ÇatalhÖyÜk 2019 araŞtirma raporu

ÇATALHÖYÜK 2019 ARAŞTIRMA RAPORU

Derleme

Çiler Çilingiroğlu, Canan Karataş Yüksel

Justin Morgan'ın Katkılarıyla

Çeviri

Çiler Çilingiroğlu, Sinan Altun, Ece Sezgin,

Melis Koruyucu, Canan Karataş Yüksel

Kapak: Antropomorfik Kil Figürin

Fotoğraf: Mateusz Dembowiak

Obje Çizimi

Nilüfer İdikut, Gizem Akcan

Nisan 2020

İÇİNDEKİLER

ŞEKİL, PLAN ve TABLO LİSTESİ I-III

2019 YILI EKİP ÜYELERİ IV-V

GİRİŞ 1

2019 Sezonu Çalışmaları 4

1. Doğu Alanı Kazı Çalışmaları 4

1.1 Giriş 4

1.2 Doğu Alanı Neolitik Yerleşimi 5

1.2.1 Bina 175 5

1.2.2 Mekan 669 ve 676 9

1.2.3 Mekan 683 12

1.2.4 Mekan 678 13

1.2.5 Bina 176 14

1.2.6 Bina 177, Mekan 679 16

1.3 Doğu Alanının Kalkolitik sonrası kullanımı 18

1.3.1 Mekan 677 18

1.3.2 Kalkolitik Sonrası Döneme Ait Mezarlık Alanı 18

1.4 Sonuç 20

1.5 Kaynakça 20

2. Biyolojik Antropoloji Çalışmaları 22

2.1 Giriş 22

2.2 Doğu Alanı Mezarları ve İskelet Kalıntıları 22

2.3 Sonuç 26

2.4 Kaynakça 28

3. Zooarkeoloji Çalışmaları 29

3.1 Giriş 29

3.2 Yöntemler 29

3.2.1 Hazırlıklar (2019 yazından önce) 29

3.2.2 Referans Koleksiyonu, Laboratuvar ve Ekipman 29

3.2.3 Protokoller: Metodolojileri (Tekrar) Değiştirme 30

3.2.4 Görsel Rehber Hazırlama 32

3.2.5 Eğitim 33

3.3 Sonuçlar 33

4. Arkeobotani Çalışmaları 35

4.1 Giriş 35

4.2 Toprak Yüzdürme İşlemleri 35

4.3 Kuru Elek İşlemi 37

4.4 Ayıklama İşlemleri 37

4.5 Teşhis İşlemleri 37

4.6 Diğer Çalışmalar 37

4.6.1 Arkeobotanik Laboratuvarında Modern Bitki Koleksiyonu Oluşturma 37

4.6.2 Yeni Dönem Araştırmalarında Hedeflenen Projeler 37

4.7 Kaynakça 39

5. Yontmataş Çalışmaları 40

5.1 Giriş 40

5.2 Buluntu Topluluğu 41

5.2.1 Bina 175 46

5.2.2 Bina 176 48

5.2.3 Bina 177 48

5.3 Sonuçlar 48

5.4 Kaynakça 49

6. Çanak Çömlek Çalışmaları 50

6.1 Giriş 50

6.2 Yöntemler 50

6.3 Çanak Çömlek Topluluğu 51

6.4 Sonuç 59

6.5 Kaynakça 59

7. Buluntu Laboratuvarı Çalışmaları 61

8. Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları 63

I

ŞEKİL, PLAN ve TABLO LİSTESİ

Şekil 1: Doğu Alanı kazılarının genel görünümü.

Şekil 2: Arkeobotani labı lideri Burhan Ulaş flotasyon makinesini kurarken (Fotoğraf: Çiler

Çilingiroğlu).

Şekil 3: Çatalhöyük 2019 konservasyon ekibi. Ashley Lingle, Jerrod Seifert, Rabia Korkmaz, Ercan

Esirgemez ve Uğur Koray Göydağ.

Şekil 4: Ahmet Bülüç ve Zekeriya Sivaz model evin çatısını onarırken (Fotoğraf: Berkay Dinçer).

Şekil 5: Bina 175, Mekan 681 ve 682.

Şekil 6: Bina 176, Sp. 674.

Şekil 7: F.10015, Sk 40130.

Şekil 8: F.10069, Sk 40121.

Şekil 9: Çatalhöyük zooarkeoloji laboratuvarı.

Şekil 10-11: Arazide zooarkeoloji labından Canan Çakırlar ve Pınar Erdil boynuzları in situ konumunda

ölçtükten sonra kaldırdı (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).

Şekil 12: Doğu Höyük kazı bölgesinin üst yüzeyinden elde edilmiş insan kafatası parçası ve referans

koleksiyonundan kaplumbağa kabuğu parçası karşılaştırması.

Şekil 13: Çatalhöyük flotasyon makinesi.

Şekil 14: Dişlemeli kenarlara sahip çakmaktaşı dilgi. L: 12.7cm. Unit 40056.X12.

Şekil 15: Doğu Alanı yontmataş topluluğunun genel görünümü.

Şekil 16: U.40075’den bir dilgi çekirdeği.

Şekil 17: Tek yüzden düzeltili uç; iki yüzden düzeltili uç; iki yüzden düzeltili çört uç.

Şekil 18: U.40075. Kabartma bezemeli çanak çömlek parçası.

Şekil 19: U.40075. Kabartma bezemeli parça.

Şekil 20: U.40075’den Unguentarium.

Şekil 21: U.40062. Çizgi ve nokta bezemeli minyatür kap.

Şekil 22: U.40062. Boğa başı kabartmalı parça.

II

Şekil 23: U.40111. Tüme yakın derin çanak.

Şekil 24: Buluntu laboratuvarı lideri Karolina Joka Doğu Alanında kazısı yapılan malzemenin

veritabanına kaydı ve denetiminden sorumluydu.

Şekil 25: Nuriye Gökçe araziden gelen buluntuların ilk işlemleri ve izlenmesinden sorumluydu. Ayrıca

etüdlük ve envanterlik eserleri kayıt altına aldı.

Şekil 26-27: Kuzey ve Güney koruganlardaki kerpiç duvarların konservasyonu.

Şekil 28: Sezon sonunda Doğu Alanı açmalarının jeotekstil ile örtülmesi ve mimari unsurların kum

çuvallarıyla kapatılması.

Şekil 29: Kadın figürininin konservasyon işleminden geçtikten sonraki durumu.

Şekil 30: Ege Üniversitesi ekibi konservasyon çalışması öncesinde malzeme hazırlarken.

Şekil 31: 132 numaralı binada duvar onarımı. Elenmiş toprak ile karıştırılmış 50:50 aseton etanol

içinde %10 perlit ve Paraloid B-44 ile doldurulmuş çatlak.

Şekil 32: 64 numaralı binada duvar onarımı, duvarın alt kısmı boyunca alttan destek yapıldı. Alan önce

jeotekstil ile kaplanır, daha sonra daha fazla erozyonu azaltmak için perlit ve saman ile karıştırılmış

elenmiş toprak katmanları uygulanır.

Plan 1: Bina 175’in planı.

Plan 2: Sp.676’nın planı.

Plan 3: Sp.678’in planı.

Plan 4: Bina 176’nın planı.

Plan 5: Bina 177’nin planı.

Plan 6: Kalkolitik sonrası döneme ait mezarlık planı.

Tablo 1: 2019 kazı sezonunda kazılmış mezarların tipleri ve boyutları.

Tablo 2: 2019 kazı çalışmaları insan iskelet kalıntılarının yaş ve cinsiyet dağılımları.

Tablo 3: 2019 kazı sezonu örneklerine ait flotasyon kayıt belgesi.

III

Tablo 4: Yontmataş çalışmalarında analiz edilen kazı birimleri.

Tablo 5: ÇH 2019 yontmataşlarının hammaddelerine göre sayı ve ağırlıkları.

Tablo 6: Doğu Alanı 2019 kazılarında çanak çömlek içeren kazı birimleri.

Tablo 7: U.40013 çanak çömleği.

Tablo 8: Doğu Alanı 2019 kazıları çanak çömleği.

IV

ÇATALHÖYÜK 2019 EKİP ÜYELERİ

Kazı Başkanı: Ömer Faruk Türkan

Bilimsel Danışman: Çiler Çilingiroğlu

Onursal Ekip Üyesi: Ian Hodder

Kazı Çalışmaları Koordinasyonu: Arkadiusz Marciniak & Çiler Çilingiroğlu

Bakanlık Temsilcisi (Uzman): Enver Akgün

Sit Alanı Sorumluları: Mustafa Tokyağsun, Hasan Tokyağsun

Arazi Çalışanları: Mevlüt Sivaz, Zekeriya Sivaz

Kazı Evi Çalışanları: Keziban Sivaz, Emine Bülüç, Havva Sivaz, Rahime Bülüç

Dijital Arkeoloji: Justin Lennon Morgan

CBS: Mateusz Dembowiak

İHA Görüntü Emre Sözel

Fotoğraf: Mateusz Dembowiak, Sinem Bejna Demir, Ece Sezgin

Küçük Buluntu Çizimi: Nilüfer İdikut, Begün Karagöz, Günay Dinç, Gizem Akcan

Doğu Alanı Kazıları (Alfabetik): Beata Piotrowska, Charikleia Kanaroglou, Ebru Gizem Ayten, Ece Ayran, Ece Sezgin, Ege Gülbudak, Emir Yağan, Ercan Esirgemez, Geanina Butiseaca, Gizem Akcan, Günay Dinç, Jedrzej Hordecki, Jekap Wojciech Sabko, Mehmet Karauçak, Mateusz Dembowiak, Metin Dora, Rabia Korkmaz, Rasim İşbilir, Sinem Bejna Demir, Uğur Koray Göydağ

Restorasyon ve Konservasyon: Ashley Morgan Lingle, Jerrod Seifert, Uğur Koray Göydağ, Rabia Korkmaz, Ercan Esirgemez, Begün Karagöz

Küçük Buluntu: Karolina Joka, Nuriye Gökçe, Canan Karataş Yüksel, Gizem Akcan

Yontmataş: Çiler Çilingiroğlu, Günay Dinç

Hayvan Kalıntıları: Canan Çakırlar, Safoora Kamjan, Pınar Erdil, İlkem Güngör

İnsan Kalıntıları: Marco Milella, Meliha Melis Koruyucu, Katarzyna Harabasz

Antik DNA: Mehmet Somel

Botanik Kalıntılar: Burhan Ulaş, Karolina Joka, Ece Dinçerler, Demhat Yaman, Mevlüt Sivaz

Ağır Tortu Ayıklama: Ece Dinçerler, Demhat Yaman, Ebru Sivaz, Havva Sivaz, Geanina Butiseaca

Çanak Çömlek: Canan Karataş Yüksel, İrem Karaaslan, Emir Yağan, Merve Kızılçay, Pınar Ceylan, Merve Ömür

Toplumsal Arkeoloji: Sara Perry, Veysel Apaydın, Chris Lougiakis, Feyza Demircan

V

ÇATALHÖYÜK 2019

1

GİRİŞ

Çiler Çilingiroğlu

2019 Çatalhöyük çalışmaları Konya Müzesi Müdürü Ömer Faruk Türkan başkanlığında ve Ege

Üniversitesi bilimsel danışmanlığında sekiz hafta boyunca sürdü. Kazı çalışmaları KOÇTAŞ A.Ş., Yaşar

Eğitim ve Kültür Vakfı ve Kültür Bakanlığı’nın maddi katkıları olmadan yürütülemezdi. Bu kurumlara

bilime ve kültüre katkılarından dolayı en içten teşekkürlerimi sunuyorum. 2019 çalışmalarını şu

başlıklar altında sıralayabiliriz:

1. Doğu Alanı kazıları (10X10 m boyutunda üç açmada kazılar)

2. Laboratuvar çalışmaları (Zooarkeoloji, arkeobotani, çanak çömlek, insan kalıntıları,

yontmataş, buluntu ve konservasyon)

3. Kuzey ve Güney koruganlardaki Neolitik mimarinin konservasyonu

4. Dijital arkeoloji çalışmaları

5. Model evlerin onarımı ve tamiri

6. Gezi yollarının temizlenmesi ve düzenlemesi

7. Toplumsal arkeoloji çalışmaları

2019 yılı kazıları, Doğu Höyük üzerindeki Doğu Alanında yürütüldü. 2018 sezonunda ilk olarak yüzey

toprağını aldığımız alanda, 2019yılında çok sayıda mezar ile Geç Neolitik Döneme ait mimari kalıntılar

ve atık alanları kazıldı. Doğu Alanı kazıları, höyük üzerinde daha önce hiç kazı yapılmamış bir alan

olduğu için buradan gelen veriler Doğu Höyük üzerindeki yerleşim tarihini ve terk edilme süreçlerini

anlamak açısından büyük önem taşıyor. Alandaki kazılara ve buluntulara ilişkin ön çalışmalarımızı bu

araştırma raporuyla ilk defa sunuyoruz.

Şekil 1: Doğu Alanı kazılarının genel görünümü (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).

2

Şekil 2: Arkeobotani labı lideri Burhan Ulaş flotasyon makinesini kurarken (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).

Şekil 3: Çatalhöyük 2019 konservasyon ekibi. Ashley Lingle, Jerrod Seifert, Rabia Korkmaz, Ercan Esirgemez ve Uğur Koray Göydağ (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).

2019 senesinde zooarkeoloji,

arkeobotani, insan kalıntıları,

konservasyon, yontmataş,

buluntu ve çanak çömlek

laboratuvarları yeni ekip

liderleri önderliğinde tam

zamanlı çalışmalarını

yürüttüler. Zooarkeoloji

karşılaştırma koleksiyonunun

ve protokollerinin

düzenlenmesi; yüzdürme

makinalarının kurulup ağır tortuların ayıklanması; kil laboratuvarında 2018 ve 2019 yılı

malzemelerinin çalışılması ve belgelenmesi; buluntu laboratuvarında ise günlük olarak tüm

buluntuların veritabanına girişleri ve envanterlik ve etüdlük eserlerin kaydı gerçekleşti. Ayrıca ekipte

dijital arkeoloji ve belgelemeden sorumlu olarak çalışan Justin Morgan ve Mateusz Dembowiak kazı

verilerinin günlük olarak sunuculara ve websitesine yüklenmesinde, CBS verilerinin oluşturulmasında,

arazide gerçek zamanlı veri girişinin yapılmasında ve profesyonel fotoğraf çekimlerinde görev aldılar.

Bu sezon tüm İHA çekimlerini Konya Arkeoloji Müzesi’nden Emre Sözel gerçekleştirdi. Bu konudaki

değerli yardımları için Ömer Faruk Türkan ve Emre Sözel’e çok teşekkür ederim.

Kazı çalışmalarının dışında, Kuzey

ve Güney koruganlar altındaki

Neolitik mimarinin konservasyonu,

model evlerin onarımı ve ziyaretçi

rotalarının düzenlenmesi

gerçekleştirildi. Kuzey koruganda,

5, 52, 55, 64, 82, 113, 119, 132 ve

139 numaralı Neolitik yapıların

duvarları onarıldı ve tabanlarındaki

çatlaklar giderildi. Güney

Korugandaki 4, 17, 89, 97 ve 130 numaralı Neolitik yapıların duvarlarındaki çatlaklar, akmalar ve

bozulmalar konservasyon ekibinin tüm sezon aralıksız süren uğraşları sayesinde onarıldı.

3

Şekil 4: Ahmet Bülüç ve Zekeriya Sivaz model evin çatısını onarırken (Fotoğraf: Berkay Dinçer).

Gerek model evler, gerekse ziyaretçi güzergâhları höyük üzerinde

en çok trafiğin olduğu yerler. Bu alanların ziyaretçiler için en iyi ve

etkili deneyimi oluşturması ekibimiz açısından büyük önem

taşıyor. Bu doğrultuda, 2018 yılında da olduğu gibi, tüm model

evler ve model evlerin içindeki unsurlar uzman konservasyon ve

restorasyon ekibi tarafından onarıldı. Çatısı akan ve tabanı kışın su

dolmuş olan bir model evin çatısı yeniden yapıldı. Bu onarım

çalışmasına katkısı nedeniyle meslektaşım Berkay Dinçer’e çok

teşekkür ederim. Elimizdeki kısıtlı imkânlarla Çatalhöyük’teki

bozulmuş olan ve ziyaretçiler veya arkeolojik kalıntılar için tehlike

oluşturan tüm gezi yolları yeniden düzenlendi. Koruganların

çevresinde yer alan ve hareketi engelleyen tüm bitki ve çalılar

temizlendi. İşaret ve uyarı levhaları konuldu. Böylece ziyaretçiler

için daha temiz, güvenli ve düzenli bir gezi imkânı yaratıldı. Bu

çalışmalar sırasında özveriyle çalışan Ege Üniversitesi Restorasyon

ve Konservasyon öğrencisi Ercan Esirgemez’e özellikle teşekkür

etmek istiyorum.

4

2019 Sezonu Çalışmaları

1. Doğu Alanı Kazı Çalışmaları

Arkadiusz Marciniak, Mateusz Dembowiak, Katarzyna Harabasz, Jędrzej Hordecki ve Çiler Çilingiroğlu

1.1 Giriş

2019 kazı sezonu, 8 Temmuz’da Doğu Alanındaki açmaları dolduran kum çuvallarının ve toprağın

kaldırılması işlemiyle başlamıştır. Alanın tamamen kazıya hazır hale getirilmesinden sonra kazı

çalışmaları 16 Temmuz’da başlamıştır. Bu çalışmalar 2018 yılında yürütülen çalışmaların doğrudan

devamı niteliğindedir. 2018 ve 2019 yıllarında kazılmış tüm toprak kuru eleklerle elenmiştir. Doğu

Alanı olarak adlandırdığımız açma, 2018 sezonunda 10 x 50 m boyutlarında ve batı-doğu yönlü olarak

açılmıştır (bkz. 2018 Araştırma Raporu). Sözkonusu kazı alanı, Çatalhöyük’ün Doğu höyüğü üzerinde,

höyüğün Doğu kesiminde yer alan höyük konilerinden birini oluşturmaktadır. Alan, batıdan görüldüğü

gibi, her biri 10 x 10 m olan beş açmaya bölünmüştür.

2018’de yürütülen çalışmalar, özellikle Neolitik sonrası yerleşim tarihiyle ilgili olarak karmaşık bir

stratigrafik durum ortaya koymuştu. Açmanın en batı kesiminde bulunan yaklaşık 2-3 m genişliğinde

bir alan, Neolitik yerleşimin terk edilmesini takip eden dönemde, güney tepesinden akan kolüvyal

nitelikli toprakla kaplanmıştır. Aynı zamanda, açmanın en doğudaki iki açması büyük olasılıkla höyüğü

çevreleyen ve Neolitik sonrasında birikmeye devam etmiş alüvyon nedeniyle derin ve homojen

sedimanlarla kaplanmıştır. Bu birikimden dolayı açmanın Doğu kısmında Neolitik döneme ait

tabakalara ulaşılamamıştır. Bu nedenle, bu alandaki çalışmalar sonlandırılarak, kazılar Doğu Alanının

Batı açmalarında yoğunlaşmıştır.

2019 kazılarında Doğu Alanının batısında bulunan ve 10 x 30 metrelik bir alanı kaplayan üç açmada

çalışılmaya karar verilmiştir. Açmanın bu bölümünde karmaşık bir stratigrafi ortaya çıkmıştır: Altı

farklı Neolitik Dönem konutu, bunlarla ilişkili ancak bina olarak tanımlanmayan bir dizi Neolitik yapı,

Neolitik yapılardan birinin içine sonradan yerleştirilmiş (B.173) özel amaçlı bir oda ve son olarak

Neolitik dönem yapılarının duvarlarına yaslanan ve açmanın güney kenarı boyunca uzanan büyük ve

belirgin bir atık alanı sözkonusu stratigrafik yapının birer parçasıdır. 2018’e ait diğer bulgular, alanda

henüz tarihlendirilmemiş olan çukur ve fırınlardan oluşmaktadır. Ayrıca alanda taş ve kiremitten

üstyapıları olan çok sayıda mezar yer almaktadır. 2018 yılında bu mezarlardan üç adedi hâlihazırda

kazılmıştır. Bu mezarlar olasılıkla Geç Roma dönemine ait bir mezarlığın varlığına işaret etmektedir.

5

Doğu Alanı’ndaki yeni proje 2018 sezonunda başlamış olup buradaki kazının birbiriyle bağlantılı birkaç

hedefi bulunmaktadır:

(1) Çatalhöyük yerleşiminin doğu alanındaki yerleşim karakterini tanımak,

(2) Konut yapılarının karakterini, özel amaçlı binaları, gömü geleneklerini ve bunların zaman içindeki

değişimini anlamak,

(3) Yerleşim düzenini hem kuzey alanındaki yerleşimle hem de 2000'li yılların başlarında kazı

çalışmalarına başlamadan önce tahribata maruz kalan bölgeyle karşılaştırmak,

(4) Yerleşimin bu bölgesinin terk edilişini, M.Ö. 7. binyılın ikinci yarısındaki genel demografik

süreçlerle olduğu kadar, Kuzey Alanı’ndaki terk etme süreçleriyle bağlantılı olarak anlamaya çalışmak

(Marciniak vd. 2018).

1.2 Doğu Alanı Neolitik Yerleşimi

1.2.1 Bina 175

2019 kazı sezonunda Bina 175 tümüyle açığa çıkarılmıştır (Plan 1). Bina 175, Doğu Alan’ın merkez

kuzey kısmında konumlanmış durumdadır ve üç odadan oluşmaktadır: Kuzeyde Mekan 680, batıda

Mekan 681 ve doğuda Mekan 682. Binanın üç duvarı açmanın içinde bulunmaktadır. Bu duvarlar:

doğu – F.10046, batı – F.10047, güney – F.10074 duvarlarıdır. Kuzey duvarı ise açma sınırının dışında

kalmaktadır. Bina, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney yönlü iki bölme duvarına sahiptir: Birincisi F.10073:

Mekan 680’i kuzeyde yer alan Mekan 681 ve 682’den ayıran doğu-batı duvarı ve F.10075: Mekan

681 ile 682’i birbirinden ayıran kuzey-güney duvarı.

6

Bina oldukça iyi korunmuş durumdadır. Korunan en yüksek duvar 1.25 m yüksekliğindedir. Binanın

orta kısmındaki duvarın yüksekliği, binanın en üst kısmını tahrip eden Neolitik Dönem sonrası

kalıntılar nedeniyle daha alçak bir seviyede korunabilmiştir. Duvarların korunan yükseklikleri şu

şekildedir: (i) dış duvarlar: batı (F.10047): 1.18-1.25 m, doğu (F.10046): 0.80-1.00 m ve güney

(F.10074): 0.70-1.00 m, (ii) bölme duvarları: kuzey-güney duvarı (F.10075): 0.47-0.82 m; batı-doğu

duvarı (F.10073): 0.70-1.05 m.

Kuzeydeki oda (Mekan 680) doğu-batı yönlüdür ve binanın güneydeki diğer iki odasına dik

konumdadır. Yaklaşık 4 m uzunluğundadır. Bu odanın ve büyük olasılıkla Bina 175’in kuzey duvarı,

açma sınırları dışında bulunduğu için Mekan 680’in tam genişliği tespit edilememiştir. Bu kuzey odaya

açılan herhangi bir giriş ya da kapı aralığı henüz saptanmamıştır.

Binanın güney kısmında yer alan ve 681 ve 682 numaralı mekanlar olarak adlandırılan iki oda aynı

forma sahiptir. Odaların her biri 1.8 m genişliğinde ve yaklaşık 5 m uzunluğundadır. Bölme duvarının

(F.10075), binanın güney duvarına (F.10074) olan bağlantısı sayesinde her iki odanın aynı anda,

binanın inşası sırasında yapıldığı anlaşılmaktadır (Şekil 5).

2019 sezonundaki çalışmalarda Bina 175’in üç odasının da en üst katları ortaya çıkarılmıştır.

Kemirgenlerin tabana açtığı oyuklar sayesinde, en geç taban seviyesinin altında en az iki tane daha

taban bulunduğu anlaşılmıştır. Batıdaki odanın (Sp.681) tabanı koyu kahve ve kalın bir yapıdadır.

Taban üzerinde, oval formlarda belli belirsiz bir yanmış yüzey tespit edilmiştir. Bu yanmış yüzey, bina

terk edildikten sonra gerçekleşen, bir tür geçici kullanımın göstergesi olabilir. Bina 175’in batı

Plan 1: Bina 175’in planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).

7

odasının (Sp.681) tabanı, doğu odasının (Sp.682) onunla çağdaş tabanından daha alçak bir

seviyededir.

Binanın doğu odasında (Sp.682), fırın, platform gibi kalıcı olarak tasarlanmış herhangi bir bulguya

rastlanmamıştır. Taban dolgusunun niteliği Sp.681 ile aynı görünmektedir. Doğu odanın kuzey

duvarına doğru son derece ilgi çekici düzenlemeler yapılmıştır. Kuzey bölme duvarının doğu kısmına

bir tür küçük niş açılmıştır. Yarım daire formundaki niş 30 cm yüksekliğinde ve 48 cm genişliğindedir.

Taban yüzeyi, odanın kuzey duvarına (F.10073) paralel olarak, uzunlamasına bir çöküntü (U.40164)

oluşturmuştur. Burada üç koyun boynuzundan yapılmış, belirsiz nitelikte bir yerleştirme (enstalasyon)

bulunmuştur. Çöküntü içindeki belirsiz nitelikteki küçük duvarlara iki boynuz eklenmiş ve bunlar

birbirine karşlıklı olarak simetrik olarak yerleştirilmiş gibi görünmektedir. Çöküntünün orta kısmında

izi görülen üçüncü boynuz büyük olasılıkla odanın kuzey duvarına yerleştirilmişti. Kazı sezonunun

sona ermesi nedeniyle bu boynuzlar konservasyon işlemine alınmış ve alanın kazılması

sonlandırılmıştır. Odanın batı duvarına doğru olan kısmında, tabana büyük bir kap yerleştirilmiştir.

Kabın ağız kenarının tümü korunmuş durumdadır ve çapı 0.40 x 0.34 m’dir. Kap, diğer Geç Neolitik

Dönem kaplarına oranla çapı itibariyle daha büyüktür. Bu kabın, odanın kullanımı sırasında yerleştirip

yerleştirilmediği anlaşılamamıştır ve bu nedenle en geç inşa evresiyle mi yoksa daha erken evrelerle

mi bağlantılı olduğu şimdilik belirsizdir.

Bina 175’in kuzey odası olan Sp.680’in yalnızca küçük bir kısmı açmanın içinde yer almaktadır. Bu

nedenle mekanın sadece güney kısmı açığa çıkartılmıştır. Küçük boyutuna rağmen, binanın üç odası

arasında en detaylandırılmış olanıdır. Odanın güneydoğu köşesine kubbeli bir fırın (F.10106)

Şekil 5: Bina 175, Sp.681 ve Sp.682 (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).

8

yerleştirilmiştir. Sözkonusu unsur, masif üstyapıya sahip büyük bir yapıdır. Unsur bu yıl kazılmadığı

için yapının ayrıntıları bilinmemektedir. Fırının orta ve batı kısımlarının kesildiği ve tahrip edilmiş gibi

gözükmektedir. Odanın batı duvarındaki fırının tam karşısında kil ve boynuzdan yapılmış bir

enstalasyon bulunmaktadır. Bunun doğrudan kuzeyinde henüz tanımlanmamış bir platformun kenarı

bulunmaktadır.

Bina 175’te toplam üç tane küçük kapı açıklığı keşfedilmiştir. Bu deliklerden biri güney duvarın

(F.10074) batı kısmına yerleştirilmiştir. Bu, binanın batı odasından itibaren (Sp.681) henüz

tanımlanmamış bir dış alana veya daha güneyde henüz kazılmamış atık alanının altına yerleştirilebilir

başka bir odaya işaret eder. Yarım daire formundaki delik 0.28 m yüksekliğinde ve 0.42 m

genişliğindedir. Bir başka delik (F.10109), binanın batı odasından (Sp.681) kuzey odasına (Sp.680)

gider. Bölme duvarı olan F.10073’ün batı köşesinde bulunmaktadır. Dikdörtgen formdaki açıklık, 0.55

m yüksekliğinde ve 0.45 m genişliğindedir. Bölme duvarı olan F.10075’in güney kısmında bulunan

üçüncü açıklık ise binanın batı odası ve doğu odasını birbirine bağlar. Bu unsur da dikdörtgen formda

olup 0.45 m yüksekliğinde ve 0.60 m genişliğindedir. Duvarın en üst kısmı, B.175'in terk edilmesini

takiben çeşitli faaliyetlerle kesildiği için orjinal yüksekliğinin daha fazla olduğunu varsayabiliriz.

Bina 175’in batı odasında (Sp.681) toplam dört dolgu tabakası açığa çıkarılmıştır, bunlar yukarıdan

aşağıya U.40076, U.40092, U.40111 ve U.40129’dur. Dolgular kahverengi kilimsi kumdan ve oldukça

homojendir. Dolgunun dibine doğru ve tabana yakın kısımlarda daha fazla yapı ile ilgili malzeme

parçaları bulunmuştur. Şaşırtıcı bir şekilde, ilk dolgular az arkeolojik malzemeye sahiptir. En alttaki

her iki dolgu da (U.40111 ve U.40129), Bina 175’in batı duvarı ve kuzey-güney bölme duvarı (F.10075)

arasında bulunması nedeniyle, stratigrafik açıdan güvenilirdir. Daha sonraki aktiviteler göz önüne

alındığında (aşağıya bakınız), en üstteki iki dolgu olan U.40076 ve U.40092’in doğu uzantıları tam

olarak tanımlanamamış olabilir. Dolayısıyla, bu dolgulardan gelen malzeme güvenilir bir analiz

yapacak kadar homojen olmayabilir. Bina 175’in komşu doğu odasında (Sp.682) toplam iki dolgu

tabakası (U.40137 ve U.40164) tanımlanmış ve açığa çıkarılmıştır. Homojen yapısı nedeniyle, binanın

kuzey odasındaki (Sp.680) yalnızca bir dolgu tabakası (U.40093) tanımlanmış ve kazılmıştır.

Bina 175’in terk edildikten sonraki staratigrafik süreci karmaşıktır. Önceki binanın büyük bölümü,

özellikle orta, kuzey ve doğu kısımları, “U” biçimli büyük kesinti tarafından güney-kuzey yönünde

tahrip olmuştur. Bu, binanın önemli bir bölümünü, özellikle binanın güney duvarı (F.10074), Sp.681 ve

Sp.682 arasındaki bölme duvarı ve binanın kuzey odasını (Sp.680) tahrip etmiştir. Bu büyük tahribat,

bina terk edildikten hemen sonra orada biriken Bina 175’in dolgusunun önemli bir kısmını ortadan

kaldırmıştır. Kesinti, özellikle açmanın kuzey bölümünde net bir biçimde görülmektedir. Binanın terk

edilmesinde ve daha sonraki aşamalarda toplamda üç katman (40062, 40075 ve 40099 numaralı

9

birimler) oluşmuştur. Bu dolgular içinde herhangi bir kalıcı yerleşime ait kalıntılar ortaya çıkmamıştır,

ancak alanın yerleşim sakinleri tarafından geçici olarak kullanıldığı düşünülebilir. Sözkonusu dolgular

B.175’in terk edilmesinin ardından belirsiz bir süre içinde birikmiştir. Bununla birlikte, bu tabakalar

büyük olasılıkla binanın terk edilmesinden kısa bir süre sonra birikmiştir. Binayı kesen müdahelenin,

evler arasındaki açık alanda Bina 175’in güneyinde biriken atık yığınının yükselmesiyle baş edemeyen

Neolitik gruplar tarafından yapılmış olması mümkündür. Terkedilmiş evin kalan kısımlarının büyük bir

bölümünün kasıtlı olarak tahrip edilmesi, alan yetersizliği sorununu çözmeyi mümkün kılmıştır.

Bina 175’in doğu (F.10046) ve batı (F.10047) duvarları arasındaki tüm alanının üzerini kaplayan

özellikle atık çukuru benzeri tabaka U.40062’dir. Ev yıkıntısının uzun ve sürekli birikimini gösteren kül

ve kömür hatlarından oluşmaktadır. Bu dolgu, Bina 175’in daha güneydoğusunda bulunan ve henüz

tanımlanmayan başka bir evin sakinlerinin günlük aktiviteleri sonucunda birikmiş olmalıdır. Tabaka,

hayvan kemiği ve pişmiş toprak kaplar dâhil olmak üzere çok sayıda arkeolojik materyal içermektedir.

Bu dolguda, söz konusu atık yığınının birikmesinden sorumlu olan sakinlerin henüz belirlenemeyen

konut yapılarına tarihlenen bir miktar Erken Kalkolitik kap parçası bulunmuştur. Tabaka 40999,

binanın kuvvetsiz olan en alt kısmında kesinti olduğundan sadece merkez ve doğu kısmında

birikmiştir. Doğrudan batıya, B.175'in batı odasının (Sp.681) dolguları olduğuna inanılan tabakalar

40076 ve 40092’dır. Bu nedenle, bu tabakanın bileşimi karışıktır, hem oda dolgusu hem de terk

edilme sonrası dolgulardan oluşmaktadır. Bu birimin en üst kısmı tabaka 10062’nin devamı olan atık

yığınından gelen daha küllü materyalden oluşurken altı daha kumlu bir yapıdadır.

1.2.2 Mekan 669 ve 676

Sp.669, B.175'in batı duvarı (F.10046) ile B. 172 (F.10004) ve 173'ün (F.10006) doğu duvarları arasına

yerleştirilen bir dizi farklı yapıda birikimden oluşur. Mekan 669, üst üste binmiş dört dolgudan

oluşmaktadır (U.40056, U.40112 ve U.40143 ve U.40144). Bu dolguların karakterlerini belirlemek

kolay olmasa da, burası iki bina arasında geçici olarak kullanım gören açık bir alan gibi görünmektedir.

Alanın kuzey ve orta kısmı daha çok dolgu gibi görünürken, güney kısmı atık alanı gibidir. Büyük

olasılıkla Mekan 683'teki U.40175 açmanın güney kısmındaki büyük atık alanının bir devamıdır.

Mekan 669’un en üst seviyesi (U.40056), kuzey tarafta kırık kerpiç tuğlalar ve diğer inşa

malzemeleriyle karışmış bir dizi kahverengimsi malzeme ile güneye doğru daha siyahımsı atık alanı

dolgularına benzer malzemeden oluşmaktadır. Yerleşim alanının (Sp.676) hemen üzerinde yer alan

özellikle mekanın kuzeydoğu köşesindeki dolgular arkeolojik materyal açısından çok zengindir. Koyun

ve keçi boynuzlarının yanı sıra sığır kürek kemiği de dahil olmak üzere bir dizi birbirini tamamlayan

hayvan kemiği kalıntıları içermektedir. Farklı yontmataş aletlerle birlikte bu buluntu grubunun toplu

haldeki varlığı, terk etme sonrası faaliyetlerinin bir parçası olarak kasıtlı olarak yerleştirildiğini

10

gösterebilir. Bu durum, TPC Alanında B.150'de bilindiği gibi, Çatalhöyük Neolitik yerleşiminin Klasik

Dönemi sonunda terk edilmiş evlerin yeniden kullanımını gösterebilir (Marciniak vd. 2019). Belirtmek

gerekir ki, U.40056 birimini kazarken, atık alanının güneyi ve dolguları arasındaki sınırı ayırt etmenin

imkansız olduğu görüldü (Sp.683) (aşağıya bakınız). Bu nedenle, çanak çömlek veya yontmataş

buluntular gibi arkeolojik malzemeler karışmış olabilir.

Benzer şekilde yoğun arkeolojik malzeme Mekan 669'un ikinci seviyesinde (U.40112), özellikle

kuzeydoğu köşesinde bulunmuştur. Yoğun malzeme grubunu çoğunlukla hayvan kemikleri ve

boynuzlar oluşturmaktadır. Bu faaliyet alanı, dolgu/atık alanı içine yerleştirilmiş gibi görünmektedir

ve bu açık alanın kalıcı olarak kullanılmadığının göstergesi olabilir. Bu malzemeler doğrudan tabaka

U.40056'daki benzer dolguların altına yerleştirilmiştir.

Mekan 669'daki üçüncü birim (U.40143), önemli ölçüde tahrip edilmiş olsa da, marllı maddeden

oluşan yerleşim tabakası oldukça farklıdır. Bu, tahrip olmuş bir tabakanın kalıntıları gibi

görünmektedir. Ölçüleri 1.50 x 2.00 metredir. U.40143’ün güneye doğru devamı, U.40144 olarak

kaydedilmiştir. Yaklaşık 2.00 x 3.00 m yüzeye sahip bu alan karakteri bakımından kuzeye göre daha az

belirgindir. Bununla birlikte, bu tabakada büyük bir hayvan kemiği topluluğu (U.40128) yer

almaktadır. Çok sayıda küçükbaş hayvana ait kemiklerin yanı sıra az sayıda sığır boynuzu, çene ve

diğer uzun kemikler, ayrıca işlenmiş kemikler, işlenmiş taşlar, figürin ve baskı kalıbı buluntu

topluluğunu oluşturmaktadır. Bu buluntular bir tür şölen veya mekanın terk edilişi sonrası

düzenlenen ritüellerle ilişkili olarak büyük olasılıkla kasıtlı olarak yerleştirilmiştir. Tabaka U.40144,

oda dolgusu olabilir. Oldukça heterojendir ve az sayıda arkeolojik malzeme içerir.

Mekan 676, Mekan 669'un hemen altında yer alır (Plan 2). Bir dizi yerleşik yapıyla birlikte beyaz bir

yüzeyden oluşmaktadır. B.175'in batısına inşa edilen bu yapıların, B.175’ten daha geç bir tarihte

yapıldığı açıkça görülmektedir. Kuzeyden itibaren yapılar, bu açık alanın dolgu katmanına yerleştirilen

beyaz yapı olan Mekan 678'in (F.10048) güney duvarına karşı inşa edilmiştir (aşağıya bakınız). Bu

nedenle, Mekan 669, kazı alanındaki en Geç Neolitik yerleşim faaliyetine işaret etmektedir.

Stratigrafiye dayanarak, alan Mekan 678 ve Bina 175’den daha sonraya tarihlenir. Benzer stratigrafik

ilişkiler göz önüne alındığında, bu alanın güneydoğuda yer alan B.177 ile çağdaş olması muhtemeldir.

Her durumda, Mekan 669, Çatalhöyük'te Neolitik yerleşimin sonuna doğru, belirsiz ve kalıcı olmayan

bir yerleşimin bulunduğunu gösterir. Bu yapılar, TP ve TPC alanlarındaki benzer ince/hafif yapılar ile

büyük olasılıkla çağdaştır (bkz. Marciniak 2019, Marciniak vd. 2019).

11

Bu yerleşim alanı marldan yapılmış yüzeyden ve belirsiz karakterli dolgulardan oluşmaktadır. Sonraki

tabakalar tarafından önemli ölçüde aşındığı ve yok edildiği için korunma durumu kötüdür. En belirgin

olanı yerleşim alanının kuzey kısmıdır. Muhtemelen alanın bu bölümünü doldurmak için kullanılan bir

dizi kerpiç tuğla tabana yerleştirildi. İlk evre F.10099 tabanı (3.10 x 2.57 m) idi. Beyaz renktedir ve

doğrudan atık alanına bağlanır. Alanı muhtemelen batı ve doğu bölümlerine ayıran bu tabanda

belirsiz olmakla birlikte kuzey-güney bölme duvarlarının parçaları ortaya çıkarılmıştır. Duvar, 1.10 x

0.97 x 0.20 m boyutlarıyla şekil bakımından düzensiz küçük bir yapıdır. Küçük grimsi kerpiçten

yapılmıştır. Mekan 676'nın ikinci tabanı F.10096 bölme duvarının yapımından sonraya tarihlenir. 2.5 x

1.87 m ölçülerindedir, marl ve kilden yapılmıştır. Çoğunlukla kuzeyde beyaz, güneye doğru daha sarı

renktedir. Güneyden gelen oldukça farklı yapılı yüzey, orta ve kuzey kısımlarında daha az belirgindir.

Batı ve güney yönü daha az belirgindir ve sınırı kısmen gelişigüzeldir. Ayrıca kötü korunmuş bölme

duvarı F.40180'in parçaları da yer almaktadır.

Bu kalıntılarla ile ilgili en belirgin özellik, kuzey kısmında yer alan 1.30 x 0.70 m boyutlarındaki oval

fırındır (F.10095). Fırın, küçük bir parçaya (yaklaşık 0.1 m derinlikte) yerleştirilmiş, üst yapı tarafından

kaplanmış çok farklı bir tabana (U.40169) sahipti. Taban çok yanık ve dolguda yangına ilişkin izler

vardır. Fırın için yer yapmak üzere Sp.678'in güney duvarının F.10048'in bir parçası kasıtlı olarak

kesilmiştir. Bu durum, sözkonusu yapılar arasındaki stratigrafik ilişkiyi açıkça göstermektedir. Fırın

doğrudan yerleşim alanının sonraki F.10096 tabanına yerleştirilmiştir.

Plan 2: Sp.676’nın planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).

12

Yerleşim alanındaki diğer bir ilginç özellik, büyük olasılıkla hafif çatı ile hafif yapının varlığını gösteren

ahşap direk delikleridir. Bu delikler, konut yapısının geçici niteliğinin göstergesi olabilir. En belirgin

olanı, işgal alanın kuzey doğu köşesindeki F.10077 numaralı çukurdur. Çapı yaklaşık 0.30 m, derinliği

0.20 m'dir ve dikkatlice sıvanmıştır. Bir başka direk deliği olan F.10048, Mekan 678'in güney

duvarına, doğrudan fırının güneyine yapılmıştır. Yine başka bir direk deliği olan F.10097, güneyde, B.

175'in F. 10047 batı duvarına karşı konumlandırılmıştır(0.14 m çapında ve 0.25 m derinliğinde).

1.2.3 Mekan 683

Bu alan, 2. ve 3. açmanın güney kesiminde yer alan büyük bir atık dolgusudur. 2019 sezonunda

kısmen kazılmıştır ve bu nedenle tam derinliği bilinmemektedir. Neolitik sonrası mezarlarının

kesitlerinde en az 0.30 m derinliğinde olduğu görülmüştür. Atık alanı gelişigüzel olarak iki kısma

ayrılmıştır: Batı’da F.10175 ve Doğu’da F.10151. Atık alanının bir kısmı, terk edilen B.175'yi tahrip

eden ve tam biçimi belirsiz olan bir çukurun içinde birikmiştir. Benzer bir durum B.175'in batısındaki

bir açık alanda (Mekan 669 ve 676) özellikle F.10112 dolgusunun kuzey kesiminde de gerçekleşmiştir.

Atık alanı çok ince ve homojendir, kül ve yanmış ahşaptan oluşan bir dizi ince çizgiden oluşmaktadır.

Atık alanının B.175'te devam ettiği ve bu binanın güney duvarının üzerini kapladığı düşünülürse, bu

atık dolgusunun B.175'in yapımı, kullanımı ve terk edilmesinden daha sonra oluştuğu açıktır. Ayrıca,

atık alanının Mekan 676'dan daha geç olması muhtemeldir. Ancak, bu alanla stratigrafik ilişkisi henüz

açıklığa kavuşturulamamıştır. Atık alanının B.176'nın sakinleri tarafından yürütülen faaliyetler

sonucunda binanın duvarlarına doğru doldurulmuş olması oldukça mümkündür. Hiç şüphe yok ki, bu

atık alanı, B. 177'nin batı duvarı F.10041'in temel kesintisi (F.10093) ile doğudan kesildiğinden

B.177'den daha erkendir (aşağıya bakınız). Atık alanı ayrıca B.173'ün doğu duvarına ve B.175'in

F.10074 güney duvarına da doldurulmuştur. Bu dolgu ince kül ve yanmış ahşaptan oluşan ve birbirine

içbükey şekilde sıralanmış ince çizgilerle karakterize olur. Ancak, sanki atık alanı birikimi B.175'in terk

edilmesinden ve dış ve iç duvarlarının en üst kısımlarının nihai tahribatından sonra devam etmiş gibi

görünmektedir. Sonuç olarak, atık alanı tabakası U.40062, B.175 batı duvarının hemen batısına

Mekan 669’a doğru görülen geniş kesintinin altına birikmiştir.

2019 sezonunun sonu itibariyle, üç bina (kuzeyde 678, batıda B. 173 ve doğuda B. 176) sakinlerinin

günlük faaliyetlerinin bir sonucu olarak atık alanı biriktiğine inanılmaktadır. Atık alanı dolgusu, büyük

olasılıkla, açmanın güney kenarının ötesinde yer alan daha güneydeki başka bir bina sakinlerinin

faaliyetlerinin bir sonucudur.

Atık alanına ait tabaka (U.40175) kaldırıldıktan sonra, Mekan 683'te iki küçük doğu-batı uzantılı duvar

parçası ortaya çıktı. Bu bulgu, B.173'ün hemen doğusundaki belirsiz konut yapısının tamamen yok

edildiğinin bir göstergesi olabilir. Konut yapısı, günlük faaliyetlerden kaynaklanan atıklar için yer

13

açmak amacıyla, B.173 sakinleri tarafından tahrip edilmiş olabilir. Bu alan tamamen dolduğunda, çöp

yığma alanı B.175'in üst kısımları ve muhtemelen B.176'nın batı kısımlarına doğru genişlemiştir. Bu

yorum, doğrudan batıya B.172 ve B.173'ün üstünde yer alan atık alanı dolgularının tam olmaması

nedeniyle kuvvetlenmiştir. Bu, her iki binanın B.175'ten sonra ve belki de B.176'dan daha geç

olduğunu gösterebilir. Bununla birlikte, en altta yer alan atık dolgularınınbir kısmının B.175 ve B.176

sakinleri tarafından günlük aktivitelerle oluşmuş olduğu olasılığını ortadan kaldırmaz, çünkü dolgular

her iki binanın duvarına doğrudan dayanmış gibi görünmektedir.

1.2.4 Mekan 678

Mekan 678, 2. açmanın kuzey kesitine yakın ve orta kısmındadır (Plan 3). Ortaya çıkan unsurlar büyük

olasılıkla kazılan alanın dışında kalan belirsiz bir konut yapısına aittir. Sadece en güneydeki oda

açmanın içinde yer almaktadır. Oda, küçük çakıl taşlı, beyaz renkli tuğlalardan yapılmış üç sağlam

duvarla tanımlanmıştır: güney - F.10048, batı duvarı - F.10049 ve doğu - F.10067. Duvarların korunan

boyutuları: F.10048 - 1.84 x 0.29 m, F.10049 - 0.86 x 0.37 m ve F.10067 - 0.77 x 0.52 m’dir. Batı duvarı

kasıtlı olarak hazırlanmış temelin (F.10076) içine inşa edilmiştir. Doğu duvarı, B.175'in batı duvarı

karşısına F.10047'ye düz bir şekilde yerleştirilmiştir. Bu, Mekan 678'in B.175'den daha geç olduğunu

gösterir. Aynı zamanda güney duvarı F.10048, yapıya daha sonra eklenmiş gibi görünmektedir ve bu

nedenle bu alanın en son kullanım aşamasını tanımlamaktadır.

Duvarların iç kısmında, F.10048 duvarının hemen kuzeyinde 1.34 x 0.50 m boyutlarında oldukça farklı

bir platform (F.10065) ortaya çıkarıldı. Yapısal açıdan odanın duvarlarına oldukça benzeyen beyaz

çakıllarla karıştırılmış beyaz maddeden yapılmıştır. Platformun genişliği, açma kesitine girdiği için

bilinmemektedir. Bununla birlikte, doğu kenarı çok farklıdır ve büyük olasılıkla açmanın kuzey

Plan 3: Sp.678’in planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).

14

bölümünde görülen oldukça belirsiz kuzey-güney duvarına göre inşa edilmiştir. Bu duvarın nerede

olduğu, açmanın bu bölümündeki çalışmaların devam edeceği zaman içerisinde netleştirilecektir.

Alanın güneybatı köşesine 0.34 m çapında yuvarlak bir direk deliği (F.10066) açılmıştır. Kürek kemiği,

boynuz parçaları ve çene kemiği içeren bir grup hayvan kemiği ve bazı işlenmiş taşlardan oluşan

buluntu topluluğu (U.40063) doğrudan F.10065 numaralı platformunun üzerinden ele geçmiştir.

Mekan 678, 2019 sezonunda ortaya çıkmıştır; fakat tümüyle kazılmamıştır. Yapı malzemesi karakteri

dikkate alındığında Mekan 678, B.176 (Mekan 674) ile çağdaş görünmektedir.

1.2.5 Bina 176

B.176, 2. ve 3. açmaların güney kısmında yer almaktadır (Plan 4). Kuzeydoğu-güneydoğu yönlü çok

odalı büyük bir yapıdır. Mekan 674 ve 684 olarak kaydedilen en az iki ayrı odadan oluşmaktadır.

Binanın en güney kısmı kazılan alanın güney kenarı dışında yer almaktadır. Bu kısım daha sonra B.

177'nin (Mekan 679) yapımı ile yıkılmıştır.

Mekan 674 büyük olasılıkla B.176'nın en doğudaki odasıdır. İki üst üste yerleştirilmiş büyük Neolitik

sonrası çukur F.10063 ve F.10064 (aşağıya bakınız), bütünüyle düzenini ortaya çıkararak odanın içine

kazılmıştır. Daha büyük çukur olan F.10063'ün oda zemini seviyesinde bitmiştir.

Odanın dört duvarı da farklı ölçüde korunmuştur. En iyi korunmuş olan batı duvarı olan F.10039'dur.

Kuzey duvarı (F.10038) kısmen güneyden kesilmiştir. Diğer iki duvar: doğu- F.10058 ve güney-F.

10059, Neolitik sonrasına ait çok büyük bir çukur (F.10063) tarafından kesilmiştir.

Plan 4: Bina 176’nın planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).

15

B.176’nın kuzey ve güney duvarlarının en batı kısımları ve binanın batı duvarı altı adet kerpiç

parçasından oluşmaktadır. Beyaz marl ve küçük beyaz çakıl taşlarından yapılmıştır. Bu çakıl taşları TP

Alanında B.61 ve B.62'de taban yapımında kullanılan çakıl taşlarına benzemektedir (Marciniak 2019).

Tuğlaların korunmuş boyutları şu şekildedir: F.10039 - 2.39 x 0.36 m; F.10038 - 3,72 x 0,4 m; F.10058-

1,93 x 0,43 m; F.10059 - 3,36 x 0,40 m. Oda 5.67 m2'lik bir yüzeye sahiptir. Beyaz sıvalı odanın tabanı

iyi korunmuş gibi görünmektedir (F.10094). Henüz kazılmadığından yapısı ile ilgili detaylar

bilinmemektedir. Odanın güney duvarında dar bir oda girişi (F.10059) yer almaktadır. Güneydoğu

köşesinde, girişin hemen sağında dairesel bir fırın (F.10057) vardır. Kısmen korunmuş olsa da sağlam

bir platform (F.10070), odanın batı duvarına karşı inşa edilmiştir (Şekil 6). Platformun önemli bir kısmı

Neolitik sonrası büyük çukur (F.10063) tarafından kesilmiştir. Platform bir dizi farklı yapıda

malzemeden yapılmıştır. En üst kısmı (U.40082) hayvan kemikleri ile karıştırılmış moloz malzemeden

yapılmıştır. Aynı zamanda çok gevşek koyu kahverengi toprakta yanmış fitolitler ve kömürleşmiş

malzeme ile birlikte kümelenmiş bir hayvan kemikleri (U.40085) bulunmuştur. Yanmış çanak çömlek

parçaları, bazı büyük hayvan kemiklerinin altına yerleştirilmiştir. Alt dolgu (U.40086) sıkıdır, moloz

malzeme, kil ve hayvan kemiklerinden oluşmaktadır. 2019 sezonunda platform dışında başka yapılar

ve yapıya ait unsurlar kazılmamıştır.

Mekan 684 binanın kuzey-batı odasına işaret eder. Odaların dört duvarı da tanımlanmıştır: batı -

F.10044; kuzey - F.10112, doğu - F.10039 ve güney - F.10043. Oda 2.30 m2'dir. 2019'daki çalışmalarda

sadece duvarların en üst kısımları ortaya çıkarılmıştır.

Şekil 6: Bina 176, Sp. 674 (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).

16

Bir başka taban olan F.10080, Mekan 674'ün güney duvarının (F.10059) hemen güneyinde yer

almaktadır. Büyük olasılıkla bu, çok odalı binanın başka bir odasına aittir. Korunmuş yüzeyi 3.9 m2’dir.

Bununla birlikte, bu odanın büyüklüğü ve kapsamı, güney kısımları kazı alanının dışında olduğu için

tanımlanmamıştır. Bir tür belirsiz platform veya eşiği (F.10113) ortaya çıkmıştır. U.40139 ve U.40169.

olmak üzere toplamda iki birim kazılmıştır. Bunlar oda tabanında yer almaktadır. Dolgu gevşek dokulu

ve kahverengi renklidir, az miktarda kil katkılıdır.

Kazı alanının bu bölümünün stratigrafisi, B.176'nın kuzeyinde yer alan B.174’ten daha erken inşa

edildiğini gösterir (bkz. Marciniak vd. 2018). Bina, çoğunlukla kahverengi kerpiçten tamamen farklı bir

inşaat malzemesinden yapılmıştır. Aynı zamanda, B.176 kesinlikle B.177'den (Mekan 679) daha erken

olup, büyük kısmı doğrudan güney kısmının üzerine inşa edilmiştir. Bununla birlikte, şu anda iki yapı

arasında stratigrafik ve fiziksel bir ilişkinin olmadığı vurgulanmalıdır. Küçük ve büyük geç çukurların

tahribatıyla bu silsilenin yok olması da muhtemeldir.

1.2.6 Bina 177, Mekan 679

B.177, Doğu Alanında bugüne kadar açığa çıkan son konut yapısıdır. 3. açmanın en güney kısmında

yer alır. Bu yapının sadece çok küçük bir kısmı kazı alanında yer almaktadır. Kazılan kısmı üçgen

şeklindedir ve binanın kuzeybatı köşesini oluşturan iki duvar parçasından oluşmaktadır (Plan 5).

Örneğine rastlanmamış boyuttaki duvarlar ve Geç Neolitik çanak çömlek varlığı göz önüne

alındığında, burada belirsiz karakterde büyük bir Neolitik yapısı ile karşılaştığımızı düşünebiliriz. En

köşesi Neolitik sonrası iki büyük çukur tarafından kesilmiştir (F.10063 ve F.10064).

Bina, daha önceki B.176'yı doldurmak için inşa edilmiştir. Doğu duvarı F.10042'nin korunmuş boyutu

0.80 x 0.70 m'dir. Büyük batı duvarı F.10041’nin korunmuş boyutu: 1.10 x 0.90 m’dir. Duvarlar,

Plan 5: Bina 177’nin planı (Çizim: Jędrzej Hordecki).

17

birbirine bağlanmış beyaz ve kahverengimsi tuğlaların birleşiminden oluşmaktadır. 0.40 x 0.35 x 0.08

m boyutlarındadırlar. Çok düzenli ve yak. 23-25 cm genişle sahip doğu duvarı F.10042 kasıtlı olarak

hazırlanmış temelin içindedir. B.177'nin batı duvarı F.10041 de benzer bir kesinti F.10093 yapmıştır.

Yaklaşık 45 cm genişliğindedir ve kuzey tarafından kesilen bir temelden önemli ölçüde daha geniştir.

F.10079 tabanının korunmuş yüzeyi 1.50 x 0.75 m boyutlarındadır. Oldukça sıkı ve koyu

kahverengi/gri yağlı kilden yapılmıştır. Zemin sıvalı değildir. Yoğun kullanımıyla ilgili hiçbir iz

saptanmamıştır; ancak yüzeyine fitolitler yerleştirilmiştir. Taban, gri renkli ince ve nispeten gevşek bir

tabaka üzerine inşa edilmiştir.

Binanın ortaya çıkarılmış kısmının tabanı, bir dizi yatay yerleştirilmiş tuğla ile doldurulmuştur. Farklı

hizalamalarda yerleştirilmiş ve birbirlerine bağlanmamışlardır. Üstte F.10040 ve altta F.10072 olmak

üzere toplamda iki tuğla dizisi tanımlanmıştır. En üstteki tuğla dizisinin ölçüleri F.10040 1.20 x 0.63

m'dir ve dört sıra tuğladan yapılmıştır, her birinin ayrı bir birim numarası vardır: U.40122, U.40120,

U.40126 ve U.40123. Alttaki tuğla tabakası F.10072, U.40127 numaralı birime kaydedilmiştir. Tuğlalar

dikkatlice yan yana yerleştirilmiştir. U.40122'deki tuğlalar 0,37 x 0,18 x 0,08 m ölçülerinde

standartlaştırılmış bir boyuta sahiptir. Üçü tamamen korunmuş durumdadır. En doğudaki tuğla koyu

kahverengi kilden yapılmıştır. U.40020'de, U.40122'nin doğrudan güneyinde bulunan tuğlalar,

0.35x0.35 m büyüklüğündedir ve kahverengi kilden yapılmıştır. Bu birimi üç tam tuğla oluşturmuştur.

Tuğlalar önemli ölçüde aşınmışlardı. En batıdaki tuğla geç dönem çukuru tarafından kesilirken, en

doğudaki tuğla açma kesitine girmektedir. Mekan 679'daki ikinci tuğla (F.10072) tabakası farklı

renkte kahverengimsi tuğlalardan yapılmıştır. Tuğlalar, bina kullanımdan hemen sonra tabana

dikkatle yerleştirilmiş olmalıdır. Duvarlar arasındaki giriş boşluğunu doldurmuşlardır. En uygun

açıklama, terk edildikten sonra binanın iç kısmının kasıtlı olarak doldurulduğu yönündedir. Boş alanın

bu şekilde doldurulması, TPC Alanında B.122'de de görülmektedir (Marciniak vd. 2015).

B.176'nın güney duvarına biriken (Mekan 674) Mekan 683 atık alanının farklı tabakasını kesen temel,

B.177'nin F.10041 batı duvarını F.10093'ü kesmiştir. Bu ilişkiler, yapılar arasındaki stratigrafik ilişkileri

açık bir şekilde tanımlar. B.177, Mekan 679, B.176 Mkean 674'ten daha geç değildir, aynı zamanda bu

atık alanının (Mekan 683) biriktiği zamandan bir süre sonra inşa edildiği için önemli ölçüde daha

geçtir.

18

1.3 Doğu Alanının Kalkolitik sonrası kullanımı

1.3.1 Mekan 677

2019 sezonunda Doğu Alanında Kalkolitik sonrasına ait yedi arkeolojik unsur kazılmıştır. Unsurlardan

biri fırın (F.10053), geri kalan altısı çukurdur (F.10052, F.10054, F.10055, F.10056, F.10063, F.10064).

Fırın (F.10053), 2. açmanın kuzey bölümüne, B.175 (F.10047) 'in batı duvarının yanına yerleştirilmiştir.

Kuzeydoğu-güneybatı yönündedir. Dikdörtgen bir şekle sahip olmakla birlikte, güneybatıya doğru

daralmaktadır. Fırının boyutları: 0.89 x 0.53 x 0.30 m’dir. İyi korunmuş üst yapısı ile birlikte çevresi

oval bir şekle sahiptir. Kerpiç tuğladan yapılmış ve sıvalıdır. Kilden farklı bir taban yapılmıştır. Fırının

kullanımı gösteren yanmış yüzey parçaları bulunmuştur.

Çukur F.10054, 2. açmanın kuzeydoğu kısmındadır, 0.70 x 0.60 x 0.13 m boyutlarında dairesel bir

şekle sahiptir. Çukur kesiti, B.175 (F.10046) ve B.174 (F.10045) duvarlarını kesmiştir.

F.10054 çukurunun hemen güneydoğusunda ard arda sıralanmış üç farklı çukur tespit edildi.

Bunlardan en erkeni, F.40052 numaralı oval biçimli çukurdur ve 0.80 x 0.60 x 0.08 m boyutlarındaydı.

İkinci çukur F.10055 tarafından kesilmiştir. Bu büyük oval çukurun boyutu 3.50 x 2.50 x 0.16 m olarak

ölçülmüştür. En son çukur F.10056, 0.90 x 0.50 x 0.22 m boyutlarındaydı.

3. açmanın güneybatı köşesine iki büyük çukur yerleştirilmiştir. Erkene tarihlenen F.10063, 4.00 x

3.90 x 0.55 m boyutlarındadır. Batı kenarı, 2019 sezonunda kazılan alanın doğusuna yerleştirildiği için

gelişigüzel seçilmek zorunda kalındı. Çukur, Geç Neolitik döneme ait olan B.176'yı önemli ölçüde

kesmiştir (yukarıya bakınız). Kendisi de güneydoğu bölümünde başka bir çukur olan F.10064

tarafından kesilmiştir. Bu çukur 1.70 x 1.70 m boyutlarındadır. Bununla birlikte, şekilleri ve dolguları,

benzer karakterleri nedeniyle ayırt edilmiyordu. Çukurların sayıları ve boyutları, kesintinin ana hatları

ve farklı yüksekliklerde bitişik duvarları kesen derinliklerine bakarak sadece kısmen çözülebilir. Her iki

çukurun dolguları, komşu atık alanındaki unsurlar da dahil olmak üzere oldukça karışıktı (S.683).

1.3.2 Kalkolitik Sonrası Döneme Ait Mezarlık Alanı

2019 kazı sezonunda Kalkolitik sonrası döneme ait 20 mezar kazılmıştır. Tüm mezarlar Doğu Alanı’nın

1. ve 2. açmalarında yer almaktadır (Plan 6). F.10061, F.10068, F.10020, F.10102, F.10028, F.10060,

F.10062, F.10098, F.10013, F.10101, F.10014, F.10069, F.10015, F.10016, F.10029, F.10078, F.10081,

F.10019, F.10021 ve F.10050 bu yıl gün ışığına çıkarılan mezarlardır. F.10018 numaralı diğer bir mezar

daha tespit edilmiş, ancak kazılmadan bırakılmıştır (Tablo 1. bkz. Milella vd. 2019). Mezarların

hiçbirinde mezar hediyesi mevcut değildir. Ancak mezarların dolgu topraklarında hayvan kemikleri,

yontmataş ve çanak çömlek parçaları gibi buluntular tespit edilmiştir.

19

Kazılan mezarlar, üst yapıları, gömü şekilleri ve iskeletlerin özellikleri bakımından dört farklı

türü temsil etmektedir:

(1) Boş mezarlar; F.10019, F.10021, F.10050. Bu tip mezarlar, kesit ve üstyapının varlığı ile

karakterizedir, ancak insan iskelet kalıntısı barındırmamaktadır.

(2) Mezar işareti ve üstyapısı olmayan mezarlar; F.10013, F.10028, F.10060, F.10062, F.10098,

F.10101.

(3) Ölen bireyin ayakları etrafında duran duvarlar şeklinde mezar işaretlerine sahip mezarlar;

F.10020, F.10061, F.10068, F.10102.

(4) Taş üstyapıları ve taş ve/veya kiremitle kaplı kesitleri olan mezarlar; F.10014, F.10015,

F.10016, F.10029, F.10069, F.10078, F.10081.

Feature Konum Mezar Tipi Boyut

10013 G kısım/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.24 m x 0.45 m x 0.55 m

10014 D kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.91 m x 0.66 m x 0.42 m

10015 O-D/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.87 m x 0.31 m x 0.35 m

10016 K kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.99 m x 0.81 m x 0.50 m

10019 O-B kısım/ Sq.1 Boş mezar 0.47 m x 0.23 m x 0.40 m

10020 G-B/ Sq.1 Mezar işareti olan 0.97 m x 0.66 m x 0.28 m

10021 G-B kısım/ Sq.1 Boş mezar 0.57 m x 0.27 m x 0.18 m

Plan 6: Kalkolitik sonrası döneme ait mezarlık planı (çizim: Jędrzej Hordecki).

20

10028 G-B/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.67 m x 0.85 m x 0.62 m

10029 K kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.74 m x 0.42 m x 0.56 m

10050 G kısım/ Sq.1&2 Boş mezar 1.06 m x 0.04 m x 0.04 m

10060 K-B kısım/ Sq.1 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.21 m x 0.52 m x 0.04 m

10061 B kısım/ Sq.2 Mezar işareti olan 2,14 m x 0,60 m x 0,08 m

10062 K kısım/ Sq.2 Mezar işareti ve üstyapısı olmayan 1.79 m x 0.79 m x 0.30 m

10068 G kısım/ Sq.1&2 Mezar işareti olan 1.64 m x 0.80 m x 0.13 m

10069 G kısım/ Sq.2 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.88 m x 0.52 m x 0.37 m

10078 G kısım/ Sq.2 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.46 m x 0.52 m x 0.48 m

10081 D kısım/ Sq.1 Üstyapısı olan ve taşlarla/kiremitlerle çevrelenmiş 1.48 m x 0.72 m x 0.43 m



10102 G kısım/ Sq.2 Mezar işareti olan 1.94 m x 0.80 m x 0.24 m

1.4 Sonuç

2019 sezonundaki çalışma iki ana bölüme ayrılmıştır. İlk bölüm, Geç Neolitik ve Erken Kalkolitik

Döneme tarihlenen bir dizi yapı ve birikintinin kazılmasını içermektedir. Bunlar 2. ve 3. açmalarda yer

almaktadır. İkinci açma, Kalkolitik sonrası mezarlık üzerindeki yoğun çalışmayı içermektedir. 1. ve 2.

açmalardaki tüm mezarlar 2019 sezonunda kazılmıştır. Bu çalışma aynı zamanda, Kalkolitik sonrasına

tarihlenen çukurlar gibi farklı öğelerin kazılmasını da kapsamaktadır. Doğu Alanının bu aşamasına ait

olan ve 1.,2., ve 3. açmalarda bulunan tüm özellikler bugüne kadar kazılmıştır. Önümüzdeki kazı

sezonundaki çalışma, 2. ve 3. açmalar içerisinde kalan Neolitik yapıların kazılmasının devamını

içerecektir. Ayrıca, 1. açmadaki Kalkolitik sonrası mezarlık üzerindeki çalışmaların tamamlanması

sayesinde buradaki Neolitik kazılarının gerçekleşmesi de mümkündür.

1.5 Kaynakça

Milella, M., K. Harabasz, M. M. Koruyucu. 2019. Human Remains Team: Research Report Season

2019. Çatalhöyük 2019 Research Report.

Marciniak, A. 2015. A new perspective on the Central Anatolian Late Neolithic. The TPC Area

excavations at Çatalhöyük. In S. R. Steadman & G. McMahon (eds.), The Archaeology of Anatolia.

Recent Discoveries (2011-2014), Volume I, 6-25. Cambridge Scholars Publishing: Newcastle upon

Tyne.

Tablo 1: 2019 kazı sezonunda kazılmış mezarların tipleri ve boyutları.

21

Marciniak, A. 2019. A history of the house at Late Neolithic Çatalhöyük. In A. Marciniak (ed.),

Concluding the Neolithic. The Near East in the Second Half of the Seventh Millennium BC., 137-162.

Atlanta: Lockwood Press.

Marciniak, A., P. Filipowicz, M. Dembowiak, K. Harabasz, J. Hordecki. 2018. The excavations of the

East Area in the 2018 season. Çatalhöyük 2018 Research Report.

Marciniak, A., Filipowicz, P. & Harabasz, K. 2019. The Late Neolithic at Çatalhöyük in the TPC Area. In

S. R. Steadman & G. McMahon (eds.), The Archaeology of Anatolia. Recent Discoveries (2017-2018),

Volume III, 4-14. Cambridge Scholars Publishing: Newcastle upon Tyne.

22

2. Biyolojik Antropoloji Çalışmaları

Marco Milella, Katarzyna Harabasz, M. Melis Koruyucu

2.1 Giriş

2019 yılı Antropoloji ekibi Marco Milella (Bern Üniversitesi), Katarzyna Harabasz (Poznań Adam

Mickiewicz Üniversitesi) ve Melis Koruyucu (Hacettepe Üniversitesi)’dan oluşmaktadır.

Ekibin bu yılki faaliyetleri, iskelet kalıntılarının gün ışığına çıkarılması, restore edilmesi, her bir gömü

alanıyla ilişkili olarak kataloglanması ve ayrıca kısa ve uzun vadeli bir araştırma stratejisinin

geliştirilmesine odaklanmıştır.

2.2 Doğu Alanı Mezarları ve İskelet Kalıntıları

Doğu alanının birinci ve ikinci karelajlarından olasılıkla Helenistik döneme tarihlendirilen 21 mezar

gün ışığına çıkarılmıştır.

Kazı çalışmaları sonucunda boş olduğu belirlenen üç mezar (F.10019, 10021 ve 10050) haricindeki

tüm mezarlar tekli inhumasyon gömüler olup bazılarında üstyapı ve mezar hediyeleri tespit edilmiştir.

Ek olarak, geç döneme ait bir mezara (F.10018) daha rastlanmış, ancak kazı işlemleri 2020 sezonuna

ertelenmiştir.

İnsan iskelet kalıntılarının gün ışığına çıkarılmasının ardından laboratuvar çalışmaları sırasında cinsiyet

ve yaş tahminleri yapılmış, uzun kemiklerden standart osteometrik ölçüler alınmıştır. Erişkin olmayan

bireylerin ölüm yaşlarının tahmininde dişlerin kalsifikasyon aşamalarından yararlanılmıştır (Ubelaker,

1989). Erişkin bireylerin ölüm yaşı ise auricular yüzey ve symphysis pubisteki morfolojik

değişikliklerden yola çıkılarak tahmin edilmiştir (Brooks & Suchey, 1990; Buckberry & Chamberlain,

2002). Cinsiyet tahmininde kafatası, alt çene ve leğen kemiğinin dimorfik özellikleri kullanılmıştır

(Buikstra & Ubelaker, 1994).

Aşağıda mezarların ve iskelet kalıntılarının tanımlamaları yer almaktadır. İskelet, kesit, dolgu ve eğer

varsa üstyapı kodları her bir gömü için parantez içinde verilmiştir.

Feature 10013, Sk. (40186), Cut (40041), Fill (40181)

Erişkin bir erkek bireye (≥ 20 yaş) ait birincil gömüdür. Sırtüstü uzanmış olan bireyin başı batıya

yönelmiştir. Basit toprak gömü olan bu mezarda üstyapı öğeleri bulunmamaktadır. İskelet kalıntıları

hayvan aktiviteleri nedeniyle çoğunlukla dağılmış haldedir. Herhangi bir mezar hediyesine

rastlanmamıştır.

23

Feature 10014, Sk (40106), Cut (40079), Fill (40078), Upper and lower superstructures (40077 and

40102)

Etrafı ve iç duvarlarını çevreleyen taş üstyapıları bulunan ve üzeri kiremitlerle örtülmüş olan Feature

10014, sırtüstü uzanmış ve başı batıya dönük erişkin bir erkek bireye (35-49 yaş) ait iskelet

kalıntılarını içermektedir. Gömü sonrasında gerçekleşen hayvan aktiviteleri, birincil olan bu gömüyü

kısmen tahrip etmiştir. Sağ ve sol alt bacakların seviyesinde tanımlanamayan metal objeler bulunmuş

olup bu nesneler halen araştırılmaktadır.

Feature 10015, Sk (40130, 40130.b2, 40130.b3), Cut (40118), Fill (40117), Upper and lower

superstructures (40115, 40116)

Feature 10015, çevresi ve iç duvarları taş ve kiremit üstyapılarla oluşturulmuş bir mezar çukurudur.

Birincil gömü uygulamasının mevcut olduğu bu mezarda sırtüstü uzanmış ve başı batıya dönük yaşlı

bir kadın bireye (≥50 yaş, Sk 40130) ait iskelet kalıntıları bulunmaktadır (Şekil 7). Gömü sonrası

gerçekleşen hayvan aktiviteleri iskelet kalıntılarını kısmen tahrip etmiştir. Mezarın dolgu toprağında

bulunan birkaç izole kemiğin biri çocuk (3-12 yaş, Sk. 40130.b2) diğeri yetişkin (≥20 yaş, Sk. 40130.b3)

olmak üzere iki bireye ait olduğu tespit edilmiştir. Mezar hediyesine rastlanmamıştır.

Feature 10016, Sk (40113, 40113.b2), Cut (40108), Fill (40107), Upper and lower superstructures

(40105 and 40114)

Bu mezar, etrafı ve iç duvarları taş üstyapılardan oluşan ve üzeri kiremitlerle örtülmüş bir çukurla

temsil edilmektedir. Sırtüstü uzanmış ve başı batıya yönelmiş olan iskelet kalıntılarının yaşlılık

aşamasındaki (≥50 yaş) bir kadın bireye (Sk.40113) ait olduğu saptanmıştır. Bu birincil gömü hayvan

aktivitesi nedeniyle oldukça tahrip olmuş, üst ve alt ekstremiteye (uyluk kemikleri hariç) ait bazı

Şekil 7: F.10015, Sk 40130.

24

kemikler yer değiştirmiştir. Mezarın dolgu toprağında cinsiyeti belirlenemeyen ikinci bir erişkin bireye

( (≥20 yaş, Sk.40113.b2) ait az sayıda kemiğe rastlanmıştır. Mezar hediyesi mevcut değildir.

Feature 10020, Sk (40100), Cut (40084), Fill (40083), Grave superstructures (40104)

Doğu kenarında taş bir üstyapı bulunan bu mezar, kazı alanının batı sınırını kısmen aşmaktadır. Bu

sebeple, doğuda kalan yarısına odaklanılarak bu mezarın yalnızca kısmen kazılmasına karar

verilmiştir. Söz konusu mezar, az sayıda iskelet kalıntısı (Sk.40100) bulunması nedeniyle cinsiyeti

belirlenemeyen erişkin bir bireye (≥ 20 yaş) aittir. Alt ekstremitenin (gömü sonrası hayvan aktivitesi

nedeniyle kısmen dağılmıştır) pozisyonundan hareketle, bireyin olasılıkla kısmen sağ tarafına doğru

döndürülerek sırtüstü uzanmış olduğu ve başının batıya yöneldiği söylenebilir. Bu mezara ilişkin

mezar hediyesi bulunmamaktadır.

Feature 10028, Sk (40061), Cut (40043), Fill (40042)

Feature 10028, üstyapıları olmayan basit toprak bir mezar olup erişkin bir erkek bireye (35-49 yaş) ait

birincil bir gömüyü (Sk.40061) içermektedir. İskelet kalıntıları, özellikle göğüs kafesi ile üst ve alt

ekstremite seviyesinde hayvan aktivitesi nedeniyle ciddi şekilde tahrip olmuştur. Bununla birlikte,

korunan iskelet kalıntılarının genel konumundan bireyin sırtüstü uzandığını, başının batıya baktığını

ve sol bacağın kısmen sağın üstüne gelecek şekilde yerleştirildiğini söylemek mümkündür. Bu mezara

ilişkin mezar hediyesine rastlanmamıştır.

Feature 10029, Sk (40167, 40167.b2), Cut (40149), Fill (40140), Upper and lower superstructures

(40148 and 40156)

Bu mezar, yaşlı (≥50 yaş) bir erkek bireye (Sk.40167) ait birincil bir gömüyü içermektedir. Mezar

çukurunun çevresi ve iç duvarları taşlardan oluşmaktadır. Sırtüstü uzanmış olan bireyin kolları karın

bölgesinde konumlanmış olup başı batıya bakmaktadır. İskelet kalıntıları gömü sonrası hayvan

aktivitesi nedeniyle kısmen tahrip olmuştur. Mezarın dolgu toprağında bir bebeğe (2 ay-3 yaş, Sk.

40167. b2) ait dağınık halde birkaç kemik ve tek bir boncuk bulunmuştur.


Basit toprak bir mezar olan Feature 10060, iskelet kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle ciddi şekilde

tahrip olmuş bir çocuğa (3-12 yaş, Sk.40064) ait birincil bir gömüyü içermektedir. Sadece bazı

omurlar, leğen kemiği ve bacaklar korunmuştur. Birey sırtüstü uzanmış olup başı batıya bakmaktadır.

Mezar hediyesi mevcut değildir


40098)

25

Feature 10061, doğu kenarı taşlarla çevrelenmiş bir mezar çukuruyla temsil edilmekte ve iskelet

kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle oldukça tahrip olmuş yaşlı (≥50 yaş) bir erkek bireye (Sk.40088)

ait birincil bir gömüyü içermektedir. Birey sırtüstü uzanmış, kolları karın üzerinde ve başı batıya

yönelmiştir. İskelet kalıntılarıyla birlikte Helenistik döneme ait sikke ele geçmiştir.


Feature 10062, basit toprak bir mezar olup genç erişkin (20-34 yaş) erkek bir bireye (Sk.40072) ait

birincil bir gömüyü içermektedir. Birey sırtüstü uzanmakta ve başı batıya bakmaktadır. Bu mezara

ilişkin mezar hediyesine rastlanmamıştır.

Feature 10068, Sk (40091, 40091.b2, 40091.b3), Cut (40080), Fill (40081), Superstructure (40110)

Doğu kenarında taş üstyapılar bulunan bu mezar çukurunda genç erişkin (20-34 yaş) muhtemel bir

erkek (Sk. 40091) bireye ait birincil bir gömü bulunmaktadır. Sırtüstü uzanmış olan bireyin başı batıya

yönelmiş, kolları ise karın üzerinde konumlanmıştır. İskelet kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle ciddi

şekilde tahrip olmuştur. Mezarın dolgu toprağında ikinci bir erişkin bireye (≥20 yaş, Sk. 40091.b2) ve

bir bebeğe (2 ay-3 yaş, Sk.40091.b3) ait izole kemikler tespit edilmiştir. Mezar hediyesi mevcut

değildir.

Feature 10069, Sk (40121), Cut (40096), Fill (40097), Superstructure (40087)

Feature 10069, çevresi boyunca kiremitlerle çevrili bir çukura gömülmüş genç erişkin (20-34 yaş)

erkek bir bireye (Sk.40121) ait birincil bir gömüdür (Şekil 8). Birey sırtüstü uzanmış, kolları karın

üzerinde konumlanmış ve başı batıya yönelmiştir. Bu mezarla bağlantılı mezar hediyesi

bulunmamaktadır.

Feature 10078, Sk (40161), Cut (40147), Fill (40146), Lower superstructure (40145)

Üzeri kiremitlerle örtülmüş bu mezar çukurunda yaşlı (≥50 yaş) bir erkek bireye (Sk.40161) ait iskelet

kalıntılarına rastlanmıştır. Birey sırtüstü uzanmış olup başı batıya dönüktür. Mezar hediyesi

bulunmamaktadır.


40154)

Feature 10081, taş ve kiremit üstyapıları bulunan bir mezar çukuruna gömülmüş erişkin (35-49 yaş)

bir kadın bireye (Sk.40172) ait birincil bir gömü ile temsil edilmektedir. Birey sırtüstü uzanmış ve başı

batıya yönelmiştir. Gömü sonrası gerçekleşen hayvan aktivitesi, üst ve alt ekstremiteleri önemli

ölçüde tahrip ederek iskelet kalıntılarının orijinal pozisyonunun tam olarak anlaşılmasını

engellemiştir. Mezar hediyesi mevcut değildir.

26


Basit toprak olan bu mezarda bir çocuğa (3-12 yaş, Sk 40178) ait oldukça kötü korunmuş iskelet

kalıntılarını içeren birincil bir gömü bulunmaktadır. Kol kemiklerinin yanında bulunan fitolitlerden

daha ileri analizler için örnek alınmıştır.


Erişkin (≥20 yaş) bir erkek bireye (Sk.40189) ait birincil bir gömüdür. Birey sırtüstü uzanmış, başı ise

batıya yönelmiştir. Hayvan aktivitesi iskelet kalıntılarına ciddi şekilde zarar vermiştir. Mezar hediyesi

mevcut değildir.

Feature 10102, Sk (40187), Cut (40185), Fill (40184), Superstructure (40188)

Doğu kenarı taşlarla çevrili bu mezarda cinsiyeti belirsiz erişkin (≥20 yaş) bir bireye ait az sayıda ve

oldukça kötü korunmuş bacak kemikleri bulunmaktadır. İskelet kalıntıları hayvan aktivitesi nedeniyle

tamamen tahrip olmuştur. Mevcut birkaç kemiğin pozisyonundan hareketle bireyin sırtüstü uzandığı

ve başının batıya dönük olduğu söylenebilir. Mezar hediyesine rastlanmamıştır.

2.3 Sonuç

Tablo 2, gün ışığına çıkarılan tüm iskelet kalıntılarının yaş, cinsiyet ve mezar tipine ilişkin genel bilgileri

sunmaktadır. İzole kemiklerle temsil edilen bireyler (b numaraları) bu tabloya dahil edilmemiştir.

2019 kazı sezonunda ele geçen insan iskelet kalıntılarının çoğunun erişkin bireylerden (15/17)

oluştuğu, bu erişkinlerin ise genellikle yaşlılık aşamasındaki bireyler olduğu tespit edilmiştir. Cinsiyet

Şekil 8: F.10069, Sk 40121.

27

dağılımına göre değerlendirildiğinde ise erkeklerin kadınlardan daha fazla temsil edildiği görülmüştür

(Cinsiyeti belirlenebilen 12 bireyden 9’u erkektir). Bu durum ölü gömme uygulamaları konusunda

cinsiyetler arası bir farka işaret edebilir. Ancak örneklemin küçük olmasından dolayı rastgele bir

durum olma olasılığını da göz önünde bulundurmak gerekir.

Üç ana mezar tipi (I: basit toprak; II: taş ve/veya kiremitle çevrili mezarlar; III: doğu kenarı taşlarla

kaplı mezarlar) dikkate alındığında, erkeklerin tüm mezar tiplerinde bulunduğu görülür. Buna karşılık,

tüm kadın bireyler üstyapılarla çevrili mezarlara (tip II) gömülmüştür. Mezar tiplerine yaş grupları

açısından bakıldığında ise erişkinlerin tüm mezar tiplerinde bulunduğu, buna karşın erişkin olmayan

bireylerin sadece basit toprak mezarlara (tip I) gömüldüğü saptanmıştır.

Feature İskelet Yaş Grubu Cinsiyet Mezar Tipi İlişkili Nesneler

10013 40186 E Erkek I

10014 40106 OE Erkek II Metal objeler

10015 40130 Y Kadın II

10016 40113 Y Kadın II

10020 40100 E Belirsiz III

10028 40061 OE Erkek I

10029 40167 Y Erkek II Mezar dolgusunda boncuk

10060 40064 Çocuk Belirsiz I

10061 40088 Y Erkek III Sikke (Hellenistik dönem?)

10062 40072 GE Erkek I

10068 40091 GE Erkek III

10069 40121 E Belirsiz II

10078 40161 Y Erkek II

10081 40172 OE Kadın II

10098 40178 Çocuk Belirsiz I Üst ekstremitede fitolitler

10101 40189 E Erkek I

10102 40187 E Belirsiz III

Bu frekanslar, farklı gömü tipolojileri ile ilişkili olası spesifik demografik yapıları göstermektedir.

Bununla birlikte, örneklem grubunun küçük olması herhangi bir yorumlamayı geçici kılmaktadır. İnsan

Tablo 2: 2019 kazı çalışmaları insan iskelet kalıntılarının yaş ve cinsiyet dağılımları (sadece birincil gömüler dahil edilmiştir).

Çocuk = 3-12 yaş; E = erişkin (≥20 yaş); GE = genç erişkin (20-34 yaş); OE = orta erişkin (35-49 yaş); Y = yaşlı (≥50 yaş). I: basit

toprak; II: taş ve/veya kiremitle çevrili mezarlar; III: doğu kenarı taşlarla kaplı mezarlar.

28

iskelet kalıntılarının (hala devam etmekte olan) paleopatolojik analizi, gömü geleneklerindeki bu

çeşitlilikle bağlantılı olası sosyal faktörler hakkında daha fazla veri sağlayabilir. Ek olarak, şimdiye

kadar toplanan arkeolojik ve antropolojik verilerin yanı sıra, iskelet kalıntıları üzerinde

gerçekleştirilecek 14C analizi (hazırlık aşamasında) kronolojinin test edilmesini sağlayacaktır.

2.4 Kaynakça

Brooks, S., & Suchey, J. M. (1990). Skeletal age determination based on the os pubis: a comparison of

the Acsádi-Nemeskéri and Suchey-Brooks methods. Human evolution, 5(3), 227-238.

Buckberry, J. L., & Chamberlain, A. T. (2002). Age estimation from the auricular surface of the ilium: a

revised method. Am J Phys Anthropol, 119(3), 231-239. doi:10.1002/ajpa.10130

Buikstra, J. E., & Ubelaker, D. H. (1994). Standards for data collection from human skeletal remains. .

Fayetteville, AR: Arkansas Archaeological Survey.

Ubelaker, D.H. (1989). Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation (2nd Ed.).

Taraxacum: Washington DC.

29

3. Zooarkeoloji Çalışmaları

Canan Çakırlar, Safoora Kamjan, Pınar Erdil, İlkem Güngör

3.1 Giriş

Zooarkeoloji ekibi 09 - 28 Temmuz tarihleri arasında kazı evinde görev yapmıştır. Ekip, iki Groningen

Üniversitesi (= RUG) Groningen Arkeoloji Enstitüsü (= GIA) araştırmacısı, öğretim görevlisi C. Çakırlar

ve doktora öğrencisi S. Kamjan; RUG yüksek lisans arkeoloji öğrencisi Pınar Erdil ve Ankara

Üniversitesi Paleoantropoloji Bölümünden doktora öğrencisi İlkem Güngör’den oluşmuştur. İlkem

Güngör ekibimize kazı sırasında katılarak, bize çok hoş bir sürpriz olmuştur.

Bu ilk sezonun ana amaçları laboratuarı kurmak ve iş akışını, veri tabanını ve faunayı tanımaktı.

Sezonun ikinci amacı ise patolojiler üzerinde pilot bir çalışmaya başlamaktı.

3.2 Yöntemler

3.2.1 Hazırlıklar (2019 yazından önce)

Hazırlıklara 2018’in kış aylarında eski zooarkeolojik ekip liderleri Kathy Twiss ve Jessie Verhagen

(Stony Brook), Louise Martin (UCL), David Orton (York Universitesi), Nerissa Russell (Cornell

Üniversitesi) ve Jacquie Mulville ile temasa geçerek başlanmıştır. Bu araştırmacılara metodolojilerin

son 20 yılda nasıl değiştiğini, ihraç edilen kemik ve diş kalıntılarının hangi kurumlarda bulunduğunu

anlamamıza yardımcı oldukları ve yayın planlarını anlattıkları için müteşekkiriz. Daha önceki

pratiklerden alınan dersler elbette bu konuşmaların önemli bir parçası olmuştur. Ekibimiz, bu

araştırmacıların tavsiye ve paylaşımları sayesinde Çatalhöyük’e zooarkeolojik analizlerin

potansiyelinin ve zorluklarının daha farkında olarak gelmiştir. Bu yaz Arek Marciniak ile sahada

çalışma fırsatına sahip olmak da elbette bir zevk olmuştur ekibimiz için. Onun tecrübesinden ve

uzmanlığından büyük ölçüde faydalanılmıştır.

3.2.2 Referans Koleksiyonu, Laboratuvar ve Ekipman

İlk günleri laboratuvarı temizleyip, referans koleksiyonunu hazırlayıp durumunu değerlendirerek,

yüzdürme işleminden elde edilen hafif ve ağır artıkları işlemek için uygun standart ağ boyutlu elekleri

bulup sipariş ederek geçti. Zooarkeoloji ekibinin eski üyeleri, bize yakınlardaki köy çöplüklerinden

toplanan referans koleksiyonunun durumu hakkında da bilgi verdiği için, referans koleksiyonundaki

birkaç örneğe ek olarak hangi türlere ihtiyacımız olduğunu değerlendirilebilmişti. Buna göre, Farklı

yaş aşamalarını temsil eden üç Sus iskeleti, Lepus, Martes, yetişkin bir Dama ve yetişkin bir Capreolus

getirilmişti. Bazı temel donanımlar, örn. dijital kumpasların da eksik olabileceğini düşündüğümüz için,

bunlar da ekipmana eklenmek üzere getirilmiştir. Kamp alanında bulunan iki ölü serçe de

30

önümüzdeki yıl referans koleksiyonuna eklemek üzere zooarkeoloji laboratuvarının önüne (gerekli

bilgileri içeren bir etiketle birlikte) gömülmüştür. Referans koleksiyonundaki örneklerin bir listesi I.

Güngör tarafından yapılmıştır. Bu listenin bir kopyası Çatalhöyük veritabanının paylaşılan sürücüsüne

yerleştirilmiştir.

3.2.3 Protokoller: Metodolojileri (Tekrar) Değiştirme

Zooarkeolojik yöntemler Çatalhöyük'te daha önce birkaç kez değişmiştir (Twiss ve ark. 2014, 2017 ve

K. Twiss ve D. Orton ile kişisel iletişim). Her şeyden önce, bu yıl saha arkeologlarının önerisi ve bizim

de hemfikir olmamız üzerine Yayına Öncelikli Birimler denilen sistem durdurulmuştur. Tabii ki,

zooarkeolojik ekip bu yıl da, genel olarak kazıyı ve zooarkeolojik kalıntılarla ilgili durumları tartışmak

için kazıları düzenli olarak ziyaret etmiştir. Daha önceki yıllarda Hayvan Kemik Grupları (= HKG'ler)

HKG'ler, özellikle boynuz kümeleri genellikle bir konservasyon uzmanı tarafından konsolide edildikten

sonra kaldırılmakta olsa da, bu sezon yerinde konsolidasyon mümkün olmamıştır. Onun yerine, saha

arkeologları HKG bulduklarında, zooarkeoloji ekibi açmaya gidip hemen bu kalıntıları kaydetmişlerdir.

Şekil 9: Çatalhöyük zooarkeoloji laboratuvarı.

31

Laboratuvarda ise, zooarkeolojik analiz hızını mümkün olduğunca seri hale getirirken en faydalı

bilgilere ulaşmak için katmanlı bir analiz sistemine geçilmesine karar verilmiştir: Kağıt üzerine notlar

(her haftanın sonunda dijitalleştirilen); değerlendirme (eski sistemde birim tanımlarına benzeyen); ve

“iyi” ve “mükemmel” bağlamların ayrıntılı analizi. Değerlendirme aşamasında bir zooarkeolojik birim

torbasındaki tüm kalıntılara bakılmış, insan kemikleri ayrıştırılmış ve insan kalıntısı laboratuvarına

Şekil 10-11: Arazide zooarkeoloji labından Canan Çakırlar ve Pınar Erdil boynuzları in situ konumunda ölçtükten sonra

kaldırdı.

32

götürülmüş, kalıntılar kabaca sayılmış, tafonomik özellikleri not alınmış, potansiyel olarak

tanımlanabilir kalıntıların sayısı kaydedilmiş ve kemik aletler ayrılmış, ve HKG'ler veritabanına

kaydedilmiştir.

3.2.4 Görsel Rehber Hazırlama

Doğu Bölgesi, Kalkolitik sonrası mezarlarla kaplıdır (Bkz. 2019 Sezonu Doğu Alanı Kazı Çalışmaları).

2018 ve 2019'da, tarım toprağı kaldırılırken bol miktarda insan kalıntısı hayvan kalıntılarıyla karışık

halde bulunmuştur. P. Erdil, Çatalhöyük'te bulunan insan ve hayvan kemiği parçalarını ayırt etmek

için görsel bir rehber hazırlamaya başlamıştır. Zooarkeoloji ekibi tarafından hayvan kalıntılardan

ayrılan insan kalıntıları görsel rehber için fotoğraflandı. İnsan hayvanlarda ortak ya da benzer bulunan

kemik öğeler seçildi ve fotoğraflandı. En sık karıştırılan kalıntılar, insan kafatası ve kaplumbağa

kabuğu parçaları gibi, birlikte fotoğraflandı (Şekil 12).

P. Erdil, bu projenin devamı olarak 25.07 ve 28.07 tarihlerinde kazı sahasında İnsan Kalıntıları

ekibinden Marco Milella'ya yardımda bulunmuş ve iki insan mezarının kazılmasında katkı sağlamıştır.

(U.40061 ve U.40091).

Şekil 12: Doğu Höyük kazı bölgesinin üst yüzeyinden elde edilmiş insan kafatası parçası ve referans koleksiyonundan

kaplumbağa kabuğu parçası karşılaştırması. (Fotoğraf: Pınar Erdil ve Canan Karataş Yüksel).

33

3.2.5 Eğitim

Öğleden sonraları, Ege ve Poznan Üniversitelerinden ilgi gösteren öğrencilerle memeli hayvan iskelet

anatomisi üzerine karşılaştırmalı eğitim verilmiştir. Bazı öğrenciler öğleden sonraları düzenli olarak

laboratuvara gelerek referans koleksiyonunu ve kazıdan çıkarılan arkeolojik örnekleri karşılaştırmış ve

kendilerini geliştirmişlerdir. I. Güngör ve P. Erdil ileri düzey eğitim almıştır. Kazı alanındayken,

önümüzdeki dönemlerde başlatmak üzere Dr. David Orton (York Üniversitesi) ve Mehmet Somel

(ODTÜ) Çatalhöyük’te İleri Düzey Zooarkeoloji Yaz Okulu açmak için bir burs kazanıldığının haberi

gelmiştir.

3.3 Sonuçlar

2018’de Doğu Alanının karışık tabakalarından elde edilen buluntular eğitim amaçlı kullanılmıştır.

Zooarkeoloji labına getirilen buluntu torbalarından insan kemikleri ve çanak çömlekler ayrıştırılmış ve

bunlar buluntu laboratuvarına geri gönderilmiştir.

Laboratuvarda 9 kazı birimi değerlendirilmiştir (veri tabanında A4 veya A5. Form: Faunal birim

açıklaması). Bu birimler 25-07-2019 tarihine dek bu sene içinde tamamlanıp kapatılmış olan birimlerin

tamamıdır. Bu birimlerin neredeyse tamamının Neolitik (ve muhtemelen Hellenistik veya İslami) insan

kalıntıları bulundurduğu fark edilmiştir. Özellikle Birim 40042’nin neredeyse %40’ının insan

kemiklerinden oluştuğu gözlemlenmiştir. Ayrıca bu birimde bir adet işlenmiş kemik alet de

bulunmuştur. Bunun dışında, çöp yığını birimlerinde de olduğu gibi, tanımlanabilen çok az kemik

bulunmuştur.

Birim 40031, bir çöp yığını birimi olup 400’den fazla spesimen ile türlü taksonlara sahiptir. Koyun,

keçi, sığır, at, domuz, tavşan, tilki, köpek kalıntıları ve 6 petroz kemiği (muhtemelen bir koyun ve bir

köpek) tespit edilmiştir. Ayrıca, ilginç bir şekilde bu çöp yığını birimlerinde çok az kaburga kemiği

bulunmuştur. 40032 numaralı birim 40031’e bulunan kemiklerin özellikleri bakımından (kırılgan ve

parçalanmış kemikler) ve taksonomik çeşitlilik olarak benzerlik göstermektedir. Bu iki birimin insan

kalıntısı içerdiği de gözlemlenmiştir. U.40036 numaralı birimde bir kemik iğne bulunmuştur.

40056, 40058 ve 40063 numaralı kazı birimlerinde, boynuz örnekleri de bulunduran kümelenmiş

kemik buluntularına rastlanmıştır. Kazı alanında doğal olarak bulunduğu pozisyonda yapılabildiği

kadar ölçüm yapılmıştır. Bu her zaman mümkün olmamıştır. Bu birimlerde bulunan 7 boynuz (MNI =

9) örnekleri erkek koyun veya vahşi erkek koyun olarak tanımlanmıştır. İleride TP ve TPC’de bulunmuş

boynuz örnekleriyle osteometrik karşılaştırma yapılıp evcilleştirilme durumu netleştirilecektir.

Boynuzlardan bir tanesinin erkek keçi, diğerinin ise genç erkek koyuna ait olduğu düşünülmektedir.

Bu boynuzların konumu daha çok Doğu Alanının kuzey profilidir. Kümelenmiş kemik buluntuları,

34

boynuzlar dışında yabanıl (?) sığır kürek kemikleri (MNE = 2) ve aynı bireye ait (?) yabani sığır radius

ve ulna kemikleri de bulunmuştur. Bu buluntuların hepsi faunal veritabanına girilmiştir.

15-22 Temmuz tarihleri arasında S. Kamjan, P. Erdil, C. Çakırlar ve I. Güngör, depoya kaldırılmış

buluntular arasından Batı Höyükten ve Doğu Höyükteki Kuzey ve Güney bölgelerindeki kazılarda

bulunmuş sığır (Bos) phalange ve metapodial kemiklerini incelemiştir. D. Orton’un uzaktan sağladığı

yardım ile bu kemikler veritabanında ve depoda bulunabilmiş ve sığır (Bos) patolojileri üzerinde bir

pilot çalışmanın potansiyeli ve uygulanabilirliği belirlenmiştir. 9 - 25 Temmuz tarihleri arasında

zooarkeoloji ekibinin geri kalanının da desteğiyle S. Kamjan tarafından detaylı bir çalışma

gerçekleştirilmiştir. Seçilen örnekler kazı ekibinin fotoğrafçısı Mateusz Dembowiak tarafından

fotoğraflanmıştır. Yeterli veri toplandıktan sonra, incelenen birimlerin listesi arşiv ekibine sunulup

depodan çıkarılan tüm kemikler orijinal depolama birimlerine geri yerleştirilmiştir.

35

4. Arkeobotani Çalışmaları

Burhan Ulaş, Marco Madella, Carlos Santiago-Marrero, Ece Dinçerler, Karolina Joka, Demhat Yaman

4.1 Giriş

Yeni Çatalhöyük Arkeobotanik araştırmalarına bu yıl başlanmıştır. Bu yılki arkeobotanik

araştırmalarda, kazı alanından toprak örneği toplanmasından, toprak yüzdürme (flotasyon) sürecine

ve verileri veritabanına girme gibi Çatalhöyük'te arkeobotanik araştırma geleneğince kullanılan tüm

protokollerin öğrenilmesi ve bu geleneğe uyumlu bir şekilde yeni çalışmalara başlanılması

hedeflenmiştir. Bu kapsamda yüzdürme makinesi ve stereomikroskobunun kurulumu, toprak

yüzdürme, veritabanı verilerini kullanma, belgeleme işlemlerini öğrenme gibi faaliyetler

gerçekleştirilmiştir. Tüm işlemler, eski ekip üyelerinden Karolina Joka’nın yönlendirmesiyle, daha

önce uygulanan toprak yüzdürme ve veri girişi vb. protokolleri temel alınarak gerçekleştirilmiştir. Bu

çalışmaların dışında, Çatalhöyük arkeobotanik laboratuvarında modern bitki koleksiyonu oluşturma

ve Konya Ovasında, Konya Gıda ve Tarım Üniversitesinin işbirliğiyle, bir etnobotanik/etnografik

çalışma yapılması için ön çalışmalar gerçekleştirilmiştir.

Yeni dönem çalışmaları kapsamında, 6-7 Mayıs 2019 tarihlerinde Berlin’deki Alman Arkeoloji

Enstitüsü Avrasya Şubesinin destekleriyle, Dahlem’deki TOPOI Binası’nda eski ve yeni ekip üyelerinin

katıldığı bir toplantı düzenlenmiştir. Söz konusu toplantıda, Çatalhöyük Yeni Dönem arkeobotanik

araştırmalarıyla ilgili bazı öneriler de geliştirilmiştir. Bu raporda, burada yürütülen tartışma ve

hedeflenen yeni araştırma temalarına da yer verilecektir.

4.2 Toprak Yüzdürme İşlemleri

Bu yıl kazı alanından alınan toprak örneklerindeki bitki kalıntılarının elde edilmesi amacıyla suda

yüzdürme işlemine başlanmıştır. Suda yüzdürme, kuru elek, ayıklama ve teşhis işlemleri olarak

toplamda dört aşamadan oluşan arkeobotanik çalışmalarda ilk üç çalışma aşamalarına ekip üyesi iki

öğrenci dâhil edilmiştir (Ece Dinçerler ve Demhat Yaman). Söz konusu öğrenciler arkeobotanik

çalışma metodu hakkında bilgilendirilmiştir.

Bu kapsamda; Çatalhöyük 2018 kazı sezonuna ait 80 litre toprak (Hellenistik döneme ait) flotasyon

işlemine tabi tutulmuştur. Çatalhöyük 2019 kazı çalışmalarında Kalkolitik sonrası ve Neolitik

seviyelere ait toplam 88 birim alanda alınan 5113 litre toprak flotasyon işlemine tabi tutulmuştur.

Tablo 3’de kazılan farklı alanlara göre alınan örneklerin listesi bulunabilir.

36

Şekil 13: Çatalhöyük flotasyon makinesi.

Tablo 3: 2019 kazı sezonu örneklerine ait flotasyon kayıt belgesi.

NO FLOT Number Area UNIT Number Sample Number Volume Machine Total Bags No. of Chiffons Date Excavated Excavator Date Floated Floter Comments LR. Dist HR. dist1 20000 E 40026 S2 25 2 3 2.08.2018 ES 11.07.2019 M layer, empty burial infill, post-chalcolithic YES YES2 20001 E 40027 S2 55 2 6 4.08.2018 ED 11.07.2019 M layer, burial infill, post-chalcolithic YES YES3 20002 E 40036 S2 8 1 2 17.07.2019 GD 20.07.2019 M layer, oven/pit fill, post-chalcolithic YES YES4 20003 E 40044 S2 27 2 3 18.07.2019 EA 20.07.2019 M layer, pit infill, post-chalcolithic YES YES5 20004 E 40040 S2 30 2 4 17.07.2019 YS 20.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES6 20005 E 40042 S2 30 1 3 18.07.2019 EG 20.07.2019 M layer, burial, post-chalcolithic YES YES7 20006 E 40053 S2 30 2 6 18.07.2019 ES 20.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES8 20007 E 40039 S2 4 1 1 18.07.2019 BP 20.07.2019 M layer, oven/pit fill, post-chalcolithic YES YES9 20008 E 40057 S2 16 1 2 20.07.2019 EGA 21.07.2019 M layer, base of the oven, post-chalcolithic YES YES10 20009 E 40031 S2 35 2 5 17.07.2019 EA 21.07.2019 M layer, midden, post-chalcolithic YES YES11 20010 E 40050 S2 30 2 3 18.07.2019 EGA 21.07.2019 M layer, oven fill, post-chalcolithic YES YES12 20011 E 40041 S2 37 2 4 18.07.2019 YWS 21.07.2019 M cut, pit cut, post-chalcolithic YES YES13 20012 E 40046 S2 25 2 3 18.07.2019 JH 21.07.2019 M layer, fill of large pit/truncation, neolithic YES YES14 20013 E 40056 S2 33 2 4 20.07.2019 BP 21.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES15 20014 E 40038 S2 30 2 3 17.07.2019 ES 21.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES16 20015 E 40032 S2 25 2 2 16.07.2019 JH 21.07.2019 M pit infill/room fill, neolithic YES YES17 20016 E 40051 S2 28 2 2 20.07.2019 EGA 21.07.2019 M layer, superstructure of an oven, post-chalcolithic YES YES18 20017 E 40033 S2 19 2 2 17.07.2019 SBD 21.07.2019 M layer, pit infill, post-chalcolithic YES YES19 20018 E 40054 S2 29 2 4 20.07.2019 EA 21.07.2029 M layer, pit infill, post-chalcolithic YES YES20 20019 E 40042 S2 63 5 5 21.07.2019 KH 22.07.2019 M layer, burial, post-chalcolithic YES YES21 20020 E 40060 S2 25 2 3 21.07.2019 ES 22.07.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES22 20021 E 40058 S2 25 2 4 21.07.2019 EGA 23.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES23 20022 E 40062 S2 30 2 4 22.07.2019 GD 23.07.2019 M layer, room fill, post-chalcolithic YES YES24 20023 E 40063 S2 11 1 2 23.07.2019 EGA 24.07.2019 M cluster, neolithic YES YES25 20024 E 40073 S2 25 2 2 23.07.2019 GA 24.07.2019 M layer, activity area/layer, chalcolithic YES YES26 20025 E 40062 S3 0.5 1 1 23.07.2019 MD 24.07.2019 M cluster, neolithic YES YES27 20026 E 40065 S2 26 2 3 23.07.2019 YWS 24.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES28 20027 E 40065 S3 8 1 1 23.07.2019 KH 24.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES29 20028 E 40075 S2 28 2 3 24.07.2019 ES 25.07.2019 M layer, accumulated midden deposit within b.175, neolithic YES YES30 20029 E 40082 S2 26 2 2 24.07.2019 EGA 25.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES31 20030 E 40085 S2 14 1 2 25.07.2019 EGA 25.07.2019 M cluster, neolithic YES YES32 20031 E 40076 S2 27 2 2 25.07.2019 ES 28.07.2019 M layer, room fill of b/175, neolithic YES YES33 20032 E 40071 S2 70 5 3 25.07.2019 KH 28.07.2019 M layer, burial infill, post-chalcolithic YES YES34 20033 E 40094 S2 25 1 2 27.07.2019 YWS 28.07.2019 M layer, superstructure, post-chalcolithic YES YES35 20034 E 40086 S2 27 2 2 25.07.2019 EGA 28.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES36 20035 E 40092 S2 33 2 2 27.07.2019 ES 28.07.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES37 20036 E 40099 S2 29 2 3 27.07.2019 ES 28.07.2019 M layer, last layer of accumulated deposit of midden, neolithic YES YES38 20037 E 40042 S2 60 5 3 17.07.2019 KH 28.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES39 20038 E 40067 S2 217 15 17 24.07.2019 KH 28.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES40 20039 E 40103 S2 18 1 1 28.07.2019 YWS 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES41 20040 E 40111 S2 30 2 2 28.07.2019 ES 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES42 20041 E 40089 S2 165 12 10 28.07.2019 EA 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES43 20042 E 40083 S2 162 12 10 25.07.2019 KH 29.07.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES44 20043 E 40112 S2 31 2 2 29.07.2019 YWS 30.07.2019 M layer, fill/midden, neolithic YES YES45 20044 E 40081 S2 300 20 20 24.07.2019 BP 30.07.2019 M layer, burial fill, neolithic YES YES46 20045 E 40122 S2 20 2 1 30.07.2019 EGA 31.07.2019 M neolithic YES YES47 20046 E 40097 S2 61 5 2 30.07.2019 BP 31.07.2019 M layer, burial,neolithic YES YES48 20047 E 40123 S2 1 1 1 31.07.2019 EGA 31.07.2019 M layer, bricks, neolithic YES YES49 20048 E 40126 S2 5 1 1 31.07.2019 EGA 31.07.2019 M layer, bricks, neolithic YES YES50 20049 E 40107 S2 337 27 19 28.07.2019 YWS 31.07.2019 M layer, burial fill, neolithic YES YES51 20050 E 40132 S2 25 2 1 31.07.2019 BP 1.08.2019 M layer, 3rd layer of the top soil, neolithic YES YES52 20051 E 40120 S2 27 2 1 30.07.2019 EGA 1.08.2019 M layer, mud bricks, neolithic YES YES53 20052 E 40127 S2 27 2 1 31.07.2019 EGA 1.08.2019 M layer, bricks, neolithic YES YES54 20053 E 40131 S2 13 1 1 31.07.2019 YWS 1.08.2019 M layer, mortar in superstructure, neolithic YES YES55 20054 E 40133 S2 9 1 1 1.08.2019 EGA 3.08.2019 M layer, floor, neolithic YES YES56 20055 E 40129 S2 29 2 1 31.07.2019 ES 3.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES57 20056 E 40139 S2 25 2 1 1.08.2019 EGA 3.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES58 20057 E 40135 S2 15 1 1 1.08.2019 YWS 3.08.2019 M layer, mortar in superstructure, neolithic YES YES59 20058 E 40136 S2 13 1 1 1.08.2019 EGA 3.08.2019 M layer, make up layer, neolithic YES YES60 20059 E 40137 S2 30 2 1 1.08.2019 ES 3.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES61 20060 E 40117 S2 225 17 12 31.07.2019 SBD 3.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES62 20061 E 40078 S2 249 18 10 31.07.2019 KH 3.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES63 20062 E 40152 S3 3 1 1 3.08.2019 EGA 4.08.2019 M layer, floor, neolithic YES YES64 20063 E 40142 S2 10 1 1 3.08.2019 JH 4.08.2019 M layer, post fill, neolithic YES YES65 20064 E 40119 S2 23 2 2 3.08.2019 EGA 4.08.2019 M layer, fill in the foundation cut, neolithic YES YES66 20065 E 40144 S2 32 2 1 3.08.2019 JH 4.08.2019 M layer, layer of fill, neolithic YES YES67 20066 E 40159 S2 25 2 1 4.08.2019 EGA 4.08.2019 M layer, neolithic YES YES68 20067 E 40097 S2 137 2 1 27.07.2019 BP 5.08.2019 M layer, burial, neolithic YES YES69 20068 E 40160 S2 11 13 3 4.07.2019 EGA 5.08.2019 M layer, mortar in between bricks of U40159, neolithic YES YES70 20069 E 40137 S3 26 1 1 3.07.2019 ES 5.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES71 20070 E 40163 S2 27 2 1 4.08.2019 EGA 5.08.2019 M room fill, neolithic YES YES72 20071 E 40164 S2 25 2 1 5.08.2019 ES 5.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES73 20072 E 40157 S2 150 10 4 4.08.2019 YWS 5.08.2019 M layer, grave/ pit fill, neolithic YES YES74 20073 E 40165 S2 26 2 1 5.08.2019 GB 5.08.2019 M layer, pit fill, post-chalcolithic YES YES75 20074 E 40093 S2 26 2 1 5.08.2019 MD 6.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES76 20075 E 40168 S2 26 2 1 5.08.2019 JH 6.08.2019 M layer, fill/using surface, neolithic YES YES77 20076 E 40125 S2 32 2 1 5.08.2019 YWS 6.08.2019 M layer, fill fundation cut, neolithic YES YES78 20077 E 40140 S2 284 22 9 4.08.2019 SBD 6.08.2019 M layer, burial/layer fill, post-chalcolithic YES YES79 20078 E 40169 S1 10 1 1 5.08.2019 GB 6.08.2019 M layer, oven base, post-chalcolithic YES YES80 20079 E 40174 S2 3 1 1 6.08.2019 BP 6.08.2019 M layer, infill of the posthole, neolithic YES YES81 20080 E 40146 S2 358 28 11 5.08.2019 BP 6.08.2019 M layer, infill of the burial, post-chalcolithic YES YES82 20081 E 40093 S3 32 2 1 6.08.2019 ES 7.08.2019 M layer, room fill, neolithic YES YES83 20082 E 40171 S2 7 1 1 6.08.2019 GB 7.08.2019 M neolithic YES YES84 20083 E 40170 S2 25 2 1 6.08.2019 JH 7.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES85 20084 E 40143 S2 25 2 1 6.08.2019 BP 7.08.2019 M layer, white surface/floor in NE corner, neolithic YES YES86 20085 E 400153 S2 154 13 5 6.08.2019 KH 7.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES87 20086 E 40175 S2 25 2 2 7.08.2019 YWS 8.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES88 20087 E 40177 S2 10 1 1 8.08.2019 KH 13.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES89 20088 E 40179 S2 23 2 1 9.08.2019 ES 13.08.2019 M YES YES90 20089 E 40180 S2 23 2 1 9.08.2019 ES 13.08.2019 M YES YES91 20090 E 40151 S2 29 2 3 13.08.2019 BP 14.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES92 20091 E 40184 S2 126 10 6 13.08.2019 EA 14.08.2019 M YES YES93 20092 E 40181 S2 105 9 5 14.08.2019 KH 15.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES94 20093 E 40182 S2 126 8 6 15.08.2019 SBD 17.08.2019 M layer, burial fill, post-chalcolithic YES YES95 20094 E 40151 S5 30 1 1 17.08.2019 GD 17.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES96 20095 E 40151 S6 37 1 2 17.08.2019 GD 17.08.2019 M layer, midden, neolithic YES YES

37

4.3 Kuru Elek İşlemi

Flotasyon işlemi sonrası yıkanan toprak örnekleri kurutulduktan sonra, 30cm çapında: 4mm, 2mm,

1mm ve 8 ila 10cm çapında: 2mm,1mm, 0.5mm elekler yardımıyla kuru elek işlemlerinden

geçirilmiştir.

4.4 Ayıklama İşlemleri

Ayıklama işlemlerinde amaç flotasyon işleminden geçirilip kurutulan toprak örnekleri içerisinde yer

alan makrobotanik kalıntılarını tespit edilip, seçilmesi olmuştur. Bu çalışmada, söz konusu toprak

örnekleri, yukarıda belirtilen, değişik büyüklükteki eleklerden geçirilmiş ve daha sonrasında

ayıklanmıştır. Çalışmaların bu aşamasına daha önce bu işlemleri yürütmüş bazı tecrübeli kadın işçiler

de dahil edilmiştir. Elde edilen bitki kalıntıları dışında mikro fauna, çanak-çömlek parçaları gibi

arkeolojik materyaller tasnif edilip, poşetlenmiştir. Bu şekilde toprak örneklerinde yer alan organik ve

arkeolojik tüm materyaller, konularında uzman kişilerce incelenmesi için, seçilmiştir.

4.5 Teşhis işlemleri

Arkeobotanik örneklerin sınırlı bir kısmı Burhan Ulaş tarafından Çatalhöyük arkeobotanik

laboratuvarında tanımlanmıştır. 22 alandan alınan toprak örnekleri ise flotasyon ve kuru elek ve

ayıklama işlemi sonrası elde edilen makro botanik örnekler ise Burhan Ulaş tarafından incelenmek

amacıyla Malatya-İnönü Üniversitesi’ne gönderilmiştir.

4.6 Diğer Çalışmalar

4.6.1 Arkeobotanik Laboratuvarında Modern Bitki Koleksiyonu Oluşturma

Bu kapsamda geçen yıllarda Çatalhöyük çevresinde arkeobotanik ekip tarafından toplanan ve depoda

bulunan modern tohum örnekleri ve Küçükköy sakinlerinden temin edilen tohumlardan Çatalhöyük

arkeobotanik laboratuvarında bir modern tohum koleksiyonu oluşturulması çalışmasına

başlanılmıştır. Şu ana kadar toplamda 60’ın üzerinde farklı modern yabani/evcil bitki tohumundan

(cins, tür, alt tür v.d.) oluşan bir koleksiyon oluşturulmuştur. Bu koleksiyonun genişletilmesi

yürütülecek arkeobotanik araştırmalar açısından oldukça önemli olacaktır. Bu amaçla, arkeobotanik

ekip üyesi öğrencilerin de desteğiyle, Çatalhöyük çevresinde yetişen yabani bitki tohumları ve

köylülerden toplanacak tohumlarla koleksiyon genişletilecektir.

4.6.2 Yeni Dönem Araştırmalarında Hedeflenen Projeler

Yeni dönem çalışmaları kapsamında, 6-7 Mayıs 2019 tarihlerinde Berlin’deki Alman Arkeoloji

Enstitüsü Avrasya Şubesinin destekleriyle, TOPOI Building Dahlem’de eski ve yeni ekip üyelerinin

38

katıldığı bir toplantı düzenlenmiştir. Toplantıya arkeobotanik çalışma grubundan Burhan Ulaş (İnönü

Ü.), Marco Madella (UPF), Carlos Santiago-Marrero (UPF), Lara González Carretero (UCL), Ece

Dinçerler (Ege Ü.) katılım sağlamışlardır. Toplantı sonunda aşağıdaki araştırma temalarını önümüzdeki

dönemlerde uygulanması konusunda hem fikir olunmuştur.

- Mutfak ve yemek hazırlama uygulamaları;

- Bitki kaynakları ile ilgili mekan kullanımı ve dinamikleri;

- Triticum new glume buğdayının taksonomik kökenine ilişkin araştırmalar;

- Çatalhöyük’te erken evcilleştirme süreçlerinin araştırılması;

- Konya ovasındaki arazi kullanımının araştırılması;

- Etnobotanik / etnoarkeoloji yöntemiyle bitki kaynaklarının ve gıda üretiminin araştırılması;

- Neolitik ve Kalkolitik Dönem tarım ekonomisinin karşılaştırılması.

Aşağıda söz konusu yeni araştırmaları temalarının ayrıntılarına yer verilecektir.

Burhan Ulaş, üç temel konuda araştırma yaparak Çatalhöyük yeni projesine katkıda bulunmayı

önermiştir:

1) Triticum yeni glume buğday türü: Yeni buğday türüyle ilgili sorunlardan biri taksonomik

sınıflandırma ile ilgilidir. Çatalhöyük yerleşiminden elde edilen NGWT başakçıkları için Ulaş, daha

önce Yenikapı ve Yumuktepe yerleşimlerinde NGWT başakçıkları üzerine gerçekleştirdiği (Ulaş ve

Fiorentino baskıda) ile benzer şekilde morfobiyometrik araştırmalar yapılması;

2) Kalkolitik Batı Höyüğü ile Neolitik Doğu Höyüğü arasındaki arpa ekiminin karşılaştırılması: Ulaş,

Çatalhöyük'teki Neolitik ve Kalkolitik dönemlerden arkeobotanik malzemeler üzerinde araştırma

yapılmasını önermiştir. Bu çalışma için, Kalkolitik dönemde arpanın tarım ekonomisinde önemli bir

tür haline gelip gelmediğini doğrulamayı öneren Ulaş, ayrıca, iki sıralı altı sıra arpanın (taksonomik

açıdan ayırt edilmesi problemli olan arpa türleri) tanımlanması için morfobiyometrik bir çalışma

yapılması;

3) Konya Ovası ve çevresindeki alanlarda geleneksel tarımsal faaliyetlerin ve bitki genetik

kaynaklarının incelenmesi.

Bu araştırma dizisi için;

a) Çatalhöyük Arkeobotanik laboratuvarında evcil ve yabani tohumlardan oluşacak tohum referans

koleksiyonunun geliştirilmesi;

39

b) Geleneksel tarımsal faaliyetlerin belgelendirilmesi;

c) Konya Ovası’ndaki yerle halkın geleneksel yabani bitki toplama uygulamalarının belgelendirilmesi

gibi çalışmalara bu yıl start verilmiştir.

Marco Madella, Konya Ovası'nda arazi kullanımı üzerine araştırmalar yaparak Çatalhöyük yeni

projesine katkıda bulunmayı önermiştir. Önceki ve şimdiki projeden elde edilen biyo-veriler,

Çatalhöyük çevresindeki arazide arazi kullanımının anlaşılmasını sağlamak için iklimsel ve coğrafi /

jeomorfolojik verilerle birlikte sentezlenecektir. Bu çalışmanın A. Bogaard, G. Ayala ve J. Wainwright

ile birlikte yürütülmesi planlanmaktadır.

Carlos Santiago-Marrero, besin elde etme yolları hakkındaki arkeobotanik araştırmaların

genişletilmesini ve mikro bitki kalıntılarının (fitolitler ve nişasta taneleri) kanıtlarına dayanarak

konutlarda kullanımının daha iyi anlaşılması amaçlı bu çalışmaların genişletilmesini önermiştir. Bu

kapsamda, Santiago-Marrero nişasta tanesi çalışmaları yoluyla hububat dışındaki yabani bitki

kaynaklarının (yumrular / soğanlar, yabani tohumlar, vb.) kullanımını araştırmayı önermiştir.

4.7 Kaynakça

Fairbairn, A.S., Martinoli, D., Butler, A. and Hillman, G. 2007. Wild plant seed storage at Neolithic

Çatalhöyük East, Turkey. Vegetation History and Archaeobotany 16: 467–479.

Helbaek, H. 1964. First impressions of the Çatal Hüyük plant husbandry. Anatolian Studies 14: 121-

123.

Filipović, D., C. Kabukcu, E. Stroud and A. Bogaard 2016. Macro- and micro- botanical remains. In

Çatalhöyük 2016 Archive Report, pp 123-28.

Madella, Marco & Lancelotti, Carla & Ruiz-Giralt, Abel & Barastegui, Judit & García-Granero, Juan

José. (2015). Çatalhöyük 2015 Archive Report – Phytoliths

Ulaş B., 2019, The Paleobotanical remains from Yumuktepe Level XVI Barley cultivation: the basis of

the socio-cultural transformation, in The Chalcolithic at Mersin - Yumuktepe Level XVI reconsidered

(ed. G. Palumbi and I. Caneva).

Ulaş B. & G. Fiorentino, Morphometric Analysis and Taxonomic Revision of Triticum “new glume

wheat type” in press.

40

5. Yontmataş Çalışmaları

Çiler Çilingiroğlu ve Günay Dinç

5.1 Giriş

Yontmataş laboratuvarı lideri Sean Doyle bu sene Çatalhöyük’teki çalışmalara katılamadığı için iki ekip

üyesi yontmataşlar üzerine ilk belgeleme çalışmasını gerçekleştirdi. Çalışmamız sırasında Sean Doyle,

Berkay Dinçer ve Bogdana Milic’ten yardım aldık; kendilerine destekleri için çok teşekkür ederiz. Bu

raporun amacı Doğu Alanı kazılarında 2019 yılında bulunmuş olan yontmataşlar üzerine başlangıç

niteliğinde bilgiler vermektir. Bu çalışmayla Geç Neolitik Döneme (MÖ 6200-5900) tarihlenen ve daha

önce hiç araştırılmamış olan Doğu Alanındaki yontmataşların hammadde seçimi, taşımalık tipleri,

teknoloji ve tipolojisi üzerine ilk öndeğerlendirmeleri yapmayı amaçladık.

Bu çalışma dahilinde her kazı biriminden şu kategoriler altında veri toplanmıştır:

1. Birim bilgisi

2. Birimin tanımı

3. Hammadde

4. Obsidyen kaynağı (Nenezi, Göllüdağ, Acıgöl/diğer/bilinmeyen)

5. Çakmaktaşı sayısı

6. Obsidyen sayısı

7. Çakmaktaşı ağırlığı

8. Obsidyen ağırlığı

9. Toplama yöntemi (elle veya kuru elek)

10. X buluntuları

11. Uç, dilgi, yonga, çekirdek, parça sayıları

12. Kasa numarası

13. Notlar

Belgeleme çalışması ayrıca envanterlik, etütlük ve X buluntularının teknik çizimlerini ve fotoğraflarını

kapsamaktadır. Elle teknik çizimler Nilüfer İdikut, Begün Karagöz ve Günay Dinç tarafından

yapılmıştır. Buluntu fotoğrafları Mateusz Dembowiak, Ece Sezgin ve Sinem Bejna Demir tarafından

çekilmiştir.

41

5.2 Buluntu Topluluğu

2019 kazıları, Doğu Höyük üzerindeki Doğu Alanında yer alan birbirine bitişik 10X10 m boyutlarındaki

üç açmada gerçekleşti. Hemen hemen her kazı biriminde yontmataş buluntular vardır. Bu çalışma için

toplam 123 kazı birimi çalışılmıştır. Bunlar hem elle toplanan hem de kuru elekten geçen kazı

birimleridir. Kazı birimleri; B.175, B.176, B.177 ve Mekan 669 dışında; geç dönem mezarlarının Geç

Neolitik tabakaları kesen toprak dolgularını, Mekan 683 olarak tanımlanan büyük atık alanını ve çukur

veya fırın gibi unsurlardan oluşan diğer kazı birimlerini içerir.

Doğal olarak, Doğu Alanında kazılan atık alanlarından gelen kazı birimleri (U.40107, U.40112,

U.40075, U.40151, U.40170, U.40175) en yüksek sayıda yontmataşlara sahiptir (n=2519).

Kazı Birimi U.40013 Doğu Alanındaki stratigrafik özelliği olmayan buluntuları tanımlamak için

oluşturulmuştur. Bu malzemelerin hiç birine bu rapor dahilinde yer verilmemiştir. Toplam 2850 gr

yontmataş malzeme stratigrafik olmayan toprağın kuru elenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır.

UNIT AREA BUILDING SPACE FEATURE CATEGORY 40038 EAST 0 677 10055 pit infill 40038 EAST 0 677 10055 pit infill 40065 EAST 0 670 10060 burial fill 40069 EAST 0 670 10061 superstructure of burial 40063 EAST 0 678 0 Cluster 40056 EAST 0 669 0 Cluster 40056 EAST 0 669 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40062 EAST 175 675 0 room fill 40032 EAST 0 0 0 pit infill 40032 EAST 0 0 0 pit infill 40033 EAST 0 670 10051 pit infill 40044 EAST 0 0 10017 pit infill 40038 EAST 0 677 10055 pit infill 40046 EAST 0 677 10063 fill of large pit/truncation 40046 EAST 0 677 10063 fill of large pit/truncation 40042 EAST 0 670 10028 burial fill 40031 EAST 0 669 0 Midden 40031 EAST 0 669 0 Midden 40053 EAST 0 677 10056 pit infill 40060 EAST 0 673 10053 pit infill 40040 EAST 0 677 10013 pit infill 40076 EAST 175 675 0 room fill of B.175 40076 EAST 175 675 0 room fill of B.175 40076 EAST 175 675 0 room fill of B.175 40137 EAST 175 682 0 room fill

42

40137 EAST 175 682 0 room fill 40137 EAST 175 682 0 room fill 40137 EAST 175 682 0 room fill 40137 EAST 175 682 0 room fill 40091 EAST 0 670 10068 Skeleton 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40073 EAST 175 675 0 layer (activity area?) 40168 EAST 0 676 0 layer (fill) 40168 EAST 0 676 0 layer (fill) 40140 EAST 0 670 10029 burial fill 40140 EAST 0 670 10029 burial fill 40146 EAST 0 670 10078 burial fill 40144 EAST 0 676 0 Layer 40128 EAST 0 676 0 cluster of bones 40128 EAST 0 676 0 cluster of bones 40099 EAST 0 0 0 Midden 40099 EAST 0 0 0 Midden 40099 EAST 0 0 0 Midden 40119 EAST 0 679 10093 fill of foundation cut 40119 EAST 0 679 10093 fill of foundation cut 40170 EAST 0 683 0 Midden 40071 EAST 0 670 10062 burial fill 40047 EAST 0 0 10018 pit infill 40081 EAST 0 670 10068 burial fill 40102 EAST 0 670 10014 burial fill 40165 EAST 0 676 10095 oven fill 40146 EAST 0 670 10078 burial fill 40127 EAST 0 679 10072 Bricks 40117 EAST 0 670 10015 burial fill 40148 EAST 0 670 10015 burial fill 40097 EAST 0 670 10069 burial fill 40129 EAST 175 681 0 room fill 40129 EAST 175 681 0 room fill 40163 EAST 176 674 0 room fill 40083 EAST 0 670 10020 burial fill 40042 EAST 0 670 10028 burial fill 40135 EAST 0 670 10015 mortar in superstructure 40086 EAST 176 674 0 room fill 40086 EAST 176 674 0 room fill 40112 EAST 0 669 0 fill/midden 40112 EAST 0 669 0 fill/midden 40112 EAST 0 669 0 fill/midden 40082 EAST 176 674 0 room fill 40082 EAST 176 674 0 room fill 40092 EAST 175 675 0 room fill 40092 EAST 175 675 0 room fill

43

Tablo 4: Yontmataş çalışmalarında analiz edilen kazı birimleri.

40092 EAST 175 675 0 room fill 40054 EAST 0 670 10017 pit infill 40111 EAST 175 681 0 room fill 40111 EAST 175 681 0 room fill 40111 EAST 175 681 0 room fill 40133 EAST 177 679 10079 Floor 40067 EAST 0 670 10061 burial fill 40139 EAST 176 674 0 room fill 40139 EAST 176 674 0 room fill 40131 EAST 0 670 10016 mortar in superstructure 40058 EAST 0 678 0 room fill 40058 EAST 0 678 0 room fill 40107 EAST 0 670 10016 burial fill 40107 EAST 0 670 10016 burial fill 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40075 EAST 0 0 0 midden in B.175 40157 EAST 0 670 10092 burial fill 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40151 EAST 0 683 0 Midden 40175 EAST 0 683 0 Midden 40175 EAST 0 683 0 Midden 40175 EAST 0 683 0 Midden 40125 EAST 0 678 10076 fill of foundation cut 40153 EAST 0 670 10081 burial fill 40143 EAST 0 676 10096 white floor surface 40143 EAST 0 676 10096 white floor surface 40184 EAST 0 670 10102 burial fill 40181 EAST 0 670 10013 burial fill 40170 EAST 0 683 0 Midden 40170 EAST 0 683 0 Midden 40164 EAST 175 682 0 room fill 40164 EAST 175 682 0 room fill 40164 EAST 175 682 0 room fill 40082 EAST 176 674 0 room fill 40182 EAST 0 670 10101 burial fill 40180 EAST 0 676 10100 partition wall 40179 EAST 0 676 10099 Floor 40093 EAST 175 680 0 room fill 40093 EAST 175 680 0 room fill 40093 EAST 175 680 0 room fill

44

Tablo 5: ÇH 2019 yontmataşlarının hammaddelerine göre sayı ve ağırlıkları.

Toplamda, 100 parça çakmaktaşı ve 4662 parça obsidyen 2019 yılı kazılarındaki farklı kazı

birimlerinde (oda dolguları, mezar dolguları, atık alanları ve toplu buluntular) bulunmuştur. B.175 ve

B.176’nın oda dolgularında bulunan yontmataş malzeme Doğu Alanı Geç Neolitik yontmataşları

hakkında güvenilir bilgiler sağlamaktadır.

ÇH 2019 Yontmataşlar Çakmaktaşı Obsidyen

Sayı 100 4662

Ağırlık (gr) 928 5945

Her iki hammaddeyi karşılaştırdığımızda, sayısına göre obsidyen hammaddenin %98 oranında

olduğunu; ağırlığa göre ise bu oranın %86’ya düştüğünü görülür. Bu oranlar Çatalhöyük’ün diğer

alanlarından bilinen Geç Neolitik hammadde seçimleriyle uyum

göstermektedir (Carter, Conolly ve Spacojević 2006).

Buluntu topluluğu içinde çakmaktaşından üretilmiş parçalar farklı

karakteriyle dikkat çeker. Bunlar genellikle uzun ve kalın dilgilerden

oluşmaktadır. Çatalhöyük’teki çakmaktaşlarının kaynakları üzerine

daha önceden çalışmalar yürütülmüştür. Buna göre Konya ve

çevresinde en az altı farklı çakmaktaşı kaynağının kullanıldığını ve

çakmaktaşının Çatalhöyük’e hazır ürün olarak getirildiği önerilmektedir

(Carter ve Milić 2013: 417). Doğu Alanında yürüttüğümüz çalışmalar,

Şekil 14: Dişlemeli kenarlara sahipçakmaktaşı dilgi. L: 12.7cm. Unit 40056.X12. (Fotoğraf: Mateusz Dembowiak).

45

daha önceki sonuçlarla yakın benzerlik gösterir. Çekirdek veya yongalamadan kalan atıklar

çakmaktaşlarında görülmez. Çakmaktaşı dilgiler her zaman obsidyenlerden daha iridir ve çoğunlukla

kortikal yüzlere sahiptir. Genellikle bu uzun ve geniş dilgiler, tek kenardan veya her iki kenarından

düzeltili olup bazen dişlemeli bir özellik göstermektedir.

Hammadde kaynakları üzerinde yaptığımız makroskopik gözlemler sadece çakmaktaşlarında değil,

obsidyenlerde de farklı kaynakların varlığını gösterir. Obsidyen dilgileri Göllüdağ, Nenezi, Acıgöl ve

diğer/bilinmeyen olarak hammaddelerine göre ayırarak saydık. Buna göre obsidyen dilgilerin 2316’sı

Nenezi, 980’i Göllüdağ ve 314 tanesi Acıgöl veya ayırt edilemeyen başka bir kaynaktan gelmektedir.

Çatalhöyük’te daha önce yapılan çalışmalar, South G-South N tabakaları arasında Göllüdağ kaynağının

daha çok tercih edildiğini; South O tabakasından itibaren ise Nenezi obsidyenin oran olarak yükselişe

geçtiğini ve Göllüdağ obsidyenine ait oranın oldukça gerilediğini gösterir (Carter ve Milić 2013: Fig.

21.2). Doğu Alanından gelen yontmataşları obsidyen hammaddelerine göre değerlendirdiğimizde,

benzer bir sonuçla karşılaştık. Doğu Alanından gelen obsidyenlerin

%64’ü Nenezi; %27’si Göllüdağ kaynaklarından gelmektedir.

Yontmataşlar içinde çok daha kısıtlı bir sayıda olsa da Acıgöl

obsidyenlerine rastlanmıştır.

Taşımalıklarına göre incelediğimizde, en büyük grubu %77’lik bir

yüzdeyle dilgiler oluşturur. Çatalhöyük’ün Geç Neolitik tabakaları

genel olarak nitelikli ve standart bir üretim gösteren baskı dilgileriyle

karakterize olmaktadır. Bu ürünler özellikle Mellaart’ın VI – Hodder’ın

Güney P tabakasından itibaren sürekli artış gösterirler (Carter, Conolly

Şekil 15: Doğu Alanı yontmataş topluluğunun genel görünümü (Fotoğraf: Çiler Çilingiroğlu).

Şekil 16: U.40075’den bir dilgi çekirdeği (Fotoğraf: Bejna Demir – Ece Sezgin.

46

ve Spacojević 2006; Carter ve Milić 2013: 21.13).

Doğu Alanı buluntu topluluğu içinde dilgiler dışında, uçlar (n=36), yongalar (n=567), çekirdekler

(n=56) ve parçalar (n=460) bulunur. Önümüzdeki sezonlarda yapılacak detaylı çalışmalar obsidyen

alet üretiminin alanda yapılıp yapılmadığını gösterecektir.

2019 yılı Doğu Alanı kazılarında 36 uç veya uç

parçası bulundu. Bunlar farklı tipolojik karakterler

göstermektedir. Uçlar kısa-kalın ve uzun-ince

tiplerde görülen saplı uçlardır. Bunun yanında

yaprak şekilli formlar da göze çarpar. Uçlarda hem

tek yüzden hem de iki yüzden yoğun

düzeltilenmiş örnekler öne çıkar. Farklı

renklerdeki çakmaktaşlarından üretilmiş uçlar da

buluntu topluluğu içinde nitelikli örnekleri

oluşturur.

5.2.1 Bina 175

B.175, birbirine küçük kapı geçişleriyle bağlı üç odadan oluşan kerpiç bir binadır. 2019 yılında taban

seviyesine kadar kazılmış olan bu yapının büyüklüğü 20 metrekaredir. Bina içinde üç farklı mekan

ayırt edilmiştir: Mekan 680 (kuzey oda), Mekan 681 (Batı oda) ve Mekan 682 (Doğu oda). Her üç oda

dolgusunda yontmataşlar bulunmuştur.

Şekil 17: Tek yönlü düzeltili konik uç. L: 5cm, G: 2cm T: 8mm U.40081.x1. Orta: İki yönlü düzeltili uç. L: 5.7cmW: 1.5cmT: 7 mm. U.40112.x8. Sağ: İki yönlü düzeltili çört uç. L: 6.5cmW: 1.2cmT: 7 mm. U.40073.x1 (Fotoğraflar: Mateusz Dembowiak).

47

Mekan 680’in oda dolgusu toplamda 88 adet yontmataşa sahiptir. Bunların 71’i dilgidir; geri kalanlar

ise yonga, parça ve çekirdeklere aittir. Bu kazı biriminde ayrıca Göllüdağ obsidyeninden üretilmiş ve

tek yüzeyi düzeltili bir uç bulunmuştur.

Mekan 681 (U.40111, U.40129) 175 nolu binanın Batı odasını temsil eder. Bu odanın dolgusu içinde

163 obsidyen ve iki çakmaktaşı bulunmuştur. Uçlara ait iki parça ve çekirdeklere ait iki parça dışında,

tüm buluntular dilgilerden oluşur (n=116). Çakmaktaşı parçalardan biri kızıl renkli bir hammaddeden

üretilmiş bir yongaya aittir. Obsidyen kaynakları açısından incelenince, 77 parçanın Nenezi kaynaklı

olduğu, geriye kalan 34 parçanın Göllüdağ’dan geldiği görülür.

48

Mekan 682, 175 nolu binanın Doğu odasını temsil eder. Bu oda, Mekan 681’den biraz daha büyüktür

and Bina 175’teki en fazla sayıda yontmataş bu oda dolgusundan gelmiştir. Toplam 250 parça oda

dolgusuna ait iki kazı biriminden gelir (U.40137, U.40164). Bunların sadece dokuz tanesi çakmaktaşı

hammaddeden yapılmıştır. Obsidyenlerin 121 parçası Nenezi; 54 parçası ise Göllüdağ’dan

gelmektedir. Parçaların büyük çoğunluğu dilgilere (n=198) ait olup yonga, çekirdek ve diğer parçalar

oldukça az sayıdadır. Uçlara ait parçalar bu odada bulunmadı.

5.2.2 Bina 176

B.176, Doğu Alanının 3. Açmasının güneyinde yer alır. Bina 176, beyaz renkli tuğlalardan inşa edilmiş

ve kullanımı sonrasında çok büyük bir çukur (olasılıkla Hellenistik) tarafından tahrip edilmiş bir Geç

Neolitik yapısıdır. Bu nedenle, yapının dolgusuna ait güvenilir arkeolojik bulgular kazılamamış ve çok

az sayıda yontmataş bulgu ele geçmiştir. Bu binadan toplam beş Nenezi kaynaklı dilgi belgelendi.

Binanın tabanı ve platformda herhangi bir yontmataş kalıntı yoktur.

5.2.3 Bina 177

B.177 Doğu Alanındaki 3. açmanın güneydoğu köşesinde yer alan bir binadır. Binanın tabanına ait çok

bir parça kazılmıştır (U.40133). Binanın geri kalanı açmanın dışında yer alır. Bu kazı biriminden sadece

bir uç ve bir dilgi (ikisi de obsidyen) gelmiştir.

5.3 Sonuçlar

Bu önçalışmadan şu sonuçlara varmak mümkündür:

1. Hammadde tercihleri bakımından Doğu Alanı yontmataşları Çatalhöyük’te bilinen diğer Geç

Neolitik tabakalarıyla benzeşir.

2. Doğu Alanı obsidyenlerinin büyük bir bölümü Nenezi Dağ kaynaklı olup Çatalhöyük’teki Geç

Neolitik trendlerinden farklılık göstermez.

3. Doğu Alanı yontmataşları %77 gibi büyük bir oranla baskı dilgilerinden oluşmaktadır. Bu

gözlem, Çatalhöyük’teki bilinen Geç Neolitik teknolojik gelişmeleriyle uyum içindedir.

4. Doğu Alanında bulunan uçlar tipleri bakımından gerek Çatalhöyük’teki gerekse bölgedeki

diğer Neolitik yerleşmelerden bilinen uçlarla benzerlik gösterir.

5. Çakmaktaşlara ait yongalama parçaları Doğu Alanı buluntu topluluğu içinde yer almaz, bu da

çakmaktaşı ürünlerin hazır olarak yerleşmeye getirildiğini gösterebilir.

6. Önümüzdeki yıllarda Ağır Tortular üzerinde yapılacak detaylı çalışmalar Doğu Alanında

yontmataş üretimi konusuna ışık tutacaktır.

49

5.4 Kaynakça

Carter, T., J. Conolly and A. Spacojević 2006. The Chipped Stone. I. Hodder (ed.), Changing

Materialities. Reports from the 1995-99 Seasons. BIAA Monograph 39. McDonald Institute for

Archaological Research. 221-284.

Carter, T. and M. Milić 2013. The Chipped Stone. I. Hodder (ed.), Substantive Technologies at

Çatalhöyük. Reports from the 2000-2008 Seasons. BIAA Monograph 48. Cotsen Institute of

Archaeology Press. 417-479.

50

6. 2019 Çanak Çömlek Çalışmaları

Canan Karataş Yüksel

6.1 Giriş

Kil laboratuvarı 2019 yılı çalışmalarının ilk aşamasını laboratuvar işleyişi, iş akışı ve veri tabanını

tanıma, ikinci aşamasını ise Çatalhöyük Geç Neolitik Dönem ve sonrası çanak çömlekleri üzerine ilk

belgeleme çalışmaları oluşturmaktadır. Bu raporda, Doğu Alanı 2019 yılı kazılarında ele geçmiş olan

çanak çömlekler hakkında ön bilgiler ve istatistiksel veriler yer almaktadır. Çalışmalarımız esnasındaki

desteklerinden dolayı Çiler Çilingiroğlu’na ve Karolina Joka’ya ve teşekkür ederim. Ayrıca laboratuvar

işleyişine yönelik bilgi almak için iletişime geçtiğimiz Duygu Tarkan’a da teşekkür ederim.

Sezon boyunca kil ve çanak çömlek laboratuvarında çok sayıda öğrenci çalışmalara katıldı. Ege

Üniversitesi’nden Emir Yağan ve İrem Karaaslan, Uludağ Üniversitesi’nden Merve Kızılçay, Konya

Selçuk Üniversitesi’nden Pınar Ceylan ve Merve Ömür belgeleme ve teknik çizim konularında görev

aldılar. Katkılarından dolayı teşekkür ederim.

6.2 Yöntemler

2019 sezonu çanak çömlek belgeleme faaliyetlerine Çatalhöyük çanak çömlekleri üzerine şimdiye

kadar çalışmalar yapmış olan J. Mellaart, J. Last, S. Özdöl, N. Yalman ve D. Tarkan’ın birbirinden farklı

metodolojik yöntemleri ve sınıflandırmalarının ayrıntılı incelemesiyle başlandı. Çatalhöyük 2019

çanak çömlekleri, öncelikle birim, isim ve tanımlamalarına, daha sonra dönemlerine ve korunma

durumlarına göre sınıflandırılmıştır. Bunun için 2018 sezonunda yapılan mal grubu ve form

ayrımlarıyla, önceki yıllardan yayını yapılmış çanak çömleklerin verileri dikkate alındı. Çatalhöyük

Neolitik ve Erken Kalkolitik çanak çömlekleri çok tipik ve kendini tekrar eden teknolojik ve tipolojik

özellikler gösterdiği için bunların sınıflandırılması oldukça sorunsuz gerçekleşti. El yapımı olmayan ve

nitelikli yapım gösteren Erken Kalkolitik sonrası çanak çömlekler ise geldikleri arkeolojik bağlama göre

kabaca tarihlendirildi. Neolitik çanak çömleklerin makroskobik gözlemlere dayanarak mal grubu

sınıflandırmaları yapıldı. Bu çanak çömlekler; Koyu Mineral Mal (Dark Mineral Ware), Krem Mineral

Mal/Açık Renkli Mal (Cream Mineral Ware), Turuncu/Kırmızı Hamurlu Mal (Orange/Red Paste Ware)

ve diğerleri olmak üzere gruplara ayrıldı. Ayrıca çanak çömleklerin makroskobik gözlemlerle ayırt

edilebilen katkı maddeleri, cidar kalınlıkları ve yüzey işlemleri özellikleri not edildi. Tüm çanak

çömlekler için elde edilen istatistiki veriler Neolitik, Erken Kalkolitik ve sonrası çanak çömlek sayılarını,

bununla birlikte Neolitik çanak çömleklerin mal gruplarına göre sayılarını içermektedir. Tipolojik

51

ayrımlar için öne çıkan kap formlarına ait çanak çömleklerin teknik çizimleri gerçekleşti. Çanak

çömlekler daha sonra detaylı çalışılmak üzere kasa numaraları verilerek depoya kaldırıldı.

Elle yapılan teknik çizimler İrem Karaaslan, Emir Yağan, Merve Kızılçay, Pınar Ceylan ve Merve Ömür

tarafından, etütlük ve envanterlik çanak çömleklerin çizimleri ise Nilüfer İdikut ve Begün Karagöz

tarafından yapıldı. Çizimler, dijital çizimleri yapılmak üzere tarandıktan sonra dosyalanmıştır. Etütlük

ve envanterlik çanak çömlekler Mateusz Dembowiak, Ece Sezgin ve Sinem Bejna Demir tarafından

fotoğraflanmıştır.

6.3 Çanak Çömlek Topluluğu

Doğu Höyük üzerindeki Doğu Alanında gerçekleşen 2019 yılı

kazıları, birbirine bitişik 10X10 m boyutlarındaki üç açmada

yapılmıştır. Doğu Alanı kazılarında, 80 kazı biriminden

toplam 13.874 adet çanak çömlek parçası toplanmıştır (bkz

Tablo 6). Bu parçaların tamamı tipolojik ve teknolojik

özellikleri temel alınarak, “Neolitik”, “Erken Kalkolitik” ve

“Erken Kalkolitik sonrası” olmak üzere üç ana grup içinde

dönemlerine göre sınıflandırıldı. Erken Kalkolitik sonrası

çanak çömlekler Tunç ve Demir Çağları ile Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemlerine tarihlenmektedir.

Doğu Alanındaki kazı birimleri, Geç Dönem mezarları ve söz konusu mezarların Neolitik tabakaları

kesen toprak dolgularını, binaları (B.175, B.176, B.177), büyük atık alanını (Sp. 683), çukur ve fırın gibi

unsurları içermektedir. 2019 Doğu Alanı kazılarında içinde çanak çömlek bulunan 80 kazı biriminin

tanımları aşağıdaki gibidir:

AREA UNIT BUILDING SPACE FEATURE CATEGORY East 40031 0 669 0 Midden East 40032 0 0 0 pit infill East 40033 0 670 10051 pit infill East 40038 0 677 10055 pit infill East 40040 0 677 10013 pit infill East 40042 0 670 10028 burial fill East 40044 0 0 10017 pit infill East 40046 0 677 10063 fill of large pit/truncation East 40047 0 0 10018 pit infill East 40049 0 677 10053 supersutructure of oven East 40051 0 677 10053 supersutructure of oven East 40053 0 677 10056 pit infill East 40054 0 670 10017 pit infill East 40056 0 669 0 room fill East 40058 0 678 0 room fill East 40060 0 673 10053 pit infill East 40062 175 675 0 room fill East 40063 0 678 0 Cluster East 40065 0 670 10060 burial fill East 40067 0 670 10061 burial fill East 40069 0 670 10061 superstructure of burial

52

East 40073 175 675 0 layer (activity area?) East 40075 0 0 0 midden in B.175 East 40076 175 675 0 room fill of B.175 East 40078 0 670 10014 burial fill East 40081 0 670 10068 burial fill East 40082 176 674 0 room fill East 40083 0 670 10020 burial fill East 40085 0 674 0 cluster East 40086 176 674 0 room fill East 40088 0 670 10061 skeleton East 40089 0 670 10050 burial fill East 40091 0 670 10068 skeleton East 40092 175 681 0 room fill East 40093 175 680 0 room fill East 40094 0 0 10021 superstructure East 40097 0 670 10069 infill of cut East 40099 0 0 0 midden East 40102 0 670 10014 lower superstructure in burial

East 40107 0 670 10016 burial fill East 40111 175 681 0 room fill East 40112 0 669 0 fill/midden East 40115 0 670 10015 superstructure of burial East 40117 0 670 10015 burial fill East 40119 0 679 10093 fill of foundation cut East 40120 177 679 10040 fill in between walls East 40125 0 678 10076 fill of foundation cut East 40127 0 679 10072 bricks East 40128 0 676 0 cluster of bones East 40129 175 681 0 room fill East 40131 0 670 10016 morter in superstructure East 40133 177 679 10079 floor East 40135 0 670 10015 morter in superstructure East 40136 0 674 10079 preparation layer for a some

kind of floor East 40137 175 682 0 room fill East 40139 176 674 0 room fill East 40140 0 670 10029 burial fill East 40143 0 676 10096 white floor surface East 40144 0 676 0 layer East 40146 0 670 10078 burial fill East 40147 0 670 10078 burial cut East 40148 0 670 10015 burial fill East 40151 0 683 0 midden East 40153 0 670 10081 burial fill East 40154 0 670 10081 superstructure of grave East 40157 0 670 10092 burial fill East 40159 0 679 10041 mudbricks of wall East 40160 0 679 10041 mortar in between the layers of

mudbricks East 40163 176 674 0 room fill East 40164 175 682 0 room fill East 40167 0 670 10029 skeleton East 40168 0 676 0 layer (fill) East 40169 0 676 10095 oven base East 40170 0 683 0 midden East 40175 0 683 0 midden East 40177 0 670 10098 burial fill East 40179 0 676 10099 floor East 40180 0 676 10100 partition wall East 40182 0 670 10101 burial fill East 40184 0 670 10102 burial fill

Tablo 6: Doğu Alanı 2019 kazılarında çanak çömlek içeren kazı birimleri.

53

Sezon boyunca karışık tabakalardan gelen çanak çömlek sayısı (U.40013) 4783 parçadır. Sadece

kabaca dönemlerine göre sınıflandırılan bu stratigrafik bilgi içermeyen buluntu topluluğuna bu

raporda yer verilmemiştir.

Çatalhöyük 2019 yılı Doğu Alanı kazılarında ele

geçen Neolitik Dönem çanak çömleklerinin büyük

çoğunluğu Geç Neolitik Dönem atık alanları

(U.40031, U.40075, U.40099, U. 40112, U.40151,

U.40170, U.40175), mekanlar (B.175, B.176, B.177)

ve mekanlarla ilişkili birimlerden ele geçmiştir. Bu

çanak çömleklerden (n=13106 bkz. Tablo 8) 11441

adedi, katkı maddeleri ve yüzey renklerine göre

mal gruplarına ayrılmıştır. Yapılan bu sınıflandırmada; 5251 parça Koyu Mineral Mal, 4481 parça

Krem Mineral Mal, 1709 parça Kırmızı Mal olarak ayrılmıştır.

Atık alanından gelen çanak çömleklerin neredeyse tamamı Neolitik Döneme tarihlenmektedir

(n=6554). Bu çanak çömleklerin %84’ünü gövde parçaları ve geriye kalan %16’sını profil veren

parçalar oluşturmaktadır. Profil veren parçalar içinde en baskın form düz basit ağız kenarlı kase ve

çanaklardır. Dik kenarlı formlarla birlikte geniş ve daralan ağızlı kaseler ile kısa boyunlu ve “S” profilli

kaseler de görülmektedir. Bunlarında dışında az sayıda dışa dönük ağız kenarlı, omurgalı kase

görülmektedir. Pişirme kabı olarak kullanıldığı düşünülen daralan ağızlı ve küresel gövdeli çömlekler

ise en baskın çömlek formudur. Ayrıca Geç Neolitik dönem çanak çömlek biçimlerinin ortak

özelliklerinden olan dikey delikli ve deliksiz kanca tutamaklı ve hilal biçimli eklentili parçalar da ele

geçmiştir. Söz konusu morfolojik özellikler daha önceki araştırmalarda öne çıkan ve Çatalhöyük’ün

Geç Neolitik tabakalarından iyi bilinen örneklerle sıkı benzerlik içindedir (Czerniak-Pyzel 2017; Özdöl

vd. 2015; Özdöl 2014; Yalman vd. 2013; Yalman 2009, 2010; Last vd. 2005). Bununla birlikte, atık alanı

çanak çömlekleri içinde bir küllük formlu çanak/tabak, minyatür bir kap parçası, kabartma ve kazıma

bezemeli parçalar da yer almaktadır.

Stratigrafik Olmayan Unit 40013 Çanak Çömleği

Neolitik Erken Kalkolitik Erken Kalkolitik Sonrası

3782 parça 32 parça 969 parça

Tablo 7: U.40013 çanak çömleği.

54

U.40075’ten (Sp.675) ele geçen kabartma bezemeli örneklerden birinin dış yüzeyinde, dört parmağı

belirgin bir şekilde seçilen ve kolun alt kısmını da gösteren bir ele ait tasvir görülmektedir (Şekil 18).

Sözü edilen birim, Bina 175’in kuzey ve güney duvarını kesen

atık alanı dolgusuna aittir. Bu birimde bulunan çanak

çömleklerin büyük kısmı Neolitik özellikler gösterir (Neo.

n=964, EC n= 9, Post EC n= 5).

Aynı birimden ele geçen bir başka kabartma bezemeli örnekte

ise ağız kenarının hemen altında yüksek kabartma biçiminde

yüzeye aplike edilmiş stilize bir boynuzlu hayvan motifi yer

alır. Boğa başı andıran bu motif yatay olarak iki yandan

delinmiş ve bir tutamak işlevi kazandırılmıştır (Şekil 19).

40075 biriminden ele geçen az sayıdaki geç dönem çanak çömleği içinde bütün olarak korunmuş

durumda bulunan ve MÖ. 3. yüzyıl sonu-2. yüzyıl başına tarihlenmesi olası bir adet Unguentarium yer

almaktadır (Şekil 20). Söz konusu geç özellikler gösteren parçalar Neolitik Dönem sonrasında alandaki

Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemlerine ait çeşitli etkinliklerin varlığıyla uyuşmaktadır. Özellikle

Neolitik binaları tahrip eden mezarlar, höyüğün Doğu yamacının geç dönemlerde mezarlık alanı

olarak kullanıldığını kanıtlar.

Doğu Çatalhöyük doğu alanı kazılarındaki atık alanı ilişkili birimlerden ele geçen çanak çömlekler

genel olarak kuzey ve güney alanları Geç Neolitik çanak çömlek topluluğuyla benzerdir. Bu

birimlerden gelen çanak çömleklerde baskın olan grup koyu yüzey renkli ve mineral katkılı maldır. Bu

grubun içinde az sayıda örnek hem mineral hem de bitkisel katkı (çoğunlukla kilin içeriğinde bulunan

Şekil 18: U. 40075. Kabartma bezemeli parça.

Şekil 19: U. 40075. Kabartma bezemeli parça. Şekil 20: U.40075’den Unguentarium.

55

bitkisel katkılar) içermektedir. Parçalar genellikle orta kalınlıkta cidara sahiptir. İnce cidarlılar daha

çok kırmızı astarlı “S” profilli ve açık renkli basit ağız kenarlı az sayıda örnekle temsil edilir.

Atık alanıyla ilişkili birimlerden toplam 24 adet bezemeli parça ele geçmiştir. Bu parçalar

Çatalhöyük’ün Batı höyüğündeki Erken Kalkolitik tabakalardan bilinen boyalı ve kazıma bezemeli

örneklerle birebir benzerlik göstermektedir. Bezemeli parçalardan 10’u basit çizgisel desenli krem

üzeri kırmızı boya bezemeli, 14 adedi ise kazıma çizgi ve nokta bezemeli parçadır.

Çanak çömlek oranı en yoğun görülen diğer birimler mekanlarla ilişkili olanlardır. Bu birimlerden 4434

Neolitik, 33 Erken Kalkolitik ve 184 Erken Kalkolitik sonrasına tarihlenen çanak çömlek ele geçmiştir.

Doğu alanı 2019 yılı kazılarında Geç Neolitik Döneme ait üç bina kazılmıştır (B.175, B.176 ve B.177).

Doğu Alanınındaki 3. açmanın kuzeyinde yer alan ve taban seviyesine kadar kazılmış olan 20

metrekarelik büyüklüğe sahip B.175 içinde üç ayrı mekan tespit edilmiştir (Sp.680, Sp.681, Sp.682).

Bina 175’in en üst tabakasını temsil eden U.40062 (Sp. 675), türdeş birimlerinin içinde en yüksek

sayıda Neolitik ve Erken Kalkolitik çanak çömlek (Neo. n=1562, EC n=24) içermektedir. Neolitik çanak

çömlekler hem form hem de mal grubu açısından atık alanı alanlardaki Geç Neolitik çanak çömlek

topluluğunun özelliklerini taşımaktadır. Bu çanak çömlekler önceki yıllarda Doğu Çatalhöyük Geç

Neolitik çanak çömleklerinin hepsi için tanımlanan Koyu Mineral Mal (Dark Mineral Ware), Krem

Mineral Mal (Cream Mineral Ware), Turuncu/Kırmızı Hamurlu Mal (Orange/Red Paste Ware) grupları

ile tamamen örtüşmektedir. Koyu Mineral Mal, koyu renkli volkanik mineral katkılı (yerel olmayan

hammadde), genellikle sıkı hamurlu ve iyi pişirilmiş çanak çömleklerdir. Bu grup, çoğunlukla kapalı

ağızlı ve pişirme amaçlı kullanıldığı düşünülen çömleklerden oluşmaktadır. Krem Mineral Mal/Açık

Renkli Mal, açık krem ve gri renkli yerel hammadeden yapılmış, nispeten gevşek ve hafif hamur

dokusuna sahip çanak çömleklerden oluşur. Bu mal grubunda daha çok servis kapları (kaseler) ve

küçük boyutlu çömlekler görülmektedir. Koyu ve Krem Mineral Mallar Doğu Höyük çömlekçiliğindeki

en baskın gruplardır. (Yalman 2009, 2010; Czerniak-Pyzel 2017).

Erken Kalkolitik olarak sınıflandırdığımız çanak çömlek topluluğu içinde hem boyalı hem de çizgi ve

nokta bezemeli örnekler yer alır. Olasılıkla minyatür bir kaba ait, fakat dip kısmındaki delik nedeniyle

tam işlevi anlaşılamayan, içleri beyaz dolgulu çizgi ve nokta bezemeli, siyah açkılı yüzeye sahip bir

parça bezemesi bakımından tipik Erken Kalkolitik çanak çömlek geleneğini sergilemektedir (Şekil 21).

Erken Kalkolitik çanak çömleklerin bu alandaki varlığı, doğu tepesinin olasılıkla MÖ. 6. binyıl

başlarında kısa süreli kullanımına işaret etmektedir.

56

Bina 175’in dolgusuna ait diğer birimler U.40073 ve U.40076’dır. Binanın güney köşesindeki çok

sayıda küçük çakıl taşı içeren ve bir aktivite alanı olabileceği düşünülen U.40073’ten (Sp.675) hiç

Kalkolitik ve sonrasına tarihlenen çanak çömlek gelmemiştir. Bununla birlikte oda dolgusu birimi olan

U.40076’dan (Sp.675) ise sadece 2 parça (1 boya, 1 kazıma çizgi ve nokta bezemeli) Erken Kalkolitik

çanak çömlek ele geçmiştir. Birim 40076 dolgusu toplamda daha az sayıda çanak çömlek içermektedir

(Neo. n=75, EC n=2).

Birim 40062’den koyu kırmızı tonda, kalın astarlı ve iyi açkılı,

üzerinde kabartma tekniğinde yapılmış boğa başı bezemesi

yer alan (bezemenin bir kısmı korunagelmiş) gövde parçası

(Şekil 22) Kapadokya Bölgesi’ndeki Tepecik-Çiftlik ve Köşk

Höyük Geç Neolitik yerleşmelerindeki benzer örnekleriyle,

bu dönemde Çatalhöyük’ün Kapadokya ile devam eden

kültürel ve ekonomik bağlarına işaret etmektedir.

Birim 40093, Bina 175’in kuzey mekanının dolgusuna aittir (Sp.680). Bu mekanın büyük bir kısmı açma

sınırları dışında kaldığı için elde edilen sonuçlar kısıtlıdır. Odanın doğu kısmında ve batı köşesinde bir

fırına ait olabilecek kalıntılar yer almaktadır. Bu alanda, çoğunluğu koyu yüzeyli, 56 adedi ise kırmızı

tonlarında, mineral katkılı parçalardan oluşan toplam 393 adet Geç Neolitik çanak çömleği

bulunmuştur. Bununla birlikte bu birim iki adet kazıma çizgi bezemeli Erken Kalkolitik parça

içermektedir.

Bina 175’in Mekan 681’e ait birimleri olan U.40092, U.40111, U.40129 dolgularında toplam 466

Neolitik, 1 adet boya bezemeli Erken Kalkolitik çanak çömlek parçası vardır. U.40111’de kahve renkli

açkılı yüzeyli, dip ve dibe yakın kısımları isli, hafif “S” kıvrımlı profilli, ağız kenarının altında sonradan

düşmüş hilal biçimli tutamak eklentisi olan tüme yakın derin bir çanak ele geçmiştir. Çanak in situ

Şekil 21: U.40062. Çizgi ve nokta bezemeli minyatür kap.

Şekil 22: U.40062. Boğa başı kabartmalı parça.

57

olarak bulunmamıştır; ancak özellikle dip ve gövde

üzerindeki is izlerinden dolayı pişirme kabı olarak

kullanıldığı önerilebilir. Çanağın ağız çapı 30 cm, dip çapı

7 cm, yaklaşık yüksekliği 24 cm’dir (Şekil 23).

Bu boyutlarda kaplar daha önce TPC alanının farklı

dolgularından ele geçmiştir. Bazıları in situ olarak

bulunmuş söz konusu kapların, depolama kabı, pişirme

kabı ya da “toplu yemek yeme” etkinliğinde kullanılan

ziyafet kabı işlevine sahip olabilecekleri

düşünülmektedir (Özdöl Kutlu, Tarkan 2017: 133-135).

Bina 175'in Doğu odasının (Sp.682) dolgusu olan U.40137, 632 Neolitik, 2 nokta bezemeli Erken

Kalkolitik, 6 Erken Kalkolitik sonrası, Sp.682’nin kuzey bölümündeki çok sayıda hayvan kemiği içeren

U.40164’te ise sadece 28 parça Neolitik çanak çömlek ele geçmiştir. Mekan 682’nin batı duvarında (F.

10075), duvardan çıkıntı yapan bir boynuz görülmektedir.

Doğu Alanınındaki 3. Açmanın güneyinde yer alan ve çok büyük bir çukur tarafından tahrip edilmiş

olan Bina 176 birimlerinin en dikkat çekici özelliği bu alandan (Sp.674) hiç Erken Kalkolitik çanak

çömlek ele geçmemiş olmasıdır. Mekan duvarları (F.10038, F.10039, F.10043,) arasındaki en geç

dolgu olan U.40082’dan sadece 11 adet, hemen altındaki dolguda ise (U.40086) 80 adet Geç Neolitik

çanak çömleği ele geçmiştir. Bununla birlikte her iki birimde de Kalkolitik sonrasına tarihlenen çanak

çömlek yoktur. U.40086 çanak çömlekleri içindeki profil veren parçalardan birinin dış yüzeyine ağızın

hemen altına uygulanmış beş sıra paralel çizgiden oluşan kazıma bezeme yer almaktadır. Bu bezeme

tipi Çatalhöyük’ün orta tabakalarından itibaren bilinmektedir (Yalman vd. 2013: 150).

Bina 176’ın güney kısmındaki henüz tam olarak tanımlanmamış odanın dolguları olan U.40139 ve

U.40163 (Sp.674) birimleri, 53 adet Geç Neolitik, 14 adet Kalkolitik sonrası çanak çömlek parçası

içermektedir.

Doğu Alanındaki 3. açmanın güneydoğu köşesinde yer alan bina olan B.177’ye ait iki birimin (U.40120

ve U. 40133) çanak çömlek oranı diğer mekanla ilişkili birimlere kıyasla oldukça az sayıdadır. B.177’nin

çok küçük bir bölümü in situ olarak kazılmıştır. B.177’nin (Sp.679) duvarları arasındaki dolgu birimi

olan U.40120’den 4 adet Geç Neolitik, 3 adet Kalkolitik sonrasına tarihlenen çanak çömlek parçası ele

geçmiştir. Aynı mekanın diğer birimi (U.40133) ise binanın tabanına ait kazılan küçük bölümü

Şekil 23: U.40011. Tüme yakın derin çanak.

58

içermektedir. Buradan çok küçük boyutlu bir adet Geç Neolitik ve bir adet Erken Kalkolitik parça ele

geçmiştir.

Unit

Category

Neolithic Body

Sherds

Neolithic Diagnostic

Sherds

Early Chalcolithic

Sherds

Post Early Chalcolithic

Sherds

Total

40031 Midden 149 17 - 11 177

40032 pit infill 195 22 - 8 225 40033 pit infill 5 - - 2 7 40038 pit infill 136 34 5 16 191 40040 pit infill 2 1 - 2 5 40042 burial fill 92 10 - 59 161 40044 pit infill 18 1 - 31 50 40046 fill of large

pit/truncation 318 36 1 30 385

40047 pit infill 39 14 - 8 61 40049 supersutructure of

oven 49 2 - 1 52

40051 supersutructure of oven

- 1 - - 1

40053 pit infill 10 2 1 4 17 40054 pit infill 105 10 - 19 134 40056 room fill 853 130 1 127 1111 40058 room fill 17 1 - - 18 40060 pit infill 2 - - - 2 40062 room fill 1281 281 24 22 1608 40063 Cluster 3 - - 2 5 40065 burial fill 5 - - - 5 40067 burial fill 15 4 - 4 23 40069 superstructure of

burial 4 - 2 - 6

40073 layer (activity area?)

97 12 - - 109

40075 midden in B.175 814 150 9 5 978 40076 room fill of B.175 59 16 2 - 77 40078 burial fill 11 - - 6 17 40081 burial fill 41 5 2 8 56 40082 room fill 11 - - - 11 40083 burial fill 9 2 - - 11 40085 Cluster 7 1 - - 8 40086 room fill 64 16 - - 80 40088 Skeleton 9 2 - - 11 40089 burial fill 22 5 1 2 30 40091 Skeleton 2 - - - 2 40092 room fill 92 8 - - 100 40093 room fill 329 64 2 5 400 40094 Superstructure 1 - - - 1 40097 infill of cut 11 4 - 12 27 40099 Midden 109 10 - - 119 40102 lower superstructure

in burial 8 1 - 2 11

40107 burial fill 16 3 - 3 22 40111 room fill 227 46 1 4 278 40112 fill/midden 501 88 2 15 606 40115 superstructure of

burial 1 - - - 1

40117 burial fill 13 1 - - 14 40119 fill of foundation

cut 19 4 - - 23

40120 fill in between walls 4 - - 3 7 40125 fill of foundation

cut 4 1 - - 5

40127 Bricks 2 - - - 2 40128 cluster of bones 85 18 - 1 104 40129 room fill 83 10 - 3 96

59

40131 morter in superstructure

17 1 - - 18

40133 Floor 1 - 1 - 2 40135 morter in

superstructure 13 3 - 6 22

40136 preparation layer for a some kind of

floor

3 - - - 3

40137 room fill 547 85 2 6 640 40139 room fill 24 7 - 12 43 40140 burial fill 17 3 - 1 21 40143 white floor surface 27 2 - - 29 40144 Layer 15 - - - 15 40146 burial fill 210 10 2 48 270 40147 burial cut 1 - - - 1 40148 burial fill 17 7 - 2 26 40151 midden 2784 553 11 99 3447 40153 burial fill 22 2 - 15 39 40154 superstructure of

grave 3 2 - 1 6

40157 burial fill 8 2 - - 10 40159 mudbricks of wall 4 - - 1 5 40160 mortar in between

the layers of mudbricks

1 - - - 1

40163 room fill 15 7 - 2 24 40164 room fill 20 8 - - 28 40167 Skeleton - 1 - - 1 40168 layer (fill) 85 7 2 94 40169 oven base 115 12 - 4 131 40170 Midden 119 16 - - 135 40175 midden 1044 200 2 83 1329 40177 burial fill 3 1 - - 4 40179 Floor 11 4 - - 15 40180 partition 3 2 - - 5 40182 burial fill 10 3 - - 13 40184 burial fill 25 3 - - 28

11131 1975 71 697 13874

6.4 Sonuç

Daha çok istatistiksel bilgiler içeren bu raporda Doğu Alanı çanak çömlekleri için detaylı bilgilere

henüz yer verilmemiştir. Neolitik mimarisi giderek açığa çıkan Doğu Alanı çanak çömlekleri üzerinde

önümüzdeki sezonlarda yapılacak olan detaylı çalışmalarda, çanak çömleklerin mekansal dağılımları,

kullanım, teknik ve işlevleri hakkında değerlendirmeler yapılacaktır.

6.5 Kaynakça

Czerniak, L., J. Pyzel 2017. “Late Neolithic Pottery at Çatalhöyük East” Painting Pots-Painting People:

Late Neolithic Ceramics in Ancient Mesopotamia, edited by W. Cruells, I. Mateiciucová & O.

Nieuwenhuyse, 93-106. Oxford: Oxbow Books.

Last, J., S. Özdöl, S. Kapur, E. Akça, M. Serdem, A. Kızılarslanoğlu 2005. “Pottery from the East

Mound” , Changing Materialities at Çatalhöyük: Reports from the 1995–99 Seasons, ed. I. Hodder.

Tablo 8: Doğu Alanı 2019 kazıları çanak çömleği.

60

McDonald Institute Monographs, McDonald Institute for Archaeological Research Cambridge, British

Institute for Archaeology at Ankara, London, 101-138.

Özdöl, S. 2014. “Reconsidering the Late Neolithic Pottery of the Anatolian Plateau: Current Evidence

from Çatalhöyük/Anadolu Platosu Geç Neolitik Çanak Çömleğinin Yeniden Değerlendirilmesi:

Çatalhöyük’ten Mevcut Kanıtlar”, Tüba-Ar 17: 25-47.

Özdöl, K. S., T. Carter, L. Czerniak, A. Marciniak 2015. “The End of the Neolithic Settlement

Çatalhöyük and its Neighbours, Assembling Çatalhöyük”, Ed. I. Hodder and A. Marciniak, European

Association of Archaeologists, Maney Publishing, 179-195.

Özdöl Kutlu, S., D.Tarkan 2016: Ceramics. In Çatalhöyük 2016 Archive Report, 193-198.

Özdöl Kutlu, S., D.Tarkan 2017: Ceramics. In Çatalhöyük 2017 Archive Report, 127-135.

Yalman, N. 2009. “2009 Pottery Archive Report”, In Çatalhöyük 2009 Archive Report, 95-101.

Yalman, N. 2010. “Ceramics 2010 Archive Report”, In Çatalhöyük 2010 Archive Report, 75-77.

Yalman, N., D. Tarkan, H. Gültekin 2013. “The Neolithic Pottery of Çatalhöyük: Recent Studies”,

Substantive Technologies at Çatalhöyük : Reports from the 2000–2008 Seasons , ed. Ian Hodder,

Çatalhöyük Research Project Series, Vol. 9, BIAA Monograph No. 48, British Institute at Ankara;

Monumenta Archaeologica 29, Cotsen Institute of Archaeology Press, Los Angeles, 143-182.

61

7. Buluntu Laboratuvarı Çalışmaları

Karolina Joka

Çatalhöyük projesi gibi büyük ve interdisipliner çalışmalarda buluntuların sistematik ve tutarlı

yönetimi çok önemlidir. Bu nedenle, Çatalhöyük’te buluntu laboratuvarı araziden gelen buluntuların

ilk olarak kaydedildiği, güvende tutulduğu ve depolanmadan önce diğer laboratuvarlara dağıtımını

sağlayan önemli bir işleve sahiptir.

Buluntu labotatuvarı araziden gelen buluntuların ilk olarak depolandığı ve işlemden geçtiği yerdir.

Burada tüm buluntular kazı birimlerine ve türlerine göre veritabanına kaydedilir. Gerekirse buluntular

diğer lablara dağıtılır ve sonradan yeniden toplanır. Bu süreçte tüm buluntular buluntu laboratuvarı

çalışanları tarafından izlenir. Sonrasında buluntular depolardaki yerlerine yerleştirilir, her bir kasa bir

numara alır ve bu numaralar veritabanına kaydedilir. Ayrıca analiz için seçilen numuneler, Etüdlük ve

Konya Müzesi’ne teslim edilecek Envanterlik eserler de buluntu laboratuvarının denetimi altındadır.

Proje yürütücüsü Çiler Çilingiroğlu, buluntu laboratuvarının eski sezonlardaki işlevini ve işleyiş şeklini

korumasına karar verdi. 2019 sezonunda laboratuvar Doğu Alanı’ndan gelen buluntuları kayıt altına

almaktan sorumluydu. Ege Üniversitesi yüksek lisans öğrencisi Nuriye Gökçe laboratuvar asistanı

olarak görev aldı. Kazılan malzemenin çok olması nedeniyle tüm buluntular tek tek kaydedilmedi;

bunun yerine kazı birimlerine göre kayıtlar tutuldu. Koordinatları belirli olan “x-buluntuları”, Etüdlük

Şekil 24: Buluntu laboratuvarı lideri Karolina Joka Doğu Alanında kazısı yapılan malzemenin veritabanına kaydı ve denetiminden sorumluydu.

62

ve Envanterlik buluntular özel olarak kaydedildi. Sezon boyunca toplam 123 x-buluntusu, 53 etüdlük

ve 97 envanterlik buluntu kayıt altında alındı. Bunların dışında lab lideri olarak yeni bir buluntu

kategorisi oluşturdum. 2018 sezonunda kazılan ve bu sene kuru elekten geçen topraktan gelen özel

buluntulara “H” (heap) kodu verildi.

2019 sezonunda buluntu laboratuvarı

erken kapandığı için, buluntuların bir

kısmı 2020 sezonunda veritabanına

girilmek üzere geçici kayıt altına

alındı.

Ayrıca, 2019’da başka araştırmacılar

Çatalhöyük buluntularını incelediler.

Bu çalışma bize depolama sisteminin

ne kadar etkin çalıştığını gösterdi.

Yine de daha iyi bir kayıt sistemi için

hem buluntu laboratuvarı hem de

diğer lab liderleri birlikte fikir

üretmeye devam ediyorlar. Son

olarak, buluntu laboratuvarının

yürütülmesi konusunda benden

yardımlarını ve desteğini esirgemeyen

Lisa Guerre’e çok teşekkür etmek

isterim.

Şekil 25: Nuriye Gökçe araziden gelen buluntuların ilk işlemleri ve izlenmesinden sorumluydu. Ayrıca etüdlük ve envanterlik eserleri kayıt altına aldı.

63

8. Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları

Ashley Lingle and Jerrod Seifert

2019 sezonu, Çatalhöyük konservasyon ekibi için yoğun bir sezondu. Genel olarak Kuzey ve Güney

koruganlardaki kerpiç mimarinin stabilizasyonu üzerine yoğunlaşıldı. Koruganlar altındaki alanlarda

bulunan fazla toprak ve döküntüler temizlendi. 2018-2019 sezonları arasında geçen zamanda

koruganlar altındaki nem ve ısıyı günlük olarak kaydeden TinyTag verileri toplandı. Kısıtlı zamandan

ötürü, alanlarda yeni araştırma çalışmaları uygulamaya konmamıştır.

Genel olarak, kerpiç duvarların temellerinde oyulma görülmüştür. Bunun için çatlaklar örtülmüş ve

duvar sağlamlaştırma işlemleri gerçekleştirilmiştir. Duvar temelinde görülen ayrışma sonucu

dayanıksız duruma gelen duvarlara ise, alttan destekler yerleştirilmiştir. İlk olarak alan jeotekstil ile

kaplanarak, orijinal duvarlar ile yeni eklenen malzeme arasında hava geçirebilen bir yüzey

yaratılmıştır. Jeotekstil bariyer, yüzeyler arasındaki nem girişinin kontrol edilebilmesini ve çözünebilir

tuzların yarattığı sorunun hafifletilmesini sağlamaktadır. Duvarın altındaki boşlukta yer alan

sıkıştırılmış toprak, saman ve perlit ile karıştırılmıştır ve olası bir erozyon için duvar altında boş alan

elde edilmiştir. Alandan alınan toprağın kullanılması, çevredeki mimari örtü ile uyum göstermede

başarı göstermektedir; ancak kerpiç yerine sıkıştırılmış toprak kullanılması ileride konservasyonu

yapılmış olan duvarlardan ayrımsamaya yarayan bir yüzey oluşturmaktadır. 2019 sezonunda Kuzey

Koruganda şu Neolitik yapılarda kerpiç duvarların konservasyonu tamamlanmıştır: B.5, B.52, B.55,

B.64, B.82 ve B.119

Ayrıca kuzey ve güney koruganlardaki Neolitik mimaride görülen çatlaklar ve kavis yapan duvar ve

taban sıvalarına polimerler (Paraloid B44) ve dolgu malzemeleri (perlit ve toprak) ile müdahele

edilmiştir. Paraloid B44 (metil metakrilat ve etil akrilat kopolimer) 60°C’deki yüksek camsılık

sertleşmesi için seçilen bir ısıl plastik reçinedir. Ölçü olarak 50-50 aseton ve ethanol içeren %10’luk bir

solüsyon, renk değişimine neden olmaksızın, yeterli bağıntı ve sertliği elde etmeyi sağlamaktadır.

Çözeltinin doğrudan olarak ele alınan duvarlarda kullanılması, ideal renk uyumunu sağlar ve dolgunun

dışarıdan görünmesini engeller. 2019 sezonu boyuna Kuzey ve Güney Alanlardaki unsurlarda bu

uygulamaya gidilmiştir. Kuzeyde B.113, B.119, B.132 ve 139; Güneyde B.4, B.17, B.89, B.97 ve B.130

çatlakların ve bozulmaların onarıldığı yapılardır.

64

.

Şekil 26-27: Kuzey ve Güney koruganlardaki kerpiç duvarların konservasyonu.

65

2019 sezonunda koruma laboratuarı aracılığıyla on

küçük buluntu işlemden geçirildi. Bu buluntular

çanak çömlek, bakır alaşımı, hayvan kalıntıları ve

işlenmiş kemiklerdir. Özellikle, başı olmayan küçük

bir kil antropomorfik heykelcik (40128.X2) (Şekil

29) özel bir işlem gerektirdi. Objeye, mekanik

temizleme dahil olmak üzere onarıcı müdahale ile

birlikte sağlamlaştırma ve gerektiğinde yeniden

bağlanma uygulandı.

Şekil 28: Sezon sonunda Doğu Alanı açmalarının jeotekstil ile örtülmesi ve mimari unsurların kum çuvallarıyla

kapatılması.

Şekil 29: Kadın figürininin konservasyon

İşleminden geçtikten sonraki durumu.

Şekil 30: Ege Üniversitesi ekibi konservasyon çalışması

öncesinde malzeme hazırlarken.

66

Sezon sonunda Doğu alanı açmaları jeotekstillere örtülerek mimari unsurlar kum torbalarıyla ve toprakla kaplanmıştır.

Tüm bu çalışmalar, Rabia Korkmaz, Ercan Esirgemez, Begün Karagöz, ve Uğur Koray Göydağ’ın özverili

çalışmaları sayesinde kısa sürede gerçekleşmiştir.

Şekil 31: 132 numaralı binada duvar onarımı. Elenmiş toprak ile

karıştırılmış 50:50 aseton etanol içinde, %10 perlit ve Paraloid B-44 ile

doldurulmuş çatlak.

Şekil 32: 64 numaralı binada duvar onarımı,

duvarın alt kısmı boyunca alttan destek yapıldı.

Alan önce jeotekstil ile kaplanır, daha sonra

daha fazla erozyonu azaltmak için perlit ve

saman ile karıştırılmış elenmiş toprak

katmanları uygulanır.

ÇatalhÖyÜk 2019 araŞtirma raporu

Documents