yeri igal etme yetkisi vermekteydi. 15 Maysta zmirin Yunanlar tarafndan igali bu esaslara dayanlarak yapld. Mttefikler Yunanlar Anadoluya sokarak onlarn ideallerini okamann dnda, Trkleri Anadoludan atarak cezalandrmay hedeflemilerdi.Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Yeniden dzenlenmi Buldan Sempozyumu (23-24 Kasm 2006 Denizli) bildirisidir. ** Yrd.Do.Dr., Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi yziya@pau.edu.tr*

21

Menderes Nehri nlerinde Mcadele zmirin Yunanlara verileceini renen vatanseverlerin kurduu zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, zmir Vali Vekili Nurettin Paann himayesinde 17 Mart 1919 tarihinde Birinci Beyler Sokaktaki Mill Sinemada bir kongre dzenlediler.1 zmirin Yunan igaline braklmas durumunda tilaf devletlerine bir nota verilmesine, Balkesir, Aydn ve Denizli sancaklarnda Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetleri kurulmasna karar verilen kongre2 sonunda, Bat Anadoluda Yunan igaline kar halkn mcadele azim ve karar sistemli birlikteliklerle pekiecektir. tilaf devletlerinin aldklar karar dorultusunda 15 Mays 1919 sabah zmiri igal3 eden Yunan kuvvetleri, 27 Maysta Aydna, 2 Haziranda Nazilliye girdiler.4 Bir tabur askerle kasabaya giren Yunanlar, Sarayky civarnda 19 top ile takviyeli 12.000 kiilik Trk kuvvetinin toplanmasn5 igale gereke olarak gstermilerdi. 6 Haziranda 57nci Topu Alay Komutan Binba smail Hakk Bey, Denizlideki yedek subaylar toplayarak Denizli Yedek Subaylar Grubunu kurdu.6 Grup, Denizli Mfrezesi ile 18 Haziranda Nazilli zerine gnderildi.7 Dier kuvvetlerin de tazyiki altnda, kayplar vererek Aydna ekilen8 dmann ardndan Nazilliye 20 Haziranda giren mfrezeler,9 kasabann yamalandn grdler ve Yunan kuvvetlerinin geri ekilirken gtrdkleri rehinelerin cansz bedenleriyle10 karlatlar. Denizliden gnderilen un ve ekmekler kasabada alk sknts eken halka rk ayrm yaplmadan11 datld. Saraykyde kurulan cepheyi takviye amacyla civar sancaklardan da gnlller gnderilmeye baland. 175nci Alayn 3nc Taburu 100 mevcuduyla buradaki mfrezeye katld.Kongreye zmir, Aydn, Denizli, Mula, Manisa, Balkesir ve ilelerinden 37 mft, 37 belediye reisi ve yzlerce delege katlmt. Mft Ahmet Hulusi Efendi bakanlndaki heyette Buldan temsilen Mft Salih Efendizde Mehmet Efendi, Hac Molla Ahmetzde Necip Efendi ve Kara Yusufzde Hac Ahmet Efendi bulunuyordu. Bk. O. Zeki Avralolu; Buldan Yresinin Tarihesi, Ankara, 1997, s. 79. 2 Tarhan Toker; Kuvaymilliye ve Mill Mcadelede Denizli, Denizli, 1975, s. 23. 3 zmirin igali ile Yunan tahriplerine kar M. Kemal ve mill tepkiler iin bk. Ycel zkaya; zmirin galinin Anadoludaki Tepkileri, Atatrk Yolu, A T..T.E. Dergisi, Mays 1988, Yl: 1, S 1, s. 67 vd. 4 efik Aker; stiklal Harbinde 57nci Tmen ve Aydn Mill Cidali, C II, Ankara, 1937, s. 28. 5 Trk stiklal Harbi Bat Cephesi; Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, C II, Ksm: 1, Ankara, 1965, s. 133. 6 Grupta, Buldanl Kzlaa Ethem Hoca olu kr Bey de vard. Bk. Avralolu; s. 87. 7 Toker; s. 45. Ttenk;, s. 17. 8 Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Arivi; Kl. 434, Gm. 117, Bel. 117-1. 9 Asaf Gkbel; Mill Mcadelede Aydn, Aydn, 1964, s. 180, 192. 10 mer Sami Coar; stiklal Harbi Gazetesi, 21 Haziran 1919, s. 1. 11 Ttenk; s.17. Halk Mftler; Mill Mcadelede Dedem Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, Ankara, 1995, s. 38.1

22

Antalyadaki 176nc Alayn bir taburu da 23 Haziranda Saraykye hareket etti.12 Kuvaymilliyenin protesto telgraflar zerine, yerinde tespit yapmak zere Aydn Mutasarrf Abdurrahman ve Aydn Ceza Reisi Hakk Bey ve eraftan zzet Bey ile 24 Haziranda Nazilliye gelen ngiliz subay Hoder,13 yaplan zulmlerle tahribat yerinde grdler. Nazilli Rumlar dahi Yunan zulmlerine yazl ve szl olarak grg ahitlii yapmalarna,14 Dhiliye Nezaretinin yaplan vahetlere seyirci kalmamas15 uyarsna ramen, Yunanlarn Trklere kar iddet eylemlerinin n alnamamtr. Denizli Mutasarrf Faik Bey, yerli Rumlara kar cereyan edecek messif bir olay bahane ederek tilaf devletlerinin Yunan askerine ilerlemek iin izin vereceini16 ve dikkatli davranlmas17 gerektiini Dhiliye Nezaretine bildiriyordu. Kk cephesinin bozulmas zerine Denizli Mill Menderes Mfrezesi, Denizlili Yedek Subaylar Grubu ve dier mfrezeler 27 Haziranda Umurluda18 toplandlar. Yrk Ali Efenin kzanlar, ineden gelen 57nci Tmene mensup piyade birliklerinden bir ksm ve Muladan gelen eteler19 de buraya ulatlar. 57nci Tmen Komutan Miralay efik Beyin emriyle, 28 Haziranda Denizli kuvvetleri Binba . Hakk Beyin, dier yerlerden gelen kuvvetler de 175nci Alay Komutan Vekili Binba Hac kr Beyin komutasnda, Yunan igalindeki Aydn kurtarmak iin20 harekete getiler. mknszlk ierisindeki Mill Kuvvetler ayn gn Aydnda dman bozguna uratmaya baladlar. Deiik ynlerdeki mfrezeleri birletiren Mill Kuvvetler 29 Haziranda genel saldrya geerek,21 30 Haziranda Aydna girdiler. Binba kr Bey, Aydnn yarsndan fazlasnn yakldndan, meskensiz kalan on bin kadar Hristiyan ve Mslmann tekrar Yunan zulmne uramamalar iin22 Mslman halkn Denizli ve Menderes12 13

Nuri Kstkl; Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, 1990, s. 103. Gkbel; s.196da 21 Haziranda Hodern beraberindekilerle Denizli dhil inceleme gezisi yapt belirtilmise de ariv vesikalarnda; Denizli Mutasarrf Faik Beyin Hodern 24 Haziran sabah treniyle Nazilliye gelecei haberine itibar edilmitir. Bk. T.C. Devlet Arivleri Genel Mdrl Babakanlk Osmanl Arivi (BOA); DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 63-2. 14 Suat Yalazan; Trkiyede Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi (15 Mays 1919-13 Eyll 1922), Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, C I, Ankara, 1994, s. 33. 15 BOA; DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 76. 16 aga.; DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 63-2. 17 aga.; DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 66-1. 18 Toker; s. 47. Ttenk; s. 18. 19 Toker; s. 47. 20 Ttenk; s. 20. Toker; s. 47. 21 Gkbel; s. 221-242. 22 BOA; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 63-3. Faik Beyin yazmalarndan, Dhiliye Nezaretinin ilgili mercilerle haberleerek Mill Kuvvetlerle i birlii yapt anlalmaktadr.

23

ynne23 sevklerini istedi. Takviye alarak saldrya geen dzenli Yunan kuvvetleri 3 Temmuzda tekrar Aydna girdiler.24 Denizlili gnlller dmanla arparak Umurluya25 doru ekildiler. Denizli Mutasarrfl, nemli bir ksm ldrlen memurlarn26 geri kalanlarn Aydndan ayrlmak zorunda kaldklarndan, asayii temin kimsenin kalmadn;27 Dhiliye Nezaretinden Mslman ve Hristiyan halkla birlikte28 kurtulabilenlerin sefil hallerine kar acil nlemler alnmasn29 insaniyet namna rica ediyordu. Aydn Muhacirn Cemiyet Reisi Mustafa, ngiltere, Fransa, Amerika ve talya devletleri mmessillerine ektii telgrafla;30 Aydn civarndaki Yunan tecavzlerinden kap canlarn kurtaran binlerce insann31 Denizli, Nazilli, ine, Koarl, Yeni Pazar civarlarnda sefil ve perian hllerine dnya medeniyetine hizmet ederek adalet gtrmek isteyen Dvel-i Muazzamann bir are bulmasn istiyordu. Cephedeki gelimeler zerine Denizli Heyet-i Milliyesinin toplad gnlller, Denizlide hazr bekleyen Kpeki Nuri Efe ve Tavas Mfrezesi ile birlikte 4 Temmuzda Umurludaki cepheye gnderildiler. Ertesi gn Demirci Mehmet Efenin 200 kadar kuvvetine ilaveten, Yrk Ali Efenin32 de katlmasyla dmann ilerlemesi durduruldu. Mula, Isparta ve Burdurdan gelen gnlllerle glenen Mill Kuvvetler, Binba Hac kr Beyin kumandasnda, 13 Temmuzda dman kuvvetleri zerine saldrarak, dmann Umurlu cephesinin gerisine sarkmasn nlediler. Yunanlarn blgeye takviye birlikler ymalar zerine, Aydn Cephesi Kumandan Hac kr Bey, daha etkili tedbirler almak dncesiyle, 20 Temmuzda karargh Kke33 nakletti. Denizli ve kazalarndan toplanan gnlller temmuz sonunda34 cepheye gnderildiler. Denizli Heyet-i Milliyesi aracl ile Demirci Mehmet Efe35 1 Austosta Aydn cephesi komutan yaplrken, Aydn Cephesi Genel Komutanlna Binba Hac kr Bey36 getirildi. Komuta kademesindeki dzenlemenin ardndan,

23 24

ATASE Arivi; kl. 463, gm. 81, bel. 81-1. Coar; 4 Temmuz 1919, s. 1. 25 Ttenk; s. 22. Toker; s. 48. 26 BOA; DH. KMS, dos. 52-3, gm. 5-2. 27 aga.; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 25-4. 28 aga.; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 25-1. 29 aga.; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 25-5. 30 aga.; DH. KMS, dos. 53-4, gm. 36-39. 31 Kuvaymilliye komuta kademesi Yunan mezaliminden kaarak Trklere snan Rum aileleri koruma altna alarak insanlk rnei sergiliyordu. Bk. BOA; DH. KMS, Dos. 50-3, Gm. 12. 32 Gkbel; s. 258-280. Rahmi Apak; Garp Cephesi Nasl Kuruldu?, Ankara, 1990, s. 100. 33 Ttenk; s. 29. Toker; s. 56-57. 34 Ttenk; s. 29. 35 Efe, ngiliz Generali Hamberynin Kke ziyaret iin gelmesine izin veren kr Beyin davranna kar kmt. Bk. Coar; 30 Austos 1919, s. 2. 36 Mftler; s. 42. Ttenk; s. 30. Toker; s. 57.

24

eksikliklerin tamamlanmasna alld Kk cephesi 1920 Haziranna kadar37 varln koruyabildi. Denizli Heyet-i Milliyesinin abalaryla ortaya kan Kuvaymilliye, 1919 Haziranndan, dzenli orduya geiin balad 1920 Kasmna38 kadar, Denizli Sanca ve havalisindeki dman ilerlemesine kar Denizli ile dier sancaklardan toplanan gnlller39 cephede yerlerini alrlarken, Yunan mezaliminden kaan halkn ihtiyalarn40 temin amacyla yardm seferberlii yapld. 23 Haziran 1920 tarihinde balayan Yunan saldrs sonunda Kk cephesi dt ve Mill Kuvvetler Nazilliye doru geri ekildiler. 57nci Tmen komutan, dank birlikleri toplayarak Nazilliyi savunmaya altysa da baarl olamad. leri harekta devam eden Yunan kuvvetleri 3 Temmuzda Nazilliyi ikinci kez igal ettiler. Takviye alarak ilerlemesini srdren dman karsnda Trk mfrezeleri Tmen komutannn emriyle Saraykye ekilerek Menderes Nehri zerinde yeni bir savunma hatt oluturdular. Buldan, Yunan birliklerine kar oluturulan cepheye gnll yardmnda bulundu. 7 Austos 1919 tarihi itibaryla 36 Buldan mcahidi, Temen evket Efe kumandasnda bulunan 39 kiilik Bozdoan mcahidi ile birlikte, 400 metre geniliindeki cephede yerini almt.41 Geni kapsaml genel Yunan saldrsnn gerekletii 23 Haziran 1920 tarihine kadar Kuvaymilliye42 5 Temmuz 1920 tarihinde Buldan ve Burhaniyeden gelen gnlller, dman karlama hatt olan Saraykyde tertibat almlard. Kuvaymilliyeciler Burhaniye, Sarayky osesi zerindeki kprlerle Ahmedli Kprsn ve imendifer hattn43 kullanlmaz duruma getirmilerdi.

37

Cephedeki bu uzun skt, Mill Kuvvetlerin dman sktrmasnn yan sra, Yunan askerlerinin yaptklar katliam ve tedhiten rahatszlk duyan tilaf glerinin mdahalesinden kaynaklanmaktayd. Bk. Gkbel; s. 191. 38 Yunan askerlerinin yapt vaheti gren Aydn genleri ve ihtiyarlar yan sra kadnlar da ellerine aldklar tarm aletleriyle arpmalara katlmlard. Bk. Sabahattin Burhan; Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, 3. bask, C 2, stanbul, 1999, s. 156 vd. 39 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 188, bel. 188-1. 40 Yunan igaline giren Afyon, Ktahya, Eskiehir ve Aydn gibi kentler Yunan igaline girince, hasat yaklaan rnlerden Trk ordusu yeterince yararlanamad. Ayrntlar iin bk. Alptekin Mderrisolu; Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Atatrk Yolu, A T..T.E. Dergisi, Yl: 7, C 4, S 13, Mays 1994, s. 39. 41 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 38, bel. 38-2. 42 20 Haziran 1920 tarihi itibaryla zmir Gney Cephesi; 143 subay, 4390 er, 2885 piyade tfei, 16 ar makineli tfek, 21 top miktaryla dzenli ordudan ve 118 subay, 5608 er, 4790 piyade tfei, 10 ar, 5 hafif makineli tfek toplamyla Kuvaymilliyeden olumaktayd. Bk. Aker; C 3, s. 138-140. 43 ATASE Arivi; kl. 833, gm. 21, bel. 21-2.

25

Yunan zulm ve vaheti zerine kaan halktan ve Ekrad- Dersimn44 den de 57nci Frkaya sevk olunarak direni gc oluturulmaya allyor, dier yandan panie kaplan halk sakinletirilmeye allyordu. 1 Temmuzda Heyet-i Milliye Bakan Mft Ahmet Hulusi Efendinin abasyla 115 kiiden oluan mfreze45 Buldana gnderildi. Alaehirden Buldana doru ilerleyen Yunan 34nc Piyade Alaynn 1inci Taburuna kar savunma yapan Yzba Zeki komutasndaki mfreze geri ekilmek zorunda kald. 57nci Tmen Komutan Albay M. efik Bey, Menderes Nehrinin sol yakas ve Sarayky nnde dman karlamak istiyordu. Bu nedenle savunma hatt boalan Buldan, temmuzun ilk haftasnn sonunda46 igal edildi.47 Gney bucan48 da igal eden Yunanlar, topu birliklerini Yenice ve Eldirek kylerine yerletirmi, Narlderenin Byk Menderes Vadisine hkim dalar, Hamidiye Ky ile Gney yresini ileri karakollaryla tahkim etmiti.49 12nci Frka Kumandanl gelien kargaa ortamnda asayi50 tedbirleri alarak,51 Yunanlarn Menderesin gneyine inmelerini nlemeye alyor; ayrca stratejik konumlu Doanl, Dereky ve Cindere geitlerini tutarak Torapan Dalarna yerleen Demiralay Mfrezesi, yapt an basknlarla Yunan kuvvetlerini tedirgin ediyordu.52 Aknc olak brahim Mfrezesi, 1922 Austosunda Burhaniye, Ortak ve Gneye53 basknlar yaparak Yunanlar yldrmaya alyordu. Buldan yresinden Yunan uaklarnn al ynne keif uularnn grlmesi zerine, 12nci Frka Komutanl aln Orta Kyne54 kuvvet nakletmeye alrken, Yunan zulmnden kaarak hayatn kurtarabilen madur ve muhacirlerin iaelerinin temini iin,55 mahall heyet-i milliyelerden yardm toplamaya allyordu.

aga.; kl. 883, gm. 27, bel. 27-1. Mfrezede grevli subaylar arasnda Buldanl Mlazm Kzlaaolu kr (Kzlz) de bulunuyordu. Bk. Avralolu; s. 87. 46 5 Temmuz 1920 tarihinde Buldan ve Burhaniyeden gelen mcahitlerin Saraykyde topland haberinden, bu tarihte Buldann henz igal edilmedii anlalmaktadr. Bk. ATASE Arivi; kl. 463, gm. 81, bel. 81-1. 47 Avralolu; s. 124-125. Kstkl; s. 106. 48 7 Temmuz 1920 tarihinde Buldana bir dman mfrezesinin girdii ve Gneyi igal etmeye alt haberinden, Buldan ve evresinin igalinin anlan tarihte gerekletii dnlmektedir. Bk. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 31, bel. 31-1. 49 Toker; s. 68. 50 B. Anadolu genelinde yaplan katliamlara karlk vermek gibi bir tuzaa dmeyen Kuvaymilliye komuta kademesi, tilaf devletleri araclyla Yunanlar huzur ve asayii bozan taraf gsterip, igal blgelerinden uzaklatrmaya almaktaydlar. Bk. BOA; DH. KMS, dos. 522, gm. 59. 51 ATASE Arivi; kl. 833, gm. 46, bel. 46-1. 52 Kstkl; s. 104. 53 brahim en; Yeil Buldan, Denizli 1969, s. 13-15. 54 16 Austos 1920 tarihli gelime iin bk. ATASE Arivi; kl. 846, gm. 182, bel. 182-1. 55 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 157, bel. 157-2.45

44

26

Yunan kuvvetleri Sarayky nlerine geldii sralarda, kastl olarak kasabada yaralama ve benzeri olaylar kartld. Denizli Mutasarrf bata olmak zere, zamann mlk idarecilerinin nisan aynda tespit ettikleri bu olaylar, Yunan igaline zemin hazrlamaktan baka bir ey deildi.56 Nazilli Kongreleri Aydnn ikinci kez Yunan igaline girmesinin hemen ardndan, Mill Kuvvetlerin ikmali ve mill cemiyetler arasndaki koordineyi salamak amacyla, Aydn-Denizli cephesinde savaan liva, kaza ve kasaba merkezlerinden gnderilen heyetlerin katlmasyla Nazillide bir kongre yaplmas kararlatrld. 6 Austos 1919 tarihinde yaplan kongreye Aydn cephesinde savaan liva, kaza ve nahiye merkezleri mill heyetleri tarafndan gnderilen birer yenin katlmyla Nazillide toplandlar.57 14 Austosa kadar sren kongrede alnan karar gerei, merkezi Nazillide olmak zere Heyet-i Milliye kurulmasna ve Aydn, Mula, Denizli sancaklarnda ve Denizli kazalaryla bucaklarnda da mill heyetler kurulmasna karar verildi. Nazilli Heyet-i Milliyesi, Mill Kuvvetlerin personel ve iae ikmalini, para temini ile salk ilerini stlenmiti.58 19 Eyllde toplanan II. Nazilli Kongresinde, Nazillide daim grev yapmak zere evre sancak ve kazalardaki yelerin seilmesiyle, 45 kiiden oluan Heyet-i Merkeziye oluturuldu. 6 Ekimde ncs toplanan kongrede,59 daha nce alnan kararlarn uygulanna dair yaplacak iler grld.60

56 57

Kstkl; s. 42. Toker; s. 60. Ttenk; s. 32. 58 Acbadem (Acpayam), Bozdoan, Buldan, al, ine, Karacasu, Sarayky, Tavas kazalarnda, Ata, Babada, Burhaniye, Erle, Glbenli, Gney, Honaz, Kale Tavas, Kk, Kuyucak, Sobuca, Sultanhisar bucaklarnda Heyet-i Milliye ubelerinin kurulmasnn kararlatrld kongrede; Denizli sancan Helvaczde, Tavasl ahalzde Kemalettin, Nakip Mehmet Ziya, Acbademli Mehmet Kmil, Buldanl Mderris Hac Salih, Gneyli Mderris Eyp ve all Mehmet Tevfik efendiler temsil ettiler. Bk. Ttenk; s. 32. Avralolu; s. 102. Eldeki kaynaklar Denizli sancan temsil edenler hakknda deiik adlar saymaktadrlar. Bunlardan Stk Aydnelin, Gneybat Anadoluda Kuvaymilliye Harekt, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1993, s. 259da, 14 Haziran 1919 tarihinde 18 maddelik I. Nazilli Kongresi kararlarn imzalayanlar arasnda Denizliden Mehmet Emin ve Tavastan Mazlum Hseyin Babay zikretmesinden sava ortamnda kongreye katlmayan bu iki ahsn, sadece kongre kararlarn imzalama grevleri olduunu anlyoruz. 59 mer Beyin bakan seildii kongreye, Denizliden Mehmet Efendi, Saraykyden Saraykyl Hseyin Efendi, Ahmet Ziya Efendi, aldan Tevfik Bey, ivrilden Mehmet Remzi Efendi, Tavastan Mehmet Bey, Kale Tavastan Hac Sadk Efendi, Ali Enver Bey, Karahayttan hsan Efendi, Kadkyden Mustafa Efendi ve Buldandan Sami (Kutluk) Bey ye olarak katldlar. Bk. Aslan Budayc; Mill Mcadelede Nazilli, Nazilli, 1996, s. 111-112. 60 Mehmet Baaran; Mill Mcadelede ine Heyet-i Milliyesi (1919-1920), Aydn, 2006, s. 58-59. T. Ercan Sepetiolu; Bat Anadoluda Yunan galinin Temel Argmanlar ve Mill Mcadelede Nazilli Cephesi, Mill Mcadelede Nazilli Cephesi ve nderleri, Aydn Tarih Grubu Yayn (3), Aydn, 2006, s. 80.

27

Alaehir Kongresi Paris Konferansnda Yunanlarn yaptklar zulmleri tespit etmek iin zmire gnderilen tilaf devletleri generallerinden oluan Tahkikat Komisyonuna ayrntl raporlar vermek amacyla; Aydndan Bandrmaya kadar btn cephelerin Redd-i lhak ve Heyet-i Milliyelerinin gnderdii 45 ye, Alaehirde 16-25 Austos tarihlerinde yaplan kongrede bir araya geldiler. Kongrede Denizli sancan Mirasczde Ahmed Tahir Bey, Yzba kr Bey,61 Buldandan Hattatzde Mehmet ve Saraykyden Ahmet kr efendiler temsil ettiler.62 Denizli Heyet-i Milliyesi, tilaf devletlerinin oluturduu tahkik komisyonuna verilecek rapora63 katkda bulundu. Buldan Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mft Ahmet kr Efendi bakanlnda 24 Mays 1919 tarihinde Sarayky Mdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak Cemiyeti kurulmutu.64 Kuruluunu takiben Sarayky Heyet-i Milliyesi adn alan heyet, Buldan ve Kadkyde65 tekilat kurulmas iin alt. Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendinin, 20 Haziranda Buldana gnderdii Kkaaolu Necip Ali Bey66 ve Sarayky Heyetinin giriimleriyle Buldan Heyet-i Milliyesi kuruldu. Kara Ahmet Halil Aann bakan seildii heyet,67 Damatzde Halil Aa, opur Sleyman Efe, Hac Molla Ahmetzde Osman Efendi, Hac Molla Ahmetzde Necip Efendi, Mderris Salih Efendi, Mft Mehmet Efendi, Hattatzde Mehmet Efendi, Kara Yusufzde Hac Ahmet Efendi ve Dervi Alizde Nuri Efendiden oluuyordu.68 Buldana bal Gney bucanda Eyp Hoca, Kmil Efendi gibi vatanseverler davul-zurna aldrarak Kuvaymilliye hareketine katlmlard.69 Buldan Heyet-i Milliyesi, Ankaradaki Heyet-i Milliye ile temasa geerek verilen emirleri titizlikle yerine getirdi. Heyet-i Temsiliyenin Denizliden be mebus seilmesi ve bunlarn on be gn ierisinde gnderilmesi gereini ieren emri zerine, Denizli Heyet-i Milliyesi seilecek mebuslar konusunda ile Heyet-i Milliyelerini bilgilendirerek mebus adaylarnn tespitini70 istedi. 1920 Nisannda yaplan seimler sonunda,61

Ttenk; s. 32de Denizli sancandan Hocazde Tahir Bey, Mirasczde Yzba kr Bey eklinde saymaktadr. 62 Enver Konuku; Mill Mcadelenin Balangcnda Alaehir, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985 Alaehir), zmir, 1988, s. 21. 63 Toker; s. 60. 64 age.; s. 32. 65 Denizlinin Babada kazas. 66 Toker; s. 46. 67 Avralolu; s. 92. 68 Ttenk; s. 6da Mft Salih Efendizde Mehmet, Hac Molla Ahmetzde Necip, Kara Yusufzde Hac Ahmet efendileri kurucular iinde sayarken Toker; s. 41de Mderris Salih Efendi, Hattatzde Mehmet Efendi, opur Sleyman Efe ve Gneyli Kolaas Mehmet Efenin bu konuda gayretleri olduu yazmaktadr. 69 Toker; s. 41. 70 Ttenk; s. 78. Toker; s. 87.

28

I. Trkiye Byk Millet Meclisi yeliklerine Denizliyi temsilen Hac Hseyin Mazlum Baba, Belevli Yusuf Bey, Tavaslzde Mustafa Bey,71 Buldanl Necip Bey ve Hakk Behi Bey ye olarak seildiler. Ancak, 1920 Temmuzunun balarnda Buldann Yunan igaline girmesi zerine, heyet almalarn sona erdirmek zorunda kald.72 Buldanllar igale ramen kurtulu areleri aramaya baladlar. Hac Aa Osman Efendinin bakanlnda Necip Buldanlolu, Vefa Uz, Salih Peker, Ragp Tarak, Mehmet Ceritolu, Abdullah Babu, Nfus Memuru brahim, Emlak Ktibi Ali, Avukat Sadettin, Musa Altn ve Mehmet Topudan oluan gizli komite kuruldu. Komite, dmann genel durumunu ieren bilgileri gizlice Saraykydeki Kuvaymilliyeye ulatryorlard.73 Buldandan Cepheye Yardmlar Alaehir taraflarndan gelecek dmana kar,74 Derbent Boazn tutmak iin grevlendirilen 120 mevcutlu Denizli ntikam Blnn ekmek ihtiyac Buldandan karlanyordu.75 Buldan Heyet-i Milliyesinin cephenin ikmal merkezi konumunda olan Nazilli Heyet-i Merkeziyesine zellikle 1919 Austosundan itibaren pek ok yardmlar oldu. Kuvaymilliye komuta kademesi Buldana Saraykyden silah ve cephane sevk ederek kuzey ynndeki tahkimat salamlatrmay dnd. Bu amala gnderilen cephanenin dnda, Buldan Heyet-i Milliyesi I. Nazilli Kongresinde alnan kararlar gerei, 11 Austosta 4 sandk cephane, 43 Alman tfei, 23 muaddel martin, 1 sandk cephanesi, mteferrik olarak 20 Osmanl mavzer fiei, 150 Rus mavzer fieini76 Nazilli Heyet-i Milliyesine gnderdi. Buldan ve Gney mill heyetleri tarafndan cephenin ihtiyalar iin toplanan 250.418 kuru tutarndaki yardm, 18 Austos 191977 tarihinde Denizli Heyet-i Milliyesine gnderilmiti. Sz konusu tarih itibaryla Buldan ile Gneyden toplanan yardm, 259.479 kuru tutarndaki Bozdoan kazasnn yardmnn ardndan ikinci sray alyordu. Buldanda Yunan Mezalimi Aydndaki Yunan mezalimin boyutlarn incelemek zere Osmanl Hkmetinden bir yetkilinin78 1919 Austosu ortalarnda blgeye gelmemesi, Kuvaymilliye komutanlarn79 huzursuz etmekteydi. Zulmden kaanlar71

Mustafa Beyin istifa etmesi zerine, Acpayam Mfts Hasan Hilmi Efendi ye olarak seilmitir. Bk. Tahir Kodal; Atatrk Dneminde Denizli (1923-1938), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996, s. 27. 72 Kstkl; s. 76. 73 en; s. 12. 74 Toker; s. 41. 75 Ttenk; s. 84. 76 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 79, bel. 79-1. 77 aga.; kl. 462, gm. 164, bel. 164-1. 78 aga.; kl. 462, gm. 134, bel. 134-1. 79 Yunan igaline urayan yerlerdeki mezalime ngiliz kontrol subaylar bile ayorlard. Bk. Kadir Msrolu; Yunan Mezalimi, stanbul, 1968, s. 186.

29

barndrmak ve beslemek cidd bir sorun olmutu. mknszln verdii sefalet iinde Denizli kazalarna80 kaan halk, Dinar dahi doldurmutu. Sarayky nlerinde direnile karlaan Yunanlar, Buldan ile Alaehirde kontrol salamak iin mevzi karakollar kurarak, kaza ve nahiyelere kuvvet sevk ediyorlard. Nitekim, 7 Temmuz 1920 tarihinde bir Yunan mfrezesi Buldana girerek Gneyi igal etmeye alm,81 27 Temmuz sabah Sabuncu mevkisinden gelen destek kuvvetleriyle Buldana yerlemilerdi. 16 Austosta Alaehirden gelen Yunan taburu Buldana yerleerek Demiralay Mfrezesinin basknlarna kar konuland. Burhaniyenin dmesinden sonra atak yolu ile 23 Austosta igali pekitiren Yunanlar, Blmekaya (Eldirek), Ahmedli, Sazak, Karata ve atak kylerinde ileri karakollar kurdu. Buldan alay merkezi konumuna getirildi. Yunan igal komutannn emriyle halkn elindeki silahlar topland.82 1920 Austos sonlarnda Yunanlar Narldere kyn yaktlar. eyh Hoca Hac Emin Efendi,83 mamolu Mustafa,84 Helvacolu Mehmet, Handan Mustafa, Molla Abdullah, Uaka gtrlerek asker mahkemede yarglandlar. mamolu Mustafann idam cezasnn infaz Uakta yerine getirildi. eyh Hoca Hac Emin Efendi, Handan Mustafa, Helvacolu Mehmet, Gneyden Kolaas Mehmet Efe, Deli Hasan, Tenekeci Habip ve Gllden Demirci Hseyin,85 Nfus Memuru brahim ve Tekel Memuru Asm Efendi Yunanistana srgne yollanrken, Molla Abdullaha 6 ay hapis cezas verildi.86 Buldann Kuvaymilliye ile irtibatn salayan Gbekli Ali, Mustafa Sarzeybek ve Barut Mehmet, avu Danda bir eve kapatldlar. Yunanlarn atee verdikleri evde kuryelerden Gbekli Ali ve Mustafa Sarzeybek yanarak lrlerken, Barut Mehmet yaral olarak hayatn kurtarabildi. Aabey Kyne87 silah arama bahanesiyle gelen Yunan askerleri meydanda topladklar halkn gz nnde kyn saygn kiilerinden Mustafa Efendiyi boazlayp, sngleyerek ldrdler. Bahadrl Kynden88 Kekekolu Ahmet avu, kulaklar ve burnu kesilip, gzleri oyularak katledildi. Kyden 13 kii mehul bir yere gtrld.89 Gneyden

80 81

Gkbel; s. 402-404. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 31, bel. 31-1. 82 Olaylar yaayan Buldanllarla grlerek oluan bilgiler iin bk. en; s. 10. 83 Yazar Tarhan Tokerin babas. 84 Mustafa Gzin. 85 Helvacolu Mehmet srgnde hayatn kaybederken, dierleri sava sonras yaplan mbadele srasnda yurda dnmlerdir. Bk. Avralolu; s. 158-159. 86 Ariv almas yannda grg tanklaryla grerek aktarlan bilgiler iin bk. Avralolu; s. 158-160. 87 Yalazan; C II, s. 169da Aabinek Ky olarak kaydetmektedir. 88 Mustafa Turan; Yunan Mezalimi, Ankara, 2006, s. 208de Ouziftlik kynde gerekletii kaydedilen ky, gnmzdeki Ouz kydr. 89 Turan; s. 208.

30

kr90 ve Tombalolu Sar Mehmetin zerlerine scak su dklerek dayak atld.91 3nc Efzun Alay Komutan didisin emriyle 400 kadar hanesi bulunan Dere Ky yakld. Yunan mfrezesi tarafndan civar kylerden toplanan 24 Trk, Umur Kynde92 bir ahrda atee verilmek suretiyle diri diri yakldlar. elebizade Hac brahim, Hac Hseyin Efendizade Necib, Deranizade Faik, Maliye Tahsildar Ramiz, akakzde Cemal, Abdi Hocazade Mehmet, Reji Memuru Hayri Efendi, Gnenli Edip Hoca, Ali Hocaolu Molla Mustafa ile 14 arkada ve Gneyli Arap Sleyman, erkes olu Mestan avu ve 30 kadar savunmasz kyl grdkleri zulmler sonucu sakat ve mall kaldlar.93 3 Eyll 1922 gecesi Gneydeki ve Menderes Nehrinin kuzeyindeki Yunan birlikleri Yenice Kyne geldi. Sabahn erken saatlerinde camiyi atelemeye frsat bulamadan, 50 kadar kyly nlerine katarak Buldana doru hareket eden Yunanlar, yolda yrmekte zorlanan yallar snglediler.94 Yunanlar Buldan ve evresinden ayrlrken halka yaptklar zulm vahet derecesine ulamt. Kprba Kynde cami, okul ve 29 evi atee veren Yunanlar, evlere baskn yaparak kadnlarn ziynet eyalarn zorla aldlar. Narldere Kynden brahim Topu ile Halilolu Mustafa, Kemer Deresinde snglenerek katledildiler. Ayn kyden nce Mehmeti Gneye klavuz olarak gtren Yunanlar, geri dnte onu Kavakl Deirmen civarnda ldrdler.95 Yunan ordusunun Uakta bozgunu zerine, Buldan halk pencerelerine gaz tenekeleri yerletirilen camilere hapsedildiler. Halkn elindeki para ve ziynet eyalar zorla alnarak, Kanatolu Ahmet ile Mustanolu Mehmet avuun, Yarangmeliolu Osman Efendinin evleri ile irket binas atee verildi.96 Yunanlar Buldandan kamadan nce, 200den fazla Trk ldrerek97 halk yasa bomulard. Yenice Katliam Yunanlar girdikleri savan olumsuz seyri zerine, geri ekilmeden birka gn nce, Buldan ve kylerinden yaklak 50 kiiyi Yenicedeki Yunan tabur komutannn emriyle, toplayarak ky camisine hapsettiler. Buradan baka semtlere gtrlen Kasap eyh, Buldan Yeni Mahalleden A Halil Aa, Ayba Mahallesinden Kasap Ahmet, Helvaclar Mahallesinden Milasl90 91

Ali Rza akmakn aabeyi. Avralolu; s. 158. 92 Yalazan; C II, s. 169da mr ky olarak okuduu anlalmaktadr. 93 Yalazan; s. 169. Turan; s. 208. 94 Toker; s. 72. 95 Avralolu; s. 167-168. 96 en; s. 13-15. 97 Mehmed Hocaolu; Belgelerle Yunan Barbarl, stanbul, 1985, s. 272.

31

Hasan, Ceritolu smail, Kasap Ahmet, Milasl Abdullaholu Hasan, Emir Hseyinolu A Halil, Saroluk Mahallesinden Naki Hocaolu Tahsildar Hafz Nuri, Vakflar Mahallesinden Hac Derviolu Hafz Ali, Kiminnazoullarndan Mehmetolu akiri, Groluk Mahallesinden Fakc Nuri, Ouz Kynden Molla Hasan ve kardei Softa Sleyman snglerle katledildiler.98 Yunanlar cesetleri tattklar Narldere Kynden brahim Topu ve Mustafa Halilolunu99 da katlederek vahet sergilediler. Ayn kyden Hac Veliolu Mehmet, Mahmut Ustaolu Mehmet ve il Yusufolu Mehmeti, Emir smailolu Mehmet ve Kara Bekir hapsedildikleri Yenice Ky Camisinden Yunanlar tarafndan alnarak Yel Deirmeni100 mevkisinde,101 Buldan merkezinden Ah Halil Aa, Fakih Hoca Nuri, Kasap Ahmet, Kasap eyh akir, Meles Hasan, Blmekaya Kynden Hac brahimolu smail, Gneyden Belediye Reisi Yamk Hac Beyi Sargl yolu zerinde, Ouz Kynden Mehmet Boynuker, Yrk Durmu, Hac Abdilolu Hasan, Okur Zeybek Halil Softalar Dam mevkisindeki derede, Molla Hasan ve Softa Ali Yenicede, Ahmetliden rehin alnan Tepekyl Kk Bekiri102 Buldan yolunda katlettiler. Koca Bekir, Buldanl Fak Hocaolu Kasap Mehmet, Gneyden Hac Kmil Efendi ve Eyp Hocaya103 da acmadlar. Yunan asker makamlarnn igal srasnda Buldan ve evresinde takip ettikleri soygun giriimleri, Trk dzenli ordusunun cephelerdeki zaferlerinin verdii eziklikle, toplu ldrmeler ve tahribat eklini almtr. 1914 ylnda 30.949 olan Buldan nfusunun, 1927 tarihinde 6299 eksikle 24.650104 kiiye dmesini, igal srasnda ldrlenler ve lmemek iin baka yerlere kaanlarn etkileri olarak deerlendirebiliriz. Sonu Bat Anadoluda etnik arndrma yaparak getirecekleri nfusla kontrol blgesi oluturmay hedefleyen Yunan asker harekt balamadan nce, zmirden Denizliye kadar olan blgede yaayanlar, yaptklar kongrelerle Trk insannn tekilat yapsn yansttlar. Aydn ve Nazillideki Yunan birliklerinin yaptklar katliamlar karsnda gelien sivil direni, kurulan cephelere gnll takviyesi ile kalmam,age.; s. 272. en; s. 16. 100 Direbolu kynden Emir smail ve Karabekir Osman toprak yapl uurumdan yuvarl