ask~ı ne bi

Doğumunun 1443. Ythnda Hz. Peygamber Love for the Prophet: The Prophet Muhammad on the 14431h Anniversary of his Birth

8 Nisan -15 Temmuz 2014 Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine Koğuşu

8 April-15 July 2014 Topkapı Palace Museum, Treasury Ward

OSMANLI HAT SANA TINDA HZ. PEYGAMBER [S.A.VJ

SEVGiSi

at sanatında Kur'an-t Kerim'den sonra en ziyade kul­lanı lan metinler, islam Peygamberi'nin söz incileri olan

hadls-i şerlfleridir. Topluca Kütüb-i sitte adıyl a anılan mO-teber hadis kaynaklarının, sanat değeri taşıyan bir tertiple

ve nesih hattıyla yazı lmış örnekleri arasında imam Buhari'nin (ö.256/870) e/-Camiü's-Sahfh (Sahfh-i BuharV isimli eseri ön sırayı al ı r. Böyle mOtena bir nüsha, son olarak Sultan V. Meh­med Reşad (sa l tanatı: 1909-1918) tarafından Hasan Rıza Efen­di'ye (1265/1849-1338/1920) y.azdırılmıştır (TSMK, HS.39). Kadt /yaiın (ö.554/1149) telif ve tertibi olan Kitabü'ş-Şifa ffTa'rlfi HukOkt'I-Mustafa (Şifa -i Şerif) kitabı nın istinsahına tahsisen memur edilen hattaliara da Osmanlı hat tarihi kaynakla rında

rastlanmaktadır. Sultan ll. Abdülhamid (saltanatı: 1876-1909) ta­rafından bu hususta vazifelendirilenlerin sonuncusu olan Muhsin­zade Abdullah Harndi Bey'i (1248/1832-1317 /1899) de burada anmalıyız.

Hadis-i Şerif metinlerinin en fazla yer ald ı ğı bir diğer yazma eser şekli de ktt'alar ve bunların bir araya getirilip ciltlenmesiyle hası l

olan murakkaalardır. ilk satırının sülüs, bunun altındaki üç-beş satırın da nesih hattıyla yazıldığı kıt'a larda her bir hadls'e "Kale Aleyhisselam ... " (Hz. Peygamber buyurdu:) gibi bir lkazla başla­n ır; sonu da bazen "Sadaka ResOiullah" (AIIah'ın elçisi doğruyu söyledi) hatıriatmasıyia bitirilir. Kıt'a ve murakkaalar müze kolek­siyonların baştacı eserlerindendir.

Ce// sülüs ve eel/ ta'llk gibi uzalktan okunabilecek irilikteki hat nevileriyle de, muhatabı doğrudan Hz. Peygamber olan ayetler veya mealiyle insanlara yol gösteren hadls-i şerifler yazılması da bu "nebevT sevgi"nin bir başka tezahürüdür. Celi yazının teka­mülü ancak XIX. yüzyılda tamamlandığı için, bu çağdan itibaren hazırlanan mükemmel levhalar is mürekkebiyle yazılabildiği gibi, koyu renkli zemine zermürekkeble (altın mürekkebi) geçirilip zerendOd (sürme altın) levha o~arak gözleri nurlandırırlar. Yine ceiT yazı l arla, islam Peygamberi'ni tavsit eden ve edebiyatta na't ismiyle bilinen şiirlerin Türkçe, Arapça ve Farsça örnekleri de is­tanbul' da çok yazılmıştır.

Hat sanatında Osmanlı'ya has bir cazip uygulama olarak, XVII. as­rın son çeyreğ inden itibaren görülen ve Hz. Peygamber'in sözle tasviri mahiyetinde tertiplenen hilye levhaları ise aşağıda tafsila­tıyla anlatılacaktır:

islam anlayışı, putlaştırılabilecek kimselerin tasvirlerinden şid­

detle kaçınmıştır. Onun için -birkaç asılsız minyatür dışında- Hz. Muhammed'in resmini çizrneğe hiç bir Sünni sanatkar lüzOm ve cesaret duymamıştır. Zamanımııda pek moda olduğu şekilde,

M UGUf~ OtRMJ\ ~

hayali bir resim çizmektense, sahih tariflerden hareketle bu son Nebfyi anlatmak; her inananın, gönlünde tecelli eden şekliyle Peygamber'ini tasavvur edip bağlanmasına imkan vermektedir. Bu ise, putları yıkan bir iman an layışına elbette daha uygun ge­lecektir.

Hz.Muhammed'in zamanına yetişen inanıl ı r kimselerin ifade­leri, mOteber kaynak eserlerde yer almaktadı r. Mesela, imam-ı Tirmizi'nin (ö.279 /892) Eş-Şemailü'n-Nebeviyye ve'I-Hasai­lü'I-Mustafeviyye ve Kadtlyaz'ın yukarda adı geçen Şifa-i Şerffi bunlardan en mühim ikisi olarak sayılabilir.

işte, Osmanlı iman ve zevki, bu gibi sağlam rivayetlerden bazıla­

rınıiatıf bir biçimde ve o erişilmez hattı ile yazıp, Nebiyy-i ZTşan'a ya raşır tarzda tezyin ederek, görebilen gözlere sunmasını bilmiş­tir.

"Süs, ziynet" manasına gelen hi/ye kelimesi, Hi/ye-i Şer/fe, Hi/ye-i Saadet veya Hi/ye-i Nebevf terkibleriyle daha tamam· layıcı bir mahiyet kazanmaktadır. Eskiden beri, göğüs cebinde bir saygı nişanesi olarak taşınmak için, nesih hattı ile küçük çapda yazı lan bu metin, hat sanatındaki dehalarımızdan Hatız Osman Efendi (1052/1642-1110/1698) eliyle -bugünün grafik tatbikat· çı ların ı bile hayran eden- bir tarzda sunulmuştur. ilk nümOneleri 1090/1679-1680'Iardan itibaren görülmeğe başlayan Hilye·i Ne· bevi'lerde, en fazla Hz.Aii' nin rivayet i olan metin yazılagelmiştir. Bunun, tercümesi aşağıda yer almaktadır:

"Hz.Aii (Allah ondan razt olsunJ Hz.Peygamber'i (AIIah'm sa/at ve se/amt onun üzerinde olsun) vasfettiği zaman şöy­le buyurdu: 'Hz. Peygamber ne çok uzun, ne de çok ktsa idi. Kavminin orta boylusu idi. Saçlan ne ktwCtk, ne de düz uzun idi; dalgaltydt. Yüzü ne aşm do/gun, ne de yuvarlak idi. Hafif değirmi bir çehresi vardt. Pembe beyaz ten/i, iri siyah gözlü ve uzun kirpikliydi. Matsallan iri ve omuzlan geniş idi. Gövdesi ktlstzdt ve tüy olarak göğsünden göbeğine kadar inen ince bir hat vardt. El ve ayak parmaklan kaftnca idi. Yürüdüğü zaman hafif yokuş iner gibi rahat va kur ve kuvvetli adtmlarla i/er/erdi. Birine bakttğmda, ona bütün vücuduy/a yöne/irdi. iki omuzu arasmda 'nübüvvet mührü' vardt ve kendis~ peygamberlerin sonuncuydu. insaniann en cömert gönüllüsü, en doğru sözlü­sü, en yumuşak huy/usu ve en arkadaş canltst idi. Onu anstztn görenler heybetine kaptftr, fakat şahstyla yakm/tk kuranlarda bu hal sevgiye dönüşürdü. Kendilerini vasfeden kimse: 'Ondan önce de, sonrada ResO/ullah'tn bir benzerini görmedim' derdi. Allah'tn sa/at ve selamt onun üzerine olsun'~ (Hattat'ın imzası ve yazıldığı tarih)

~umunun 1443. Yılında liz. Peygambeı ~~~i1 18 7

Şimdi Hilye'nin kısımlarına göz atalım:

1) Baş makam: Buraya mutlaka Besmele yazılır.

2) Göbek(Gövde): Hilye metninin büyük bir bölümünü buraya sığ­dırılır. Dairevi olduğu gibi, beyzT (oval), hatta murabba (dörtgen) şeklinde de tertip edilebilir.

3) Hilal: Sıvama altın veya altın üstüne tezyini motifler ile kapla­nan bu kısmın her hilyeye mutlaka yapılması şart değildir, sadece göbek kısmıyla da bırakılabilir. Hz. Peygamber, Dünya'yı nOruyla aydınlattığı i~in güneş ve aya benzetilm iş, dolayısiyle hilyenin gö­bek bölümünde güneş, bunu çepeçevre saran bölümde de hilal teşekkül etti rilm işdir. Hilyede tezyinat bakım ından en zengin yer, h ilalin dışında kalan ve dörtgene tamamlanan bu sahadır. Köşele­re sırasıyla ilk dört halifenin:

4) Hz. Ebubekir,

S) Hz.ömer,

6) Hz. Osman,

7) Hz. Ali'nin isimleri yerleştirilir. Dört halifenin makamiarına ba­zen Hz. Muhammed'in taşıdığı diğer dört isim de (Ahmed, Mah­mud, Hamid, Hamid) yazılabilir. Bun l arın yerine, Cennet'le müj­delenmiş on sahabenin, yani "aşere-i mübeşşere" nin isimlerine yer verilen hi Iyeler de mevcuddur.

8) Ayet: Buraya, Hz.Peygamber'le alakah bir ayet konulur. En çok rastlanan, "Biz seni alemiere ancak rahmet olsun diye gönderdik" (Enbiya: 21/1 07) mealinde olanıdı r. "Hiç şüphesiz, sen büyük bir ahlak üzerindesin" (Kalem: 68/ 4) ve "Muhammed'in Allah resOiü o lduğuna Allah'ın şehadeti yeter" (Feth: 48/28-29) ayetlerinden biri de ilk yazdığımız ayetin yerine bu kısma konulmakdadır. Ba­zan Kelime-i Tevhid'e dahi yer verildiği görülür.

9) Etek: Hilye metninin devamı ve dua kısmına denir. En sona hilyeyi yazan hattat da imzasını ve yazdığı tarihi ilave eder. Etek kısmının iki tarafında kalan boşluklara (10,11) koltuk denilir ve buralarda tezyTnT motifler yer a lır. Her kıt'a ve levhada bulunması mOtad olan içpervaz (12) ve dışpervaz (13) hilyede de yer alır.

Verdiğimiz bütün bu malOmat umumidir, daha değişik tarzda hil­yelere nadir de olsa rastlanabilir. En ziyade sülüs-nesih, muhak­kak-sülüs-nesih, ta'lik hatlarıyla örneklerine tesadüf olunan hil­yelerin, bilhassa geçen asırda geniş duvarlara asılabilecek kadar büyük olan boyları vardır. Bu takdirde, ku l lanılan hat çeşitleri de cerıleşir, yani irileşir.

Yukarda adı geçen kaynaklardan alınan Arapça metinlere göre birkaç çeşit hi Iye yazı lmıştır. Bu metnin sonuna veya arasına Türk­çe yahud Farsça birkıt'a-bazan da birbeyit- ilave edildiği görülür. Hattatlarımız, hilye yazmayı bir şeref addetmişlerdir. Bu sebeple, hilye yazanların isimlerini sıralamaya kalksak, uzun bir listenin or­taya çıkacağ ı muhakkaktır.

Yazma eserlerimizi ezi lmiş varak altın ve değişik renklerle süsle­menin üstadı olan müzehhipler de en değişik tezhip örneklerini hilyelerde gösterrneğe gayret etmişlerdir. Kendilerinden bahsedi-

8

11 9 10

12

13

len Ulu Peygamber'in şanına layı k bir tarzda, bol bol sarı ve yeşil altın kullanı l arak yapılan -hatta yazı ları da zerendOd usulüyle ha­zırlanan- hilyelerin, Mekke ve Medine minyatürlü nümOnelerine de tesadüf olunur.

Hilyenin, bu lunduğu yere huzur, bereket, saadet getireceğine; orayı afetlerden ve yangından koruyacağına iman edilmiştir. Bu bir takva meselesidir, teslimiyetle inanılırsa, öyle tecelli edece­ğinden şüphe duyulmamalıdır.

LOVE OF THE PROPHET [PB.U.H.J IN THE OTTOMAN

ART OF CALLIGRAPHY

fter the Holy Qur'an, the most widely used texts in ls­lamic calligraphy are the sayings attributed to the Prop­

het, his verbal pearls, known as hadith. The most authori-tative sources for the hadith are collectively referred to as the

ai-Kutub ai-Sittah or The Six Books, and foremost among artis­tic renderings of these works, written in naskh script, is Imam ai-Bukhari's (d. 256 AH/870 CE) al-)ami a/-Sahih [The Authen­tic Collection], also known as Sahih Bukhari. The last such dis­tinguished manuscript was commissioned by Sultan Mehmed V (Reşad, r. 1909-1918) and copied by the calligrapher Hasan Rıza Efendi (1265-1338 AH/1849-1920 CE). lt now is preserved at the Topkapı Palace Museum Library (H.S. 39). Ottoman sour­ces on calligraphy also reveal caıı:igraphers specifically appointed to the task of copying Kitab a/-shifa' bi ta'rifi huquq al-Musta­fa [The Book of healing by the description of the rights of the Chosen One] by Qadi 'lyad (d. S.54 AH/1149 CE). The la st such calligrapher was Muhsinzade Abdullah Harndi Bey (1248-1317 AH/1832-1899 CE), who was appointed by Sultan Abdülhamid ll (r. 1876-1909 CE).

Hadith texts also frequently make their appearance on single pieces (qit'a) as well as albums composed of them (muraqqa'). Such works typically have one line in thulth script followed by three to five lines of naskh. The hadiths are introduced with an expressian like qa/a 'a/ayhi's-salam ([the Prophet], p.b.u.h., said) and often followed by the words sadaqa rasul Allah (the Messenger of God spoke the truth). Single pieces and albums are among the most treasured holdings of museum collections.

Another manifestation of "love of the Prophet" are panels writ­ten with large seripts that can be read from a distance, such as jali thulth and jali ta'liq (Ottoman nasta'liq), and bear Qur'anic verses addressed directly to the Prophet or hadiths whose me­aning provide guidance to believers. As the development of ja/i script continued into the nineteenth century, magnificent panels produced from this period onward were written either with soot ink or on a dark ground with gold ink; the latter, known as ze­rendud (gold washed), light up the eye. Poems known as na'at that deseribe the Prophet in Turkish, Arabic, or Persian were also frequently set to calligraphy in istanbul, also written withja/i sc­ripts.

An appealing genre particular to the Ottomans, from the last qu­arter of the seventeenth century onward, are word-portraits of the Prophet Muhammad known as hi/ye (from the Arabic hi/­yah). These will be discussed in detail below.

M JGl lH

Islam has always shunned visual representations that might be turned into idols. For this reason, no Sunni artist ever felt the need or the courage to draw pictures of the Prophet Muhammad. Rather than drawing fanciful representations, as is so fashionable nowadays, describing the last Prophet with words based upon authentic accounts allows every believer to imagine and love him in the form that manifests itself in his or her heart. This is certainly an approach more in line with a faith that has demolished idols.

The descriptions offered by credible people who were able to see the Prophet Muhammad first hand are preserved in a number of highly regarded sources. The most notable among these are Imam Tirmidhi's (d. 279 AH/892 CE) a/-Shamail a/-Nabawiya wa a/-Khasail ai-Mustafawiya [The Characteristics of the Prop­het and the Attributes of the Chosen One] and Qadi 'lyad's afor­mentioned Kitab a/-shifa'.

Thus, the Ottoman faith and taste was able to take such authentic accounts, write them gracefully with that unattainable calligrap­hic script, decorate them in a maner befitting the glorious Prop­het, and present them to the discerning eyes.

The word hi/ye means "decoration" or "ornamentation," but in constructions such as Hi/ye-i Şer/fe (Noble Hi/ye), Hi/ye-i Saa­det (Felicitous Hi/ye), and Hi/ye-i Nebevfye (Prophetic Hi/ye), the term acquired another, distinct denotation. The description of the Prophet was, for many years, written in smail scale with naskh script for carrying in one' s breast pocket asa token of ho­mage; at the hand of the calligraphic genius Hatı z Osman Efendi (1052-1110 AH/1642-1698 CE), this text was re-presented ina new and admirable graphic arrangement. The earliest examples of this new composition appeared from 1090 AH/1679-1680 CE onward, and they most often contained the account of the Prop­het's appearance and character transmitted by the Caliph 'Ali. That text is as follows:

[lt is related] from 'Ali (may God be pleased with him) that when he deseribed the attributes of the Prophet (may prayers to God and peace be upon him), he said: He was not too tali, nor was he too short, he was of medium height amongst the nation. His hair was not short and curly, nor was it lan k, it would hang down in waves. His face was not overly plump, nor was it fleshy, yet it was sornewhat circular. His complexion was rosy white. His eyes were large and black, and his eyelashes were long. He was large-boned and broad-shouldered. His torso was hairless except for a thin line that stretched down his chest to his belly. His han­ds and feet were rather large. When he walked, he would lean

ask-ı 189 OO~umunun ·1443. Yılında HZ. Peygamber nebi

forward as if going down a slope. When he looked at someone, he would turn his entire body towards him. Between his two shoulders was the Seal of Prophethood, and he was the last of the prophets. He w as the most generous of men, the truest of people in his word s, the most mild-mannered, and the noblest in companionship. Those who first saw him would be awed, and those who knew him per­sonally loved him. Anyone who deseribed him would say '1 never saw the like of him, either before or since.' May God bless him and grant him peace.

This is followed by the calligrapher's signature and the date the work was completed.

Let us now take a look at the parts of hi/ye.

1- Head station: The Basmala is always written here.

2-Belly (or body): Most of the text of the hi/ye is written here. lt can be circular, oval, or even quadrilateral.

3- Crescent: This omamental seetion is not always present. When it is, the crescent is painted in gold and sametimes adorned with decorative motifs. As the Prophet enlightened the world with divine light, he was likened to the sun and the moon. Thus, the "belly" of the hi/ye was likened the sun, and the space surrounding it to the crescent moon. The part most richly decorated in a hi/ye is the quadrilateral area in which the crescent is enclosed.

At the tour comers are the names of the tour Rightly Guided Caliphs:

4- Abu Bakr

S- 'Umar

6- 'Uthman

7- 'Ali

Sametimes the names of the tour Rightly Guided Caliphs are rep· laced by the Prophet Muhammad's tour names (Ahmad, Mahmud, Hamid, Hamid). There are also cases where the names of the Ten Companions Who Were Promised Paradise (al-'ashara al-mubash­shara) are written instead.

8- Qur'anic verse: This seetion contains a Qur'anic verse about the Prophet Muhammad. The most common is "And we have not sent you but as mercy to the worlds" (surah Anbiya 21:1 07). Other ver­ses occasionally written in this seetion are "lndeed, you are of an exalted nature" (surah Qalam 68:4) and "And God suffices asa wit­ness; Muhammad is the Messenger of God" (surah Fath 48:28-29). Sametimes even the Profession of Unity appears here.

9- Skirt: This seetion contains the continuation of the text of the hi/ya and prayers, as well as the signature of the call igrapher and the date when the work was completed.

The cornerpieces (10, 11) on either side of the skirt contain deco­rative elements. The inner (12) and outer (13) borders commonly found on single pieces and panels are also present in hilyes.

8

11 9 10

12

13

The information presented above is general, and differently laid out hilyes can be seen, albeit rarely. The most common seripts used in hilyes are thulth and naskh; muhaqqaq, thulth, and naskh; and ta'liq. Very large examples for hanging upon broad walls were also sametimes produced, particularly during the nineteenth century. In such oversiz ed hilyes, the calligrapher uses jali (i. e. large) versions of these scripts.

A number of different types of hilyes were written, based upon the Arabic texts cited earlier. Sometimes, a couplet or quatrain in Turkish or Persian was added at the bottom. Our calligraphers considered writing hilyes an honor, and for this reason the names of calligrap­hers who wrote hilyes would be far too numerous to list here.

llluminators, those great masters who decorated our manuscripts with pure gold and various pigments, spared no effort to adorn hil­yes with their most original motifs. Lots of yellow and green gold was used, in a manner befitting the great Prophet whose descripti· on these works embody. In some cases, the text itself was written in gold, and some bear miniatures of Mecca and Medina.

lt is believed that a hi/ye brings peace, prosperity, and abundance to the place in which it is displayed, and that it protects it from disasters and fires. This isa matter of piety; if believed with self-sur­render, there is no doubt that such will be the case.