atatÜrk ‹lkeler‹ ve ‹nkilap tar‹h‹-ilap tarihi enstitüsü’nde türk ‹stiklal harbini...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2729

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1690

ATATÜRK ‹LKELER‹VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I

YazarlarProf.Dr. Süleyman BEYO⁄LU (Ünite 1)

Doç.Dr. Kenan OLGUN (Ünite 2, 3)Prof.Dr. Selma YEL (Ünite 3)

Prof.Dr. Mustafa TURAN (Ünite 4, 8)Prof.Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ünite 5)

Prof.Dr. ‹hsan GÜNEfi (Ünite 6)Prof.Dr. Erdinç TOKGÖZ (Ünite 7)Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (Ünite 8)

EditörProf.Dr. Cezmi ERASLAN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Kevser Candemir

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

ISBN 978-975-06-1393-7

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 230.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Haziran 2014

‹çindekiler

Sunufl ............................................................................................................ viii

Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› ............................. 2OSMANLI DEVLET‹’N‹N BUHRAN DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi ............. 3XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri ............................................................. 4Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran ...................................................... 6OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹KBA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700- 1838)............................................................... 6Lale Devri (1703-1730).................................................................................. 6I. Mahmut Dönemi (1730-1754) ................................................................... 7III. Mustafa Dönemi (1757-1774) ................................................................. 9I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789) ............................................................. 10XVIII. Yüzy›l Yenileflme Hareketinin Özellikleri......................................... 10OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VEN‹ZAM-I CED‹T ............................................................................................. 10Askerî Alanda Yenilikler .............................................................................. 12‹dari Alanda Yenilikler.................................................................................. 13Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler.............................................................. 13Osmanl›-Frans›z Savafl›.................................................................................. 14Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl› ............................................................................ 14Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu ................................. 14II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839) ....... 15Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................ 15M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan› ......................... 17II. Mahmut Devri Yenilikleri ....................................................................... 19Özet................................................................................................................ 21Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22Okuma Parças› .............................................................................................. 23Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 24S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 24Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 25

Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) ........................... 26TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908) ....................................... 27TANZ‹MAT FERMANI VE GET‹RD‹KLER‹ ................................................... 27Tanzimat Dönemi Meclisleri ......................................................................... 29Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri........................................ 30

K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma .............................................................. 31ISLAHAT FERMANI ....................................................................................... 32Fermana Tepkiler .......................................................................................... 32Ferman›n Uygulanmas› ................................................................................. 33Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet Meclisleri ........... 33Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›.................................................... 34EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI.............................................................. 3593 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi) ................................................. 36

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas› .................................................... 37Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet ................................................... 37ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET ................................. 391876 Kanun-i Esasisi (Anayasa).................................................................... 401876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri ............................................................. 41Seçimler.......................................................................................................... 42Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›............................................................. 43II. Meflrutiyetin ‹lan› ...................................................................................... 45Özet................................................................................................................ 47Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 48Okuma Parças› .............................................................................................. 49Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 50S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 50Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 52

Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri ......................................... 54I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET..................................................... 55I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR FAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi ....................................................................................... 60E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri ...................................................... 62II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN ÇALIfiMALARI ................................................................................................ 651908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................ 661914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan› ........................................................... 68II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri ............................................................... 68II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na Katk›lar›.............. 71ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA ................................................................. 74Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp ................................... 74Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar› ................................................................ 75Özet................................................................................................................ 78Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 80Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 81Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 84S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 85Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 86

Avrupa ve Türkiye (1838-1918) ............................................. 881838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA ................. 89Deniz Afl›r› Sömürgecilik .............................................................................. 89Sanayi ‹nk›lab› ............................................................................................... 93EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI ............................ 94OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI” ........................... 100Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi ............................................................ 100I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER............................................................. 103Kafkas Cephesi ............................................................................................. 103Kanal Cephesi................................................................................................ 105Çanakkale Cephesi........................................................................................ 105Irak Cephesi................................................................................................... 109

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Galiçya Cephesi............................................................................................. 109Hicaz Cephesi................................................................................................ 110Filistin Cephesi .............................................................................................. 111Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri........................................ 113Özet................................................................................................................ 116Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 118Okuma Parças› .............................................................................................. 119Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 120S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 120Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 122

Mondros’tan Lozan’a Türkiye ................................................ 124fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS MÜTAREKES‹ .............................................................................................. 125Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin Fiilen Bitirilifli .......................................................................................................... 125Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›........................................ 127TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ TEfiK‹LATLANMALAR.................................................................................... 128Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler ................... 130M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE KONGRELER.................................................................................................. 130Amasya Genelgesi ......................................................................................... 132Erzurum Kongresi ......................................................................................... 133Sivas Kongresi ............................................................................................... 134Bat› Anadolu Kongreleri ............................................................................... 135Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-› Millî ............ 136Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› ....................................................... 138Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan Tedbirler ......... 138Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›.............................................. 139ASKERÎ GEL‹fiMELER .................................................................................... 141Kuva-y› Milliye Dönemi ................................................................................ 141Do¤u Cephesi .............................................................................................. 141Güney Cephesi .............................................................................................. 142Bat› Cephesi ................................................................................................. 143Düzenli Ordu Dönemi .................................................................................. 144‹nönü Muharebeleri ..................................................................................... 145Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri.............................................................. 146Sakarya Meydan Muharebesi ....................................................................... 147Büyük Taarruz ve Mudanya Mütarekesi...................................................... 149‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar› ........................................................... 152Özet................................................................................................................ 155Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 157Okuma Parças› .............................................................................................. 159Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 160S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 160Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 161

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma (1920-1923)............................................................................... 162

MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE GEÇ‹fi ............................................................................................................. 163TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE ÖZELL‹KLER‹.... 164TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR ................... 170Yeflil Ordu...................................................................................................... 170Halk Zümresi ................................................................................................. 171Islahat Grubu................................................................................................. 171‹stiklal Grubu................................................................................................. 172Tesanüd Grubu ............................................................................................. 172Müdafaa-i Hukuk Gruplar› ........................................................................... 172

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) .............. 172‹kinci Grup .............................................................................................. 173

CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YAS‹ PART‹LER....................................................................................................... 175Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas› ................................................................... 176Türkiye Komünist F›rkas›.............................................................................. 177Cumhuriyet Halk F›rkas› ............................................................................... 177Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri..................................................... 179Özet ............................................................................................................... 183Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 184Okuma Parças› ........................................................................................... .. 185Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 186S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 186Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 187

Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler.............. 188OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA EKONOM‹K DURUM.......................................................................................................... 189Tar›m.............................................................................................................. 190Sanayi............................................................................................................. 192Ulaflt›rma ........................................................................................................ 194D›fl Ticaret...................................................................................................... 196OSMANLILARDA PARA VE BANKA............................................................. 197Kamu Maliyesi ............................................................................................... 199M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç KAYNAKLAR...................... 200Özet ............................................................................................................... 203Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 205Okuma Parças› ........................................................................................... .. 206Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 207S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 207Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 208

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e..........210YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E ............. 211Mudanya Mütarekesi ..................................................................................... 211LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI ................................................... 212Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler ................................................ 214SINIRLARIN TESP‹T‹ .................................................................................... 215Bo¤azlar ........................................................................................................ 216Adalar ............................................................................................................ 217AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER.............................................................. 218‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER ................................................................... 219ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi ........................................................... 220Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›............................ 220Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli ................................................................ 220Ankara’n›n Baflkent Oluflu ............................................................................ 221CUMHUR‹YET‹N ‹LANI................................................................................. 221Cumhuriyetin Manas› .................................................................................... 224Özet................................................................................................................ 226Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 228Okuma Parças› .............................................................................................. 229Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 230S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 230Seçilmifl Bibliyografya ................................................................................... 231

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

Sunufl

Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Dersleri, belgelenen süresi dört bin y›la ula-flan Türk tarihindeki en önemli dönüm noktalar›ndan birisi hakk›nda ülke genç-lerini bilinçlendirmek amac›yla verilmektedir.

Tarihinin her döneminde mutlaka ba¤›ms›z bir devlete sahip olan Türk mille-tinin, kurdu¤u en uzun ömürlü devletlerden birisi de Osmanl› Devleti idi. Bünye-sinde her dilden, dinden, renkten insanlar› bar›fl içinde yaflatarak hakimiyetinidört k›taya geniflleten Osmanl› Devleti dönemine damgas›n› vurmufltu. AncakXVII. as›rdan itibaren askeri alanda bafllay›p idari, siyasi ve sosyal alanlara yay›lançalkant›lar içerisinde varl›¤›n› devam ettirmeye çal›flm›flt›.

Osmanl› Devleti XVII. ve XVIII. as›rlarda gerçeklefltirdi¤i reform çabalar›nakarfl›n uluslararas› alandaki muhataplar›n›n güç ve zenginlik kayna¤› olan sömü-rü yönteminden köklü devlet ve medeniyet anlay›fl› dolay›s›yla uzak kalm›flt›. Bu-nun sonucunda çevresinde ve kendi topraklar›nda sömürü siyasetinin neticeleriile karfl› karfl›ya gelmifltir. Sadece sömürü siyasetine ba¤lanamayacak kadar flid-detli ve kapsaml› olan Osmanl› karfl›t› sald›r›larda sivil halk da büyük ac›lar çek-mifltir. 1877-1878 Osmanl›-Rus, 1897 Osmanl›-Yunan Savafllar›, Trablusgarp, Bal-kan ve Birinci Dünya Savafllar›n›n hemen tamam›nda büyük toprak kay›plar›nau¤ram›flt›r Bu savafllarda yaflananlar s›k›nt›lar, zorunlu göçler ve göçler s›ras›ndamaruz kal›nan haks›zl›klar toplumsal travmalar oluflturmufltur.

Uluslararas› iliflkiler ve tarih literatüründe “fiark Meselesi” olarak adland›r›lanOsmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas› sürecini, Osmanl› co¤rafyas›nda birlikte yaflayanbir k›s›m Müslim ve gayrimüslim vatandafllar›n da kendi ba¤›ms›zl›klar› için ulusla-raras› aktörler ile iflbirli¤i yapmas› h›zland›rm›flt›r. Gerçekten de bu unsurlar›n sözkonusu dönemdeki faaliyetleri yeni Türk devletinin oluflum ve geliflim sürecindekipolitikalar›n› birinci elden etkileyen deneyimler olmufltur. Nitekim Osmanl› devle-tinin çok uluslu devlet yap›s›ndan milli devlet olmaya adeta zorland›¤› süreci vepolitikalar› 19. ve 20. yüzy›llarda yaflananlar üzerinden okumak mümkündür.

Birbiri ard›na yaflanan savafllar›n sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi veyak›n geçmiflin tecrübeleriyle milletin do¤rudan kaderine sahip ç›kmaya bafllad›-¤› yeni bir dönem de bafllam›flt›r. ‹flgal edilen ülke topraklar›n›n kurtar›lmas›n› he-defleyen bölük pörçük çabalar Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’a ç›kmas›yla tekbir merkezden yönetilen ve ülkenin bir bütün halinde kurtuluflunu hedefleyenmilli mücadele’ye dönüflmüfltür. Osmanl› Devleti y›k›l›rken, Türk milleti, 1919-1922 aras› verdi¤i mücadeleyle, adeta küllerinden do¤an Anka Kuflu misali yeniTürk Devleti’ni kurmufltur.

19. ve 20.yüzy›llarda yaflananlar›n izleri ve hat›ralar› henüz taze iken, Türk ‹stik-lal Harbi’nin öncesi ve sonras›ndaki sürecin yeni yetiflen nesillere de ö¤retilmesi ih-tiyac› hissedilmifltir. 1933 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi’ne ba¤l› olarak kurulan ‹nk›-lap Tarihi Enstitüsü’nde Türk ‹stiklal Harbini yaflayanlarca ilk dersler sunulmufltur.

Bu dersler 1981 y›l›ndan bu yana e¤itimin her kademesinde verilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün alt›n› çizdi¤i gibi

“Türkiye Cumhuriyeti ayn› milletin yeni bir devletidir” ve bu devletin temeli, Türk

Sunuflviii

milli kültürüdür. Bu noktadan hareketle biz de Türk ink›lab› sürecini yeni nesille-re aktar›rken Osmanl› Devleti’nin ça¤› yakalamak ve varl›¤›n› devam ettirmek içingiriflti¤i çabalara, farkl› unsurlar ile yaflanm›fl olaylara biraz daha fazla yer verme-ye çal›flt›k. Zira Türkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz y›ld›r, Osmanl› Devleti’ninson zamanlar›nda yaflanm›fl olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta vemahkum edilmek istenmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Türk ‹nk›lab› Tarihi as-l›nda Osmanl› devletinin parçalanmas›yla ortaya ç›kan komflu ülkelerin tarihini dedo¤rudan ilgilendiren bir özelli¤e sahiptir. Bir dönem ve bölge tarihi bütünlü¤üiçerisinde ele al›nmay› hak etmektedir.

Yüksekö¤retim kurumlar›nda okuyan ö¤rencilerden gerek ulusal düzeyde ge-rekse uluslararas› alanda yak›n tarihimizle alakal› meseleler gündeme geldi¤indekonulara yabanc› kalmamas› beklenmektedir.

Kitapta, sahan›n uzman› olan bilim insanlar›m›z›n kaleme ald›¤› bölümlerle ön-celikle kendi insan›m›z› do¤ru bilgilendirmek hedeflenmifltir. Bu yöntem ö¤rencile-rimize güncel bilgiyi aktarmak ad›na do¤ru oldu¤u kadar, yak›n dönemde yaflanan-lar›n günümüz geliflmelerine etkisini anlamak ve do¤ru anlatmak için de vazgeçil-mez bir husus olarak dikkate al›nm›flt›r.

Kitapta ö¤rencilerimizin konular› okurken önem vermeleri gereken k›s›mlaradikkat çekilmifltir. Bunun yan› s›ra mukayese yap›lmas›, tart›fl›lmas› gerekli husus-larda “s›ra sizde” at›flar›yla ö¤rencilerimizin dönem olaylar›n› anlamalar›n› kolay-laflt›racak, bir nevi empati yapmalar›n› sa¤layacak düzenlemelere gidilmifltir. Derskitab› hacminde k›saca de¤inilen hususlar için okuma kitaplar› önerildi¤i gibi, herünite içindeki konular›n anlafl›lmas›na yönelik bir okuma parças› verilmeye gay-ret edilmifltir. Yine her ünite sonunda verilen 10 soru ile ö¤rencilerimize kendile-rini s›nama imkan› sunulmufl, s›nava haz›rl›k yapmalar› hedeflenmifltir. S›ra sizdekonular›n›n aç›klamalar› da ünite sonunda verilerek konunun daha iyi anlafl›lma-s› amaçlanm›flt›r. Ünite sonlar›nda yer alan seçilmifl bibliyografya, konu hakk›ndadaha ayr›nt›l› bilgi almak isteyen ö¤rencilerimiz için yol gösterici olacakt›r.

Takdir edilece¤i üzere hakk›ndaki arfliv belgeleri henüz aç›lmam›fl olan konu-lara dair bilgi vermekle yetinilmifl, zamanda derinlik, mekanda yayg›nl›k özelli¤i-ne sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmufltur. Böylece ö¤rencilerimizinTürkiye’nin modernleflme sürecini oluflturan son üç yüzy›l›ndaki geliflmeleri kav-ray›c›, kapsay›c› bir bak›flla okumalar›na katk› sa¤lanm›fl olaca¤›n› ümit ediyoruz.

Elinizdeki kitap çok say›da meslektafl ve dostumuzun katk› ve destekleriyle or-taya ç›km›flt›r. Onlar› tek tek vermek mümkün olmad›¤› için birkaç isim saymaklayetinece¤im. Bütün bölüm yazarlar›m›za, düzenleme ve foto¤raflar›n seçimindekidestekleri dolay›s›yla de¤erli meslektafl›m ve dostum Doç.Dr. Kenan Olgun’a, Ata-türk Araflt›rma Merkezi Uzmanlar› Hüseyin Tosun ve Halit Aytu¤ Tokur’a, bas›maflamas›ndaki destekleri dolay›s›yla Prof.Dr. Ayd›n Ziya Özgür, Doç.Dr. MüjganBozkaya ve Yrd.Doç.Dr. Sinan Ayd›n’a ayr› ayr› teflekkürler ediyorum.

Ö¤rencilerimize ve ö¤retim elemanlar›m›za faydal› olmas› dile¤iyle...

Editör‹stanbul 2012

Prof.Dr. Cezmi ERASLAN

Sunufl ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› Devleti’nin klasik döneminin sonundaki s›n›r genifllemelerinin nas›lortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,XVII. yüzy›lda yaflanan buhran›n sebeplerini ve bunlar›n dönemin ayd›nla-r›nca nas›l de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilecek,XVIII. yüzy›lda yaflanan Lale Devri ve Nizam-› Cedit uygulamalar›n› ana hat-lar›yla aç›klayabilecek,III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalar›n› karfl›laflt›rarak beklenti veneticelerini de¤erlendirebilecekXIX yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin, iç isyanlar›n yan› s›ra ‹ngiltere, Fransa veRusya ile askerî, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve be-cerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Klasik Dönem• Lale Devri• Ekonomik Ba¤›ml›l›k

• Buhran• Nizam-› Cedit

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N

Atatürk ‹lkeleri ve‹nk›lap Tarihi-I

• OSMANLI DEVLET‹’N‹NDURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹RBAKIfi

• OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN,YEN‹LEfiME VE EKONOM‹KBA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)

• OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDEDÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VEN‹ZAM-I CED‹T

• II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839)

Osmanl›Devleti’ndeYenileflme Çabalar›

1ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I

OSMANLI DEVLET‹’N‹N BUHRAN DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi17. yüzy›ldan 18. yüzy›l›n bafl›na kadar olan dönem Osmanl› Devleti’nin Durakla-ma Dönemi olarak adland›r›l›r. Baz› tarihçiler duraklama dönemini Kanuni SultanSüleyman’a kadar götürmektedir. Baz›lar› ise dönemin 1579’da Sokullu MehmetPafla’n›n ölümünden sonra bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzy›-l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› s›n›rlar› dâhilinde devlet teflkilat› ve sosyalhayatta birtak›m aksakl›klar bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak bu aksakl›klar fe-tihleri ve devletin genifllemesini durduramam›flt›r. Bu nedenle 17. yüzy›l›n sonu-na kadar yaklafl›k yüz y›l süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine BuhranDönemi olarak adland›r›lmas› daha do¤ru olacakt›r. Çünkü Osmanl› Devleti’ninfetih ve zaferlerinin duraklamad›¤›, ancak iç ve d›fl nedenlerden kaynakl› olarakdevletin idari ve askerî teflkilat›nda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland›-¤› görülmektedir.

Devletin en parlak y›llar›n› yaflad›¤› Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden he-men sonra Sokullu’nun sadrazaml›¤› ve II. Selim’in padiflahl›¤› s›ras›nda, 1571’deyaflanan ‹nebaht› ma¤lubiyetine ra¤men, K›br›s’›n fethi tamamlanm›flt›r. 1574’teTunus ele geçirilmifl, 1578’de Fas’ta kazan›lan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osman-l›lar›n nüfuzu Kuzey Afrika’n›n en bat› ucuna kadar genifllemifltir.

Ayn› dönemde Osmanl›lar do¤u s›n›rlar›n› da geniflletme çabas› içerisine gir-miflti. fiah Tahmasp’›n ölümünden sonra zay›flamaya bafllayan Safeviler (‹ran) üze-rine 1578’de yürüyen Osmanl› ordusu, böylece 12 y›l sürecek olan Osmanl›- Safe-vi savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl› topraklar›n›n do¤u s›n›r› Ha-zar Denizi’ne kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettiklerini gerialmak üzere on yedi y›l sürecek bir savafl bafllatt›. Bu savafl s›ras›nda fiah Abbas’›nele geçirdi¤i yerler ise ölümünden sonra tahta geçen fiah Safi döneminde IV. Mu-rat’›n bizzat idare etti¤i seferlerde geri al›nd›. 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Ant-laflmas› ile de bugünkü Anadolu-‹ran s›n›r› çizilmifl oldu.

Bu dönemde, Osmanl› Devleti geleneksel Do¤u- Bat› siyasetin yan›nda Kuzeysiyaseti takip etmifltir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren bafllayanKossak sald›r› ve ya¤malamalar› neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 y›l-lar›nda ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›na kadar inmeyi baflarm›flt›r. Bu ak›nlar Os-manl› Devleti’ni büyük oranda zarara u¤ratm›fl, ülke içinde bu dönemde k›tl›¤›nbafl göstermesine de sebep olmufltur.

Osmanl› Devleti’ndeYenileflme Çabalar›

Kossaklar, 1649’da yar› ba¤›ms›z bir devlet kurmufllar ve 1654’te Rus Çarl›¤›’naba¤lanm›fllard›. Bu durum Osmanl› Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyüt-müfl, bunun üzerine 1672’de Osmanl› ordular› Lehistan seferine ç›km›flt›. 1676’daimzalanan Zoravna Antlaflmas› ile Osmanl›lara tabi olan Kossaklara Lehistan s›n›r-lar› içinde kalan topraklar›n›n geri verilmesi kararlaflt›r›ld›.

1593 y›l›ndan itibaren bafllayan Osmanl›-Avusturya savafllar›, 1606’da imzala-nan Zitvatorok Antlaflmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti Avusturya karfl›s›ndakiüstünlü¤ünü anlaflma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolikpek çok Avrupal› devlet aras›nda bafllayan Otuz Y›l Savafllar› 1648’de imzalananVestfalya Antlaflmas› ile sona erdi. Osmanl› Devleti, Do¤u Akdeniz’de hâkimiyeti-ni sa¤lamak için 1645’te Girit Seferi’ni bafllatt›. Uzun muharebelerden sonra 1669’daGirit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Pafla kumandas›nda Limni ve Bozcaadaal›nd›. 1662’de Osmanl› ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’›n (Slovak-ya) fethiyle bat›daki en genifl s›n›rlara ulafl›ld›.

17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bat›da, Katolik Habsburglar›n bask›s›ndan kurtul-mak amac›yla Protestan Macarlar Osmanl› Devleti’nden yard›m ça¤r›s›nda bulun-du. Bunun üzerine Osmanl›lar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla önderli¤inde 1683’teViyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’›nda yola ç›kan ve Temmuz ay›n-da Viyana’y› kuflatma alt›na alan Osmanl› ordusu, Leh kuvvetlerinin yard›ma gel-mesi üzerine bozguna u¤rayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutu-lan Kara Mustafa Pafla ise Belgrat’ta idam edildi.

Osmanl›lar›n Viyana’da bozguna u¤rat›lmas› Avrupa devletlerinin moralini yük-seltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik aras›nda Kutsal ‹ttifak kurularak Osmanl›la-ra karfl› sald›r›ya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da kat›ld›. Osmanl›lar, 1697’deZenta Bozgunu’ndan sonra bar›fl yapmak zorunda kald›. 1699’da imzalanan Karlof-ça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaflmayla Osmanl›Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da genifl çapta toprak kayb›na u¤rad›.

XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri Duraklama ad› verilen bu dönemde Osmanl› Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadarfetihlerini sürdürmüfl; do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne, bat› s›n›r› Erdel (Romanya)-Uy-var’a (Slovakya) ulaflm›flt›. Kuzey s›n›r› Bat› Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Af-rika’y› en bat› ucuna kadar fetheden Osmanl› Devleti, Tunus, K›br›s ve Girit’i dehâkimiyetine alm›flt›r. Ancak bu baflar›lar›na ra¤men Osmanl› Devleti, iktisadi vesosyal hayatta meydana gelen dönüflümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydanagelen bu geliflmelerden kaç›n›lmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflar›lara ra¤-men Osmanl›’n›n askerî gücünün Avrupa karfl›s›nda eski ihtiflam›n› ve kuvvetinibüyük oranda kaybetmifl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Öte yandan askerî zaferler kazan-mak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklar›n›n seferber edilmesi, zaten Avru-pa’da yaflanan iktisadi geliflmeler karfl›s›nda zay›flamaya bafllam›fl olan Osmanl›ekonomisini ciddi bir dar bo¤aza sokmufltur. Haçova, Osmanl› zaferiyle sonuçlan-m›flt›r ancak Zitvatorok Antlaflmas›’yla Osmanl›lar Macaristan’da Habsburg impara-torlu¤u ile eflit imparatorluklar oldu¤u ilkesini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. E¤-ri ve Kanije d›fl›nda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osman-l›lar Ba¤dat’› almay› baflarm›flt›r. Azerbaycan’›n Safeviler’de Irak’›n ise Osmanl›lar-da kalmas›yla bir Osmanl›-Safevi dengesi sa¤lanm›flsa da 60 y›l süren bu savafl Os-manl› Devleti’ni iktisaden oldukça yormufltur. 25 y›ll›k mücadelenin sonunda Girital›nm›flt›r ancak bu savaflta Osmanl› deniz gücünün Avrupa denizcili¤ine göre ge-ri kalm›fl oldu¤u ortaya ç›karken uzayan savafl Hazine’yi tüketmifltir. Bat› Ukrayna

4 Atatürk ‹ lke ler i ve ‹nk › lap Tar ih i- I

Osmanl›lara ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men k›sa bir süre sonra Osmanl›lar buradançekilmek zorunda kalm›flt›r.

Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin (1300-1600) idari,kültürel ve sosyal özellikleri hakk›nda genifl kapsaml› bilgi için Halil ‹nalc›k’›n “Osmanl›‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤(1300-1600)”, adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003)okuyabilirsiniz.

Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan itibaren kaydetmifl oldu¤u gelifl-meyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanl› Devleti’nin 17. yüzy›l-da yaflad›¤› buhran› anlamak ve kavramak mümkün de¤ildir. Avrupa, 11. yüzy›ldakuvvetli siyasi birli¤in bulunmad›¤› derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzy›ldan iti-baren h›zla kurtularak merkezileflmeye bafllam›flt›r. Mutlak hükümdarl›k rejimleri-nin güç kazanmas›yla birlikte, 16. yüzy›lda, Avrupa’da sömürgecilik hareketi bafl-lam›fl ve Osmanl› yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’yabüyük zenginlik getirmifltir. Kilisenin birli¤inin sars›lmas›yla birlikte yaflanan Re-form ve Rönesans devirleri, 17. yüzy›ldan itibaren Ayd›nlanma Ça¤›’na girilmesine;bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda Avrupa’n›n büyük aflamalar kaydetme-sine yol açm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sö-mürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal› devletler, 17.yüzy›ldan itibaren Do¤u’nun büyük imparatorlu¤u Osmanl›lara karfl› büyük biravantaj elde etmifltir. Osmanl› Devleti ise rakiplerinin sa¤lad›¤› bu geliflmeler kar-fl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›fl-t›r. Bu durum, devlet teflkilat›nda ve sosyal hayatta da bozuklular›n bafl gösterme-sine yol açm›flt›r. Avrupa’daki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhran›n›nsebeplerini flöyle s›ralamak mümkündür:

1. Avrupa’n›n kuvvetli merkezî hükûmetler kurmas›, sömürgecilik yoluyla zen-ginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda büyük geliflmelerkaydetmesi.

2. Co¤rafi Kefliflerle ‹pek Yolu gibi Osmanl›lar›n hâkimiyetindeki eski ticaretyollar›n›n önemini kaybetmesi.

3. Hanedan ve devlet adamlar›n›n iyi yetiflmemifl olmas›.4. Merkezî otoritenin zay›flamas› ve iltizam sistemine geçiflle birlikte mültezim-

lerin (vergi tahsildarlar›) köylü üzerindeki bask›y› art›rmas› üzerine yoksul-luk ve isyanlar›n artmas›. (Celali ‹syanlar› vb.)

5. Yeniçeri Oca¤›’n›n ve askerlik teflkilat›n›n bozulmas›, savaflta elde edilen ga-nimetlerinin azalmas›.

6. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle birlikte merkezî otoritede yaflanansorunlar.

Yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› devlet adamlar›n›n pek ço¤u son 15 y›l dört cephe-de savafl›ld›ktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas›’yla al›nan kötü so-nuçlar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerekti¤i fikrinde birlefl-miflti. Çünkü ancak bu flekilde devletin kaybetti¤i topraklar›n geri al›nmas›n›nmümkün olabilece¤ine inan›lmaktayd›. Öte yandan Kap›kulu askerleri 1703’te is-yan etmifl ve Edirne Vakas› olarak an›lan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerekfieyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüfltü. Edirne Vakas›, Osmanl› devletadamlar›na iç meselelere e¤ilmenin art›k kaç›n›lmazl›¤›n› ve yap›lacak ilk iflin demerkezî otoriteyi güçlendirmek oldu¤unu aç›kça göstermiflti.

51. Ünite - Osmanl › Devlet i ’nde Yeni leflme Çabalar ›

S O R U

D ‹ K K A T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

M A K A L EM A K A L E

Devrin Âlimlerinin Kaleminden BuhranOsmanl› Devleti’nin yaflad›¤› buhran 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baz›Osmanl› devlet adamlar› ve âlimleri taraf›ndan fark edilmifl ve durumun iyilefltiril-mesine yönelik olarak çeflitli tedbirler üzerinde durulmufltur. Dönemin ayd›nlar›taraf›ndan devletin içinde bulundu¤u bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaflmave bozulma)” olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar› Gelibolulu Mustafa ÂliEfendi 1581’de yazd›¤› Nasihatü’s-Selatin adl› eserinde buhrana sebep olarak“devlet adamlar›n›n niteliksizleflmesi”ni göstermektedir. Bosnal› Bilgin Hasan Kâ-fi ise 1595’te yazd›¤› Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adl› eserinde, buhrana “dev-let düzeninde eski kurallar›n terk ediliflinin ve askerî alanda teknolojik olarak ge-ri kalm›fll›¤›n” yol açt›¤›n› söylemektedir. Manisal› Defter Emini Aynî Ali, Risale-iVazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osman adl› eserinde “t›mar sistemininbozulmas›, makam sahiplerinin günlük ç›kar pefline düflmesi, askerî teflkilat›n bo-zulmas›, rüflvetin artmas›, hazinenin boflalmas›” gibi geliflmelerin Osmanl› Devle-ti’nde bir buhran yaflanmas›na yol açt›¤›n› ifade ederken devletin devaml›l›¤› içinflart olan kurumlar›n (reaya, hazine ve asker) bozuldu¤unu yazmaktad›r. 17. yüz-y›l›n ilk yar›s›nda da âlimler buhran›n nedenini ve çözümünü aramaya devam et-mifltir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sundu¤u risalesinde, buhran›nköklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket ve hazine kayb›-na rüflvetçili¤in sebep oldu¤unu” ifade etmifltir. Rüflvetçili¤in artmas›n› ise nitelik-siz devlet adamlar› ve yöneticilerin varl›¤›na ba¤lam›flt›r. Dönemin âlimlerindenKâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi ‹htiyari’l-Ehakk adl› eserinde Osmanl› medrese-lerinin bozulmufl olmas›n› devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarakgösterir. Ona göre medreseler taassup içine düflmüfltür oysa âlimler pozitif bilim-ler ve felsefeye yönelmelidir.

OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VEEKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)II. Mustafa’dan sonra tahta ç›kan III. Ahmet (1703-1730) iç ve d›fl siyasette bar›fl or-tam›n› korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’n›n (bask› ve tecavüzleri neticesin-de) Osmanl› Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald›. Rusya’n›n Orta Asya’dakiyay›lma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttü¤ü Slavlaflt›rma hareketi tehlikeli boyutlaraulaflmas› üzerine 1711 Bahar›nda bafllayan Prut savafl›yla Rus ordusu bozguna u¤-rat›larak Azak Kalesi geri al›nd›. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yap›lan sa-vafltan sonra da Mora yeniden Osmanl› hâkimiyetine geçti. Savafllarda kazan›lanbu baflar›lara ra¤men diplomatik görüflmelerde ayn› baflar› gösterilemedi¤i gibi1715-1718 y›llar› aras›nda süren Avusturya savafl›nda ise Osmanl› Devleti ma¤lupolarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›fl veS›rbistan’›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti.

Lale Devri (1703-1730)Osmanl› Devleti, art›k kaybetti¤i topraklar› geri alma umudunu tamam›yla kaybet-meye bafllam›flt›. Böylece mutlak bir bar›fl siyaseti izlenerek devletin iç yap›s›ndabaz› düzenlemelerin gündeme gelece¤i Lale Devri’ne girilmifl oldu. 1718- 1730 y›l-lar› aras›n› kapsayan bu yenileflme dönemine, ‹stanbul’da yo¤un olarak lale yetifl-tirilmesinden ve lalelerin dünyaya yay›lm›fl olmas›ndan dolay› bu isim verilmiflti.III. Ahmet döneminde devlet erkân›, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupal›lar›nüstünlü¤ünün nedenlerinin araflt›r›lmas› gere¤i üzerinde durarak Osmanl›n›n Av-


rupa tarz›ndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt›. Bu amaçla Damat ‹brahim Pafladöneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›ld›. Bu elçiler diplomatik ilifl-kileri sürdürmenin yan› s›ra Avrupa’n›n kültür, sanat, sanayi, tar›m ve askerîyesihakk›nda incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya bafllad›. 1720-1721 y›l-lar› aras›nda Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlariçerisinde en dikkat çekenidir.

Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›n ad› de¤ildir. Bu dö-nemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›larak kültür, sanat, sanayi tar›m ve orduhakk›nda incelemeler yapt›r›lm›flt›r.

Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi.Osmanl›n›n temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk alm›flt›r. ‹thalata, Av-rupa’ya olan ba¤›ml›l›¤› azaltmak için kaliteli kumafllar›n ‹stanbul’da üretimine ge-çilmifltir. 1709’da da devlet iflletmelerinde kullan›lmak üzere yelken bezi üretiminebaflland›. 1720’de pahal› ipek kumafl üretimine bafllanm›fl, ancak bu alanda istenenbaflar› elde edilememifltir.

Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Bat› dillerin-den eserler tercüme edilmifltir. Macar as›ll› bir Türk olan ‹brahim Müteferrika,Damat ‹brahim Pafla’n›n izniyle 1729’da Müslümanlar aras›nda ilk matbaay› kur-mufltur. Lale Devri’nde mimarl›k alan›nda da pek çok yenilik yaflanm›flt›r. Bu dö-nemde zengin süslemeli ve görkemli çeflmelerin bulundu¤u yeni bir mimari bi-çim yayg›nl›k kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tafl›yan çok say›da köflkyap›lm›flt›r.

Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhran›n afl›lmas›na yönelik olarak yap›lm›flköklü yenilikler olamam›flt›r. Bat›’daki yenilikleri inceleyen Osmanl› devlet adam-lar› bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’n›n sarayyaflam›n›n gösterifl ve görkemini Osmanl› ülkesine getirme e¤ilimi göstermifltir. Sa-ray’›n güttü¤ü bu politika halk aras›nda yoksulluk ve s›k›nt›lar› artm›flt›r. Damat ‹b-rahim Pafla halk›n yükünü azaltmak üzere 1723’te ‹ran’a sefere ç›k›lmas›na kararvermifltir. Gerçekten de bu y›llarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir veOsmanl›lar›n Safevi Devleti’nin bu zay›f durumundan faydalanmas› ihtimali yük-sektir. 1723-1725 y›llar› aras›nda süren ‹ran Seferi’nde Bat› ‹ran tamamen ele geçi-rilmifltir. Bu zafer halk›n moralini yükseltmifl olsa da çok geçmeden 1729’da, II.Tahmasb Bat› ‹ran’›n pek çok bölgesini yeniden ele geçirmifltir.

‹ran Seferi’nin son aflamas› ‹stanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyan›npatlak vermesine sebep olmufltur. Halk›n ekonomik s›k›nt›s›na ve yüksek enflas-yona ra¤men Saray erkân›n›n geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve e¤lenceleriüzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etraf›ndatoplanarak isyan etmifltir. “Art›k köflk infla edilmemesi” talebiyle geliflen isyan s›ra-s›nda Sadabad Saray›’n›n da içinde oldu¤u 120’yi aflk›n köflk üç günde yak›lm›flt›r.III. Ahmet, Sadrazam Damat ‹brahim Pafla’y› azletmifl olmas›na ra¤men isyan yat›fl-mam›fl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalm›flt›r. 1 Ekim 1730’da I. Mahmuttahta geçmifltir.

I. Mahmut Dönemi (1730-1754)Osmanl›lar III. Ahmet döneminde elçiler arac›l›¤›yla tan›k olduklar› Avrupa tarz›yenilikleri kendi devlet adamlar› eliyle yüzeysel ve plans›z bir flekilde uygulama-ya çal›flm›flt›. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fran-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupa-l› uzmanlar›n getirtilmesi” düflüncesi I. Mahmut döneminde daha yo¤un ve plan-l› bir politika olarak kendini göstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Frans›z soylular›n-dan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbarac› AhmetPafla’d›r. As›l ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla,1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanl›ya s›¤›nm›flt›. Patrona Halil ‹syan›’ndansonra ordu ›slahat› hakk›nda Saray’a bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731’de ‹stan-bul’a ça¤›r›larak Humbarac› Oca¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. Burada Avrupa tarz›ndayenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla “maafllar›n düzenli ödenmesi, emeklilik sis-teminin kurulmas› ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetifltirece¤isubaylar komutas›na girmesi” gibi radikal çözümler önermifl, ancak faaliyetleriyaln›zca Humbarac› Oca¤›’n›n ›slah edilmesiyle s›n›rl› kalm›flt›. Ocak, Avrupa tar-z›nda düzenlenmifl ilk Osmanl› kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya askerîyöntemlerine göre düzenlenen Ocak’›n üniformalar› da geleneksel Osmanl› giysi-sinden farkl›yd›. Humbarac› Ahmet Pafla, döneminin çok önemli bir yenili¤ine da-ha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin e¤itimi için Hendesehane’yi (KaraMühendishanesi) kurmufltu.

Görüldü¤ü gibi I. Mahmutdöneminde özellikle askerî ala-n›n yenileflmesinde ilk ciddiad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar›n ya-n› s›ra I. Mahmut kültürel alan-da da pek çok yenili¤e öncü-lük etmifltir. Bu dönem ‹brahimMüteferrika’n›n matbaas›na Sa-ray deste¤i sa¤lanm›fl, yazar vesanatç›lara çeflitli yard›mlardabulunulmufltur. I. Mahmut, ‹s-tanbul’da Ayasofya, Fatih veSüleymaniye Camileri ile Top-kap› Saray›’nda kütüphane aç-t›rarak ülkenin dört bir yan›nagönderilen görevliler arac›l›¤›y-la önemli kitap ve el yazmala-r›n› toplatm›flt›r. Osmanl› Dev-leti’nin ilk kâ¤›t fabrikas› da Po-lonya’dan kâ¤›t ustalar›n›n ge-tirtilmesinden sonra 1746’daYalova’da faaliyete geçmifltir.

‹stanbul’un su meselesinin kö-künden çözülerek on y›llarca flehrin su s›k›nt›s› çekmemesi de I. Mahmut dönemiicraatlar›n›n bir sonucudur.


Foto¤raf 1.1

Humbarac› AhmedPafla

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi I,Yap› Kredi KültürSanat Yay›nc›l›k,‹stanbul 1999.

III. Mustafa Dönemi (1757-1774)I. Mahmut’un 1754’te vefat›ndan sonra tahta 55 yafl›ndaki kardefli III. Osman geç-miflti. K›sa süreli hükümdarl›k döneminde iç ve d›fl politikada kayda de¤er bir ge-liflme sergileyemeyen III. Osman’›n 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanl›taht›na 41 yafl›ndaki III. Mustafa geçmiflti. Sultan’›n dönemin Sadrazam› MehmetRag›p Pafla ile birlikte izlemifl oldu¤u bar›flç›, dengeli ve tutarl› politika neticesindeHazine gelirleri art›r›ld›; vak›flara, t›marlara ve iltizamlara s›k› denetim getirildi; ti-caretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar› k›s›ld› ve askerî alanda baz›yenilikler yap›ld›.

Ancak Rag›p Pafla’n›n 1763’te ölümünden sonra bar›fl ortam› 1768 Osmanl›-Russavafl›yla sona erdi. Rusya’n›n Lehistan’› iflgal etmesi üzerine Osmanl› Devleti Rus-ya’ya sert bir nota göndermifl ve Rusya’n›n geri çekilmemesi üzerine Osmanl›-Russavafl› bafllam›flt›. Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savafl 1774’teKüçük Kaynarca Antlaflmas› ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaflmas› Osmanl›Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Os-manl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› enbüyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflmifl ve Osman-l›’n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. Ruslar antlafl-ma hükümlerine göre ‹stanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakk› da elde etmifl-tir. Bu antlaflmayla ayn› zamanda ‹stanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri flehir-lerde de konsolosluk açma hakk›na sahip oluyordu. Rus ticaret gemilerinin Bo-¤azlardan geçifli serbest hâle gelirken antlaflma hükümlerine göre Osmanl›lar Rus-ya’ya üç y›lda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat› ödemeyi de ka-bul ediyordu.

Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikin-ci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diploma-si alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerlefl-mifl ve Osmanl›n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur.


Foto¤raf 1.2

Mühendishaneninö¤retim elemanlar›toplu hâlde

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi I,Yap› Kredi KültürSanat Yay›nc›l›k,‹stabul 1999.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



‹ O

K ‹ T A P

T ‹ O

Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikteK›r›m tatarlar›n›n dinî meselelerini vesile ederek bölge ile ba¤›n› devam ettirmeyeçal›flacakt›. Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rus ordusunun Osmanl› topraklar›ndançekilmesini sa¤lam›flsa da Osmanl› Devleti aç›s›ndan bedeli çok a¤›r olmufltu. ÇarPetro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarz›nda yenileyen Ruslar karfl›s›ndaal›nan bu yenilgi, Osmanl› devlet adamlar›na ordunun ayn› flekilde bir yenileflme-ye kaç›n›lmaz ve h›zl› bir flekilde ihtiyac› oldu¤unu bir kez daha gösterdi.

Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî vekültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› ol-mam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Sebeplerini tart›fl›n›z?

I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)Sultan I. Abdülhamid döneminde askerî alanda h›zl› bir yenileflme hareketi baflla-m›fl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel olufl-turmufltur. Bu dönemde Humbarac› Ahmet Pafla’n›n askerî alanda yapt›¤› düzenle-melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri öne ç›km›flt›r.Aslen Macar olan Fransa do¤umlu Baron François de Tott 1755’te ‹stanbul’a gel-mifl, 1767’de Paris’e dönerek burada çeflitli görevler alm›fl ve 1769’da yeniden ‹s-tanbul’a gelerek Bo¤az tahkiminde görev yapm›flt›. Sürat Topçular› Oca¤›’n› kuranTott, 1771-76 y›llar› aras›nda toplar döktürmüfl, Bo¤az’da kaleler infla ettirmifl ve1773’te Mühendishane’yi kurmufltu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayunad›n› alan Hendesehane, kapsaml› bir askerî okula dönüfltürüldü. Bu dönemde deFrans›zca askerî ders kitaplar›n›n tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçe-ri Oca¤› iyilefltirilmeye çal›fl›ld›.

‹lim ve sanatseverli¤i bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphanecilikfaaliyetleri artm›fl ve Medine’ye yazma eserlerden oluflan büyük bir kütüphaneyapt›r›lm›flt›. Bu dönemde Avrupa mallar› karfl›s›nda yerli pazar›n korunmas› ama-c›yla yerli mal› kullan›m› zorunlu tutulmufltu.

XVIII. Yüzy›l Yenileflme Hareketinin ÖzellikleriIII. Ahmet ile bafllay›p I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzy›l Osmanl›yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’ninköklü dönüflümlerine kaynakl›k etmiflse de yap›ld›klar› devirde büyük ilerlemelerkaydedilememiflti. 18. yüzy›l yenileflmesiyle Osmanl› Devleti’nin gerilemeden kur-tulamam›fl olmas›n›n nedenleri, bu yüzy›lda yap›lan yeniliklerin niteli¤i ile do¤ru-dan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl› Devleti yönünü Avrupa’daki geliflmelere dön-müfl, yeni müesseselerin kurulmas›ndan ziyade fonksiyonlar›n› tümüyle kaybetmiflolan eski müesseselerin ›slah›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uz-man getirilmifl, ancak bunlar içinde iflinin ehli oldu¤u gibi olmayanlar da yer alm›fl-t›r. Yap›lan ›slahatlar kiflilerle s›n›rl› kalm›fl, kiflilerin görevden ayr›lmas› ile bu ›sla-hatlar da sona ermifltir.

OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹TI. Abdülhamid’in saltanat›n›n son iki y›l›na 17 A¤ustos 1787’de bafllayan Osmanl›-Rus savafl› damgas›n› vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas› olan Avusturya da 9fiubat 1788’de Osmanl›ya savafl ilan etmiflti. 1789’da, 25 bin sivil halk›n Özi’de Rus-lar taraf›ndan katledilmesi ve savaflta al›nan baflar›s›zl›k haberleri üzerine inme


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Os-manl›- Avusturya savafllar›n›n büyük bir h›zla Osmanl› aleyhine sürdü¤ü 1789 y›-l›nda tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir itti-fak yaparak Avusturya’y› zor duruma soktu. Avusturya’n›n Osmanl› ile savaflta ga-lip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparakAvusturya’n›n savafl› sona erdirmesini sa¤lad›. Osmanl›lar›n Avusturya ile 4 A¤us-tos 1791’de yapt›¤› Zifltovi Antlaflmas› ile Osmanl›-Avusturya savafl› sona erdi. Buantlaflma ile Osmanl›lar Belgrat dâhil savafl öncesindeki s›n›rlar›na döndü. Avustur-ya’n›n savafltan çekilmesi müttefik Rusya’y› zor duruma sokmuflsa da Rus ordusu-nun en son Maçin’de elde etti¤i baflar› üzerine Osmanl› Devleti bar›fl istemek zo-runda kald›. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas› ile Osmanl›lar K›r›m’› elegeçirme ümidini tamam›yla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Kafkasya’dakinüfuz bölgelerinde de gerilemifltir.

III. Selim, Zifltovi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan hemen sonra yenileflme ha-reketine h›z verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Rat›p Efendi,1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayat› anlatan500 sayfal›k Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbahar›nda çeflitlikesimlerden seçilmifl 22 kifliden “devletin zaaflar› ve al›nmas› gereken önlemleri”içeren layihalar (raporlar) istedi. Haz›rlanan Bu layihalardaki görüfllerin ortak nok-tas› “askerî alanda yenileflme yap›lmas›n›n zarureti” idi. Layihalarda askerlik ala-n›n›n yan› s›ra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi.Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunlulu¤u,eski kurumlar›n tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n yenilenmesi gibigörüfller öne sürülmüfltür. III. Selim bu görüfller çerçevesinde “Nizam-› Cedit (YeniDüzen)” ad› verilen ›slahat hareketine bafllad›. Ne var ki bu dönemki yeniliklerdezorunlu olarak askerî alana a¤›r-l›k verilmesi, Nizam-› Cedit hare-ketinin ordunun düzenlenmesi-ne yönelik bir hareket olarak an-lafl›lmas›na yol açt›. Oysa NizamiCedit hareketi siyasi, iktisadi, sos-yal ve askerî alan› kapsayan birhareketti. Nitekim merkezî otori-tenin güçlendirilmesi ve devletinsars›lan iktidar›n›n sa¤lamlaflt›r›l-mas› amac›yla ç›kar›lan birtak›mkanunnamelerle idari, adli vesosyal alanda yeni bir düzen ku-rulmaya çal›fl›ld›. Bunlardan bafl-ka Nizam-› Cedit hareketiyle “Ye-niçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, ule-man›n nüfuzunun k›r›lmas›, fley-hülislamlar›n siyaseti yönlendi-ren fetvalar›na son verilmesi, Av-rupa’n›n ilim, sanat, askerlik, zi-raat, ticaret ve medeniyet haya-t›nda yapt›klar› yeniliklerin Os-manl› Devleti’nde de uygulanma-s›” amaçland›.


Resim 1.1

HippoliteBerteau’unya¤l›boyatablosunda II.Selim

III. Selim Osmanl›Devleti’ninkurtuluflunuhemen her sahadaça¤›n gereklerineayak uydurarakmodernleflmedegören ayd›n vesanatkâr birpadiflaht›r.

Kaynak: TSM TabloGalerisi

Askerî Alanda Yenilikler III. Selim dönemi, Nizam-› Cedit hareketinde Avrupa tarz›nda bir ordunun kurul-mas› ve eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi amaçland›. Eski askerî kurumla-r›n modernlefltirilmesi maksad›yla önce idari ve askerî ifller birbirinden ayr›ld›. As-kerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Oca¤›’ndan ç›kar›ld›. Ocaklar›n k›fllalar› geniflle-tilerek askere sürekli talim yapma zorunlulu¤u getirildi. Askerlerin ücretleri art›r›-larak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi karar› al›nd›. Yeniçeri Oca-¤›’n›n kay›tl› mevcudu yar›ya düflürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tü-fekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz askerverildi. Yenileflme hareketinin baflar›l› oldu¤u topçu, humbarac›, la¤›mc›, top-ara-bac› ocaklar›ndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere k›fllada kalmazorunlulu¤u getirildi. Yeniçeri Oca¤›’n›n ›slah› için al›nan tedbirlerden biri de üçayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullan›lan Yeniçeri esamilerinin/ulufe (maafl)al›m sat›m›n› önleyerek Yeniçeri olmayanlar›n bu esamilere sahip olmas›n› engel-lemekti. Çünkü esamilerin siviller eline geçmesi, Oca¤›n çeflitli flah›s ve gruplar›nç›karlar› do¤rultusunda yönlendirilmesini ve baz› suiistimallere u¤rat›lmas›n› bera-berinde getirmiflti. Ancak ço¤unlu¤u zaten savafla gitmeyen, esnafl›k yapan, raha-ta al›flm›fl Yeniçeriler k›sa bir zaman sonra “talimin gavur ifli” oldu¤unu söyleye-rek yeni usul çerçevesinde talim yapmay› reddettiler.

Eski kurumlar›n ›slah› çal›flmalar›n›n yan›s›ra Avrupa tarz›ndaki yeni ordu iseNizam-› Cedit ad›yla 24 fiubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun bafl›na Sadaret eskiKethüdas› Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve ‹sveç’ten getirtilen subaylar›nyönetimindeki Nizam-› Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcu-du bulunmaktayd›. Nizam-› Cedit ordusuna ba¤l› olarak 23 Kas›m 1799’da farkl› k›-yafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve27 subaya yükselmiflti. 1806’da ise mevcut iyice art›r›larak 22.685 er ve 1590 suba-

ya ç›kar›ld›. Bu askerlerin ya-r›s› Anadolu’da yar›s› da ‹s-tanbul’da istihdam edilmiflti.Nizam-› Cedit ordusununmasraflar›n›n karfl›lanmas›için ‹rad-› Cedit Defterdarl›-¤› kurulmufltu. Defterdarl›¤abofl kalan dirlikler, içki, tü-tün, kahve gibi mallara ko-nan vergiler tahsis edildi.

Yeni orduyu ve eskiaskerî kurumlar› nitelikli as-kerlerle güçlendirmek mak-sad›yla 1795’te Mühendisha-ne-i Berr-i Hümayun (KaraMühendishanesi) kuruldu.Mühendishane’de Frans›zhocalardan faydalan›ld›. Bu-rada Frans›zca zorunlu dilolarak okutuldu. Ayr›ca Mü-hendishane’nin Kütüphane-si de k›sa zamanda Frans›z-ca kitaplarla zenginlefltirildi.


Foto¤raf 1.3

Nizam-› Cedid Ordusutalimde.

‹LK ADIMLAR: Osmanl›Devleti’nde askerî yenilikalan›ndaki ilk at›l›mlar III.Selim’in kurdu¤u Nizam-›Cedid ordusuyla bafllad›. III.Selim’in amac› de¤iflenkoflullara uygun olarak ileriaskerî teknikle donanm›fl,Avrupai tarzda e¤itimyapan bir orduoluflturmakt›. Bunun içinFransa’dan uzman istendi.Ayr›ca bu ordununharcamalar› için ‹rad-›Cedid ad›nda bir vergigetirildi. Ancak bu yeniordunun kurulmas› birçoktepkiye yol açt›. Nizam-›Cedid ordusu ve III. Selim.

Kaynak: Tanzimat’tanCumhuriyet’e TürkiyeAnsiklopedisi, ‹letiflimYay›nlar›, ‹stanbul 1985.

Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önemverildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te infla edilmifl olan Mühendishane-i Bahr-i Hü-mayun’un (Deniz Mühendishanesi) ›slah›na baflland›. 1792- 1803 y›llar› aras›ndaKaptan-› Derya s›fat›yla donanman›n bafl›nda bulunan Damat Küçük Hüseyin Pa-fla, terfi ve tayin ifllerini düzene sokarak yolsuzluklar› engellemeye çal›flt›. Donan-maya asker sa¤lanmas› amac›yla Bat› Anadolu Bölgesi’nde yaflayanlara zorunluhizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye için bir sa¤l›k teflkilat› kuruldu. Bu-lafl›c› hastal›klar için karantina uygulamas›na da ilk kez bu dönemde geçildi.

‹dari Alanda YeniliklerIII. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin ‹stanbul’dakielçileri arac›l›¤›yla sürdürülmekteydi. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerindedaimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamlar› aras›nda yabanc› dil bilençok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkeler-le iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin aç›lmas› gereki-yordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’deParis, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok Osmanl› ay-d›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n›tan›malar›na hizmet etti. Böylece Bat›’dan haberdar ve Bat›’ya yönelik küçük biraz›nl›k oluflmaya bafllad›.

Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devletadamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde tem-sil edilmesi, Avrupal› ülkelerle iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçilik-lerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Lon-dra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok Os-manl› ayd›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›-n› tan›malar›na hizmet etti.

Anadolu’nun pek çok yerinde ç›kan isyanlar ile devletin etkili biçimde ilgilene-memesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanc›lar (müte-gallibe) güçlenmifllerdi. Bundan dolay› III. Selim döneminde merkezî otorite etki-sini ve gücünü büyük oranda kaybetmiflti. Ayan ve mütegallibenin güçlenmesin-de, dar bo¤aza giren Hazine’yi iyilefltirmek için baz› t›marlar›n iltizama verilmesietkili olmufltu. Saray bu yolla Hazine’ye para girifli sa¤larken ayanlar›n nüfuzlar›-n›n artmas›n› ve tüm Anadolu’ya yay›lmalar›n› engelleyememiflti. Öte yandan artarda al›nan yenilgiler de Saray’›n itibar kaybetmesine yol açm›flt›. III. Selim, eyaletidari teflkilat›n› yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkezî otoriteyigüçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atad›. Böylece kad›lar›n gö-revlerini yapmalar› sa¤land› ve rüflvet almalar› büyük oranda engellendi. T›mar vezeamet de yeniden düzenlenerek Hazine’ye gelir sa¤land›.

Ticari ve ‹ktisadi Alanda YeniliklerIII. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkatçekiliyordu. ‹thalat›n ihracat›n önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin ifllen-mesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eflyalar›n›n ithalat›n›n yasaklanmas›, sikkelerinde¤erinin düflürülmemesi ve halk›n israftan kaç›nmas› layihalarda öne ç›kar›lanbelli bafll› ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayat›n ›slah› için önce-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




likle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kald›rd›. Tüccar ve esnaf gediklerinin kald›r›l-mas›yla serbest hâle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Böylece Osman-l› sanayi ve ticareti Avrupa’da oldu¤u gibi serbest rekabet ortam›na aç›l›yordu.

Osmanl›-Frans›z Savafl›Napolyon’un önderli¤inde Frans›z ordusu 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rarak Osman-l›n›n önemli bir vilayeti olan M›s›r’› ele geçirmiflti. Osmanl› ordusunun alm›fl oldu-¤u yenilgiler Fransa’ya yaln›z bafl›na karfl› koyamayaca¤›n› gösterdi¤inden Osman-l› devleti ittifak aray›fl›na girdi. Bu maksatla Fransa’ya karfl› 3 Ocak 1799’da Ruslar-la, 5 Ocak 1799’da ‹ngiltere ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Böylece y›llarca kar-fl› karfl›ya gelmifl olan Osmanl› ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl vere-cekti. ‹ngiltere ve Rusya, Fransa ile yap›lan 30 A¤ustos 1801 tarihli antlaflma ile Na-polyon kuvvetlerini M›s›r’dan ç›kard›. Osmanl›lar M›s›r’da Frans›zlardan kurtul-mufltu ancak bu kez de yap›lan ittifak›n karfl›l›¤› olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n a¤›ristekleriyle yüz yüze kalm›flt›. ‹ngiltere, Frans›zlar› bölgeden ç›karmak bahanesiy-le girdi¤i M›s›r’a yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar› ve Mo-ra’daki Hristiyan ahaliyi Osmanl› aleyhine k›flk›rtarak buralar› ele geçirme hesapla-r› yap›yordu; di¤er yandan da Bo¤azlardan kal›c› olarak geçifl hakk› alman›n pe-flindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl› devlet adamlar› çareyi yeniden Avrupa’dapek çok baflar› kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ileParis Antlaflmas›’n› imzalam›flt›r.

Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›Fransa ile yeniden yak›n iliflkiler kuran Osmanl›lar, ‹ngilizlerin M›s›r üzerindeki he-saplar›n› bofla ç›karmak maksad›yla bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmak içinTemmuz 1805’te Mehmet Ali Pafla’y› M›s›r’a vali olarak atad›. Bu arada ittifak›n so-na ermesi nedeniyle Bo¤azlar’›n Rus savafl gemilerine kapanmas› iki devlet aras›n-da gerginlik ç›kmas›na yol açm›flt›. Osmanl›n›n Bo¤azlar’› Rusya’ya kapatmas›,Rusya ile ittifak hâlinde olan ‹ngiltere’nin de Osmanl›’ya karfl› tutum almas›na ne-den oldu. ‹ngiltere ayr›ca Osmanl›-Frans›z yak›nlaflmas›ndan son derece rahats›zolarak Osmanl› Devleti üzerindeki Frans›z nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III.Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da za-fer kazanmas› üzerine karar›ndan döndü. Bu geliflme üzerine Rusya ‹ngiltere’nindeste¤iyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bu-nun üzerine Osmanl› Devleti her iki devlete karfl› savafl açt›. ‹ngiliz donanmas› 18fiubat 1807’de Bo¤az’dan geçerek ‹stanbul k›y›lar›na kadar geldi. Ancak 1 Mart’tageri dönmek zorunda kald›. ‹ngilizler ‹skenderiye’de de Mehmet Ali Pafla taraf›n-dan yenilgiye u¤rat›larak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye bafllad›.

Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin SonuIII. Selim’in Nizam-› Cedit hareketi eski düzenden flahsi ç›karlar› olan kifli ve grup-lar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›. Dünyan›n en kuvvetli askerî say›lan Osmanl›-lar›n Avrupal›lardan askerî usul ö¤renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltiri-lerin oda¤›na yerlefltirilmiflti.

Mevcut düzenden faydalananlar aras›nda subaylar, ‹stanbul’un orta ve yüksektabakas› ile merkezî hükûmete kafa tutmaya bafllam›fl olan yerel iktidarlar (ayan,voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve baz› din adamlar› bulunuyordu.Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yeniçeri ulufelerini sat›n alan baz› devlet rica-li, din adam›, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz› ‹stanbullular için Yeniçeri Oca-


¤› ayn› zamanda bir gelir kap›s› durumuna gelmiflti. Asker ocaklar›n›n yeni bir dü-zene tabi tutulmas› ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalm›fllard›. Öte yandanNizam-› Cedit ordusunun ihtiyaçlar›n›n büyük oranda Avrupa’dan temin edilmeside askerî malzeme satan esnaf›n gelirini azaltm›flt›. Merkezî otoritenin zay›flama-s›yla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Ana-dolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden ç›kar-lar› olumsuz yönde etkilenen bu flah›s ve gruplar›n deste¤iyle Nizam-› Cedit hare-ketine karfl› olanlar, Karadeniz Bo¤az› kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabak-ç› Mustafa önderli¤inde isyan ederek ‹stanbul’a do¤ru yürümeye bafllad›lar. Ka-bakç› Mustafa ‹stanbul’a vard›¤›nda ‹stanbul halk›ndan da büyük destek gördü. ‹s-yanc›lar 28 May›s’ta III. Selim’den Nizam-› Cedit ordusunun kald›r›lmas›n› ve 11 ki-flinin idam›n› istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa ge-çirildi. 1808’de de Nizam-› Cedit ordusu la¤vedildi.

Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. Selim isyanc›lar› bast›rmakiçin say›lar› 20.000’i geçen modern nizam-› cedit birliklerini neden kullanmam›fl olabilir?Tart›fl›n›z

II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹(1808-1839) IV. Mustafa’n›n (1807-1808) k›sa sal-tanat döneminde III. Selim’in bafllat-m›fl oldu¤u yenilikler durdurularakçok say›da Nizam-› Cedit yanl›s› daöldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca-¤› ile 31 May›s 1807’de bir anlaflmayapt›. Bu anlaflmaya göre Kabakç›‹syan›’ndan Yeniçeri Oca¤› sorumlututulmayacak ve buna karfl›l›k Ocakda devlet ifllerine kar›flmayacakt›. Bus›rada öldürülmekten kurtulmay› ba-flarm›fl olan yenilikçiler Rusçuk Aya-n› Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›n-da toplanm›flt›. Yenilikçiler, RusçukAyan› Alemdar Mustafa Pafla önder-li¤inde 10 bin mevcutla ‹stanbul üze-rine yürüdü. Alemdar Mustafa Pa-fla’n›n Saray’a sald›rd›¤› s›rada IV.Mustafa hal’ edilmesini önlemekamac›yla III. Selim’i öldürtmüfltü.Yenilikçilerin Saray’a karfl› elde etti-¤i baflar› neticesinde II. Mahmut tah-ta ç›kar›ld› ve Alemdar Mustafa Paflada sadrazam oldu.

Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sa¤lanmas›na yönelikicraatlara a¤›rl›k verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n yönlendirmesiylemerkezî iktidar› zay›flatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol alt›na al›nmak istendi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

Resim 1.2

Alemdar MustafaPafla

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi II,Yap› Kredi SanatYay›nc›l›k, ‹stanbul1999.

Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayan-lar›n hak ve imtiyazlar› ile devlete karfl› sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfl›l›kdevletin ayanlara karfl› tutumu konufluldu. Var›lan mutabakat neticesinde 7 Ekim1808’de ayanlar ile Saray aras›nda Sened-i ‹ttifak belgesi imzaland›. Bu senetleayanlar Padiflah’a sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar› koruma sözü ver-mekteydi. Ayr›ca ayanlar vergileri Saray’›n iste¤i do¤rultusunda toplayacaklar› vekendi bölgelerinin d›fl›na el uzatmayacaklar› hakk›nda da teminat vermekteydi.Ayanlar›n merkeze ba¤l›l›klar›n›n karfl›l›¤› olarak Sadrazam, keyfi davran›fllardabulunmayaca¤›n›, ayanlar›n etki ve yönetim alanlar›na kar›flmayaca¤›n› ilan edi-yordu. Bu ittifakla ayanlar›n mallar›n›n babadan o¤la geçmesi usulünün Saray ta-raf›ndan kabul edildi¤i de imza alt›na al›n›yordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmekmaksad›yla yerel iktidarlarla imzalanm›fl olan bu senet halk›n genelinin ç›karlar›n›ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i ‹ttifak’ta vergilerin haks›z ve eziciolmamas›, reayaya zulmün yasaklanmas›, bir suç ifllenmesi durumunda soruflturmayap›lmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklar›n› korumaya yönelik hükümler bu-lunmaktayd›. Ne var ki Sened-i ‹ttifak uzun ömürlü olamam›fl, uygulanma f›rsat›dahi bulamadan imzalanmas›ndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Pafla’n›n öldü-rülmesiyle tamamen unutulmufltur.

Osmanl› devlet adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezîotorite aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zaman-da, Osmanl› Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri ola-rak kabul edilmektedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne ka-dar uygulanma imkân› bulamam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tari-hinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.

Osmanl› devlet adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otoritearas›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmek-tedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bula-mam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tarihinde merkezî otorite ilk kez bu bel-geyle s›n›rland›r›lm›flt›r.

‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar netice-sinde ‹ngiltere, Napolyon ordular› karfl›s›nda yaln›z kalm›fl ve yeni ittifak aray›fllar›içine girmiflti. ‹ngiltere 1807’den beri savafl hâlinde bulundu¤u Osmanl› ile bar›fla yö-neldi ve iki devlet aras›nda 5 Ocak 1809’da Kal’a-y› Sultaniye Antlaflmas› imzaland›.Bu antlaflma ile ‹ngilizler daha önce itiraz ettikleri Bo¤azlar›n Ruslara kapat›lmas›hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanl›-Rus savafl› ise Osmanl›ordular›n›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. ‹ki devlet aras›nda 28 May›s 1812’de imzala-nan Bükrefl Antlaflmas› ile Prut Nehri-Tuna a¤z› Osmanl›-Rus s›n›r› olarak kabul edi-lirken Osmanl› Devleti S›rplara imtiyaz verilmesini de kabul etti.

S›rp ve Rum ‹syanlar›: Balkanlar’da ilk milliyetçi isyan S›rbistan’da ç›km›flt›.Osmanl›-Rus savafl› sürerken Ruslar S›rp isyanlar›n› teflvik etmifltir. Osmanl› Devle-ti Ekim 1813’te S›rp isyanlar›n› kontrol alt›na almay› baflard›. Ancak Rusya’n›n des-te¤iyle 1815 Temmuz’unda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl› Devle-ti 1816’da S›rplara özerk bir prenslik statüsü vermek zorunda kald›. S›rplara veri-len statü, Ruslarla 7 Ekim 1826’da imzalanan Akkerman ve 14 Eylül 1829’da imza-lanan Edirne Antlaflmalar›nda tasdik edildi. Eylül 1830’da ise özerk S›rbistan’›n ku-rulmufl oldu¤u ilan edildi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n›k›flk›rt›p destekledi. fiubat 1821’de Rus Çar›’n›n Rum as›ll› ye¤eni ‹psilanti taraf›n-dan ilk isyan hareketi Eflak’ta bafllat›ld›. ‹kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart1821’de Mora’da patlak verdi. Mora ‹syan› k›sa zamanda yay›larak Nisan ay›nda or-ta ve güney Yunanistan’a kadar geniflledi. Osmanl› Devleti’nin Mora ‹syan›’n› bas-t›rmakta gösterdi¤i baflar›s›zl›k üzerine Avrupa devletleri harekete geçerek Osman-l› aleyhine propaganda faaliyeti yürütmeye bafllad›. Osmanl›lar isyan› bast›rabil-mek için M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemek zorunda kald›. MehmetAli Pafla kuvvetleri Mora’da büyük baflar› elde ettiler. Ancak isyan bast›r›lmak üze-re iken Ruslar›n savafl tehdidinde bulunmalar› üzerine Osmanl›lar 7 Ekim 1826’daAkkerman Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kald›. Bu s›rada ‹ngiltere ve RusyaYunanl›lara ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›rmak üzere 1827 Nisan’›nda bir protokol im-zalam›fl, Fransa ise Temmuz ay›nda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu üç devletin Os-manl› aleyhine imzalam›fl olduklar› protokolü Osmanl› Devleti iç ifllerine müdaha-le olarak de¤erlendirip protesto etti. Bunun üzerine müttefik donanmalar› 20 Ka-s›m 1827’de Navarin Liman›’nda bulunan Osmanl› donanmas›na bask›n yaparakdonanmay› yakt›. Avrupal› devletlerin bask›s› neticesinde 14 Eylül 1829’da imzala-nan Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Yunanl›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmekzorunda kald›. Söz konusu askerî baflar›s›zl›klarda Haziran 1826’da kald›r›lan Ye-niçeri Oca¤› dolay›s›yla ortaya ç›kan askerî zaaf›n etkisi aç›kt›r.

M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Padiflah’a ba¤l› olarak yürüttü¤ü M›s›r idaresinde za-manla neredeyse ba¤›ms›z bir iktidar oda¤› hâline geldi. 1811’de Kölemen beyle-rini ortadan kald›rarak tüm M›s›r’a hakim oldu. 1818’de Vahhabi ‹syan›’n› bast›ra-rak Basra Körfezi’ni ele geçirdi. 1820’de M›s›r’›n yan› s›ra Arabistan ve Sudan’a dahakim bir güç durumundayd›.

Mehmet Ali Pafla’n›n k›sa bir zaman içinde askerî alanda göstermifl oldu¤u bubaflar› M›s›r’da bafllatm›fl oldu¤u yenilik hareketiyle do¤rudan iliflkiliydi. Nizam-›Cedit’ten etkilenerek Nizamiye ad›n› verdi¤i, Avrupa tarz›nda bir ordu kurmufltu.Nizamiye’de Napolyon ordusundan ayr›lma, iflsiz kalm›fl subaylardan yararland›.Bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak maksad›yla iktisadi alanda birtak›m yenilikleryapt›. ‹ltizam ve vak›f arazilerinden a¤›r vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmayabafllad›. 10 y›l içinde bu yöntemle tüm M›s›r topraklar›n› devlet arazisi hâline getir-di. Pamuk ekimini özendirerek M›s›r tar›m›n› canland›rmay› baflard›. Pamuk, hemönemli bir ihraç ürünü hâline geldi; hem de ülkede kurulan fabrikalarda ifllenme-ye bafllanarak M›s›r’da yerli sanayinin oluflturulmas›na çal›fl›ld›. Bu yenilikler neti-cesinde M›s›r’›n geliri 1805’te 13 bin kese iken 1809’da 35 bin keseye ve k›sa birzaman sonra da 400 bin keseye yükseldi. M›s›r, ‹stanbul’a y›lda 12 bin kese vergigönderecek kadar güçlü bir ekonomiye ulaflt›. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerdenbaflka 1829’da Vekayi-i M›sriyye ad›yla M›s›r’›n ilk resmî gazetesini ç›kard› ve Av-rupa’ya pek çok ö¤renci göndererek bir de t›p okulu açt›.

Mehmet Ali Pafla, M›s›r’da yürüttü¤ü yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi dü-zeltmifl, gelirleri büyük ölçüde art›rm›fl, modern ve güçlü bir ordu kurarak donan-mas›n› da gelifltirmiflti. M›s›r’›n yükseliflte oldu¤u bu tarihlerde ba¤l› bulundu¤umerkez, Osmanl› Devleti, yenilik çabalar›na ra¤men büyük devletlerle ve iç isyan-larla bo¤uflarak zay›fl›yor, kudretini kaybediyordu. Osmanl›lar Mora ‹syan›’n› bas-t›rmak üzere Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemifl ve Mehmet Ali Pafla’n›n kuvvet-leri burada büyük bir baflar› kazanm›flt›. Mora baflar›s›na karfl›l›k Suriye’yi isteyen


Mehmet Ali Pafla’ya sadece Girit verildi. Bu olaylar ‹stanbul ve M›s›r aras›nda ger-gin bir dönemin bafllamas›na sebep olmufltu. Osmanl› ordusunun Rus seferini 12bin kiflilik bir kuvvetle takviye edece¤i sözünü veren Mehmet Ali Pafla yaln›zca 25bin kese alt›n vermekle yetinince gerginlik t›rmanmaya bafllad›. 20 Ekim 1831’deMehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kumandas›ndaki 35 bin mevcutlu M›s›r or-dusu Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›.

Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›: ‹stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan MehmetAli Pafla ve ‹brahim Pafla için Saray, idam ferman› ç›kard›. Ancak Suriye’yi ele ge-çiren M›s›r ordusu Anadolu’ya do¤ru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ula-flan ‹brahim Pafla, 2 fiubat 1833’te k›fl› Bursa’da geçirmek için II. Mahmut’tan izinistedi. Ard›ndan Adana’y› isteyen ‹brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi hâ-linde ordusunun ‹stanbul’a yürüyece¤i tehdidinde bulundu. Osmanl› devlet adam-lar›, tehlikenin bu kadar yaklaflm›fl olmas› nedeniyle yard›m aray›fl› içine girdiler.Fransa Mehmet Ali Pafla’y› destekliyordu; ‹ngiltere ise o s›ralarda Avrupa siyaseti-ne ve kendi iç meselelerine yo¤unlaflm›flt›. Rusya Osmanl›n›n yard›m isteyebile-ce¤i tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali Paflakuvvetlerine karfl› koymak üzere Beykoz’a asker ç›kard›. Bunun üzerine Rus-ya’n›n Osmanl› ile yapt›¤› ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlen-mesini istemeyen ‹ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Pafla’ya çevirdi. Müca-deleye büyük devletlerin de dahil olmas› neticesinde 8 Nisan 1833’te ‹brahim Pa-fla ile Kütahya’da anlaflmaya var›ld›. Buna göre ‹brahim Pafla’ya Cidde, fiam, Ha-lep valilikleri ile Adana muhass›ll›¤›, Mehmet Ali Pafla’ya ise M›s›r’dan baflka GiritValili¤i veriliyordu.

‹brahim Pafla ile anlaflma sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men II. Mahmut M›s›r’›n yak›ngelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl› Rusya ile 8 Temmuz 1833’tesekiz y›ll›k bir ittifak ve yard›m anlaflmas› olan Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›’n› imza-lad›. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir sald›r› durumunda Osmanl›ya yard›ma gele-ceklerdi. Bunun karfl›l›¤› olarak ise Bo¤azlar Rusya’ya aç›l›yordu. ‹ngiltere ve Fran-sa’n›n Bo¤azlar’›n statüsündeki bu de¤iflikli¤i kabul etmeyeceklerini ilan etmesiyeni bir kriz yaratm›flt›. Kriz, Rusya’n›n antlaflmayla elde etti¤i haklar› Avusturya ilepaylaflmay› kabul etmesiyle sona erdirildi.

Böylece Osmanl› Devleti yaln›z Rusya’n›n de¤il di¤er Avrupa ülkelerinin demüdahalesine aç›k bir hâle geliyordu. II. Mahmut M›s›r meselesini niha-i olarak sona erdirebilmek maksad›yla ‹ngiltere’nin de deste¤ini almay› zorunlugörmüfl ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de Osmanl›- ‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›’n›(Balta Liman› Antlaflmas›) imzalam›flt›. Bu antlaflma ile ‹ngilizlere kapitülasyonlar›dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl›Devleti kendi tüccarlar›na bile vermedi¤i imtiyaz› ‹ngiliz tüccarlar›na veriyor, onla-r› iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-ivahit) de bu antlaflmayla tamamen kald›r›l›yordu. Gerçi Osmanl› devlet adamlar›yed-i vahit usulünü kald›rmay› M›s›r ekonomisini geriletmek maksad›yla kabul et-miflti; ancak bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanl› ekonomisini zarara u¤ratacak-t›. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› ülkesi aç›k bir pazar hâline getirilirken dev-letin Avrupal› devletlere iktisadi ba¤›ml›l›k süreci de bafllam›fl oldu.

‹ngiltere’ye ve takip eden y›llarda di¤er bat›l› ülkelere verilen bu ekonomik ayr›cal›klar›nK›r›m Savafl› sonras›nda al›nan d›fl borçlar ile devletin yar› sömürge hâline gelmesinde vey›k›lmas›ndaki etkilerini tart›fl›n›z


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


3

II. Mahmut Devri Yenilikleri III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine askerî alandan bafllam›fl ve14 Ekim 1808’de Sekban-› Cedit Oca¤›’n› kurmufltu. Ocak k›sa zamanda 10 bin ki-flilik bir kuvvete ulafl›rken II. Mahmut donanma ve di¤er ocaklar›n ›slah› için depek çok tedbir ald›. Yeniçerilerin talimlerden kaçmamas› için ‹stanbul esnaf›na da-hi talim zorunlulu¤u getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden ayaklanarak AlemdarMustafa Pafla’y› öldürdüler ve II. Mahmut bu olay üzerine Sekban-› Cedit Oca¤›’n›da¤›tmak zorunda kald›. Askerî yetersizlik ve baflar›s›zl›klar›na ek olarak her f›rsat-ta Saray’a karfl› ayaklanma tertibi içinde bulunan Yeniçerilerin uzun zamand›r sü-ren ›slah çabalar›na direniflle karfl›l›k vermeleri, Ocak’›n kald›r›lmas›n› art›k zorun-lu hâle getirmiflti. 15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan ettiler; iki gün son-ra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun zamand›r devlete zarar veren bu askerîkurum nihayet ortadan kald›r›ld›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› olay› Vaka-i Hay-riye olarak adland›r›ld›. Ocak’›n kald›r›lmas›ndan sonra Avrupa ölçüsünde düzen-lenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.

‹dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek çok yenilikyap›ld›. Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkezeaktar›lmas› sa¤land›. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vak›f gelirleri merkeze akta-r›ld› ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçlar› için tahsisedildi. Bu dönemde idari alanda yap›lan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat› vebürokrasisinin kurulmas› yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Avrupa tarz›nda düzenle-nen yeni devlet teflkilat›nda eski müesseseler kald›r›larak yeni müesseseler olufltu-ruldu. 30 Mart 1838’de al›nan kararla sadrazaml›k kurumu Baflvekâlet ad›n› ald›. Ad-li iflleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, idari iflleri yürütmek üzere Dar-›fiûra-y› Bâb-› Âli ve askerî iflleri yürütmek üzere Dâr-› fiûra-y› Askerî kuruldu.1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bay›nd›rl›k ifllerini yürütmek üzere de yeni meclis-ler aç›ld›.


Foto¤raf 1.4

Asakir-Mansurebirlikleri talimde.

Kaynak:Tanzimat’tanCumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedisi,‹letiflim Yay›nlar›,‹stanbul 1985.

E¤itim ve sosyal alanda: II. Mahmut askerî ihtiyaçlar do¤rultusunda e¤itim ala-n›nda da pek çok yenilik yapt›. 1826’da ilk kez dört ö¤renci e¤itim görmek için Av-rupa’ya gönderildi. K›sa bir zaman sonra Avrupa’ya gönderilen ö¤renci say›s› 300’eç›kar›ld›. 1827 y›l›nda aç›lan t›p okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetifltirilmesisa¤land›. Avrupal› eserlerin Türkçeye tercümesi faaliyetleri bu dönemde de devametti. 1831’de Muzika-i Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-› Harbiye ad›yla Frans›zmodelinde iki yeni okul aç›ld›. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuruyetifltirmek amac›yla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-› Edebi aç›ld›. ‹stan-bul ile s›n›rl› olmak kayd›yla bu dönem ilkö¤retim zorunlu hâle getirildi.

II. Mahmut’un yenilikleri sosyal alanda da kendini göstermiflti. 1815’te SarayTopkap›’dan Dolmabahçe’ye tafl›narak eski saray usullerinde pek çok de¤ifliklikyap›ld›. Art›k Avrupal› gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl› Sultan›, Avrupal›tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine ç›kmayabafllad›. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da ç›kar›lan k›yafet nizamnamesiyle ulema d›-fl›ndaki tüm sivillere fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tangetirtilen ustalara Eyüp’te Feshane kurduruldu. ‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olanTakvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n hayat›na bafllad›. ‹lk nüfussay›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. Mahmutdöneminde gerçeklefltirildi.

‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›nhayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yeni-likler de II. Mahmut döneminde gerçeklefltirildi.

1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›n-dan ‹nk›lap tarihimizdeki hangi olay› ça¤r›flt›r›yor, tart›fl›n›z

Osmanl› yenileflme hareketi tarihinde, en büyük baflar›lar II. Mahmut dönemin-de elde edilmifltir. Ancak buna ra¤men II. Mahmut devrinde Osmanl› Devleti bü-yük oranda toprak kaybetmifltir. Bu dönemde -zorunlu da olsa- Osmanl› Devleti’nisiyasi ve iktisadi alanda büyük zaafa u¤ratan antlaflmalar imzalanm›flt›r. Hünkâr ‹s-kelesi Antlaflmas› ile Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl› memleketine siyasimüdahalesine izin verilirken Balta Liman› Antlaflmas› ile ‹ngiltere’ye iktisadi ba-¤›ml›l›k süreci bafllayarak Osmanl› ekonomisine a¤›r bir darbe indirilmifltir. ‹ç is-yanlar ve d›fl tehditler ortas›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Devleti ayr›ca u¤-raflt›ran ve orduyu zaafa u¤ratan bir tedbir olarak görülmüfltür. Islah edilemeyen,yenilenemeyen, idari ve mali problemlere sebep olan bir asker s›n›f›, askerî tedbir-ler ile ortadan kald›r›lmak zorunda kal›nm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4


Osmanl› Devleti’nin klasik dönemi genel anlamda Ka-nuni dönemi ile bitirilse de yüzy›l›n sonuna kadar fetih-ler devam edebilmifltir. 1571’de K›br›s’›n fethi tamam-lanm›fl, 1574’te Tunus al›nm›flt›r. Do¤uda ‹ran ile s›n›r-lar 1639’da Kasr› fiirin anlaflmas›yla netlefltirilmifltir.1656’da Limni ve Bozcaada al›nm›fl, 1669’da Girit fethe-dilerek deniz sahas›nda da baflar›lar›n devam etti¤i gö-rülmüfltür. 1663’te Uyvar fethedilerek bat›da bugünküSlovakya s›n›r›na ulafl›labilmifltir. Ancak bu baflar›lar›nKöprülü Mehmet Pafla, Köprülü Faz›l Ahmet Pafla gibikuvvetli devlet adamlar›n›n yönetiminde gerçeklefltiril-di¤ine dikkat edilmelidir. Bu baflar›lara karfl›n ordununvurucu güç olma özelli¤ini önemli ölçüde kaybetti¤igörülmektedir. Bu seferlerin uzun sürmesine paralelolarak devlet hazinesinin de kaynaklar›n› da son dere-ce zay›flatm›fl oldu¤unun alt› çizilmelidir.XVI. yüzy›l›n sonlar›ndaki Haçova Savafl›’nda yeniçeri-lerin savafl sahas›n› terk etmelerinin floku ile olaya ba-karak mevcut nizama çeki düzen vermek ihtiyac›n› dil-lendirmeye bafllayan Osmanl› ayd›nlar› durumu yozlafl-ma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idare-sinde köklü uygulamalar›n terk edilmesinin yan› s›raaskerî teknolojide geri kalm›fll›¤a dikkat çekilmifltir. Or-du mensuplar›n›n do¤rudan yararland›¤› toprak siste-minin bozulmas›, bürokratlar›n günlük ç›karlar›n› gö-zetmeleri, rüflvetin artmas›, ifllerde kaliteyi gözetmektenvazgeçilmesinin yan› s›ra temel e¤itim kurumlar› olanmedreselerdeki bozulma gibi temel aksakl›klara dikkatçekmifllerdir. Gerçekten de asr›n bafl›nda bat› dünyas›n-da görülmeye bafllayan co¤rafi keflifler ve bunlar›n ilgi-li ülkelere mali getirisi, bilim ve sanat alan›ndaki köklüanlay›fl de¤iflikliklerine mukabil Osmanl› Devleti’ninbilhassa Fatih döneminden sonra içine girdi¤i “elde edi-len baflar›lar›, ç›k›lan zirveyi muhafaza etmek” düflün-cesinden kaynaklanan dura¤anl›k bir as›rl›k süre so-nunda ülkenin ekonomik, idari ve askerî buhran içinedüflmesine yol açm›flt›r.Bu dönemde giriflilen ›slahat çabalar›na mukabil devletyönetiminin topyekûn bir de¤iflime inanarak sonunakadar gitme noktas›na gelmediklerinin alt› çizilmelidir.Lale çiçe¤i ve so¤an› etraf›nda flekillenen zevk ü sefatart›flmalar›na mukabil bu dönemde Avrupa devletleri-nin üstünlü¤ünün nedenlerini araflt›rmak ihtiyac›n› his-setmifllerdir. Kültür, sanat, sanayi, tar›m ve ordu konu-sunda incelemeler yaparak Osmanl› bünyesinde uygu-lanabilecek aç›l›mlar›n pefline düflülmüfltür. Dokumasanayinde Avrupa’ya ba¤›ml›l›¤› azaltmak için yeni ima-lathaneler aç›ld›¤› gibi yerli mallar›n›n kullan›m› teflvikedilmifltir. Bilim ve kültür alan›nda tercüme heyetlerikurularak yabanc› eserlerin tercümeleri bas›lm›fl, Sara-y›n matbaa ve tercüme olay›na deste¤i artt›r›lm›flt›r.Nizam-› Cedit dönemi uygulamalar› da Padiflah III. Se-lim’in problemli konularda devletin önemli bürokratla-r›ndan ald›¤› inceleme raporlar› çerçevesinde flekillen-mifltir. ‹dari, mali, askerî ve sosyal problemlerin sebep

ve sonuçlar›n› analiz eden bu raporlar›n do¤rultusundayeni bir ordu kurulmas›na giriflilmifltir. Bununla ayn›zamanda Avrupa ülkelerinde ikamet elçilikleri aç›ld›¤›gibi eyaletlerde devlet otoritesinin sa¤lanmas›na yöne-lik düzenlemeler gündeme gelmifltir. Madenlerin ifllen-meden ihrac›n›n yasaklanmas›, lüks tüketimden kaç›n›l-mas›, illerdeki valiler ve di¤er bürokratlar›n görev süre-lerinin belirlenmesi, rüflvet ve adam kay›rman›n önlen-mesi, toprak sisteminin ›slah edilmesi gibi temel sorun-lara çareler üretilmeye çal›fl›ld›.Her iki padiflah döneminde devletin askerî ve idari za-aflar›n›n önlenmesine yönelik çabalar ortakt›r. Ordudayenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, haya-tiyetini devam ettirebilmesi için hazine oluflturulmufltur.III. Selim dönemindeki Nizam-› Cedit ordusuna paralelolarak II. Mahmud Sekban-› Ceditleri oluflturmufltur.Toprak sisteminin ›slah› kadar bilim ve kültür sahas›n-da da dünyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac› hisse-dilerek tercüme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupa’yaö¤renci ve bürokratlar göndererek iki yönlü bir faydaelde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mevcut beklentileri karfl›la-yamayan yap›lar› rahats›z etmeden yeni birimler olufl-turarak eskiyi bunlarla dönüfltürmek beklentisi ise ma-alesef her iki deneyimde de eski müesseselerin isyan›sonras›nda yar›m kalm›flt›r. II. Mahmut dönemindemerkezî idare teflkilat›nda gerçeklefltirilen reformlar et-kili ve uzun ömürlü olacakt›r. devletin farkl› sahalarda-ki ifllerini görmek için meclisler aç›lmas›, Avrupa’yadaha çok say›da ö¤renci gönderilmesi,k›l›k k›yafettedüzenlemeler yap›lmas› gibi ileri hamlelerin ise ancakYeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan sonra yap›labildi¤iunutulmamal›d›r.Frans›z ihtilali’nin sonuçlar›ndan olan milliyetçilik fikri-nin çok dil, din ve uluslu Osmanl› Devleti’ndeki etkileriXIX. asr›n geliflmelerini anlamak aç›s›ndan önemlidir.Küçük Kaynarca Anlaflmas› ile resmî hüviyet kazanandin kardeflli¤i vesilesiyle d›fl müdahalelere bu aflamadamilliyet ba¤› da kat›lm›flt›r. ‹ngiltere, Fransa ve Rusyabaflta olmak üzere fiark meselesinde ç›kar sa¤lamak is-teyen her devlet bu hususlar› tahrik etmekten geri dur-mam›flt›r. Rusya’n›n destekledi¤i S›rplar 1813’te girifltik-leri isyanlar sonucu 1830’da özerk hâle gelmifllerdir. Rus-lar›n yan› s›ra ‹ngilizlerin ve Frans›zlar›n da destekledi¤iYunanlar ise 1820-1830 döneminde ayr› bir devlet ola-rak ortaya ç›kmay› baflarm›fllard›r. Bu ayr›l›klar Osmanl›Devleti’ni siyaseten ve mali aç›dan zay›flat›l›rken RusyaAkdeniz’e kolayca aç›lmak, ‹ngiltere ise hâkimiyetinidevam ettirerek Hindistan sömürgesinin ulafl›m emniye-tini sa¤lamak hedefini takip ediyordu. 1868’de SüveyflKanal›’n›n aç›lmas› ‹ngiltere için Osmanl› Devleti’nin ha-yati önemini ortadan kald›rm›flt›r. Bir flekilde Osmanl›Devleti’nin Rusya veya bir baflka devletin kontrolü alt›-na girmemesine çal›flan ‹ngiltere 1877-1878 Savafl›’ndanitibaren devletin y›k›lmas›na yönelik politikalar› do¤ru-dan gelifltirmek ve uygulamak noktas›na gelmifltir.

Özet


1. Osmanl› Devletinin 16. yüzy›l›n sonundaki durumu-nu afla¤›dakilerden hangisi karfl›lar?

a. Zirveb. Buhranc. Duraklama d. Baflar›l› e. Gerileme

2. K›br›s’›n Osmanl› Devletince fethi hangi padiflah dö-neminde gerçekleflmifltir?

a. IV. Muratb. IV Mehmet c. III. Murat d. II. Ahmet e. II. Selim

3. Osmanl› Devleti en parlak zaman›n› hangi padiflahdöneminde yaflam›flt›r?

a. Yavuz Sultan Selimb. II. Beyaz›t c. III. Murat d. Orhan Gazi e. Kanuni Sultan Süleyman

4. Lale Devri hangi y›llar aras›ndad›r? a. 1730-1756b. 1718-1730c. 1766-1774d. 1708-1721e. 1830-1856

5. Osmanl› Devletinde ilk Müslüman matbaas›n› kimkurmufltur?

a. Agah Efendib. Damat ‹brahim Paflac. ‹brahim Müteferrika d. fiinasie. Abdullah Efendi

6. III. Selim Döneminde kurulan ordunun ad› hangisidir?a. T›marl› Sipahib. Kap›kulu Ocaklar›c. Nizam-› Cedidd. Yeniçeri Oca¤›e. Sekban-› Cedid

7. Osmanl› Devleti’nin daimi elçilikleri hangi padiflahzaman›nda kuruldu?

a. III. Selimb. II. Mahmutc. II. Ahmet d. Abdülmecide. I. Abdülhamid

8. Balkanlarda Osmanl› Devletine karfl› ilk milliyetçi is-yan› hangi ulus yapm›flt›r?

a. Yunanl›lar b. Bulgarlar c. Rumlard. S›rplare. Macarlar

9. ‹ngiltere’ye büyük ayr›cal›klar tan›yan Osmanl›-‹ngi-liz ticaret antlaflmas› hangi tarihte imzalanm›flt›r?

a. 1939b. 1827c. 1731 d. 1536 e. 1838

10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Döneminde aç›-lan okullardan de¤ildir?

a. Mekteb-i Ulum-› Edebib. Mekteb-i Maarif-i Adliyec. Mühendishane-i Bahri Hümayund. Mekteb-i Ulum-› Harbiyee. T›bbiye

Kendimizi S›nayal›m


OSMANLI ‹MPARATORLU⁄UNUN GER‹LEMES‹ Kanuni Sultan Süleyman, bütün dünyay› kapsayan gü-cünü, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaz›tta flöyle di-le getirmifltir: Ben, Tanr›’n›n kulu, bu dünyan›n sultan›y›m. Tan-r›’n›n inayetiyle ümmet-i Muhammed’in bafl›nday›m.Ad›na Mekke ve Medine’de hutbe okunan Süleyman’›mben. ben Ba¤dat’ta flah, Bizans diyarlar›nda kayser,M›s›r’da sultan›m. donanmalar›n› Akdeniz, Ma¤rip veHind’e yollayan sultan›m. Macar taht ve tac›n› alan veonlar› bir kuluna ba¤›fllayan sultan benim. VoyvodaPetru baflkald›rd›, ancak at›m›n ayaklar› onu toz eyle-di; Bo¤dan’› da fethettim. Ancak Süleyman’›n son y›llar›nda uluslararas› koflullar Os-manl›lar için elveriflsiz hâle geldi ve Süleyman’›n dünyahakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflar›s›zl›klarla tan›flt›. 1559’da Cateau-Cambresis Bar›fl›, Avrupa’ya ‹spanyolüstünlü¤ünü getirmifl, Fransa iç savafla girmifl oldu¤un-dan bu krall›k Avrupa politikas›nda Osmanl›lar›n bafll›-ca müttefiki olmaktan ç›km›flt›. 1565’de Malta baflar›s›z-l›¤› ve 1566’da Süleyman’›n son Macaristan seferi, Os-manl›lar›n Orta Avrupa ve Akdeniz’de ilerlemelerindebir duraklaman›n bafllang›c›n› simgeler. 1570-1571’de K›br›s’›n fethi Osmanl›lar›n son büyükaskerî baflar›s›d›r. Bu çok iyi tahkim edilmifl adan›n al›n-mas›; Akdeniz’deki en güçlü Hristiyan donanmas›n›niletiflim hatlar›n›n kesilmesini, adaya büyük bir ordu-nun götürülüp orada bak›m›n›n sa¤lanmas›n› gerektiri-yordu. Kara ordusu ve donanman›n iflbirli¤i ile kazan›-lan bu zafer, Osmanl› silahlar›n›n en büyük baflar›s›yd›;fakat sefer s›ras›nda bir Hristiyan ittifak›n›n oluflmas› daOsmanl›lar›n büyük korkular›n›n gerçekleflmesiydi.Don Juan komutas›ndaki güçlü müttefik donanmas›,Osmanl› donanmas›n› 7 Ekim 1571’de Akdeniz’de o za-mana dek yap›lm›fl en büyük deniz savafl›nda yenilgiyeu¤ratt›. Savafla 438 tekne kat›lm›fl, Osmanl›lar iki yüzotuz gemiden iki yüzünü kaybetmifl, iki yan›n toplamkay›plar› da elli dokuz bine varm›flt›. Bütün Avrupa bubüyük zaferi Türk tehlikesinin sonu olarak kutlad›. Üçy›ll›k bir ittifakla ba¤l› olan ‹spanya, Venedik ve Papa-l›k ‹stanbul’a do¤rudan do¤ruya bir sald›r› bile düflünüroldular. Fakat 1572’de K›br›s’a do¤ru yola ç›kt›klar›ndabir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl› donanmas› ilekarfl›laflt›lar. K›fl boyunca bütün Osmanl› tersaneleri,‹nebaht›’da yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymakiçin dur durak bilmeden çal›flm›flt›. Bunu gören Vene-dik, 7 Mart 1573’te Osmanl›larla bar›fl yaparak K›br›süzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçti ve büyük bir sa-vafl tazminat› ödedi. 1578-1606 aras›nda Osmanl›lar Do¤u’da ‹ranl›larla, Ba-t›’da Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi tüketici savafl

yapt›lar. 1578 ve 1590 aras›nda ‹ran savafllar›nda Osman-l›lar, Kafkaslardan Nihavend’e dek ‹ran’›n bütün bat› eya-letlerini ilhak ettiler. 1588’de Osmanl›lar›n Orta Asyal›müttefiki Özbek Han› Abdullah Horasan’› istila etti. Busavafl s›ras›nda Bat› ‹ran’da ordugah›n› Derbend’de ku-ran Osmanl› komutan› Osman Pafla, kuzey stepleri yo-luyla K›r›m’dan askerî yard›m alm›fl, Hazar Denizi’nde debir deniz gücü oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat‹ran’a K›r›m’dan gönderilen takviyelere Ruslar›n KuzeyKafkaslar’da sald›r›s› ve Rus-‹ran diplomatik iliflkilerininyinelenmesi Osmanl›lar› endiflelendirmifltir. Osmanl›lar, Habsburglar›n elinde kalan küçük bir Ma-car topra¤›n› hep sultana ait olarak görmüfllerdi; 1590‹ran bar›fl›ndan sonra bu sorunu çözmeye karar verdi-ler. S›n›r olaylar› iki imparatorlu¤u 1593’de savafla sü-rükledi. fiafl›rt›c› olaylarla dolu ve uzun süren bu savafl,dünya koflullar›n›n ne denli Osmanl›lara karfl› geliflmifloldu¤unu gösterdi. Papa, Avusturyal›lar için do¤udagüçlü müttefikler buldu. Bo¤dan, Eflak ve haraçgüzarErdel Voyvodas› Osmanl›lara karfl› isyan ederek Avus-turya yan›nda savaflt›lar. Öte yandan kara ve denizdengenifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar› da sald›r›-yordu. Osmanl›lar büyük çaba gösterdiler. ve sultan II-I.Mehmed’in kiflisel komutas›ndaki ordular›, 23-25 Ekim1596’da Haçova’da büyük bir zafer kazand›. Fakat bu-nun hiç bir kal›c› sonucu olmad›. ‹mparatorun güçlerisald›r›y› sürdürerek gelip Budin’i kuflatt›. ‹ran flah› büyük Abbas, 1599’da Avrupa’ya elçiler gön-dererek Osmanl›lara karfl› ekonomik ve askerî görüfl-meler bafllatt›. ‹mparator, elçi heyetini Viyana’da çok s›-cak karfl›lad›. Onlara, do¤uda Rus ve Gürcülerle Os-manl› karfl›t› bir ittifak kurmak istedi¤ini ve Avrupa’n›nHristiyan krallar›n› kutsal bir haçl› ordusunda birlefltir-meye çal›flt›¤›n› bildirdi. fiah Osmanl›lara öykünerek or-dusuna ateflli silahlarla donat›l› yeni kul birlikleri katt›.1603’te hücuma geçti. Osmanl›lar, imparatorlu¤u iç ka-r›fl›kl›klar›n sarst›¤› bir zamanda, do¤u ve bat› cephele-rinde ayn› anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas,Osmanl› birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Ana-dolu içlerine sürdü. Osmanl› hükûmeti bu durumdaHabsburglarla bar›fl yapabildi¤i için kendini talihli say›-yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmas›yla Habsburglar›nelinde olan Macar topraklar› üzerindeki bütün haklar›n-dan vazgeçiyordu. Habsburglar y›ll›k otuz bin dukal›kharac› art›k ödemeyecekti. Savafl Osmanl›lara kendiaskerî zay›fl›klar›n› göstermifl ve 1595’den sonra bir kaçkez bar›fl istemek zorunda b›rakm›flt›r.

Kaynak: Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Kla-sik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren Ruflen Sezer), YKY ya-y›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 46-48.

Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak-lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak-lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak-lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buh-ran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buh-ran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› YenileflmesindeDönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› YenileflmesindeDönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl-meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl-meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl-meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen herdöneminde idari, mali, askerî ve kültürel alanlarda ye-nilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bun-lar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltüreme-mifltir. Çünkü devlet hayatiyetini devam ettirebilmekiçin yüzünü Avrupa’ya dönmüfl ancak gerek idari yap›gerekse toplumsal yap› bunu bir bütün hâlinde kabul-lenmemifltir. Dolay›s›yla giriflilen yenilikler kiflilere ba¤-l› olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin görevden ayr›lmas›ile ortadan kalkm›flt›r. Bununla birlikte devletin eski veifllevini yitirmifl müesseseleri ve kadrolar› muhafaza edi-lerek onlar›n yan›nda yeni usul ve esaslara göre yenimüesseseler kurulmak istenmifltir. Ancak gelenekseltoplum yap›s›na sahip toplum farkl›laflma ve yenilefl-meyi kendini ve de¤erlerini inkâr olarak alg›lam›fl vesert tepki göstermifltir.

S›ra Sizde 2

Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler ya-pan III. Selim isyanc›lar› bast›rmak için say›lar› 20.000’igeçen modern Nizam-› Cedit birliklerini kullanmam›fl-t›r. ‹syanc›lar ve onlar› destekleyenler dinî motifleri kul-lanarak toplumsal muhalefeti yanlar›na almay› baflar-m›fllard›r. Dolay›s›yla yap›lan yenilikleri Frenkleflmek,dinden ç›kmak olarak propaganda ederek kötülemektoplumsal seviyede yank› bulabilmektedir. Bunun ka-dar önemli bir sebep ise Osmanl› padiflahlar›n›n ordu-nun bir k›sm›n› di¤erine karfl› savafla zorlamak fleklin-deki uygulamalara s›cak bakmamas›d›r. Kardefli karde-fle k›rd›rmak, kardefl kavgas› ç›karmak olarak görülenbu durumdan olabildi¤ince kaç›n›lm›flt›r. Epey zamansonra 31 Mart Olay›’nda da II. Abdülhamid kendi kon-trolündeki birlikleri ayn› gerekçelerle Hareket Ordu-su’na karfl› sevk etmeyecektir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

1838 Balta Liman› Ticaret anlaflmas› ile ‹ngiltere’ye veri-len ekonomik ayr›cal›klar devletin kendi vatandafllar›olan tüccarlara tan›mad›¤› bir imtiyazd›. Ülke içinde uy-gulanan vergi rejimi dolay›s›yla yerli sanayi istenilen se-viyeye bir türlü gelemez iken ‹ngiltere ile bafllay›p siya-si deste¤e ihtiyaç ortaya ç›kt›¤›nda di¤er yabanc› devlet-lere de verilen bu hak devletin ekonomik ve s›na-i yap›s›n›n güdük kalmas›na yol açm›flt›r. Unutulmama-s› gereken nokta bu ayr›cal›klar›n devletin merkezî siya-seten ve askerî aç›dan tehdit alt›nda iken verilmifl olma-s›d›r. Devlet isyan eden bir valisini cezaland›ramayacakkadar çaresiz bir hâldedir. Hanedan kendini kurtarmakad›na devletin en büyük rakiplerinin yard›m›na muhtaçolmufltur. Bir nevi “denize düflen y›lana sar›l›r” pozisyo-nu söz konusudur. Ülke içindeki sanayi k›p›rdanmalar›-n› bitiren bu anlaflmadan 15 y›l sonra devlet d›fl devlet-lerden borçlanmaya bafllayacakt›r. Bu süreç yirmi y›liçinde devleti borç faizlerini ödeyemeyecek duruma dü-flürmüfl ve 1881’de Duyun-› Umumiye idaresinin kurul-mas› ile de ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettirmifltir. Yer-li sanayinin geliflmemesi, sanayici s›n›f›n oluflmamas›,Gümrük vergilerindeki dengesizlik dolay›s›yla bütçeaç›klar›n›n had safhaya ç›kt›¤› XX. yüzy›l bafllar›nda ka-ç›n›lmaz hâlde giriflilen savafllar y›k›l›fl› getirmifltir.

S›ra Sizde 4

1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zo-runlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lap tarihi-mizdeki flapka olay›n› hat›rlatmaktad›r. II. Mahmud buve benzeri k›l›k k›yafet düzenlemeleri dolay›s›yla “ga-vur padiflah” olarak suçlanm›flt›r. Devletin her alandaihtiyaç hissetti¤i yenileflmenin sosyal boyutunu olufltu-ran bu düzenlemeler bir bütünün olmazsa olmaz par-ças› olarak görülmüfltür. Ancak toplumsal yap› bunudinî kimli¤e karfl› yap›lm›fl bir ihanet, bir sald›r› olarakelefltirmifltir.Art›k yeni bir sistem, yeni bir anlay›fl ve yeniden yap›-lanma idraki içinde eskiye dönüflün olamayaca¤›n› gös-termek amac›yla giriflilen ve simge vasf› belirgin bir uy-gulamad›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ayn› flekilde ülkeiçine yeni bir dönem ve anlay›fl› ifade eden, ülke d›fl›naise art›k kendileriyle kavga etmek yerine benimsemekkarar›n› gösteren bir simge olarak nitelenen flapka giyi-mi de toplumun baz› kesimlerince dinden ç›kmak ola-rak elefltirilmifltir.

Aky›ld›z, Ali, Osmanl› Bürokrasisi ve Modernleflme,

‹stanbul 2004. Berkes. Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stanbul,

1978.Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaac›l›k Tarihin-

de Mühendishane, ‹stanbul 1994.Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarcadan Tanzimat’a Isla-

hat Düflünceleri” ‹lmi Araflt›rmalar Dergisi, Say› 8,(1999) s.25-64.

Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl›-Prusya ‹ttifak› (Mey-

dana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul 1984.Finkel, Caroline, Rüyadan ‹mparatorlu¤a Osmanl›,

‹stanbul 2004.Hatipo¤lu, Murat, Yunanistan’daki Geliflmeler Ifl›-

¤›nda Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (1821-

1922), Ankara 1988.‹hsano¤lu, Ekmeleddin, (Editör): Osmanl› Devleti Ta-

rihi, C.I, ‹stanbul 1999.‹nalc›k, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤

(1300-1600) (Çeviren:Ruflen Sezer), Yap› Kredi Ya-y›nlar› ‹stanbul 2003.

Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar› -

Nizam› Cedit-, Ankara 1988.Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Küçük Türki-

ye Tarihi, ‹stanbul 2008.Kunt, Metin, “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tari-

hi III, (Yay›n Yönetmeni: Sina Akflin), ‹stanbul 1989.Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanl› ‹kamet Elçi-

liklerinin Kuruluflu ve ‹lk Elçilerin Siyasi Faali-

yetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Dev-let Matbaas›, ‹stanbul 1933.

Sar›cao¤lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflah›n

Portresi Sultan I. Abdülhamid, ‹stanbul 2001.Sar›y›ld›z, Gülden, Hicaz Karantina Teflkilat› (1865-

1914), Ankara 1996.Tanör, Bülent., Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri

(1789-1980), ‹stanbul 2006.Yalç›nkaya M. Alaaddin, “XVIII. Yüzy›l: Islahat, De¤i-

flim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789), Türkler,

Cilt 13, Ankara 2002.

Seçilmifl Bibliyografya

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk modernleflmesinin en önemli aflamalar›ndan biri olan Tanzimat Fer-man› Dönemi’nin getirmeye çal›flt›¤› idari, siyasi ve sosyal yap›n›n esasla-r›n› saptayabilecek,Tanzimat Meclisleri ile halk›n her aflamada yönetime girmeye bafllamas› sü-recinin dinamiklerini de¤erlendirebilecek,‹lk defa K›r›m Savafl› s›ras›nda bafllayan d›fl borçlanman›n devleti nas›l eko-nomik ba¤›ml›l›¤a ve y›k›ma götürdü¤ünü ay›rt edebilecek,Anayasal› yönetim çabalar›n›n evrelerinin yan› s›ra devlet adamlar› ve ayd›n-lar›n beklentilerini ay›rt edip, sonraki dönemler ile karfl›laflt›rma yapabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Vatandafl• Meclis• Meflrutiyet

• Ekonomik Ba¤›ml›l›k• Halk›n Yönetime Kat›l›m›• Anayasa

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI(1839-1908)

• TANZ‹MAT FERMANI VEGET‹RD‹KLER‹

• ISLAHAT FERMANI• EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI• ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹:

I. MEfiRUT‹YET

Türkiye’deReform Aray›fllar›(1839-1908)


TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908)II. Mahmut taraf›ndan yap›lmak istenen söz konusu düzenlemelerin yetersiz kal-mas›, gerek askerî, gerekse de siyasi ve mali konularda s›k›nt›lar›n devam etmesi,daha ileri birtak›m ad›mlar›n at›lmas› zorunlulu¤unu getirmiflti. Dönemin d›fl flart-lar› göz önünde bulunduruldu¤unda Osmanl› Devleti, varl›¤›n› devam ettirmekiçin desteklerine ihtiyaç duydu¤u devletlere bu husustaki kararl›l›¤›n› ve kabiliye-tini göstermek mecburiyetini derinden hissetmifltir. Gerçekten de 1828-1829 Os-manl›-Rus Savafl› sonras› Yunanistan’›n kurulmas›, Mehmet Ali Pafla isyan› karfl›s›n-da Osmanl› Devleti’nin içine düfltü¤ü çaresizlik ve Hünkar ‹skelesi Anlaflmas›’ylaRusya’n›n Bo¤azlara inmesi, Osmanl› Devleti’ni Avrupa’n›n yard›m›na ihtiyaç du-yar hâle getirmifl, bu deste¤i sa¤lamak için gerek ekonomik gerekse de siyasi alan-da pek çok tavizler verilmesine sebep olmufltu. Balta Liman› Antlaflmas› ile verilenekonomik tavizi, 1840 ve 1841 y›llar›nda Londra’da M›s›r ve Bo¤azlar sorunu içinvar›lan mutabakatlar izlemiflti. Karlofça Antlaflmas›’ndan bu yana yap›lan ›slahatlarOsmanl› Devleti’ni içinde bulundu¤u durumdan kurtarmaya yetmemiflti. Bu durumOsmanl› idarecilerini acil ve köklü bir ›slahat›n gereklili¤ine inand›rm›flt›. TanzimatFerman› bu geliflmelerin bir sonucu olarak ilan edilmifltir.

TANZ‹MAT FERMANI VE GET‹RD‹KLER‹II. Mahmut döneminde haz›rlan›p Sultan Ab-dülmecit döneminde ilan edilen TanzimatFerman› ya da Gülhane Park›’nda okunma-s›ndan dolay› Gülhane Hatt-› Hümayunu, 3Kas›m 1839 tarihi ile Osmanl›da yeni bir dev-rin bafllang›c›n› temsil etmektedir. Osmanl›Devleti art›k bütün tebaas›na “vatandafl” sta-tüsü tan›makta, herkesi can, mal ve namusnoktas›nda devletin korumas› alt›na almakta-d›r. Devlet’in kuruluflundan beri “fler’i flerife”uyuldu¤u, bu nedenle Devlet’in kudretli, hal-k›n refah içinde oldu¤u ifade edilerek baflla-yan Ferman’da, Devlet’in geri kalmas›n›n se-bebi olarak 150 y›ldan beri kanunlara uyul-

Türkiye’de ReformAray›fllar› (1839-1908)

Resim 2.1

Abdülmecid’inTopkap› Saray›Müzesi’ndebulunan tablosu.

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi I,YKY, istanbul1999.


mamas› nedeniyle Devlet ve halk›n kuvvet ve refah›n› kaybetmesi, güçsüz ve fakirdüflmesi gösterilmektedir. Devletin ve ülkenin iyi idare edilmesi, eski gücüne ka-vuflmas› için yeni kanunlar›n yap›lmas› gerekli ve önemlidir. Bu cümleden anlafl›-laca¤› üzere ihtiyaç duyulan kanunlar›n esas›n› can, mal ve namusun korunmas› ilevergilerin tayini ve askere al›nma ve süresi oluflturmaktad›r. Fermanda bütün butedbirler al›nd›¤› takdirde verimli co¤rafyas› ve yetenekli halk› sayesinde Osmanl›Devleti’nin “5-10 sene zarf›nda” eski kudretine kavuflabilece¤i beklentisi dile geti-rilmifltir. Fermanla yap›lmak istenen, eskiyi “bütün bütün” ortadan kald›rmak vede¤ifltirmek oldu¤undan bu durumun ülke halk›na ilan›n›n yan› s›ra dost devletle-rin bu usulün sonsuza kadar devam›na flahit tutulmalar› iste¤i yönetimin samimi-yetine bir iflaret olarak de¤er kazanmaktad›r.

Osmanl› yöneticilerinin uzun süren s›k›nt›lar› k›sa sürede aflmak ve bunun için yap›lacakyeniliklerin samimiyeti için yabanc› devlet temsilcilerini flahit tutmak iste¤i nas›l bir sebe-be dayanmaktad›r? Tart›fl›n›z.

Fermanda padiflah, Tanzimat’›n amac›n›n eski dönemlerdeki anlay›fltan farkl›olarak, yaln›z din ve devleti korumak de¤il, ülkeyi ve milleti de kalk›nd›rmak ol-du¤unu vurgulam›flt›r. Böylece halka devlet içinde merkezî bir yer verilmekte, mo-dern bir devletin temel ilkesi, yani halk›n devlet için de¤il, devletin halk için varoldu¤u düflüncesi getirilmekteydi. Ferman›n getirdi¤i yasal yönetim ve kurullaradan›flma ilkeleri ileride hukuk devleti aray›fllar›na ve parlamentolu rejime yöneli-flin habercileri olmalar› bak›m›ndan dikkat çekicidir. Tanzimat Ferman›’n›n yeniidare tarz› bak›m›ndan en dikkate de¤er özelli¤i, yeni kanunlara ihtiyaç duyuldu-¤unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme tercihinibelirtmesidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

Resim 2.2

Tanzimat çokbüyük ümitlerleilan edilmiflti.

Kaynak: SultanI.Abdülmecid veMustafa ReflitPafla’y› Tanzimat’›ilana giderkenresmeden tablo.21x98 cm. ‹BBKütüphane veMüzelerMüdürlü¤ü arflivi

Tanzimat Ferman›’n›n yeni idare tarz› bak›m›ndan en dikkate de¤er özelli¤i, yeni kanun-lara ihtiyaç duyuldu¤unun ifade edilmesi ile meclisler eliyle karar alma ve idare etme ter-cihine sahip olmas›d›r.

Böylece Osmanl› Devleti kanunun haki-miyeti alt›nda bir siyasi yap› olmay› hedef-ledi¤ini göstermifltir. Bir di¤er deyiflle Padi-flah ve hükûmet kendi istekleri ile kendigücünü s›n›rlamaktad›r. S›n›rlamay› sa¤la-yacak kanunlar›n geçerlili¤i Padiflah’a ba¤l›ise de haz›rlanmas›nda halk›n temsilcileri-nin yer almas› önemli bir aflama olarak halkhesab›na yaz›lacak mahiyettedir. Vatandafl-lar›n yan› s›ra devlet adamlar› için de bir ta-k›m güvenceler konmufltur ki normal va-tandaflta da devlete dahil olma iste¤i uyan-d›rm›flt›r. Padiflah’›n onay› ile tek tarafl› ola-rak ilan edilen Ferman’›n mahkemelerdetescil edilip ruhuna ayk›r› uygulamalar›n ya-saklanmas› ona bir çeflit Anayasa havas› ver-mektedir. Gayrimüslim tebaan›n Tanzimat’›n getirmeye çal›flt›¤› haklara sahip ç›k-ma bilincinin Müslümanlardan daha fazla oldu¤u Ferman’›n hükümleri uygulama-ya kondu¤unda aç›kça ortaya ç›km›flt›r. Bilhassa taflrada toprak sahiplerinin pekçok isteklerini Ferman’a dayanarak reddeden köylülerin eylemlerinin k›sa zamanzarf›nda millî bir nitelik kazand›¤› ifade olunmaktad›r.

Buna mukabil görev yerlerinde kontrolsüzlü¤e ve keyfili¤e al›flm›fl idarecileraras›nda ise Tanzimat Ferman› olumsuz karfl›land›. Maddi aç›dan getirilen s›n›rla-ma ve düzenlemelerin rahats›z etti¤i çevreler ise hemen muhalefete bafllad›lar. Ge-rekli kadro ve iyi niyetin olmay›fl› ilk tökezlemede yeniden eskiye dönmek iste-yenlere müsait ortam sa¤lad›. Tanzimat’›n en önemli hedeflerinden biri olan malidenge ve vergilerin konmas› ve toplanmas› hususunda vatandafl› ezmeyecek usul-lerin gelifltirilmesi gerçeklefltirilemedi. Ancak mahallî düzeyde her birim için olufl-turulan Meclisler halk›n yönetimi anlay›p tan›mas› ve benimsemesi yolunu açt›.

Tanzimat Dönemi MeclisleriTanzimat’la birlikte devletin merkezî örgütünün çeflitli alanlar›nda ayr› ayr› kurul-lar oluflturulmufltur. Bu kurullar “meclis” ad›n› tafl›makla birlikte bunlar seçilmiflkurullar de¤il, birer uzmanl›k komisyonlar›d›r.

Osmanl› Devleti’nin yeni kanun tasar›lar›n› haz›rlamak, önemli devlet memur-lar›n› yarg›lamak gibi temel görevleri yerine getirmek amac›yla 1838 y›l›nda Mec-lis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye kurulmufltur. Bu meclisin yasama ve yarg› gibi temelgörevleri üstlenmesi zamanla Meclis-i Vâlâ’n›n yükünün iyice artmas›na ve görev-lerinin alt›ndan kalkamamas›na neden olmufltur. Sonuçta meclisin yasama ve yar-g› görevlerinin birbirinden ayr›lmas›na karar verilerek, Meclis 1854 y›l›nda ikiyeayr›ld›. Yarg› ifllerine bakmak üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye kurulurken, yasamaiflleri için de Meclis-i Ali-i Tanzimat ya da k›saca Meclis-i Tanzimat kuruldu. Mec-lis-i Tanzimat, “halk› ilgilendiren konulardaki reformlar› saptamak” ve “devletteki

292. Ünite - Türk iye ’de Reform Aray ›fl lar › (1839-1908)S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Resim 2.3

TanzimatDönemi’nin enetkili devlet adam›Mustafa Reflid Pafla

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi II,YKY, istanbul1999.


refah düzeyini yükseltmek” için çal›flacakt›. Meclis-i Tanzimat’›n kurulmas› ile Os-manl› Devleti’nde ilk kez, yasama ile yarg› görevleri birbirinden ayr›lm›fl, yasamaorgan›na yarg› organ›n› denetleme ve kontrol etme gücü verilmifltir. Meclis-i Tan-zimat’a Âli ve Fuat Paflalar›n yan› s›ra Tanzimat Dönemi’nin tan›nm›fl, önemli dev-let adamlar› üye olmufltur.

Meclis-i Tanzimat’›n görevi ile Meclis-i Ahkam-› Adliye’nin görevleri aras›ndabüyük bir fark yoktur. Meclis-i Ahkam-› Adliye kendisini sadece yarg› görevi ile s›-n›rlamam›fl, yasama ifllevine de devam etmifltir. Padiflah Abdülaziz tahta ç›kt›ktank›sa bir süre sonra Temmuz 1861 tarihinde iki meclisi Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Ad-liye ad› alt›nda yeniden birlefltirmifltir. Bu yeni düzenlemeyle Meclis-i Vâlâ-y› Ah-kâm-› Adliye üç daireden oluflmufltur. Meclis-i Tanzimat’›n yasama görevi “Kanunve Nizamat Dairesi”ne devredilmifl, idari ifller için “Umur-› ‹dare-i Mülkiye Daire-si”, yarg› için de “Muhakemat Dairesi” kurulmufltur. Sultan Abdülaziz, meflveretusulünün ifadesi olmak üzere meydana getirilen bu yeni meclise sempati göster-mifltir. Onu âdeta küçük bir yasama meclisi niteli¤inde görmüfl, onunla olan iliflki-lerinde padiflahla parlamento aras›ndaki münasebetlerde uygulanan esaslar› hakimk›lmaya çal›flm›flt›r.

Meclis- i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye’nin üç daireden oluflarak yasama, yürütme ve yarg› mese-lelerini görev olarak bölüflmeleri kuvvetler ayr›l›¤› prensibinin hayata geçti¤ini gösterirmi? Tart›fl›n›z

Dan›fltay’›n bafllang›c› say›lan fiura-y› Devlet ise 1868 y›l›nda kurulmufltur. Mec-lis-i Ahkâm-› Adliye’nin birkaç ifli birlikte yürütmesinin zorlu¤u bu meclisin yeni-den ikiye ayr›lmas›na sebep olmufl, 1868 tarihinde Meclis-i Ahkam-› Adliye; fiura-y› Devlet ve Divan-› Ahkâm-› Adliye olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r. Divan-› Ahkâm-› Adliye yarg› görevini yapacak fiura-y› Devlet, genel yönetim meselelerini tart›fla-cak ve kanunlar› haz›rlayacakt›. Görevlerinden baz›lar› flunlard›: Her türlü kanunve tüzük tasar›lar›n› incelemek ve haz›rlamak, kanun ve tüzük gere¤i görevli oldu-¤u iflleri tetkik ve karara ba¤lamak, her türlü mesele hakk›nda istenildi¤inde görüflbildirmek, memurlar› yarg›lamak, devletle fertler aras›ndaki davalara bakmak. Sul-tan Abdülaziz fiura-y› Devlet’in aç›l›fl›nda yapt›¤› konuflmada devletin vatandaflahizmet etmekle yükümlü oldu¤unun alt›n› çizerek önemli bir anlay›fl de¤iflikli¤ineiflaret etmiflti.

fiura-y› Devlet ile vilayetlerdeki seçime dayal› genel meclislerden gelen delege-ler, meclise getirdikleri sorunlar›n tart›fl›lmas›na kat›lacaklard›. Ancak meclisin as›lüyeleri seçim yoluyla gelmiyor, padiflah taraf›ndan atan›yordu. Ayr›ca kanun yap-ma inisiyatifi olmay›p, sadece sadrazam›n önerdi¤i konular› tart›flabilirdi. Bu ne-denle fiura-y› Devlet, parlamentodan ziyade “embriyo” hâlinde bir parlamento di-ye nitelendirilebilir.

Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k MeclisleriTanzimat Dönemi’nin en önemli katk›lar›ndan biri halk›n seçimi ile oluflturulanmeclislerin mahallî seviyede yönetime kat›lma ifllevini gerçeklefltirmesi olmufltur.Bunun ilk örne¤ini Muhass›ll›k Meclisleri oluflturmaktad›r. 1840 y›l›nda sancakmerkezlerinde kurulan Muhass›ll›k Meclislerinin görevi, sancaktan al›nacak vergi-lerin miktar›n› saptamak ve onlar›n düzenli toplanmas›n› sa¤lamakt›. Bu meclisle-re muhass›l›n yan›nda yer alan memurlar›ndan baflka, sanca¤›n hâkimi, müftüsü,zabiti, ruhani reisleri ve sanca¤›n ileri gelenlerinden alt› kifli kat›lacakt›. Bu kifliler

Muhass›ll›k Meclisleri (1840y›l›nda sancakmerkezlerinde kurulanMuhass›ll›k Meclisleriningörevi, sancaktan al›nacakvergilerin miktar›n›saptamak ve onlar›n düzenlitoplanmas›n› sa¤lamakt›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

seçimle belirlenecekti. Seçimlere aday olmak için, bulundu¤u yöre halk›ndan ol-mak, reflit olmak, devlet ve ülke ifllerinden anlamak gibi flartlar aran›yordu. Buflartlar› tafl›yan herkes mahkemeye müracaatla adayl›¤›n› bildirebilirdi. Seçmenlerise farkl› yorumlara sebep olabilecek bir usulle, kazaya ba¤l› köylerden kura iletespit edilen befler kifli ve kaza merkezlerinde de yerleflim yerinin büyüklü¤ünegöre “ak›ll›, söz anlar, emlak sahipleri” s›fatlar›n› haiz 20-50 kifli olacakt›.

Görüldü¤ü gibi bu seçim sistemi, tüm halk›n kat›l›m›ndan uzakt›. Muhass›ll›kMeclisi’ne seçilenler genellikle, yörenin ileri gelenleri ya da mülki amirin tayin et-ti¤i kimselerdi. Seçim, memleketin önde gelen nüfuzlu kimselerinin meclise gir-mesini sa¤lam›flt›r. Bununla beraber Osmanl› Devleti tarihinde ilk defa halk›n tem-silcilerinin seçimle belirlenmifl olmas›, demokrasi yolunda önemli bir ad›md›r. Buad›m, Sultan Abdülmecit’in 1845’te ilan etti¤i bir fermanla daha da ileriye gitmifl-tir. Sultan Abdülmecit, Meclis-i Ali-i Tanzimat’a vilayetlerden ikifler temsilci davetetmifltir. “Yar› mebuslar” diye adland›r›lan bu temsilcilerin Meclis-i Tanzimat’a gir-meleri meflrutiyet yolunda çok önemli bir merhaledir. Seçim usulü, 1849 y›l›ndakurulan Eyalet Meclisi’nde de uygulanm›fl, seçme ve seçilme haklar› yeni esaslaraba¤lanm›flt›r. Bu meclislerde seçim, meclis ve müzakere usullerini tan›yan Osman-l› toplumu Meflrutiyet Meclisi’nin oluflumu ve baflar›s›n›n zemininin sa¤lanmas›n›naltyap›s›n› haz›rlam›flt›r. Burada mahallî idarelerin gelifltirilmesi ve halk›n yöneti-me kademeli olarak kat›l›m›n›n sa¤lanmas›n›n Tanzimatç›lar›n demokratl›klar›n-dan de¤il, devlet ifllerinin daha verimli halledilmesi için duyulan ihtiyaçtan kay-nakland›¤›na ayr›ca dikkat çekilmelidir. Zira yönetim daha önceki dönemlerdemahallî temsilcilerin kontrolüne verdi¤i birtak›m görevleri merkezîlefltirmektengeri durmam›flt›r.

K›r›m Savafl› ve D›fl BorçlanmaTanzimat Dönemi’nin bir ileri merhalesinde Islahat Ferman› yer almaktad›r. “Kut-sal yerler sorunu” fleklinde bafllayan Rus isteklerinin reddi üzerine 1853 y›l›ndasavafla dönüflmüfltür. Bu savaflta Rus istekleri ile ç›karlar› çat›flan Avrupa devletle-ri Osmanl› saf›nda yer alm›flt›r. 1853-1856 y›llar› aras›nda yaflanan K›r›m Savafl›Osmanl› Devleti’nde birçok ilkin bafllang›c›n› da oluflturmaktad›r. ‹lk defa geniflçapl› Avrupa ittifak›n› savaflta yan›na alan Osmanl› Devleti bunun bedelini bir ba-k›ma ilk d›fl borçlanma ve Islahat Ferman›’n›n ilan› ile ödemek zorunda kalm›flt›r.K›r›m Savafl› esnas›nda 1854 y›l›nda bafllayan d›fl borçlanman›n boyutlar› zaman-la artarak devam etmifl, 1875 y›l›nda devletin bir manada mali aç›dan iflas›, 1881y›l›nda da Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin kurulmas› ile farkl› bir boyut kazanm›fl-t›r. D›fl borçlar›n ödenmesinin Türkiye Cumhuriyeti Dönemi’nde 1954 y›l›na kadardevam etti¤i düflünüldü¤ünde borçlanman›n etkilerinin ne kadar büyük oldu¤udaha iyi anlafl›lmaktad›r.

Öte yandan savafl sonras› imzalanan Paris Antlaflmas›, Rusya’n›n güneye inme-sini engelleyerek Osmanl› ülkesi üzerindeki emellerine k›sa süreli de olsa set çe-kilmesi bak›m›ndan olumlu görülmekle birlikte, Karadeniz’in tarafs›zl›¤› maddesi-nin galip olan Osmanl› Devleti’ne de uygulanmas› Avrupal› Devletlerin bu anlafl-madan beklentilerini de göstermektedir. Osmanl› Devleti’nin bir Avrupa devletisay›lmas› ve Avrupa hukukundan yararlanmas›, toprak bütünlü¤ünün Avrupal›devletlerce garanti edilmesi anlaflman›n bir baflka olumlu yan› olarak kabul edile-bilir. Di¤er taraftan bu durum Devlet’in topraklar›n› koruyamayacak kadar güç-süzleflti¤inin de bir kan›t›d›r. Paris Antlaflmas›’nda Islahat Ferman› ilan›n›n yer al-mas› da Bat›l› devletlerin Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmalar›na bir dayanakteflkil etmifltir.

312. Ünite - Türk iye ’de Reform Aray ›fl lar › (1839-1908)


ISLAHAT FERMANIParis Antlaflmas› öncesi ilan edilen Islahat Ferman›, Tanzimat Ferman› ile bafllayanyeni dönemin ileri bir merhalesinin bafllang›c›n› ifade etmektedir. Neredeyse tama-men d›fl bask›lar sonucu ilan edilmifl olan Ferman ile Tanzimat Ferman›’nda tan›-nan haklar›n bir hayli ilerisine gidilmifltir. Osmanl› toplumu bu fermanla neredey-se Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere iki farkl› toplum olarak tan›mlanm›flt›r.Önceli¤in gayrimüslimlerde oldu¤u Islahat Ferman›, Müslüman olmayanlara aske-rî ve sivil bütün okullara girme hakk›n› vermifl, devlet memurluklar›nda görev al-malar›n›n önünü açm›flt›r. Ferman, Müslüman olmayan Osmanl› vatandafllar›na daaskerlik zorunlulu¤u getirmifl ancak “bedel” vermek kofluluyla askerlikten muafolabilme imkân›n› da tan›m›flt›r. Müslüman halka böyle bir hak tan›mayan Ferman,Müslüman olmayan vatandafllar›n mülki memurluklarda görev almas›n›, küçük dü-flürücü s›fatlar›n yasaklanmas›n› öngörmektedir. Yabanc› devlet vatandafllar›na Os-manl› ülkesinde gayrimenkul alma hakk›n› da tan›yan Islahat Ferman›, iltizam usu-lünün sona ermesi, maafllar›n düzgün ödenmesi gibi Tanzimat Ferman›’nda belir-tilen baz› hükümleri de tekrarlamaktad›r.

Fermana TepkilerIslahat Ferman› Bat›’n›n zorlamas›yla ilan edilmifl, Paris Anlaflmas›’nda yer alarakher ne kadar iç ifllerine kar›fl›lmayaca¤› belirtilmesine ra¤men, Osmanl› Devleti’niniç ifllerine kar›flmak için bir bahane teflkil etmifltir. Islahat Ferman›’na tepkiler ge-cikmemifl, bu tepkiler 1858 y›l›nda Cidde’de yaflanan olaylarla fliddete dönüflmüfl-tür. Cidde’de hac mevsiminde baz› tahrikler sonras› harekete geçen MüslümanlarHristiyan tüccarlara sald›rm›fl, kar›fl›kl›kta Frans›z ve ‹ngiliz konsoloslar› da hayat›-n› kaybetmifltir. Bu olay üzerine ‹ngiliz ve Frans›z gemileri Cidde’ye asker ç›kart-m›fl ve suçlu gördüklerini idam etmifltir. Benzer olaylar Lübnan ve Suriye’de de ya-flanm›fl, bu olaylarda Frans›z müdahalesi güçlükle önlenmifltir. Sonuçta Lübnan,bafl›nda Hristiyan bir yöneticinin bulundu¤u imtiyazl› bir sancak hâline getirilmifl-tir. Rumeli’de de huzursuzluk bafl göstermifl, S›rbistan’da, Karada¤’da, Bosna’dayer yer çat›flmalar yaflanm›flt›r.

Devletin Müslüman olan ve olmayan tebaas› aras›ndaki çat›flmalar›n sebebi sadece d›fl mü-dahaleye tepki olarak de¤erlendirilebilir mi? Tart›fl›n›z.

Islahat Ferman›’na bir tepki de 1859 y›l› içinde ‹stanbul’da ortaya ç›km›flt›r. Ta-rihe “Kuleli Vakas›” diye geçen olay›n bafllang›c›n› teflkil eden “Müdafaa-i fieriat”cemiyeti, Sultan Abdülmecit’in tahtan indirilerek eski düzenin yeniden kurulmas›-n› amaçlamaktayd›. Gurup üyeleri harekete geçemeden bir ihbar üzerine yakalan-m›fl ve yarg›lanmak için Kuleli Askerî Lisesi’ne götürülmüfltür. Yarg›lama sonucun-da baz› üyeleri idam cezas›na çarpt›r›lm›flsa da Sultan Abdülmecit taraf›ndan ceza-lar› ömür boyu hapse çevrilmifltir.

Ferman›n Uygulanmas›Bu olumsuz tepkilere ra¤men Islahat Ferman› ile istenen düzenlemeler zamaniçinde hayata geçirilmifltir. 1858 Arazi Kanunnamesi, 1871 ‹dare-i Umumiye-i Vila-yet, 1878 Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunlar› bu düzenlemelerden baz›lar›d›r.Arazi Kanunnamesi ile devlete ait topraklar›n %70’i özellefltirilmifl, 1867’de yap›lanbir düzenleme ile yabanc›lara flehirlerde gayrimenkul edinme hakk› verilmifltir. Söz

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

konusu son düzenlemeler ise mahallî temsilde Müslüman-gayrimüslim eflitli¤ini fii-len gerçeklefltirmifltir. Böylelikle devletin her sahadaki hâkimiyetinin halk lehinek›s›tlanmaya baflland›¤›n› söylemek mümkün olabilmektedir.

Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet MeclisleriVergi toplamak amac›yla kurulan Muhass›ll›k Meclisleri’nden sonra halk› seçimeal›flt›rmak yolunda at›lan bir di¤er ad›m ise 1864 Vilayet Nizamnamesi’dir. Bu ni-zamname, ülke idaresini vilayet, sancak, kaza ve köy idari birimlerine ay›rmakta,her aflamadaki yöneticilerin görev ve sorumluluklar›n› ayr› ayr› aç›klamaktad›r. Ay-r›ca belediye meclisi üyelerinin seçimle gelecekleri hükmünü getirmektedir.

Vilayet Meclisi üyeleri, tabii üyeler ile seçimle belirlenen dört kifliden oluflmak-tayd›. Mülki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenendört üyenin ise ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimdi. Seçimle gelen üyelerin Müs-lümanlar ve gayrimüslimler aras›nda eflit paylafl›lmas› Osmanl› devlet gelene¤indeönemli bir geliflim ve de¤iflim demektir. Bu meclisler sayesinde gayrimüslimler deMüslümanlar kadar yörenin ifllerinde söz sahibi oluyorlard›. Muhass›ll›k Meclislerive devam›nda Vilayet ‹dare Meclisleri Osmanl› Devleti’nin parlamenter hayata ge-çifline önemli katk›da bulunmufltur. ‹nsanlar› seçime ve meclise al›flt›rm›flt›r. Mutla-k›yetle yönetilen bir ülkede bu tür uygulamalar, meflruti yönetime geçifl için iyi birbafllang›ç olmufltur.

Vilayet Meclisi üyeleri, tabii üyeler ile seçimle belirlenen dört kifliden oluflmaktayd›. Mül-ki amir ve memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenen dört üyenin iseikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimdi.

1868 y›l›nda kurulan fiura-y› Devlet halk›n yönetime kat›l›m›nda katk› sa¤layandi¤er bir meclistir. Padiflah›n ve hükûmetin kendilerini k›s›tlamalar›na mukabilbunu sadece yemin ve iyi niyetle garanti alt›na alan (fiiliyatta alamayan) Tanzi-mat’tan sonra fiura-y› Devlet’in kuruluflu ve Sultan Abdülaziz’in burada yapt›¤› ko-nuflma, devlet adamlar›n›n anlay›fllar›nda meydana gelen de¤iflim ve geliflimi gös-termesi bak›m›ndan önemlidir. 11 May›s 1869 tarihli konuflmas›nda Padiflah Ab-dülaziz, hükûmetin vazifesini halk›n hukukunun korunmas› ve halka kötü dav-ranmama olarak göstermifltir. Her ne kadar uygulamada kal›c› de¤iflimler getire-memiflse de halk›n hukukunun temini ve istisnas›z her s›n›f halktan oluflan birmeclis olarak vas›fland›rd›¤› fiura ile bir ölçüde “bir Meclis-i Mebusan ve meflruti-yet idaresi için küçük bir tecrübe” gerçeklefltirdi¤ini söyleyebiliriz. Ancak fiura’n›nidare aleyhine verece¤i karar›n, Sadrazam’›n onay› ile geçerli olmas›, üyelerininPadiflah taraf›ndan atanmas› demokratik de¤erini azaltmaktad›r.

Bu y›llarda Basiret Gazetesi’nde hükûmet flekillerinin halk›n e¤itim seviyesinegöre belirlenece¤ine dair ilginç bir yaz› ç›km›flt›r. Halk›n cahiliyeti hâlinde kat›mutlakiyet, biraz bilgililer varsa ›l›ml› mutlakiyet söz konusu olaca¤›n› belirten ga-zete, “Ayd›nlardaki anlay›fl ve bilginin halka inmesi durumunda” Meflrutiyet idare-sinin kurulaca¤›n› ifade etmifltir. Basiret Gazetesi “tüm halk›n bilgili ve cesur olma-s› hâlinde cumhuriyetin kendili¤inden kurulaca¤›na” dikkat çekmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P





Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›1839 Tanzimat Ferman›’n›n ilan› ile bafllay›p 1876 Kanun-i Esasi’nin (Anayasa) ila-n›na kadar devam eden süreçte Osmanl› ülkesinde kifli hak ve hürriyetlerinde ge-liflme oldu¤u gibi, askerî, mali, e¤itim ve hukuk gibi pek çok alanda da Bat›l›lafl-ma çabalar› olmufltur.

Askerî alanda yap›lan düzenlemelerle askerlik süresi ve yafl› belirlenmeye çal›-fl›lm›flt›r. 1843 y›l›nda ilan edilen bir yasayla askerlik yafl› 20, askerlik süresi de 5y›l olarak belirlenmifltir. 5 y›ll›k süreyi doldurup terhis olanlar, 7 y›ll›k bir süre re-dif askerî olarak yedek askerlikle yükümlü hâle getirilmifltir. 1845 y›l›nda ordumerkezlerinde birer askerî lise, “idadi” aç›lm›flt›r.

1843 y›l›nda ilan edilen bir yasayla askerlik yafl› 20, askerlik süresi de 5 y›l olarak belir-lenmifltir. 5 y›ll›k süreyi doldurup terhis olanlar, 7 y›ll›k bir süre redif askerî olarak ye-dek askerlikle yükümlü hâle getirilmifltir. 1845 y›l›nda ordu merkezlerinde birer askerîlise, “idadi” aç›lm›flt›r.

Sultan Abdülaziz Dönemi’nde donanma güçlendirilmifl, Dünyan›n say›l› do-nanma güçlerinden biri hâline getirilmifltir. Bahriye Nezareti kurulmufl, askerî ya-p› yenilenmifltir.

Osmanl› Devleti’ndeki Bat›l›laflma çabalar› as›l etkisini e¤itim alan›nda göster-mifltir. Bat›l›lar gibi bir e¤itim sistemine ulafl›lmaya çal›fl›lm›fl ancak bunda istenilenbaflar› elde edilememifltir. II. Mahmut Dönemi’nden itibaren bafllayan ilkö¤retiminzorunlulu¤u ilkesi ülke çap›nda yayg›nlaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. 1846 y›l›nda Mec-lis-i Maarif-i Umumiye kurulmufl, Bahriye, Harbiye ve T›bbiye d›fl›ndaki okullarburaya ba¤lanm›flt›r. 1848 y›l›nda ‹stanbul’da ö¤retmen yetifltirmek amac›yla ö¤ret-men okulu “Darülmuallimin” aç›lm›flt›r. Ortaö¤retim seviyesinde olan Rüfltiyelerinaç›lmas›na h›z verilmifl, 1858 y›l›nda ilk k›z rüfltiyesi aç›lm›flt›r. 1859 y›l›nda Mek-teb-i Mülkiye kurulmufl, Frans›zca e¤itim veren Galatasaray Sultanisi 1868’de e¤iti-me bafllam›flt›r. E¤itimde Fransa etkisi kendisini 1827 y›l›ndan itibaren göstermeyebafllam›fl, bu y›l içinde aç›lan T›bbiye’de e¤itim Frans›zca dilinde yap›lm›flt›. Buokulda Türkçe e¤itime ancak 1870’den sonra geçilebilecektir. Frans›z etkisi 1869y›l›nda yay›nlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde de görülmektedir. Bu ni-zamname Frans›z e¤itim sistemini örnek alarak haz›rlanm›flt›r. Bu dönemde k›z ö¤-retmen okulu Darülmuallimat da aç›lm›flt›r.

Mali alanda ise köklü bir ›slahata gidilmifltir. Tanzimat Ferman› gere¤ince ilti-zam usulü kald›r›ld›. Tanzimat Ferman›’n›n mimar› Mustafa Reflit Pafla yeni vergisisteminin takipçisiydi. Ancak yeni kurulan Muhass›ll›k Meclisleri beklenen baflar›-y› sa¤layamad›. Bunda eski devrin al›flkanl›klar› etkili oldu. 1841-1842 y›l›nda büt-çe haz›rland›, 1847 y›l›nda ise ilk modern bütçeye geçildi. K›r›m Savafl› esnas›ndaFransa ve ‹ngiltere’den borç para al›nmas› ile bafllayan d›fl borçlanma zamanla ar-tarak devam etti. Devletin gelirleri harcamalara yetmedi¤i için Devlet, aç›¤›n› ka-patmak amac›yla s›k s›k d›fl borçlanma yoluna gitti. Bu durum devletin mali iflas›-na sebep oldu.

Tanzimat Ferman›’n›n ilan›ndan 7 ay sonra 1840 y›l›nda Ceza Kanunnamesi ya-y›nland›. Bu kanun 1851’de Kanun-› Cedit’in yay›nlanmas›na kadar yürürlükte kal-d›. Kanun-› Cedit, 1840 kanunnamesine göre daha genifl kapsaml› olup, bu kanun-da sarhoflluk, k›z kaç›rma, sahtekârl›k gibi yeni suçlar tan›mlanm›flt›. Kanun-› Ce-dit’te daha genifl fler’i hükümlere yer verilmifltir. Bu kanun da yeterli olmay›nca1810 tarihli Frans›z Ceza Kanunu’nun neredeyse tamamen tercümesi olan yeni bir

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




kanun haz›rland›, 1851’de Ceza Kanunname-i Hümayunu olarak yürürlü¤e girdi. Bukanun gayrimüslim Osmanl› vatandafllar›n›n da yararlanabilmesi için Rumca, Erme-nice ve Bulgarca’ya tercüme edildi. 1840 y›l›ndan itibaren ceza ve ticaret davalar›nabakmak üzere laik ilkelere göre çal›flan karma Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bumahkemelerde Müslümanlar›n yan› s›ra gayrimüslim hakimler de görev ald›.

Ticaret alan›nda karma “muhtelit” ticaret mahkemeleri kuruldu. 1807 tarihliFrans›z Ticaret Kanunu 1849 y›l›nda tercüme edilerek 1850’de Kanunname-i Tica-ret ad›yla kanunlaflt›. Bu kanunla anonim flirket, faiz ve kambiyo senedi gibi baz›kavramlar Osmanl› hukukunda yer almaya bafllad›.

EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARIK›r›m Savafl› esnas›nda bafllayan d›fl borçlanma zaman içinde artarak devam etmifl-tir. Bir süre sonra Osmanl› Devleti borçlar›n› ödeyemez duruma gelmifl, borçlanmayoluyla borç ödenmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu durum öyle bir hâl alm›flt›r ki bir süre son-ra Devlet, borçlanma yoluyla da borcunu ödeyemez duruma düflmüfltür. Al›nanborç paralar›n bir k›sm› deniz kuvvetlerinde oldu¤u gibi faydal› alanlarda harcan›r-ken, büyük bir k›sm› ise devlet giderlerine, saray yap›m›na ve saray harcamalar›nakullan›lm›flt›r. 1874 y›l›na gelindi¤inde Balkanlar’daki kar›fl›kl›k dolay›s›yla parayaihtiyaç duyulmufltur. Dönemin Sadrazam› Mahmut Nedim Pafla, bütçenin gelir vegiderlerini hesap ettirmifltir. Bu durumda bütçe aç›¤› befl milyon alt›n› bulmaktad›r.D›fl borç alman›n zor oldu¤u bu dönemde aç›¤› kapatmak amac›yla Mahmut Ne-dim Pafla bir formül gelifltirmifltir. Buna göre y›lda ödenmekte olan on dört milyonliral›k faiz yar›ya indirilecek, geriye kalan miktar›n befli bütçe aç›¤›nda ikisi ise or-dunun ihtiyac›nda kullan›lacakt›r. Bu plan kabul edilerek 6 Ekim 1875 tarihinde birkararname ile alacakl›lara duyurulmufltur. Plana göre befl y›l süreyle var olan borç-lar›n yar›s›n›n nakit olarak ödenece¤i geri kalan k›sm›n ise %15 faizli bir senet ileödenece¤i ilan edilmifltir. Mahmut Nedim Pafla’n›n bu karar› ço¤u orta hâlli mev-duat sahipleri olan alacakl›lar aras›nda olumsuz etki yapm›fl, Avrupa kamuoyununOsmanl› Devleti’nin aleyhine dönmesine sebep olmufltur.

Macar mülteciler sorunu esnas›nda Osmanl› Devleti yan›nda yer alan Avrupakamuoyu, Avrupa devletlerinin bir bak›ma K›r›m Savafl›’nda Osmanl› Devleti’niyaln›z b›rakmamas›nda etkili olmufltu. Bu defa ise durum tam tersine dönmüfltür.Nitekim Rusya bu durumdan yararlanacak ve tarihe “93 Harbi” (Rumi 1293) diyegeçen 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›n› bafllatacakt›r. Bu savafl sonras› ‹ngiltere,Osmanl› Devleti’ne yönelik uygulad›¤› “devletin varl›¤›” politikas›ndan vazgeçerekkendisi için önemli olan bölgelerin ele geçirilmesi politikas›na geçecektir. Netice-de kendisi için hayati önem tafl›yan K›br›s ve M›s›r 93 Harbi sonras›nda ‹ngilteretaraf›ndan Osmanl› topraklar›ndan kopart›lacakt›r. Osmanl› Devleti ise ‹ngilte-re’nin politika de¤iflikli¤i karfl›s›nda yeni bir müttefik olarak Almanya’ya yaklafla-cakt›r. Almanya’n›n Fransa ve Avusturya’y› ma¤lup ederek birli¤ini kurmas› vegüçler dengesinde yerini almas› Osmanl› Devleti’nin Alman askerî gücünden ya-rarlanmak amac›yla Alman askerî heyetlerini davet etmesinde etkili olmufltur. Ay-r›ca Alman silahlar› da Osmanl› ordusunda yerini alm›fl, 1885 y›l›nda Goltz PaflaOsmanl› ordusunu ›slah ifline giriflmifltir.

93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi)Paris Anlaflmas› ile Karadeniz’e ç›kmas› engellenen Rusya, Avrupa’n›n içinde bu-lundu¤u kar›fl›k durumdan yararlanarak 1871 tarihinde bu maddeyi tan›mad›¤›n›ilan etmifltir. O esnada Avrupa’da güçler dengesi de¤iflmektedir. Zira Prusya Alman


birli¤ini kurma yolunda Avusturya ve Fransa ile girdi¤i savafllar› kazanm›fl, Fran-sa’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratm›flt›r. ‹talya’da ise ‹talyan birli¤i kurma yolunda Piye-monte oldukça ileri ad›mlar atm›flt›r. Rusya bu kar›fl›k durumdan istifade ile garan-tör devletlere bir nota vererek Karadeniz’in tarafs›zl›¤›n› tan›mad›¤›n› bildirmifl,h›zla silahlanmaya bafllam›flt›r. Garantör devletler içinde tek kalan ‹ngiltere Os-manl›’n›n toprak bütünlü¤ünü garanti etmekle birlikte yaln›z kalman›n etkisiyle so-runlar› bar›flç› yoldan çözme çabas›na girmifltir. Asl›nda 1815 Viyana Kongresi’ndegündeme gelen “hasta adam” art›k yaflat›lacak m› yaflat›lmayacak m› sorusu ceva-b›n› bulmak üzeredir. Bu sorunun cevab› 93 Harbi ile verilecektir.

Rusya, Osmanl› topra¤› olan Balkanlar’da ortaya ç›kan ayr›l›kç› hareketleri des-teklemifl, K›r›m Savafl› sonras› uygulamaya koydu¤u Panslavizm politikas›na h›zvermifltir. Bu politika gere¤i S›rbistan, Karada¤, Bulgaristan bölgelerinde isyanlar›desteklemifl, Osmanl› yönetimi bunlar› bast›rmakta s›k›nt› yaflam›flt›r. Rusya’n›ndevreye girmesi ile Balkan sorunu iç sorun olmaktan ç›km›fl, ‹ngiltere’nin de yeralmas›yla d›fl sorun hâline gelmifltir. Sorunun bar›flç› yoldan çözümlenmesini iste-yen daha do¤rusu ç›karlar› gere¤i Osmanl› Devleti’nin Rusya egemenli¤ine girme-sini istemeyen ‹ngiltere, Almanya ve di¤er devletlerin deste¤ini alarak konunun birkonferansta görüflülmesini sa¤lam›flt›r. 23 Aral›k 1876 tarihinde ‹stanbul’da HaliçTersanesi’nde toplanan “Tersane Konferans›” Balkan sorununu bar›flç› yoldan çöz-meye çal›flm›flt›r. Asl›nda Konferans sonras› al›nan kararlara bak›ld›¤›nda sorununne kadar bar›flç› yoldan çözümlendi¤i ya da çözümlenmek istendi¤i ortaya ç›k-maktad›r. Karar gere¤i S›rbistan, Karada¤ ve Romanya’ya ba¤›ms›zl›k verilecek,Bulgaristan özerk hâle gelecek, Osmanl› bu kararlar› kabul etmezse zorlamayla bukararlar hayata geçirilecektir.

Osmanl› Devleti’nin Tersane Konferans› kararlar›n› kabul etmemesi üzerinebafllayan 93 Harbi, a¤›r bir yenilgiyle sonuçlanm›flt›r. Rusya, Balkan ve Kafkasyaüzerinden harekete geçmifl, Balkanlar’dan h›zla ilerleyerek ‹stanbul-Yeflilköy’e ka-dar gelmifltir. Do¤u’da ise Erzurum Rus iflgaline u¤ram›fl, destanlaflan Nene Hatundirenifli sayesinde bu flehir Rus iflgalinden kurtar›lm›flt›r. Bu durum karfl›s›nda ça-resiz kalan Osmanl› Devleti, Rusya ile Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas›’n› imza-lamak zorunda kalm›flt›r. Anlaflma gere¤ince S›rbistan, Karada¤, Romanya ve Bul-garistan ba¤›ms›z olacak; Kars, Ardahan, Artvin ve Do¤u Beyaz›t Rus egemenli¤in-de kalacakt›r. Ayr›ca Osmanl› Devleti a¤›r bir savafl tazminat› ödemek zorunda b›-rak›lm›flt›r. Ayastefanos Antlaflmas› baflta ‹ngiltere olmak üzere Osmanl› Devle-ti’nin Avrupa’daki topraklar› üzerinde ç›kar› olan devletleri harekete geçirmifl veBerlin’de yeni bir anlaflma imzalanmas› sa¤lanm›flt›r. Berlin Anlaflmas› öncesi dev-reye giren ‹ngiltere’ye iyi bir anlaflma imzalanmas› karfl›l›¤› olarak K›br›s’a yerlefl-mesi tavizi verilmifltir. ‹mzalanan Berlin Antlaflmas› ile Ayastefanos Antlaflmas› ra-fa kald›r›lm›fl, Bulgaristan hariç, ba¤›ms›z devletlerle ilgili maddeleri aynen kalm›fl-t›r. Bulgaristan, Osmanl›’ya ba¤l› bir prenslik hâline getirilmifl, Do¤u Rumeli veMakedonya Osmanl›’ya b›rak›lm›flt›r. Do¤u’da ise Do¤u Beyaz›t Osmanl›’ya veril-mifl, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Rus iflgalinde kalm›flt›r. Ermeni sorununun ilkdefa gündeme geldi¤i geçerli anlaflma olan Berlin Anlaflmas› ile Osmanl› Devletisavafl tazminat› olarak Ayastefanos’ta ödeyece¤inin iki kat› bir mebla¤› ödemekzorunda b›rak›lm›flt›r.

Berlin Konferans› esnas›nda Osmanl› Devleti’nin mali durumu da gündeme gel-mifl, Rusya’n›n savafl tazminat› iste¤ine karfl› ç›k›lm›flt›r. Rusya, Osmanl› maliyesi-nin kötü yönetildi¤inden bahisle, Osmanl›’n›n borçlar›n› ödeyecek güçte oldu¤u,yap›lacak düzenlemelerle gelirinin iki kat›na ç›kar›labilece¤ini belirtmifl, savafl taz-



minat›ndan vazgeçmemifltir. Neticede Rusya’n›n iste¤i kabul edilerek savafl tazmi-nat› Ayastefanos’a göre iki kat›na ç›kart›larak 60 milyon lira olmufltur. 1908 y›l›ndaOsmanl› Devleti’nin büyük bir toprak parças› olan Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ta-n›ma karfl›l›¤›nda Rusya’ya verece¤i tazminat›n 5 milyon liras›ndan muaf tutulacakolmas› tazminat›n büyüklü¤ü konusunda net bir fikir verebilir.

Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas›Rusya’ya ödenecek savafl tazminat› zaten ekonomik s›k›nt› içinde olan Osmanl›maliyesini iyice bozmufl, borçlar›n›n faizlerini dahi ödeyemeyecek duruma getir-mifltir. Bunun üzerine Osmanl› Devleti d›fl müdahaleye meydan vermemek içinalacakl›lar›n vekillerini görüflmeye ça¤›rm›flt›r. ‹stanbul’da yap›lan görüflmeler so-nucunda alacakl›lar ile bir anlaflmaya var›lm›flt›r. Bu anlaflma 20 Aral›k 1881 tarih-li (28 Muharrem 1299) bir kararname ile ilan edilmifltir. “Muharrem Kararnamesi”ad› verilen bu anlaflma gere¤ince ‹stanbul’da “Duyun-› Umumiye ‹daresi” kurula-cakt›r. Bu komisyonda alacakl›lar› temsilen birer ‹ngiliz, Frans›z, Alman, Avustur-ya, ‹talyan ve Galata bankerlerinin temsilcisi yer alacak, Osmanl› temsilcisi ile bir-likte 7 üyeden oluflacakt›r. Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin gelir kaynaklar›, tuz, tü-tün, ispirto, bal›k, ipek, pul ve damga, Bulgaristan vergisi, K›br›s vergisi, Do¤u Ru-meli vergisi gibi geliri çok olan vergilerdir.

Bu flekilde Devletin mali gücünü elinden alan Duyun-› Umumiye, “devlet için-de devlet” durumuna gelmifltir. Devlet vergi toplama yetkisinin bir k›sm›n› hem deönemli gelir kaynaklar›n› alacaklar›na mukabil bu komisyonun insaf›na terk etmifl-tir. Faiz oranlar›n› ayarlayan Duyun-› Umumiye ‹daresi kendi memurlar›n› atamahakk›na da sahiptir. 1912 y›l›nda Osmanl› maliye memurlar›n›n say›s› alt› bin civa-r›nda iken bu kurumun memur say›s› on bine yaklaflmaktayd›. Duyun-› Umumiyememurlar› köylere kadar giderek alacakl›lar›n borçlar›na karfl›n vergileri toplamak-ta ve bunlar› Osmanl› borçlar›na karfl›l›k olarak tahsil etmekteydi.

Devlet olman›n temel hususiyetlerinden biri olarak kendi topraklar›nda vatandafllar›ndanvergileri toplayamayan bir devletin mali ba¤›ms›zl›¤›ndan söz edilebilir mi? Tart›fl›n›z.

Duyun-› Umumiye ‹daresi, Millî Mücadele Dönemi’nde de varl›¤›n› devam et-tirmifl ancak Ankara Hükûmeti egemen oldu¤u bölgelerde bu idarenin gelirlerineel koymufltur. Tahvilleri hiç hükmüne inen alacakl›lar›n bu durumu Lozan Anlafl-mas› ile çözüme kavuflmufl, Osmanl› borçlar› yeniden yap›land›r›larak 2/3’lük k›s-m› Türkiye Cumhuriyeti’ne devredilmifltir.

Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. MeflrutiyetSened-i ‹ttifak ile bafllayan padiflah›n yetkilerini k›s›tlama anlay›fl› Tanzimat veIslahat Fermanlar› ile devam etmifltir. Ancak bu süreç Sultan Abdülaziz döne-minde Âli ve Fuat Paflalar›n ölümleri ile birlikte bir duraklamaya girmifltir. Tan-zimat ve Islahat dönemlerinde gerçeklefltirilen ve halk› k›smen de olsa mahallîidare yönetimlerine kat›lmaya al›flt›ran düzenlemelerin beklenen neticeleri ver-memeleri gerek ayd›n, gerekse de bürokrat kesim üzerinde olumsuz etkileroluflturmufltur. Tanzimat Dönemi’nde yetiflen Bat›c› ayd›nlar, Bat› uygarl›¤›n›nüstünlü¤ünü, halk›n sahip oldu¤u genifl hürriyetlere ve parlamenter siyasi reji-me ba¤l›yorlard›. Tanzimat’›n reformcu yöneticileri ise temsili sisteme inanm›-yor, yapt›klar› yeniliklerde merkezî otoritenin güçlenmesini ön planda tutuyor-lard›. Sultan Abdülaziz’in Sultan Abdülmecit’ten daha sert mizaçl› olmas›, mer-

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4


kezî yönetimin ve bürokrasinin artan otoritesi, ayd›nlar›n parlamentolu meflrutirejime taleplerini h›zland›rd›. Art›k yöneticilerin Bat›y› örnek alarak yapt›klar›yenilikler yeterli görülmüyor, siyasi rejimin de¤iflmesi ve devlet otoritesinin s›-n›rland›r›lmas› da isteniyordu.

Halk›n hâkimiyet hakk› kavram›n› devreye sokan bu hareket, millet egemenli-¤i düflüncesinin geliflimi aç›s›ndan tam bir dönüm noktas› oluflturmaktayd›. ‹leridehalk iradesinin temsilcileri olan meclis ve onun oluflturaca¤› anayasa ile s›n›rland›-r›lacak bir padiflah iktidar›, Türk demokrasi sürecinin de bafllang›c›n› oluflturacak-t›. Padiflahla bütünleflen Tanzimat bürokratlar›n›n otoritesine ters düflen Yeni Os-manl› Hareketi’nin öncüleri fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazarve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hür kurumlara dayand›¤›n›, hür kurumlar›n iseancak kamuoyunun deste¤i ile ayakta kalabilece¤ini, bu nedenle halk›n e¤itilmesigerekti¤ini savunuyorlard›. Halka en kolay ulaflman›n yolunun da gazete oldu¤ubilinciyle, gazete ç›karmaya bafllam›fllard›.

Yeni Osmanl› hareketinin öncüleri, fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla ve Ali Suavi gibi yazarve flairlerdi. Bu kifliler, ilerlemenin hür kurumlara dayand›¤›n›, hür kurumlar›n ise ancakkamuoyunun deste¤i ile ayakta kalabilece¤ini, bu nedenle halk›n e¤itilmesi gerekti¤ini sa-vunuyorlard›. Halka en kolay ulaflman›n yolunun da gazete oldu¤u bilinciyle, gazete ç›kar-maya bafllam›fllard›.

Sultan Abdülaziz’in idaresine karfl› mücadele eden ayd›nlar gazete ç›karmaklayetinmemifller, ülkenin fena idaresine son vermek, mali zorluklar› gidermek, gay-rimüslimlerin memnuniyetsizliklerini ortadan kald›rmak için meflruti bir yönetimkurmak amac›yla gizli cemiyetler de kurmufllard›r. Bunlar›n netice vermeden sonaeren ilk örne¤i Kuleli Vak’as›’d›r. Mücadelede önemli aflamalar kaydeden GençOsmanl›lar Cemiyeti ise 1865 y›l›nda ‹stanbul’da kurulmufl, 1867 y›l›nda faaliyetle-rini artt›rm›flt›. Cemiyet üyelerinden Mustafa Faz›l Pafla, Padiflaha meflrutiyeti ilanetmesi için bir mektup göndermiflti. Mektupta en iyi idare tarz›n›n meflrutiyet oldu-¤u belirtildikten sonra, meflrutiyet sayesinde Müslümanlar ile gayrimüslimler ara-s›ndaki sorunlar›n ortadan kalkaca¤›, isyanlar›n bitece¤i ifade edilmiflti. Padiflah bumektuba ald›r›fl etmemifl, Yeni Osmanl›lar olarak an›lan muhaliflerine karfl› yapt›r-d›¤› takibat›n› h›zland›rm›flt›. Bu takibata ra¤men, meflrutiyet fikri ayd›nlar aras›n-

Foto¤raf 2.1

Nam›k Kemal

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi II,YKY, ‹stanbul1999.

Foto¤raf 2.2

Ziya Pafla

Kaynak:Yaflamlar› veYap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi II,YKY, ‹stanbul1999.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




da yay›lmaya devam etti¤i gibi, devlet adamlar› ve askerler aras›nda da taraftar bul-mufltu. Sonuçta Abdülaziz, Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n önderli¤inde bir aske-rî darbe ile tahttan indirildi, yerine V. Murat tahta ç›kar›ld›. 30 May›s 1876 tarihin-de tahta ç›kan yeni padiflah, rahats›zl›¤› nedeniyle yerini 31 A¤ustos’ta II. Abdül-hamid’e b›rakmak zorunda kald›.

ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YETII. Abdülhamid’in taht’a ç›kmas›yla, Yeni Osmanl›lar›n dürüst bir padiflah ile hal-k›n temsilcilerinden oluflan bir meclisin hükûmet ifllerini kontrol etmesi anlay›fl›baflar› kazanm›flt›r. Buna ra¤men halk›n yönetime kat›lmas› noktas›ndan ayd›nlarile devlet adamlar› ayn› fikre sahip de¤illerdi. Halk›n hâkimiyete hakk› olup olma-d›¤› hususu Tanzimat Dönemi’nden beri çeflitli flekilde tart›fl›lm›flt›. Devlet adam-lar› hakk› kabul etmekle birlikte, halk›n henüz yeterli olgunlu¤a eriflmedi¤ini id-dia etmekteydiler. Buna karfl›n fikir adamlar›, da¤daki çoban›ndan, flehirdeki ka-lem efendisine kadar her vatandafl›n kendini en iyi flekilde temsil edebilecek in-sanlar› seçebilecek seviyede oldu¤unu savunmaktayd›lar. Askerî Okullar MüdürüSüleyman Pafla; Abdülaziz’in ve V. Murat’›n tahttan indirilmesinin sebebini, devletadamlar›n›n geleceklerini güvence alt›na almak olarak aç›kl›yordu. Süleyman Pa-fla’n›n Sadrazam Mehmet Rüfltü Pafla’n›n halk›n verdikçe daha fazlas›n› isteyece¤igerekçesiyle Meflrutiyeti engelledi¤ini belirtmesi, devlet adamlar›n›n bir k›sm›n›nfarkl› fikirlerde oldu¤unu göstermeye yeterlidir. Bu dönemde devlet adamlar›ndagenel kan›, halk›n ancak devlet ifllerinde tecrübeli, bu ifli bilen devlet adamlar›n-ca yönetilebilece¤idir.


Resim 2.4

V. Murad ve YeniOsmanl›lar.

Kaynak: Le MondeIllustre’ninkapa¤›nda V.Murad ve GençOsmanl›lar.Yaflamlar› veYap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi II,YKY, ‹stanbul1999.


Padiflahlar› tahttan indirirken halk› memnun etmedi¤ini gerekçe gösteren yönetici kesi-min halk›n hakimiyet hakk›n› vermemelerinin sebebi ne olabilir? Tart›fl›n›z.

Padiflah Abdülhamid de halk› mefl-ruti idare için yeterli bulmayan devletadamlar›na hak vermekle birlikte, yi-ne de Meflrutiyet’in devletin köklüdertlerine deva olaca¤› beklentisinesahipti. Meflrutiyet, devleti medenimemleketler seviyesine ç›karacak,mevcut bütün idari, siyasi ve sosyalproblemleri çözecek adeta mucize birilaç gibi görülüyordu. Fakat bununsa¤lanmas› halk›n ve hükûmetin va-zifelerini hakk›yla yapmalar›na ba¤-l›yd›. Meclisin, vatandafl›n göreviniyapmas›nda devlet ile millet aras›ndabir köprü vazifesi görmesi beklentile-rin en baflta geleniydi. Dolay›s›yla

meclis, devletin topluma ulaflmas›nda arac› bir kurum olarak kabul edilmifltir.“Devletin sa¤lam bir düzene ba¤lanmas›” olarak anlafl›lan Meflrutiyet’ten, Avrupadevletlerinin az›nl›klar nedeniyle yapt›¤› bask›lar› hafifletmesi beklentileri bizzatPadiflah taraf›ndan da aç›kça ifade edilmifltir. Ayr›ca devletin de¤iflen iç ve d›fl flart-lara ayak uyduramamas› Meflrutiyeti zorunlu k›lmaktayd›. Meflrutiyetle Hilafet veSaltanat makam›n›n haklar› korunacak, Osmanl› vatandafllar›n›n hürriyet ve eflitli-¤i sa¤lanacakt›.

1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)II. Abdülhamid, meflrutiyetin ilan› için haz›rl›klar› hemen bafllatm›fl, anayasan›n ya-p›lmas› için 30 Eylül 1876 tarihinde bir komisyon kurulmas›n› emretmifltir. 28 kifli-den oluflan bu komisyon 1831 Belçika, 1859 Prusya anayasalar›yla birlikte yirmiyeyak›n tasar›y› incelemifltir. Bu tasar›lar içinde Mithat Pafla ile Sait Paflalar›n tasar›la-r› da vard›r. Mithat Pafla’n›n Kanun-› Cedit denilen tasar›s›nda, meclisin 120 kiflidenoluflmas› ve bu say›n›n 1/3’ünün hükûmet taraf›ndan atanmas› öngörülmüfltü. Bu120 kiflinin 80’inin millet mebusu, 40’›n›n da devlet mebusu olmas› tasarlanm›flt›.Tasar›yla bütün vükela-bakanlar ve müsteflarlar hükûmet ad›na mebus say›lacakt›.Hükûmet meclisten güvenoyu almak zorundayd›, aksi takdirde düflecekti. Ayr›cahükûmet meclise karfl› sorumlu olacakt›. Kanun-› Cedit ancak, Meclis-i Mebusantaraf›ndan yürürlükten kald›r›labilecekti. Devletin resmî dili Türkçeydi. Kanun-›Cedit güçlü bir hükümdarl›k makam›n› da içeriyordu. Milleti meclis vas›tas›yla ida-rede söz sahibi yaparken devletin otoritesini korumak için padiflaha da ayr›cal›k-lar veren tasar›, belirli bir kaynaktan aktar›lm›fl olmaktan çok Mithat Pafla’n›n dev-let tecrübesinin bir ürünüdür denilebilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Foto¤raf 2.3

Osmanl› sondöneminin en çoktart›fl›lan devletadam› II.Abdülhamid,(1876-1909)’in saltanatdöneminde ikimeflrutiyet ilan›yap›lm›flt›r.

Sait Pafla’n›n haz›rlad›¤› taslak ise Frans›z Anayasas›’n›n Türkçeye çevirisi idi.12 bölümden oluflan taslak Mithat Pafla’n›n tasla¤›na göre daha sistemli ve geniflkapsaml›yd›. Tasla¤a göre, do¤rudan do¤ruya millet taraf›ndan seçilen 750 kiflilikbir meclis öngörülüyordu. Ancak seçimin kura usulü ile yap›lmas› isteniyordu. Ya-sama yetkisi “Millet Meclisi” ad›n› tafl›yan bir meclise veriliyordu.

Komisyonun 140 madde olarak haz›rlad›¤› taslak Heyet-i Vükela’da hararetlitart›flmalardan sonra 119 maddeye indirilmifl ve Padiflaha sunulmufltur. Nihayet ta-rihteki ilk Türk Anayasas› “Kanun-i Esasi” 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edilmifltir.Kanun-i Esasinin ilan› Osmanl› Devleti’nin Balkan meselelerini konuflmak için top-lanan uluslararas› Tersane Konferans›’n›n aç›l›fl›na denk getirilmiflti. Kanun-i Esasi-nin bu konferans s›ras›nda ilan edilmesinin sebebi, “yabanc› güçleri, reformlar› ta-kip maskesi alt›nda devletin iç ifllerine müdahaleden al›koymakt›”. Bu anayasa sa-yesinde Rusya Osmanl›’ya karfl› besledi¤i düflmanl›ktan vazgeçecek, memleketimiz“tarihte okudu¤umuz” ‹ngiltere gibi güçlü olacakt›!

Ancak, beslenen ümitler çok k›sa bir süre sonra bofla ç›kt›. Devletler bu çabay›dikkate almad›¤› gibi 1877-78 Osmanl›-Rus savafl›, Osmanl› Devleti’nin a¤›r yenil-gisi ile sonuçland›. Devlet, Balkanlar’daki topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› kaybe-derken, Ruslar ‹stanbul önlerine kadar gelmiflti. Böylesine kar›fl›k bir ortamda mec-lis kapat›ld› ve Anayasa da bu durumdan pay›n› alarak rafa kald›r›ld›.

1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri1876 Kanun-i Esasisi millet egemenli¤i anlay›fl› aç›s›ndan günümüz anayasalar›nagöre oldukça geride kalan bir anayasad›r. Kanun-i Esasi’ye göre egemenlik padi-flaha aittir. Saltanat anayasan›n 3. maddesi gere¤ince Halifelik de dahil olmak üze-re Osmanl› ailesinden en büyük evlada aittir. Padiflah, ‹slam dininin koruyucusu ve


Foto¤raf 2.4

Midhat Pafla hususikâtibi Vas›f ileViyana’dabulundu¤u s›rada



Osmanl› halk›n›n hükümdar›d›r. 1876 Anayasas› padiflaha büyük yetkiler tan›m›flolmas›ndan baflka, ona, yapt›klar› ifllerden “sorumlu olmama” hakk›n› vermeklede, devletin kuruluflundan beri var olan gücünü kanun güvencesi alt›na alm›flt›r.1876 Anayasas›nda padiflah›n üstün gücünü s›n›rlayan hiçbir hüküm yoktur. Eski-den oldu¤u gibi Padiflah; para bas›lmas›, hutbelerde ad›n›n okunmas›, yabanc›devletlerle anlaflmalar yap›lmas›, harp ve bar›fl ilan›, kara ve deniz kuvvetlerininkumandas›, askerî harekât yap›lmas›, fler’i hükümlerin uygulanmas›, cezalar›n ha-fifletilmesi veya aff›, memurlara rütbe ve niflan verilmesi gibi yetkilere sahiptir.

Padiflah ayn› zamanda yürütme kuvvetinin de bafl›d›r. Sadrazam›n, fieyhülisla-m›n ve Bakanlar Kurulu’nun tayini ve azli yetkisi padiflaha aittir. Hükûmet meclisekarfl› de¤il, padiflaha karfl› sorumludur. Padiflah yarg› konusunda da yetkiye sahip-tir. Anayasan›n 113. maddesi padiflaha bu konuda yetki vermifltir. fiöyle ki padiflah,zab›ta taraf›ndan yap›lan araflt›rma neticesinde hükûmetin emniyetini ihlal ettikle-ri kesinleflenleri sürgün etme hakk›na sahiptir.

Anayasaya göre meclis, ad›na Meclis-i Umumi denilen “Heyet-i Âyân” ve “He-yet-i Mebusan” ismini tafl›yan iki ayr› meclisten oluflmaktayd›. Heyet-i Mebusanüyeleri Osmanl› vatandafl› elli bin erkek nüfusa bir mebus düflecek flekilde halk ta-raf›ndan gizli oyla seçileceklerdi. Seçimlerin süresi 4 y›l olup, mebuslar tekrar se-çilebilirlerdi. Heyet-i Âyân üyeleri, Padiflah taraf›ndan atanmaktayd›. Bakanl›k, va-lilik, ordu müflirli¤i, kazaskerlik, elçilik, patriklik, hahambafl›l›k yapm›fl olanlar ilekara ve deniz subaylar›ndan k›rk yafl›ndan büyük olan ve gerekli flartlar› tafl›yanlarömür boyu bu göreve atan›rlard›.

Meclis ve seçim ifllerinde her elli bin erkek nüfusa bir mebus düflmesine mukabil kad›nla-r›n seçme veya seçilme haklar›n›n gündeme gelmemesini dönemin toplumsal bak›fl›n› dü-flünerek de¤erlendiriniz.

Mebuslar›n dokunulmazl›¤› vard›. Mebus, hakk›nda meclis taraf›ndan ithamasebep oldu¤una dair ço¤unlukla karar verilmedikçe, cinayet veya suç ifllerken ya-kalanmad›kça tutuklanamaz ve muhakeme edilemezdi. Üyeler meclisteki görüfl veverdikleri oylardan dolay› da sorumlu tutulamazlard›. Ancak mebuslar›n üyeli¤inindüflmesi ve yarg›lanmalar› Meclis-i Umumi azas›n›n verece¤i karara ba¤l›yd›.

1876 Anayasas› padiflah›n yetkilerinde bir k›s›tlama yapmad›¤› gibi aksine, yet-kilerini kanun güvencesi alt›na alm›flt›r. Bu nedenle 1876 Anayasas› ile kurulan si-yasi sisteme, parlamentonun varl›¤› ile desteklenmifl “meflruti monarfli” diyebiliriz.Halk›n seçti¤i temsilcilerden oluflan Heyet-i Mebusan’›n bulunmas›na ra¤men, pa-diflah, yürütme ve yasama yetkilerinden hiç ödün vermemifltir. Bununla birlikte yi-ne de 1876 Kanun-i Esasisi, padiflah›n yetkilerinin k›s›tlanmas› yönünden Sened-i‹ttifaktan itibaren bafllayan geliflmenin bir ileri ad›m›d›r. Anayasa, ferman fleklindeilan edilmifl olsa bile, halk›n temsilcilerini ilk defa genifl çapl› bir flekilde, bir arayagetirecek olmas› bak›m›ndan önemlidir.

SeçimlerAnayasan›n ilan›ndan sonra s›ra meclisi oluflturacak seçimlerin yap›lmas›na gel-miflti. Seçimler sürenin yetersizli¤i nedeniyle geçici olarak ç›kart›lan “Seçim Tali-mat›”na göre yap›lm›flt›r. Talimata göre 80’i Müslüman, 50’si gayrimüslim olmaküzere 130 mebusun seçilmesine karar verilmiflti. Ancak seçimler zaman yetersizli-¤i nedeniyle tam olarak yap›lamad›. 1876 y›l›na ait olmak üzere vilayet meclisleriüyeleri ikinci seçmen say›larak, mebuslar› bunlar›n belirlemesine karar verildi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6

Birinci mecliste 69’u Müslüman, 46’s› gayrimüslim olmak üzere toplam 115 me-bus bulunuyordu. ‹lk Osmanl› Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi günü DolmabahçeSaray›’nda yap›lan bir törenle aç›ld›. Meclisin aç›l›fl gününde tüm resmî daireler ta-til edilmiflti. Meclis-i Mebusan ilk toplant›s›n› 20 Mart 1877 tarihinde Sultanah-met’teki Darülfünun binas›nda yapm›fl, 28 Haziran 1877 tarihinde ilk toplant› y›l›-n› tamamlam›flt›r. Meclis-i Âyân için ise 21’i Müslüman, 5’i gayrimüslim olmak üze-re 26 üye seçildi.

Meclis-i Mebusan›n 13 Aral›k 1877-14 fiubat 1878 tarihleri aras›nda geçen ikin-ci döneminde 106 mebus görev yapm›flt›r. Bunlar›n 59’u Müslüman, 47’si gayri-müslim idi. Müslümanlarla gayrimüslim mebuslar›n oran›na bakt›¤›m›zda %56’ya%44 oran› ortaya ç›kmaktad›r. Bu oran Müslim ve gayrimüslim mebuslar›n nere-deyse eflit oranda temsil edildiklerini göstermektedir. O dönemde gayrimüslim hal-k›n toplam nüfus içindeki oranlar›n›n 1/4 oldu¤u düflünüldü¤ünde, mebus say›s›ile nüfuslar›n aras›nda bir denge olmad›¤› ortaya ç›kmaktad›r.

Meclis-i Mebusan›n 13 Aral›k 1877-14 fiubat 1878 tarihleri aras›nda geçen ikinci döne-minde 106 mebus görev yapm›flt›r. Bunlar›n 59’u Müslüman, 47’si gayrimüslim idi. Müslü-manlarla gayrimüslim mebuslar›n oran›na bakt›¤›m›zda %56’ya %44 oran› ortaya ç›kmak-tad›r. Bu oran Müslim ve gayrimüslim mebuslar›n neredeyse eflit oranda temsil edildikle-rini göstermektedir. O dönemde gayrimüslim halk›n toplam nüfus içindeki oranlar›n›n 1/4oldu¤u düflünüldü¤ünde, mebus say›s› ile nüfuslar›n aras›nda bir denge olmad›¤› ortayaç›kmaktad›r.

Baflka bir ifade ile gayrimüslimler mecliste nüfus oranlar›n›n çok fazla üzerindebir oranla temsil edilmifllerdir.

Meclisin ikinci toplant› döneminde Rusya ile savafl bafllam›flt›. Ruslar bir taraf-tan Tuna’y› aflarak Sofya’ya do¤ru ilerlerken, Do¤u’da da Erzurum’u kuflatm›fllard›.Mecliste ise mebuslar kanun yapma iflini geri plana b›rakarak hükûmet faaliyetle-rini ve harbin yönetimini tart›fl›yordu. Mebuslar dolayl› olarak Padiflah Abdülhamid’isavafl›n gidiflinden sorumlu tutuyorlard›. Hristiyan mebuslar ise Avrupa’n›n da et-kisiyle kendi topluluklar›n›n ç›karlar›n› gözetiyorlard›. Rusya ile ateflkes görüflme-lerinin yap›ld›¤› bir s›rada gelen sadaret tezkiresi üzerine II. Abdülhamid böyle birmeclisin yarar›ndan çok zarar› oldu¤unu söyleyerek 14 fiubat 1878 günü meclisifeshetti. Her derde deva olarak görülen Meflrutiyet, meclisin tatil edilmesiyle sade-ce 1 y›l 1 ay 21 gün devam edebilmifl, meclisin toplant› süresi de toplam 10 ay 25gün sürmüfltür.

Osmanl› devlet adamlar› ve ayd›nlar›n meflrutiyet, anayasa ve seçim konular›ndaki görüfl-leri hakk›nda etrafl› bilgi için Cezmi Eraslan-Kenan Olgun’un “Osmanl› Devleti’nde Mefl-rutiyet ve Parlamento” (3F Yay›nlar› ‹stanbul 2006) kitab›na bakabilirsiniz.

Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›Padiflah Abdülhamid’in 1878’de meclisi kapatmas› ile meflrutiyet sona ermifl, yeni-den mutlakiyet dönemi bafllam›flt›r. Meclisin kapal› oldu¤u bu dönemde Kanun-iEsasi ise “fleklen” yürürlükte kalm›flt›r. II. Abdülhamid’in 30 y›l sürecek olan bu ye-ni mutlakiyet dönemine karfl› özellikle içte büyük mücadeleler yap›lm›flt›r. ‹ç bas-k›lar, Frans›z ‹htilalinin 100. Y›l Dönümü olan 1889 y›l›nda Osmanl› Terakki ve ‹t-tihat Cemiyetinin kurulmas› ile h›zlanm›flt›r. Cemiyet gizli olarak faaliyete bafllam›fl,ayd›nlar ve ordu mensuplar› aras›nda genifl taraftar bulmufltur. II. Abdülhamid’in


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




soruflturmalar› üzerine cemiyetin önde gelenlerinden birço¤u çal›flmalar›na yurt d›-fl›nda devam etmifllerdir. Fransa, M›s›r ve ‹sviçre bu anlamda ‹ttihatç›lar için önem-li ülkeler olmufllard›r.

Yunanistan’›n Girit adas›n› ilhak etti¤ini ilan etmesi üzerine bafllayan 1897 Os-manl›-Yunan Savafl›nda, Osmanl› ordusu büyük baflar› göstermifl, Dömeke Mey-dan Muharebesi’nde Yunan ordusu imha edilerek Atina yolu aç›lm›flt›r. Ancak ara-ya Rusya ve Bat›l› devletlerin girmesi ile alanda kazan›lan savafl masada kaybedil-mifl, Girit’te ›slahat yap›lmas›na ve buraya Hristiyan bir valinin atanmas›na kararverilmifltir. Daha da ilginç olan› yap›lan ›slahatlar›n uygulamas›n› denetleme göre-vinin Yunan prensine verilmesiydi. Bu durum neticesidir ki Girit’teki nüfus denge-si on y›l içinde tersine dönecek ve 1908 y›l›na gelindi¤inde Hristiyan nüfus Müslü-man nüfustan fazla olacakt›r. Yunan Savafl›, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti aç›s›ndanda devletin içine düfltü¤ü acizli¤e iyi bir örnekti. Bu durumun düzeltilmesi için ül-kede Meflrutiyetin ilan› bekleniyordu.

‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ilk kongresini 1902 tarihinde Paris’te yapm›flt›r. Bukongre ‹ttihat ve Terakki tarihinde bir dönüm noktas›d›r. Kongreye Prens Sabahat-tin, Ahmet R›za, ‹smail Kemal, ‹smail Hakk› Pafla, Mahir Sait, Halil Ganem, Hüse-yin Siret, ‹brahim Temo ve Dr. Naz›m gibi ‹ttihat ve Terakki’nin ileri gelen isimle-rinin yan› s›ra Ermeni ve Rumlardan da baz› temsilciler kat›lm›flt›r.

‹ttihat ve Terakki’nin 1902 kongresindeki fikir ayr›l›klar› cemiyetin ikiye bölün-mesine sebep oldu. Buna göre yabanc› müdahalesini isteyenler Prens SabahattinBey’in baflkanl›¤›nda “Teflebbüs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet” ad› alt›nda birlefle-rek çal›flmalar›n› sürdürdü. Müdahaleye karfl› olanlar ise Ahmet R›za Bey’in bafl-kanl›¤›nda “Terakki ve ‹ttihat” ad› alt›nda birlefltiler. Cemiyet üyeleri yurt içinde ved›fl›ndaki çeflitli örgütlerle iliflki kurdular ve Osmanl› co¤rafyas›nda genifl bir alanayay›ld›lar. Özellikle Balkanlar’da büyük bir güç hâline geldiler. Cemiyetin bu ka-dar güçlenmesine ra¤men II. Abdülhamid, Müslüman halka cemiyetten daha ya-k›nd›. II. Abdülhamid, ‹slam düflüncesinin yeniden canland›r›lmas›nda ve Bat› hu-kukunun al›nmas› yerine, ‹slam hukukunun yürürlü¤e konulmas›ndan yanayd›.D›fl iliflkilerde oldu¤u kadar memleket dâhilinde ‹slamc› bir politika izlenmesineözen gösteriyor, bu da Müslüman topluluklar›n, meflrutiyet yanl›lar›ndan çok Padi-flah’a yaklaflmalar›n› sa¤l›yordu.

Cemiyetin meflrutiyetin ilan› yolundaki çal›flmalar› gün geçtikçe artmaya baflla-d›. Bu arada meflrutiyeti kurma yolunda çal›flan gizli cemiyetlerin say›s› da her ge-çen gün art›yordu. Bunlardan biri olan “Vatan ve Hürriyet Derne¤i”, Mustafa Ke-mal Bey (Atatürk) taraf›ndan fiam’da kurulmufltu. Bu dernek daha sonra 1907 y›-l›nda Ahmet R›za Bey’in Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti ile birleflti.

II. Abdülhamid rejimine karfl› mücadele eden cemiyetlerin birço¤u 27 Aral›k1907 tarihinde Paris’te bir araya geldi. Kongreye Terakki ve ‹ttihat, Teflebbüs-i fiah-si ve Adem-i Merkeziyet, Ermeni Taflnaksutyun, M›s›r Cemiyet-i ‹srailiyesi, Ahd-›Osmani M›s›r Cemiyeti ile Ermeniler ve Araplar taraf›ndan yay›nlanmakta olan ba-z› gazete ve dergilerin temsilcileri kat›ld›lar. Kongre sonucunda, II. Abdülhamid’itahttan inmeye zorlayarak meflrutiyeti yeniden kurma karar› al›nm›flt›r. Bu amacaulaflmak için bir dizi faaliyet gösterilecektir. ‹lk önce pasif direnme yap›lacak, hal-ka hükûmete vergi vermemesi söylenecekti. Yap›lacak propagandalarla ordununihtilalc›lara karfl› silah kullanmamas› sa¤lanacakt›. Son olarak, gerekirse sonucaulaflmak için genel ayaklanma yap›lacakt›. Kongre bu do¤rultuda çal›flmalar›n sür-dürülebilmesi amac›yla cemiyetlerin temsilcilerinden oluflan gizli bir komite kurul-mas›na karar vermifltir.



‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulufl ve faaliyetleri ile fikirleri hakk›nda daha etrafl› bil-gi almak için fiükrü Hanio¤lu’nun “‹ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük” (‹letiflimyay›nlar› ‹stanbul 1989) adl› çal›flmas›na bak›labilir.

II. Meflrutiyetin ‹lan›Terakki ve ‹ttihat 1907 kongresinin akabinde Makedonya’da çok h›zl› bir flekildeörgütlenmifltir. Makedonya’da bu kadar h›zl› örgütlenmesinin sebebi burada Os-manl› denetiminin yok denecek kadar az olmas›d›r. Makedonya 1878’den beri Av-rupa devletlerinin gözetimi alt›ndayd›. Burada baflta Bulgarlar olmak üzere, S›rp veRum çeteciler Makedonya’y› kendi topraklar›na katmak için u¤rafl›yorlard›. Os-manl› Devleti’nin içine düfltü¤ü acz Makedonya’da daha çok hissediliyordu. ‹ngil-tere’nin Rusya ile Reval’de görüflmesi, Cemiyeti harekete geçmeye mecbur oldu¤u-na inand›rm›flt›. Reval Görüflmesi üzerine cemiyetin askerî kanad› da¤a ç›karakayaklanmay› bafllatm›flt›r. II. Abdülhamid’in bölgeyi kontrol etmek için gönderdi¤imüfettifllerin cemiyet fedaileri taraf›ndan öldürülmeleri harekât› geniflletti¤i gibiPadiflah’›n da direncinin k›r›lmas›nda etkili olmufltur.

Foto¤raf 2.5

Meflrutiyetin ilan›için da¤a ç›kanResneli Niyazi Beyve adamlar›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sonuçta da Meflrutiyet 23 Temmuz 1908’de ilan edilmifltir. Terakki ve ‹ttihat Cemi-yeti de 23 A¤ustos 1908 tarihinde yay›nlad›¤› bir bildiri ile Prens Sabahattin’in cemi-yeti ile birleflti¤ini ve ad›n› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti yapt›¤›n› ilan etmifltir.Meflruti-yet 24 Temmuz 1908 tarihinde resmen ilan edilmifltir. Meflrutiyetin ilan›n› hafiyeli¤inkald›r›lmas› ve genel aff›n ilan› izlemifltir. 21 A¤ustos 1909’da ise Meflrutiyetin ilan›olan 23 Temmuz tarihinden önce ifllenen suçlar›n aff› hakk›nda kanun ç›km›flt›r. Res-mî tebli¤lerde 24 Temmuz olarak görülen II. Meflrutiyet’in ilan tarihi daha sonraki dö-nemlerde ‹ttihat ve Terakki’nin ilan tarihi olan 23 Temmuz olarak düzeltilmifltir.


Foto¤raf 2.7

‹ttihatç›lar›n ana kadrosu bir arada. ‹ttihatç›lar›n Bo¤aziçi’nde toplant›s›: Sa¤dan Cemal Pafla, Süleyman Numan Pafla, ? , Talat Pafla, Enver Pafla,Hüseyin Cahit Bey, Yaver Kâz›m Bey (Orbay), Karfl› s›rada oturanlar Said Halim Pafla, Mithat fiükrü Bey vek›smen görünen Ahmet R›za Bey

Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, YKY, ‹stanbul 1999.

Foto¤raf 2.6

Meflrutiyetinilan›ndanbeklentileri göstereniki kartpostal.


Türk modernleflmesinin en önemli aflamalar›ndan biriolan Tanzimat Ferman› daha önce yap›lanlar›n yeterliolmad›¤› görüldükten sonra bütün tebaaya vatandaflstatüsü tan›yan, herkesin kanun karfl›s›nda eflit, can,mal ve namusunu korumaya alan bir anlay›fl getirmeyihedeflemifltir. Devletin hedefinin sadece dini ve devle-ti korumaktan ç›kar›l›p vatandafl› kalk›nd›rmak ve ülke-yi imar etmek oldu¤unun alt›n› çizen bir ideal ortayakoymufltur. Ferman›n kendisi devlet ve hükûmet adam-lar›n›n yetkilerini kendi istekleriyle k›s›tlad›klar› bir sü-rece iflaret etmektedir. Müslim, gayrimüslim bütün va-tandafllar›n devletin her kademesinde yer alabilmesineolanak tan›yan bu dönem anlay›fl› devletin maruz kal-d›¤› s›k›nt›lar› gidererek eski kudretine kavuflturmay›amaçlamaktayd›. Tanzimat, devlet idaresine getirilenyenilikler, idari ve mali reformlar ile yeni bir ça¤dafllafl-ma hamlesi olarak tan›mlanabilir. Tanzimat Meclisleri ile halk›n her aflamada yönetimegirmeye bafllamas› sürecinin dinamiklerini de¤erlendi-rebilecek, Tanzimat Dönemi’nin âdeta tan›t›c› simgesiolan meclisler yoluyla devletin milletiyle bütünleflmesi,vatandaflta devlete sahip ç›kma bilincinin uyand›r›lmas›hedeflenmifltir. Muhass›ll›k meclislerinden bafllayarakher kademede temsil organlar›na dahil olan vatandaflla-r›n meflrutiyet dönemleri için âdeta staj ifllevini yerinegetirdi¤i söylenebilir. Vilayet meclislerinde eflit orandayer alan vatandafllar›n bir bütün hâlinde devletin deva-m›na hizmet edecekleri bunun da d›fl müdahaleyi enaza indirece¤i ümit edilmekteydi. Daha geliflme ça¤lar›nda olan sanayini Balta Liman› An-laflmas› ile Bat›l› devletlerin pazar yeri hâline getirmekdurumuna düflen Osmanl› yönetimi Galata bankerlerin-den borç almaktayd›. Ancak Bat›l› devletler ile birliktegiriflilen K›r›m Savafl›’n›n masraflar›n› gidermek için ‹n-giltere ve Fransa’dan borç al›nd›. Bu süreç k›sa süredekatlanarak geliflti ve 1875’teki isyanlar s›ras›nda devletis›k›nt›ya düflürdü. Al›nan kredilerin verimli bir flekildekullan›lamamas› miktar›n h›zla artmas›na yol açt›. Borçfaizlerinin ödenememesi ve 93 Harbi’nde gelen yenilgi-nin mali yükü alacaklar›n› garantiye almak isteyen dev-letlerin Umumi Borçlar ‹daresi’ni kurmalar›na imkân ta-n›d›. Devlet içinde devlet hâline gelen Borçlar ‹daresi-nin sadece varl›¤› bile Osmanl› yönetiminin ba¤›ms›zl›kiddialar›n› bofla ç›karacak mahiyette olmufltur. Devletintekel gelirleri önemli gelir kaynaklar› bu idare taraf›n-dan kontrol edilir hâle gelmifltir.

Tanzimat Dönemi’nin bafl›ndan itibaren ayd›nlar›n ›s-rarla ifade ettikleri “halk›n hakimiyete hakk›” devletadamlar› taraf›ndan da kabul edilmifl olmakla beraberdaha zaman›n gelmedi¤i yorumlar› öne ç›kmaktad›r.Yeni Osmanl› düflüncesinin esaslar› da vatandafl›n herkademede kendini yönetecek kadrolar› lay›k›yla seçe-bilecek kabiliyette oldu¤una dayanmaktayd›. Padi-flah’tan ayd›nlara, bürokrasi ve halka kadar her kesims›n›rs›z bir iyimserlik içinde anayasan›n kabul ve mefl-rutiyetin ilan edilmesinin devletin neredeyse bütün ida-ri, siyasi ve askerî meselelerini çözece¤i beklentisinekap›ld›¤›n› ifade edebiliriz. Padiflah vekillerden, onlarbürokrasi ve vatandafltan vazifelerini lay›k›yla yerinegetirmelerini bekliyorlard›. Ancak unutulmamas› gere-ken bir husus vard›. Anayasa mevcut durumu yasal hâ-le getirmifl, köklü bir idari, siyasi ve sosyal de¤ifliklikgetirememiflti. K›saca, kavram›n içi gerekti¤i gibi doldu-rulamad›¤› için beklentilerin gerisinde kal›nm›flt›r. Bi-rinci Meflrutiyet’teki s›k›nt›lar›n benzeri ikinci dönemdede yaflanacakt›r. Ancak bu defa farkl› yönde siyasilerinkendi aralar›ndaki çekiflmeler ve gerçekçi verilere da-yanmayan tahminler yüzünden hayal k›r›kl›¤› yaflan-m›flt›r. Anayasan›n yeniden hayata geçirilmesi ile ayr›l-mak isteyen az›nl›klar›n bu beklentilerinden vazgeçe-cekleri ümit edilmifltir. K›sa bir süre sonra ortaya ç›kanittifaklar ve savafllar teori ve gerçe¤in siyasette ayn› düz-lemde geliflmedi¤ini gösterecektir.

Özet


1. Osmanl› Devleti’nde Tanzimat Ferman› yeni bir dev-rin bafllang›c›n› temsil eder. Gülhane Hatt-› Hümayunuda denilen bu ferman hangi tarihte ilan edilmifltir?

a. 8 Eylül 1808b. 3 Kas›m 1839c. 23 Aral›k 1876d. 23 Temmuz 1908e. 17 Aral›k 1908

2. “Bütün tedbirler al›nd›¤› takdirde verimli co¤rafyas›ve yetenekli halk› sayesinde Osmanl› Devleti’nin “5-10sene zarf›nda” eski kudretine kavuflabilece¤i” beklenti-sinin dile getirildi¤i Ferman afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tanzimat Ferman›b. Islahat Ferman›c. Sened-i ittifakd. Kanun-i Esasie. Meflrutiyetin ‹lan›

3. Tanzimat Ferman› ile Islahat Ferman› maddeleri ara-s›nda afla¤›dakilerden hangisi bulunmaz ?

a. Herkes kanun önünde eflittir.b. Hiç bir kimse yarg›lanmadan cezaland›r›lmaya-

cakt›r.c. Herkesin mal, can ve namus güvencesi devletin

garantisi alt›ndad›r.d. Gayrimüslimleri askerî okullara girme hakk› ve-

rilmifltir.e. Halk›n temsilcilerinden oluflan bir parlamento

aç›lacakt›r.

4. Osmanl› Müslüman halk› seçimlerle ilk defa hangiolayla tan›flm›flt›r?

a. Sened-i ‹ttifakb. Tanzimat Ferman›c. Islahat Ferman›d. Muhass›ll›k Meclislerie. Vilayet Meclisleri

5. Afla¤›daki bilgilerden hangisi Tanzimat dönemindeaskerî alanda yap›lan düzenlemelerden biri de¤ildir?

a. Askerlik yafl› 20 olmufltur.b. Askerlik süresi 5 y›ld›r.c. Yedek askerlik süresi 7 y›ld›r.d. Ordu merkezlerinde “askerî idadi” aç›lm›flt›r.e. Yeniçeri Oca¤› kald›r›lm›flt›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminin e¤itimalan›ndaki uygulamalar›ndan biri de¤ildir?

a. Meclis-i Maarif-i Umumiye’nin kurulmas›b. ‹lkö¤retimin ilk defa zorunlu hâle getirilmesic. Galatasaray Sultanisi’nin aç›lmas›d. Darülmuallimin’in aç›lmas›e. ‹lk k›z Rüfltiyesinin aç›lmas›

7. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat döneminde görü-len bir düzenleme de¤ildir?

a. Darülmuallimat’›n aç›lmas›b. Nizamiye Mahkemelerinin kurulmas›c. Meclis-i Mebusan’›n aç›lmas›d. Meclis-i Ahkam-› Adliye’nin kurulmas›e. Askerlik süresinin 5 y›l olmas›

8. Osmanl› Devleti Balkan sorunlar› yüzünden tarihte93 Harbi diye an›lan 1877-78 savafl›nda Rusya ile sa-vaflmak zorunda kalm›flt›r. Bu savafl sonras› ilk önceRuslarla Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas› imzalan-m›flt›r. Afla¤›daki maddelerden hangisi bu Antlaflmadayer almaz?

a. Kars, Ardahan, Artvin ve Do¤u Beyaz›t Rusya’yaverilecek,

b. S›rbistan, Karada¤, Romanya ve Bulgaristan ba-¤›ms›z olacak,

c. Osmanl› Devleti a¤›r bir savafl tazminat› ödeye-cek,

d. Bat› Trakya Yunanistan’a verilecek,e. Büyük Bulgaristan kurulacak.

9. “Muharrem Kararnamesi” ad› verilen anlaflma gere-¤ince Osmanl› Devleti’nin mali gücünü elinden alan“devlet içinde devlet” durumuna getiren kurum afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. fiura-y› Devletb. Meclis-i Mebusanc. Duyun-› Umumiyed. Meclis-i Has-› Vükelae. Meclis-i Vâlâ

10. 1876 Anayasas› hakk›nda afla¤›daki bilgilerden han-gisi yanl›flt›r?

a. 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edilmifltir. b. Bir komisyon taraf›ndan Avrupa’daki pek çok

Anayasa incelenerek düzenlenmifltir.c. 1876 Anayasas› 119 maddeden ibarettir.d. Padiflah›n yetkilerini çok büyük oranda k›s›tla-

m›fl, meclisi ön plana ç›kartm›flt›r.e. Tarihteki bu ilk Türk Anayasas›n›n ad› “Kanun-i

Esasi” dir.



Okuma Parças›13-27 TEMMUZDA KAYNAYAN ‹STANBUL VE

NÜMAY‹fiLER

Her tarafta bayrak, m›z›ka, nümayiflçiler(göstericiler)alay›, davul ve zurna dolafl›yor. Sokak nutukçular› ras-geldikleri yerde durup söylüyor, söylüyor, ba¤›r›yor! Vehalk›n hakk› vard›, tam 33 sene kendi arzusuyla halkbayrak açamam›fl, m›z›ka çald›ramam›fl, üç kifli bir ara-ya gelip gezememifl. Hele umuma kar›fl söz söylemeknutuk vermek Abdülhamid zaman›nda görülmüfl fleyde¤ildi. Ehali öyle coflkun ve heyecanl› surette sokakla-ra döküldükçe, bir araya gelen üç adam› takibe çal›flanpolisler, flunun bunun söyledi¤ini gizli dinleyip jurnal-lar yazan casuslar flafl›r›p kalm›flt› ve kalabal›¤›n en ko-yu k›sm› Sirkeci’den Bab›âliye do¤ru ak›yordu. Bab›âliSadaret dairesinin tam karfl›s›nda bulunan “Servetifü-nun” matbaas›n›n önü, bafllardaki festen dolay› üstük›rm›z› renkli ve daima dalgalan›r bir adam tabakas› ol-mufltu. Arabalar adam y›¤›nlar›n› kesip yol açam›yorlar-d›. Pazar günü akflama do¤ru, hele Temmuzun 14 üncü(bu tarih Rumidir, 27 Temmuz demektir) nümayiflçilerarabalara da dolmufltu. O tarihte baz› perflembe günleri, gelin götüren arabakafileleri görülürdü; gelin arabalar›n›n bir fenerine ara-bac›ya hediye edilen bir iki arfl›nl›k kumafl ba¤lan›rd›ve kad›nlar›n yaln›z bulunarak bindikleri bu arabalardaima kupa idi. Hürriyet nümayiflçileri(göstericileri) isefaytonlara dolmufllar, arabalar›n›n fenerlerine Türk bay-raklar›n› asm›fllar, tekerlekleri ve körü¤ü çiçeklerle do-natm›fllard›. Nümayiflçiler gö¤üslerine de hamayli(enküçük boyutlarda bas›lm›fl Kur’an-› Kerim) gibi k›rm›z›ve beyazl› genifl kordonlar sar›p üstüne “Hürriyet, Mü-savat, Uhuvvet” kelimelerini ifllemifllerdi. Nümayiflçi ara-balar› saraya kadar gidiyor, Y›ld›z yolunu dolduruyorve taraf taraf dolafl›yor, ücra mahallelere bile giriyor vetekmil ‹stanbul yerinden oynuyordu. Bizim matbaa da yerinden oynam›flt›. Tek taraf basaniki makinemiz hiç durmadan gece ve gündüz mütema-diyen bas›yor; 24 saatte ancak 25 bin nüsha ç›kar›yo-ruz, bu kafi gelmiyordu. Matbaan›n kap›s›nda ve kap›-n›n yan›ndaki tevzi odas›n›n pencereleri önünde mü-vezziler k›yamet kopar›yordu. Tevzi(da¤›tma) odas›n›ndemir parmakl›kl› penceresine t›rmanan gazeteciler du-var› delik deflik etmifllerdi. Matbaadaki adamlar›m›z ba-s›lan gazeteleri tafl›y›p müvezzilere (gazete sat›c›lar›)veriyordu. Fakat saymak, hesap etmek yoktu. Sat›fl me-murlar›m›zda dahi hesap ve kay›t yoktu. Biz yukardagazete yaz›yorduk, makineler bas›yordu, memurlar da-¤›t›yordu ve halk kap›fl›yordu.

Ve herkes flafl›rm›flt›, çileden ç›km›flt›; alem hürriyet sar-hoflu olmufltu. Dedi¤im gibi herkes bu coflkunlukta hak-l› idi, aç kalanlar›n bulduklar› yeme¤e sar›lmas›, zin-danda yaflayanlar›n birdenbire kurtulup ayd›nl›¤a ç›k-mas› ile ‹stanbul halk›n›n hürriyete kavuflmas› aras›ndafark yoktu. Bu iflin d›flyüzü idi, bunun bir de içyüzüvard›. Saray›n gazeteler verdi¤i gayet k›sa ilk resmi tebli¤densonra sab›rs›zl›kla daha aç›k ve kat’i ilanlar beklerkenTemmuzun 14.üncü günü Beyo¤lu mutasarr›f› HamdiBeyin Zaptiye Nezaretine tayin olundu¤una dair bir tev-cihat(atama karar›) ç›kt› ve meflrutiyet afl›klar›n›n s›rt›namüthifl bir buzlu dufl yapt›!Beyo¤lu mutasarr›f› Hamdi Bey saray›n en sad›k ben-delerindendi ve Abdülhamid taraf›ndan gösterilen arzuüzerine Sadrazam Sait Pafla taraf›ndan Zaptiye(Asayifl)nezaretine getirilmiflti ve muhakkak hürriyet hareketi-nin üzerine bir mum söndürme külah› vazifesini gör-mek için geliyordu. Hamdi Beyin Zaptiye nezaretine tayinini müteakip Ba-b›âli bir resmi tebli¤ daha neflreyledi. O zamanki Bab›-âlinin hâlini ve sarayda hüküm süren ruhu gösterdi¤iiçin resmi tebli¤in bafl taraf›n› afla¤›ya aynen al›yorum:“Veliyünnimeti biminnetimiz padiflah›m›z efendimizhazretlerinin tesisi celili cenab› hilafetpenahileri olanKanun-i Esasinin mevkii tatbika vaz’ile meclisi mebusa-n›n küflad›n› emr ü ferman buyurmalar›ndan dolay› te-baai sad›kai mülukanelerinin tak›m tak›m Bab›âliye ge-lerek teflekkürat› ubudiyetkaranelerinin arz› haki payiHümayun olunmas›n› rica ile olbaptaki arizai teflekküri-yeyi tevdi eylemelerine binaen taraf› Sadaretpenahidenarz u takdim k›l›nm›flt›r.” (Padiflah›n anayasan›n yeni-den yürürlü¤e konmas› ve meclisin aç›lmas›n› emret-mesinden dolay› vatandafllar›n guruplar hâlinde hükû-met merkezine giderek samimi teflekkürlerinin Padifla-ha arz edilmesi için dilekçe vermifllerdir. Sadaret bunuPadiflaha arz etmektedir) Tebli¤i resmî di¤er yerinde “Kanun-i Esasinin ilcaat› za-man ile tatbik olunamamas› esas› fikir ve arzuyu Huma-yunu mülükane hilaf›nda oldu¤undan!” (Anayasan›nflartlar›n gere¤i olarak hayata geçirilememesi padiflah›niste¤ine muhaliftir) diyordu.

Kaynak: Ahmet ‹hsan, Matbuat Hat›ralar›m 1888-

1923 ‹kinci Cilt, Meflrutiyet ‹lan›ndan Umumi Mu-

harebeye Kadar 1908-1914, ‹stanbul 1931, s. 6-9.


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getir-

dikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getir-

dikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tanzimat Ferman› ve Getir-

dikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu

gözden geçiriniz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kriz ve Sonuçla-

r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Kriz ve Sonuçla-

r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anayasal› Yönetim Dene-

mesi I.Meflrutiyet” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Osmanl› Devleti’nin yöneticileri 17. asr›n bafl›ndan iti-baren baflta askerî alan olmak üzere pek çok yenilikiçin teflebbüs etmifllerdir. Ancak geleneksel toplum ya-p›s› ve de¤iflime karfl› gösterilen direnç dolay›s›yla bun-lar›n ço¤u giriflimcilerinin hayat›na mal olmufltur. Pekço¤u kifliyle kaim olmufl, kiflinin görev yeri de¤iflti¤in-de yeniden bafla dönülmüfltür. Tanzimat Dönemi yeni-likleri en üst düzeyde devleti yönetenlerin kendi iste-¤iyle girifltikleri ›slahat hareketlerinin en önemlisidir.Bu samimiyete yabanc› devletlerin temsilcilerini flahittutmak düflüncesi bu defa hedefi baflarma azmini gös-termektedir. Bunun yan› s›ra devleti yönetenlerin vek›smen ayd›nlar›n kap›ld›klar› bir yan›lg› da söz konu-su edilmelidir. Osmanl› Devleti’nde yap›lacak yenilik-lerden yabanc›lar›n memnun olaca¤›n› düflünmek. On-lar›n önerilerinin s›rf devletin problemlerini çözmedeyard›mc› olarak ortaya konuldu¤una inanmak. Gayri-müslimlere hemen her hususta verilen ayr›cal›klar dabu nevidendir. Anayasan›n ilan› ve Meclis-i Umumi’deneredeyse yar› yar›ya temsil hakk› dünyan›n hiç birmeflruti ülkesinde görülmemifltir. Anayasa ile her vatan-dafl› eflit kabul etmek ve her grubun haklar›n› mecliste

savunmalar›na izin vermenin devlete yönelik d›fl müda-haleleri tamamen ortadan kald›raca¤›na inanmak butürden bir yan›lg›ya iflaret etmektedir.

S›ra Sizde 2

Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliyenin daireleri aras›ndabir kuvvetler ayr›l›¤› göze çarpmakla birlikte fiilen buMeclisin üyeleri Padiflah taraf›ndan seçildi¤i ve onunbeklentileri do¤rultusunda karar ald›¤› dikkate al›nd›-¤›nda düzenlemenin flekilde kald›¤›n› söyleyebiliriz. Zi-ra bu tarihten itibaren kuvvet ve icra sahalar›n›n ayr›l-mas›na mukabil iktidar sahiplerinin her üç kuvveti dekontrol etmekten geri durmad›klar› görülmüfltür. Mecli-sin kendi bafl›na karar almak, kanun yapmak yetkisi ol-may›p sadrazam›n önerdi¤i ve havale etti¤i konular›tart›fl›yor olmalar› ifllevin kavram› karfl›lama oran›n› enaza indirecek bir eksiklik olarak görülmektedir.

S›ra Sizde 3

Devlet olman›n temel hususiyetlerinden biri olarak ken-di topraklar›nda vatandafllar›ndan vergileri toplayama-yan bir devletin mali ba¤›ms›zl›¤›ndan söz edilemeye-ce¤i aç›kt›r. Zira devlet olman›n temel flartlar›ndan biri-si de devlet ihtiyaçlar› için vatandafllar üzerine vergikoymak ve adaletle tahsil etmektir. Osmanl› siyasi veidari yap›s› içinde kendi emniyet güçleri ve vergi tahsil-darlar›, binalar›, depolar›, kasalar› olan bir yap› söz ko-nusudur. Hiç bir flekilde devletin kontrolüne tâbi olma-d›¤› için de devletin istiklalini zaafa u¤ratm›flt›r. Duyun-› Umumiye ambarlar› ve kasalar› millî mücadele s›ras›n-da Ankara Hükûmeti taraf›ndan kontrol edilebilmifltir.

S›ra Sizde 4

Devletin Müslüman olan ve olmayan tebaas› aras›nda-ki çat›flmalar›n sebebi sadece d›fl müdahaleye tepkiolarak de¤erlendirilemez. Zira toplumun bu yöndekigeliflmelere tepkisi Tanzimat Ferman›’n›n ilan›n› taki-ben çeflitli seviyelerde dile getirilmifltir. Devletin asliunsuru olarak vergi veren, uzun askerlik seneleri bo-yunca evinden bark›ndan, çiftinden çubu¤undan, iflin-den ayr› kalan ve ekonomik olarak y›k›ma u¤rayanMüslüman kitleler ellerindeki tek imtiyaz›n yani asliunsur olma hâlinin s›radanlaflmas›na tepki göstermek-tedirler. Tanzimat ile getirildi¤i düflünülen eflitli¤in Is-lahat Ferman› ile Hristiyan unsurlar lehine pozitif ay-r›mc›l›¤a dönüflmesi önemli bir k›r›lma noktas›d›r. Ziragayrimüslim vatandafllar cüzi bir miktar vergi karfl›l›¤›


askere gitme hizmetinden kurtulmufllard›r. Buna ilave-ten hemen her mezhepten misyonerlerin ülkenin heryerinde din yayma giriflimleri ve yoksul kesimlerde buçal›flmalar›n belli seviyelerde netice vermesi toplumuiyice germifltir. Münferit olarak Hristiyanlar›n ‹slam’›seçmeleri durumunda ülkenin her taraf›ndaki konso-losluklar ve kiliseler devreye girmektedir. Trabzon’da-ki ‹ngiliz Konsolosu James Palgrave’in 1860’l› y›llar›nbafl›nda yapt›¤› flu tespit durumu bütün aç›kl›¤› ile or-taya koymaktad›r. “Müslümanlar gerçekten üçüncü s›-n›f vatandafl konumundad›r. Zira her dinî inanç grubu-nun bir hamisi var. Müslümanlar âdeta sahipsiz ko-numdalar”. Kitap 3; Bu konuda genifl bilgi için CezmiEraslan’›n “II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i” (Ötükenyay›nlar› ‹stanbul 1992) adl› kitab›na bakabilirsiniz.

S›ra Sizde 5

Padiflahlar› tahttan indirirken halk› memnun etmedi¤inigerekçe gösteren yönetici kesimin halk›n hakimiyethakk›n› vermemelerinin çeflitli sebepleri vard›r. Zirahalk ve onun hakimiyet hakk› Tanzimat ile birlikte git-tikçe artan bir h›zda siyaset gündemine girmifltir. Ancakayd›nlar bunu savunarak hükûmet ve padiflah›n yetki-lerini k›s›tlamak ve halk ad›na onlar konufltu¤u için bugüce ortak olmak arzusunda olmufllard›. Üst düzey bü-rokratlar da bu hakk› tan›makla birlikte halk›n henüzbu gücü kullanmaya haz›r olmad›¤›n› iddia etmifllerdir.Bu durumda halk gereken olgunlu¤a gelene kadar ogücü onun ad›na kullanacak bir vasiye ihtiyaç olacak-t›r. Ayd›n vesayeti kavram› bu durumun sonucunda or-taya ç›km›flt›r. Devlet adamlar› da ellerindeki bu gücüb›rakmak istememektedirler. Ayd›nlar›n da bir aflama-dan sonra her hakk› tan›d›klar› halk›n okutulup yetiflti-rilecek bir kesim oldu¤unun alt›n› çizmeleri neticedeonlar›n da halk ad›na bu yetkiyi, gücü kullanma arzula-r›n› ortaya ç›karmaktad›r. Nitekim dönemin önemli fikirve devlet adam› Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z adl› ki-tab›nda kendisinin de parlak örneklerinden biri oldu¤uayd›n kesimin meflrutiyet aray›fllar›n›n temelinde halkad›na o gücü kullanmak arzusunun yatt›¤›na iflaret et-mektedir. (Kitap 4) Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z (ya-y›na haz›rlayan M. Ertu¤rul Düzda¤) ‹z yay›nc›l›k ‹stan-bul 1997).

S›ra Sizde 6

Meclis ve seçim ifllerinde her elli bin erkek nüfusa birmebus düflmesine mukabil kad›nlar›n seçme veya seçil-me haklar›n›n gündeme gelmemesini dönemin toplum-sal bak›fl› çevresinde de¤erlendirilmelidir.Öncelikle her toplumsal tav›r, olay, müessese ve anla-y›fl kendi döneminin flartlar› çerçevesinde ele al›nmal›-d›r. Dünyada yirminci yüzy›l›n bafllar›nda kad›nlara seç-me ve seçilme hakk› veren devletler yok gibidir. Özel-likle Orta Ça¤lardan itibaren kad›n›n pek dikkate al›n-mad›¤›, önemsenmedi¤i bilinmektedir. Erkek egementopluluklarda hemen her düzenleme bu cinsi dikkatealarak yap›la gelmifltir. Ancak hemen iflaret edelim ki‹kinci Meflrutiyet Dönemi’nde 1908 Meclis-i Mebusa-n›’nda kad›nlara bu hakk›n verilmesi gereklili¤i düflün-cesi kabul edilmifltir. Ancak kanunlaflt›rma giriflimindebulunulmam›flt›r. Gerekçesi ise Osmanl› Mebusan üye-lerinin mant›¤›n› göstermek bak›m›ndan ilginçtir: Avru-pa’n›n hiçbir yerinde böyle bir uygulama yoktur. Yinede pederi aile tipinin hakim oldu¤u Türk milletinin ça¤-dafl devleti Türkiye Cumhuriyeti’nde Avrupal› pek çokdevletten daha önce Gazi Mustafa Kemal Atatürk 1934itibar›yla bu hakk› Türk kad›n›na vermifltir.


Seçilmifl BibliyografyaAkçura, Yusuf, Üç Tarz-› Siyaset, Ankara 1991.Aky›ld›z, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanl› Merkez

Teflkilat›nda Reform, ‹stanbul 1993.Akyüz Yahya, Türk E¤itim Tarihi, Ankara 2008.Aydemir, fievket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal,

Cilt I, 1881-1919, ‹stanbul 1994. Bayur, Yusuf Hikmet, Türk ‹nk›lab› Tarihi, C.II, K›s›m

I, Ankara 1991.Berkes, Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, (Yay. Haz.,

Ahmet Kuyafl), ‹stanbul 2005.Bozkurt, Gülnihal, Bat› Hukukunun Türkiye’de Be-

nimsenmesi, Osmanl› Devleti’nden Türkiye

Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939),Ankara 1996.

Cevdet Pafla, Tezâkir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Bay-sun), Ankara 1986.

Çad›rc›, Musa, “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yö-

netimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye An-

siklopedisi (TCTA), C.I, ‹stanbul 1985.Davison, Roderic H., Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Re-

form, 1856-1876, (Çev. Osman Ak›nhay), C.II, ‹stanbul 1997.

Düstur, Birinci Tertip, C.IV. Düstur , ‹kinci Tertip, C.I.Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹s-

tanbul 1992.Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid’in ‹lk Y›llar›nda Meclis

ve Meflrutiyet Kavramlar› Üzerine Baz› Tespitler”,Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, I,s. 1-12, ‹s-tanbul 2000.

Ery›lmaz, Bilal, Osmanl› Devletinde Gayrimüslim

Tebaan›n Yönetimi, ‹stanbul 1996.Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, ‹stanbul,

Homer Kitabevi, 2006.Hanioglu, M. fiükrü, The Young Turks in Oppositi-

on, Oxford Üniv. Press, New York 1995. ‹¤demir, Ulu¤, Kuleli Vak’as› Hakk›nda Bir Araflt›r-

ma, Ankara 1942.‹nalc›k, Halil, “Sened-i ‹ttifak ve Gülhane Hatt-› Hüma-

yunu”, Belleten, C.XXVIII, Say› 112, Ankara 1964.

Kafadar, Osman, Türk E¤itim Düflüncesinde Bat›l›-

laflma, Vadi Yay›nlar›, Ankara 1997.Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VII, Ankara, 1983.Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VIII, Ankara 1988.

Karatepe, fiükrü, Darbeler, Anayasalar ve Modern-

leflme, 2. Bask›, ‹stanbul 1997.Kayal›, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, ‹stanbul 1998.Kaynar, Reflat, Mustafa Reflit Pafla ve Tanzimat, An-

kara 1985.Kili, Suna-Gözübüyük, A. fieref, Türk Anayasa Metin-

leri, Sened-i ‹ttifaktan Günümüze, Ankara 1985.

Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çev.Metin K›ratl›), 3. Bask›, Ankara 1988.

Mardin, fierif, Türk Modernleflmesi, Makaleler IV, ‹s-tanbul 1991.

Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana

Hatlar›, ‹stanbul 1968.Ortayl›, ‹lber, Tanzimattan Sonra Mahallî ‹dareler

(1840-1878), Ankara 1974.Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹s-

tanbul 1983.Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat Devri ve Sonras› ‹dari Teflkilat”

Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed.,Ekmeleddin ‹hsano¤lu), ‹stanbul 1994.

Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat ve Meflrutiyet DönemlerindeYerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete

Türkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234-235.Özgüldür, Yavuz-Özgüldür, Serdar, “1876 Anayasas›n›n

Haz›rlanmas›nda Mithat Paflan›n Rolü Ve Fonksiyo-nu”, Ankara Üniversitesi Osmanl› Tarihi Arafl-

t›rmalar› Merkezi (OTAM), Say› 5, Ankara 1994,s.311-348.

Seyitdanl›o¤lu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i

Vâlâ (1838-1868), Ankara 1994.Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl› ‹mparator-

lu¤u ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harman-c›), C.II, ‹stanbul 1983.

Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri

(1789-1980), ‹stanbul 2006.Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-

1952), 2. Bask›, ‹stanbul 1995.Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayat›nda

Bat›l›laflma Hareketleri, ‹stanbul 2004. Us, Hakk› Tar›k, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,

‹stanbul 1954.Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tari-

hi, ‹stanbul 1979.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Birinci Meflrutiyet Dönemi’nde devletin siyasi politikalar›n›n reel zemininiaç›klayabilecek,Birinci Meflrutiyet Dönemi’nin simgesi hâline gelen e¤itim ve kültür çal›flma-lar›n›n boyutlar›n› saptayabilecek,‹kinci Meflrutiyet Dönemi seçimlerini ve oluflan Meclislerin yap›s›n› analizedebilecek,Trablusgarp ve Balkan Savafllar›n› ana hatlar›yla görerek ad›m ad›m BirinciDünya Savafl›’na gidiflin zeminini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sa-hip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Meflrutiyet• II. Abdülhamid• E¤itim ve Kültür

• ‹slam Âlemi ile ‹liflkiler• Balkanlardan Göç

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDES‹YASET

• I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDEE⁄‹T‹M VE KÜLTÜRFAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi

• II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSANÇALIfiMALARI

• ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA

Türkiye’deMeflrutiyet Dönemleri


I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASETOsmanl› son döneminin iki meflrutiyetini de ilan etmifl olan II. Abdülhamid’in tah-ta ç›k›fl›, 19.yy. sonlar›na ve dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin çöküfl ve parçalan-ma sürecine denk gelmifl olup, gerek siyasi ve askerî gerekse de ekonomik prob-lemler had safhaya ulaflm›fl durumdayd›. Tanzimat ve Islahat Fermanlar› ile gelenuygulamalar, Bat›l› devletler taraf›ndan siyasi ve dinî amaçl› bask› arac› olarak kul-lan›lmaya baflland›¤› için halk›n büyük ekseriyetini teflkil etmekte olan Müslüman-Türk unsur aleyhine bir flekil alm›fl ve tepki toplamaya bafllam›flt›r. Buna ilavetenTanzimat’la bafllam›fl olan kalk›nma projelerinden istenilen sonuçlar al›namam›fl,terakki kavram› yerine “ittihat” kavram› kabul görmeye bafllam›flt›r. Avrupa endüs-trisinin rekabeti karfl›s›nda yerli sanayinin çökmesi, yönetimde meydana gelen de-¤ifliklikler ve Osmanl› co¤rafyas›n›n sürekli parçalanmas› ve iflgallere maruz kal-mas› Müslüman halk aras›nda ittihat kavram›n› terakkinin önüne geçiren unsur ol-mufltur. Bunun yans›malar› da farkl› alanlarda ve farkl› uygulamalarla tesirini gös-termeye bafllam›flt›r.

1876 y›l›nda ilan edilen Kanun-i Esasi ile Osmanl› Devleti, ‹slam Dinini resmidin olarak kabul etmifltir (11. madde). Yine bu dönemde, okullara din dersleri ko-nulurken, hükümdara da “ahkâm-› fler’iye”yi yürütme görevi verilmifltir (7. mad-de). Ayr›ca fieyhülislam devlet örgütü içerisine al›nm›fl (27. madde), Adli yasamakurumlar›n›n yan›nda fler’i mahkemelere de yer verilmifltir (87. madde). Bunlar›nyan› s›ra Ayan Meclisinin görevleri aras›na ‹slami ilkelere ayk›r› yasalar›n reddedi-lece¤i maddesi konulmufl (64. madde) ve ayr›ca padiflah ‹slam’›n koruyucusu ola-rak kabul edilmifltir (4. madde).

Ayn› dönem içerisinde ayd›n ve devlet adamlar› aras›nda Osmanl›c›l›¤›n yan› s›-ra ‹slamc›l›k politikas›n›n da taraftar bulmaya bafllad›¤› görülmektedir.1881’in bafl-lar›nda Sultan II. Abdülhamid’e ‹slamc›l›k görüflünü savunan çok say›da rapor su-nulmaya bafllanm›flt›r. Bunlar aras›nda dinin tüm Müslüman ülkeler için ba¤lay›c›olmas› ve halifeli¤in yeri vurgulanmaktayd›.

‹slamc›l›k politikas›n›n gelifliminde, Osmanl› Devleti’nin iç bünyesinde meyda-na gelen geliflmelerin yan› s›ra Bat›l› devletlerin takip etmifl olduklar› emperyalistpolitikalar da tesirli olmufltur. Bat›l› devletlerin sömürge esasl› politikalar› sonu-cunda Cezayir, K›r›m, K›br›s, Tunus ve M›s›r gibi önemli topraklar kaybedilmifltir.Ülkenin iç bünyesinde de Devletin hakimi millet konumundan, horlanan ve az›n-l›klardan da afla¤› bir duruma düflürüldü¤üne inanan Müslüman halk›n tepkileri,

Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri

bas›n ve ayd›nlar›n da yard›mlar›yla flekillenmeye bafllam›flt›r. Bu durumu güçlen-diren bir di¤er unsur da ekonomik alandaki gerilemelerdir. Bu süreç, 1870’lerinbafl›ndan itibaren de siyasi bir fikir ak›m› hâline gelmeye bafllam›flt›r. Yani II. Ab-dülhamid’in tahta ç›k›fl›ndan itibaren ‹slamc›l›k politikas›n›n takibine imkân vere-cek ölçüde psikolojik ve fikri potansiyel büyük ölçüde haz›r duruma gelmifltir.

Osmanl› Devlet anlay›fl›nda en genifl s›n›rlar ve nüfus ile devletin devam› esas fikir oldu-¤una göre II. Abdülhamid Dönemi’nde ‹slam unsurunun öne ç›kar›lmas› din temelli birtercih midir? Tart›fl›n›z.

II. Abdülhamid Dönemi’nde iç ve d›fl geliflmelerin yönlendirdi¤i bu politikan›ntemelini yaln›z Osmanl› Devleti’ne de¤il, ‹slam dünyas›n›n genelinde hakim olanolumsuz flartlar belirlemifltir. Asl›nda, Bat›’n›n yükselifli, ‹slam dünyas›n›n ise hisse-dilir bir flekilde gerilemeye bafllamas›n›n görüldü¤ü 19.yy. ortalar›ndan itibarenMüslüman ülkelerde umut arayan gözler do¤al olarak Hilafet merkezine çevrilmifl-tir. 1882 y›l›nda (Hicretin 14.yy.) II. Abdülhamid, ‹slam dünyas›n›n halifesi olarakbirçok ülkeden tebrik telgraf› al›rken, ‹ran, Fas ve birkaç küçük ‹slam devleti d›-fl›nda ‹slam dünyas› Avrupa hâkimiyeti alt›na girmifl durumdad›r. Yani ‹slam birli-¤i (‹ttihad›-› ‹slam) duygusu bir ihtiyaç hâline dönüflmüfltür. Üstelik dünya siyase-tinde de yeni de¤iflimler söz konusu olup Osmanl› Devleti’ni yak›ndan ilgilendir-mektedir.1876’da Kanun-i Esasi’nin ilan› sonras›nda, Osmanl› Devleti’ni himayeedece¤ine inan›lan ‹ngiltere, Süveyfl kanal›na hakim olmas›n›n ard›ndan Osmanl›Devleti’nin devam›n› sa¤lamak fleklindeki geleneksel politikas›na son vermifltir. Buda Osmanl› Devleti’nin kaderini temelden etkilemifltir. Rusya ve ‹ngiltere aras›ndabir süre bofllukta kalan II. Abdülhamid, çözümü Avrupa Devletleri aras›nda dengepolitikas› takip etmekte bulmufltur. Bu politikan›n takip edilmesi, Osmanl› halk›n›nyan› s›ra ‹slam dünyas›na da Osmanl› Devleti’nin Avrupa’dan ba¤›ms›z politika ta-kip etti¤i görüntüsünü vermifltir. II. Abdülhamid’in ayn› zamanda hem ülke içindehem de ülke d›fl›nda Müslüman dindar bir halife portresi çizmesi, Müslüman halkaras›ndaki sevgi ve sayg›s›n› art›r›rken Bat›l› devletlerde de halifelik güç ve yetki-sinin Müslümanlar üzerinde çok güçlü oldu¤u inanc›n›n yayg›nlaflmas›na zeminhaz›rlam›flt›r. Devletin y›llard›r içinde bulundu¤u ‹slami gelenek de bu durumugüçlendirip meflrulaflt›rm›flt›r.

II. Abdülhamid ‹slamc›l›k politikas›n› takip ederek hem devlet içinde hem deMüslüman dünyas›nda sayg›nl›k ve güç kazand›¤›n› düflünerek, politikalar›n› buzemin üzerinden gelifltirmeye bafllam›flt›r. Hükûmetin deste¤inde olan birçok ga-zete ve dergi de ‹slamc› politikalar›n› desteklemektedir. Söz konusu bas›n-yay›norganlar›nda bu süreçte yer alan yaz›lar›n amac› öncelikle Araplar, Arnavutlar vesair Türk olmayan Müslümanlar›n sadakatini kazanmak ve daha sonra da bafltaHindistan olmak üzere Müslümanlar›n yo¤un olarak yaflad›klar› bölgelerden siyasive maddi destek temin ederek gelecekte de Osmanl› Devleti ile birlikte hareket et-melerini sa¤lamakt›r.

‹slamc›l›k fikrini savunan devlet adamlar›n›n bafl›nda ayn› zamanda bir tarihçiolan Cevdet Pafla ve fiirvanîzade Rüfltü Pafla bulunmaktad›r. ‹slamc›l›¤› savunan-lar›n ortak düflünceleri Osmanl› Devleti’nin Tanzimat’la birlikte kültürel benli¤inikaybetmeye bafllam›fl oldu¤u düflüncesinden hareketle, Tanzimat’›n gizli olarakinkâr etti¤ini düflündükleri “fleriat›n de¤erlerini” tekrar Osmanl› toplumuna kazan-d›rmak gerekti¤idir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda II. Abdülhamid’in ‹slamc›l›k politikas›n›n iç politika ka-dar d›fl politikaya da yönelik oldu¤unu söylemek mümkündür. Burada Osmanl›yönetiminin elindeki dinî makamlar›n önemini öncelikle ‹ngiltere ve Fransa gibiBat›l› devletlerin kulland›¤›n› söylemeliyiz. Fransa Sultan Abdülmecid’ten Orta Af-rika’daki misyonerlerinin Müslüman kabileler taraf›ndan öldürülmemesi için yar-d›m istemiflti. ‹ngiltere de özellikle 1877-78 Osmanl›- Rus Harbinde, II. Abdülha-mid’e, Rusya dâhilindeki Müslümanlar ve Afgan kral› üzerindeki halifelik nüfuzu-nu kullanmas›n› telkin ve tavsiye etmifltir. Ancak, 1877-78 Harbi’nden sonra politi-ka de¤ifltirip M›s›r ve K›br›s’› ele geçirdikten sonra dinî unsurlar›n kendisine karfl›kullan›lmas›ndan endifle etmifltir. Zira II. Abdülhamid’in de karfl›l›k olarak ‹ngilte-re’nin sömürgelerindeki Müslümanlar üzerinde hilafet gücünü kullanma ihtimali-nin bulundu¤unu görmüfltür. Bu sebeple de daha önceden desteklemifl oldu¤u budüflünceden rahats›z oldu¤u gibi karfl› tedbirler almaya çal›flm›flt›r.

II. Abdülhamid Devri ‹slamc›l›k politikas›n› bu bilgiler ›fl›¤›nda üç ana hedef et-raf›nda özetlemek mümkündür. Bunlardan biri, Osmanl› Müslüman tebaas›n›“‹slam” bayra¤› alt›nda toplamak iken ikincisi de d›fl ülke Müslümanlar›n›n Halife-lik makam› etraf›nda toplanmas›n› temin ederek mevcut problemlerin çözümündekarfl›l›kl› destek ve yard›m›n teminidir. Osmanl› belgelerinden ortaya ç›kan üçün-cü bir amac›n daha oldu¤u söylenebilir ki o da Sünnilik ile fiiilik aras›nda bir ya-k›nlaflma ve birlik meydana getirerek yine Orta Do¤u’daki ‹ngiliz planlar›n› sonuç-suz b›rakma ve bu hususta Hindistan fiiilerinin de siyasi deste¤ini temin etmektir.Ancak Sünni-fiii iflbirli¤i süreci ‹ran fiah›n›n geliflmeleri kendi aleyhine bir plan ola-rak alg›lamas› ve de karfl› tedbir olarak Ermeni ayr›l›kç› hareketini desteklemesi se-bebiyle sonuçsuz kalm›flt›r.

II. Abdülhamid’in politikalar›, bu amaçlar› itibar›yla da ne Panslavizme karfl› birpolitikad›r ne bütün dünya Müslümanlar›n› siyasi bir iktidar çerçevesinde birlefltir-meye dönük bir hayalidir, ne de Pancermenizme benzemektedir. Son derece ger-çekçi bir politikac› olan II. Abdülhamid’in ‹slamc›l›¤›, o günün flartlar› çerçevesin-de Arap yar›madas›, M›s›r, Suriye ve Yemen’deki Arap milliyetçi ak›mlar›na karfl›gelifltirilmifl olan birlefltirici bir siyasi ak›md›r.

Elçilik ve konsolosluklar›yla do¤uda ve bilhassa Osmanl› co¤rafyas›nda olup bitenleri ya-k›ndan takip eden Bat›l› devletler ‹slamc› politikalar› neden ›srarla sald›rgan ve yay›lmac›bir hareket olarak tarif etmifl olabilirler? Tart›fl›n›z.

Bu hedef d›fl›ndaki bölgelerde takip edilen ‹slamc›l›k politikas›n›n ana hedefiOsmanl› Devleti d›fl›ndaki büyük ‹slam dünyas›nda Osmanl› hilafetinin sayg›nl›¤›-n› güçlendirmeye yöneliktir ki bunun sonucunda da karfl›l›kl› bir iflbirli¤i ve des-tek söz konusu olabilecektir. II. Abdülhamid Dönemi’nde “‹slamc›l›k”, politikas›çerçevesinde Arap fleyhlerinin ödüllendirilmesi ve sürre alaylar›na eskisine oranladaha çok önem verilmesi, Afrika tarikatlar›na itibar edilmesi gibi uygulamalar, bupolitika do¤rultusunda gerçeklefltirilmifltir. 1878 Berlin Anlaflmas›’n› müteakibenOsmanl› Devleti s›n›rlar› dâhilinde gayrimüslimlerin oran› yüzde yirmiye inmifltir.Balkanlar d›fl›nda, Bat› Anadolu’da 3 milyon kadar Rum, ço¤unlu¤u Do¤u Anado-lu da dahil olmak üzere bütün ülke genelinde 1 buçuk milyon kadar Ermeni var-d›r; bir de az say›da Arap Hristiyanlar› bulunmaktad›r. Bu durumda Osmanl›c›l›kpolitikas›n›n takibinin imkân› ve devlet aç›s›ndan da fayda sa¤lay›c› özelli¤i önem-li ölçüde azalm›flt›.

573. Ünite - Türk iye ’de Meflrut iyet Dönemler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Böyle bir zeminde II. Abdülhamid, devletin di¤er unsurlar›n› yok saymadan, si-yasi sosyal ve ekonomik flartlara uygun olarak ‹slami duygular› beslemek, ön pla-na ç›karmak amac›na dönük politika takip etmifltir. Bunu yaparken de ‹slam mü-esseselerinin kuvvetlenmesine ve yayg›nlaflmas›na özel bir gayret göstererek, iç ved›fl siyasette ‹slam’a belirleyici bir rol vermek amac›n› gerçeklefltirmeye çal›flm›flt›r.Elbette ki bütün bu çabalar›n temelinde ana amaç Osmanl› Devleti’ni çöküfltenkurtarabilmektir.

II. Abdülhamid Dönemi’nde gerek Osmanl› gerekse de ‹slam co¤rafyas› gene-linde ‹slamc› politikalar›n istenilen ölçüde baflar›l› oldu¤unu söylemek mümkünolmamakla birlikte, ciddi bir Osmanl› ve halife sevgisinin olufltu¤u tespit edilebil-mektedir. Zira bu politikan›n sonuçlar› daha sonra baflta Balkan Savafl› olmak üze-re I. Dünya Savafl› ve ‹stiklal Savafl›’nda ‹slam dünyas›n›n maddi ve manevi deste-¤i olarak somut bir flekilde ortaya ç›km›flt›r.

Bu düflünce ve duygular›n toplumsal zeminde güç kazanmas›nda, ‹slam co¤-rafyas›n›n büyük ekseriyetinin sömürgelefltirilmesi ve de ekonomik olarak gerikalmas›n›n yan› s›ra 19.yy. sonlar›ndan itibaren kitle iletiflim ve ulafl›m araçlar›n›ngeliflmesi ciddi olarak tesirli olmufltur. 19. yüzy›l bir iletiflim ve ulafl›m devrimi ol-mufl, küresel bir de¤iflim yaflanmaya bafllanm›flt›r. Buharl› gemilerin, demiryollar›-n›n ve telgraf hatlar›n›n yayg›nlaflmas›n›n do¤al bir sonucu olan h›zl› bir küresel-leflme sürecidir bu. II. Abdülhamid, iktidar›n›n ilk günlerinden itibaren bu tekno-lojik geliflmelere ciddi destek vermifltir. ‹lk telgraf hatt› 1855’te K›r›m Savafl› s›ra-s›nda aç›lm›fl olmas›na ra¤men, sadece II. Abdülhamid Dönemi’nde 30 bin km’denfazla telgraf hatt› çekilmifltir. Bu hatlar, Hicaz’dan Yemen’e kadar uzanmakta olup,hilafet merkezi Ege ve Akdeniz’deki adalara kadar telgraf hatlar›yla ba¤lanm›flt›r.Mors iflaretleri seri bir flekilde Türkçeye uygulanm›fl, en son model telgraf makine-leri getirtilerek, telgrafç›l›k ö¤renimi için Fransa’ya ö¤renciler gönderilmifl, kurslaraç›lm›flt›r.

II. Abdülhamid, iktidar›n›n ilk günlerinden itibaren bu teknolojik geliflmelere ciddi des-tek vermifltir. ‹lk telgraf hatt› 1855’te K›r›m Savafl› s›ras›nda aç›lm›fl olmas›na ra¤men, sa-dece II. Abdülhamid Dönemi’nde 30 bin km’den fazla telgraf hatt› çekilmifltir. Bu hatlar,Hicaz’dan Yemen’e kadar uzanmakta olup, hilafet merkezi Ege ve Akdeniz’deki adalara ka-dar telgraf hatlar›yla ba¤lanm›flt›r. Mors iflaretleri seri bir flekilde Türkçeye uygulanm›fl,en son model telgraf makineleri getirtilerek telgrafç›l›k ö¤renimi için Fransa’ya ö¤rencilergönderilmifl, kurslar aç›lm›flt›r.

Merkezî devlet gücünün temininde son derece önemli olan ulafl›m ve haberlefl-menin ikinci k›sm›n›n telgraf hatlar› ile gerçekleflti¤ini söylemek mümkündür.Böylece, Osmanl› Devleti yol ve demir yollar›n›n inflas› ile gidemedi¤i yerlere ka-dar telgraf hatlar›n› ulaflt›ran ilk ülke olmufltur. Ancak II. Abdülhamid iktidar›n›ngüçlenmesine vas›ta olarak düflünülmüfl olan telgraf, onun y›k›l›fl›na da yard›meden araç olacakt›r.

II. Abdülhamid Dönemi’nde Bombay’dan çekilen telgraf ‹stanbul’da; ‹stan-bul’dan çekilen telgraf Kazan’da okunmaya bafllam›flt›r. ‹slamc› dayan›flma fikirle-ri, projeler ve haberler telgraf sayesinde h›zl› bir flekilde takip edilmeye baflland›¤›için paralel bir flekilde ‹slamc›l›k politikas› da giderek güç kazanmaya ve kabulgörmeye bafllam›flt›r. Telgraf devrimi bütün dünya için, ama özellikle de ‹slam


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



dünyas› için bu sebeple çok önemli olmufltur. Sömürge hâlindeki veya ba¤›ms›zMüslümanlar dünyan›n neresinde olurlarsa olsunlar telgraf sayesinde haberleflerekbirbirlerinden haberdar olmufllard›r. O dönemin ‹stanbul gazeteleri bu flekilde et-kili olmufllar, hem Londra parlamentosundaki bütün tart›flmalar› yay›nlarken hemde Kaflgar’dan, Kalküta’dan, Bombay’dan, Güney Afrika’dan, Cezayir’den gönderi-len telgraflar› yay›nlayarak bütün Bat›, Türk ve ‹slam dünyas›ndan haberdar olun-mas›n› temin etmifllerdir.

Kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›n olarak kullan›lmas›n›n di¤er bir etkisi de dergive gazeteler arac›l›¤›yla kamuoyu denen olgunun ortaya ç›kmas›d›r. 1860’lardanitibaren gazeteler büyük bir etkiye sahip olmufllard›r. Gazete befl bin gibi düflük birrakamda satmas›na ra¤men, Yemen’deki bir kahvehanede de K›r›m’da da k›sa za-man farkl›l›klar› ile ayn› yorum ve haberler okunmakta ve etkili olmaktad›r. ‹nsan-lar birbirinden haberdar olmaya bafllam›fllard›r. Dönemin gazetelerinde o dönemitibar›yla son derece ilgi çekici ve alan›nda ilk olan yaz› dizileri yay›nlanmaya bafl-lam›flt›r “...Türkistan nas›l bir yerdir, Çin Müslümanlar› ne yapar, Japonya nas›l biryerdir, Güney Afrika Müslümanlar›n›n durumu nedir, Malezya’da, Endonezya’da -o zamanki ad›yla Açe ve Sumatra’da- Müslümanlar ne yap›yor...?”Böylece müthiflbir haberleflme a¤› ortaya ç›km›fl ve Osmanl› ayd›nlar› ‹slam dünyas›n› tan›mayabafllarken ‹slam dünyas› da Osmanl›y› tart›flmaya ve tan›maya bafllam›flt›r. Bu du-rum ayn› zamanda Türkçülük ak›m›n›n da güçlenmesine vesile olmaktad›r.

II. Abdülhamid Dönemi’nde Osmanl› Devleti’ndeki çal›flmalar ve ‹slam dünyas› ile iliflkile-rin boyutu hakk›nda Prof. Dr.Gökhan Çetinsaya ile yap›lm›fl olan “Halen Tanzimat’› Yafl›-yoruz” adl› ropörtaj› okuyabilirsiniz. Ropörtaj›n ‹nternet ba¤lant›s› adresi: 12 Aral›k2011, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012’dehttp://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=97909,(09-01-2012)

‹slam dünyas›ndaki tesanüt duygusunun ortaya ç›kmas›nda ve ‹slamc›l›¤›n ge-lifliminde tarikatlar›n da müthifl bir tesiri olmufltur. O dönemde ulus-devlet s›n›r-lar› olmad›¤› için Türkistan’dan kalkan bir dervifl Anadolu’da nüfuz alan› bulabil-mektedir. Tarikatlar›n a¤lar› çok genifl olup ‹stanbul mutlaka u¤ran›lan bir mer-kez olma özelli¤ine sahiptir. Bu dervifller ‹stanbul’a bilgi getirdikleri gibi, buradanald›klar› bilgiyi de ‹slam dünyas›n›n her yerinde u¤rad›klar› tekkelerde paylafl-maktad›r. Bunun sonucunda da ‹stanbul’un ‹slam dünyas›n›n merkezi ve Osman-l› Devleti’nin de ‹slam dünyas›n›n hamisi oldu¤u olgusu giderek güç kazanmayabafllam›flt›r.

Haberleflmenin kolaylaflmas›n›n sonucunda Afrika’n›n Frans›zlar taraf›ndan ifl-gal edilmesi ve sömürgecilik politikalar› uygulamalar› Osmanl› toplumunu yak›n-dan ilgilendirmeye bafllam›fl ve bunun sonucunda da II. Abdülhamid Afrika’yla il-gilenmeye bafllam›flt›r. Bu sebeple günümüzde baz› tarihçiler bu bölgede, baz› yer-lerde ‹slamiyet’in yayg›nlaflmas›n› Abdülhamid ile iliflkilendirmektedirler. Gerçek-ten de o süreçte II. Abdülhamid taraf›ndan Çad Müslümanlar› aras›nda Osmanl›Devleti’nin ve de hilafetin etkisini art›r›c› çal›flmalar yap›lm›fl, Cezayir’in Frans›zlartaraf›ndan iflgal edilmesi, ‹slami tepkilere sebep olmufltur. 1881 y›l›nda Fransa’n›nTunus’u iflgali ‹stanbul taraf›ndan tepkiyle karfl›lan›rken Kuzey Afrika Müslüman-lar›n›n II. Abdülhamid’e daha fazla sempati duymas›na vesile olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



II. Abdülhamid yapt›¤› giriflimlerle Avrupa devletleri nezdinde hem Fransa’yakarfl› muhalefet oluflturmaya çal›fl›rken, ülke içinde de direnifli desteklemeye de-vam etmifltir. Kuzey Afrika’daki bu iflgalleri engellemek amac›yla ‹stanbul’da Vakitve Arapça el Cevaib gazeteleri ç›kar›lmaya bafllanm›flt›r. Bu gazetelerde s›k s›k“Sultan, ‹slam’› müdafaa etmek için kan›n›n son damlas›na kadar ve hazinesininson kurufluna kadar harcamaya haz›rd›r” sözü tekrarlanarak ‹slam dünyas›ndabölünmelere ve guruplara ayr›lmaya son verilmesi gerekti¤i ifade edilmifltir. Ancakbu çabalar, Tunus’un Frans›zlar taraf›ndan iflgalini engelleyememifltir. Ayn› süreç-te ‹ngiltere de M›s›r’a girmifltir. Osmanl› kamuoyunda büyük tepkilerle karfl›lananbu iflgal sonucunda, Müslümanlar›n Bat›’ya karfl› olan tepkileri artarken, ‹slamdünyas›nda Bat›l› devletlere karfl› birlikte olmak ve karfl› koymak düflüncesi dahada önem kazanmaya bafllam›flt›r.

II. Abdülhamid sadece Müslüman dünyas› ile de¤il, iktidar› süresince Bat›’ya al-ternatif olacak Japonya gibi ülkelerle de yak›n siyasi ve kültürel iliflki kurmaya ça-ba sarf etmifltir. Osmanl› okul gemisi Ertu¤rul’un ziyaret amac›yla Japonya’ya gön-derilmesi Müslüman topluluklar içinde Japon tarz› ilerleme anlay›fl›na bir ilgi oldu-¤unu göstermektedir. Ertu¤rul gemisi 1888-1889’da, Süveyfl Kanal› yoluyla Aden,Bombay, Seylan, Singapur, Saigon ve Hong Kong’a gitmifltir, Bölge Müslümanlar›ile gemi görevlileri ve mürettebat›n›n birlikte camide namaz k›larak dua etmelerive her Cuma namaz›nda Sultan-Halifenin ad›n›n zikredilmesi büyük ilgi ve heye-can uyand›rm›flt›r.

II. Abdülhamid Dönemi’nde Avrupa ülkeleriyle de yak›n iliflkiler kurulmufltur.Bu süreçteki Almanya-Osmanl› yak›nlaflmas› dikkat çekici olup birçok ö¤renci ö¤-renim görmek üzere Almanya’ya gönderilmifltir.

Bütün bu geliflmeler Osmanl› Devleti yöneticilerini özelde Anadolu, geneldeise hâkimiyetleri alt›ndaki bütün ‹slam co¤rafyas› ile daha yak›ndan ilgilenmeyeteflvik etmifltir. Daha önceki y›llarda Balkanlar’a yap›lan yat›r›mlar, Anadolu’ya dayönlendirilmeye bafllanm›flt›r. Ülke nüfusunun yüzde 80’i olan Müslüman halk›n›,sosyal ve ekonomik olarak kalk›nd›rmak amac›yla Anadolu demir yolu, köprüler,okul, kütüphane, hastane vb. imar faaliyetleri ile donat›l›rken, di¤er yandan da si-yasi ve de ideolojik olarak halk› e¤itmek için e¤itim çal›flmalar›na h›z verilmifltir.1880’lerde bafllanan bu çal›flma, asl›nda Müslüman milletin inflas› olup, sonuçlar›daha sonra yaln›z modern Türkiye’yi de¤il, modern Orta Do¤u’yu da derinden et-kileyecektir.

I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜRFAAL‹YETLER‹NE GENEL B‹R BAKIfi Kanun-i Esasi, Türk demokrasi tarihi aç›s›ndan oldu¤u kadar, e¤itim tarihi aç›s›n-dan da çok büyük bir öneme haiz olup üç maddesi e¤itim hakk›ndad›r. Bunlardanilk ikisi özel ö¤retime, üçüncüsü ilkö¤retimin zorunlulu¤una iliflkindir:

15. madde, “ö¤retim iflini(konusunu) herkes özgürce yapabilir; ilgili kanuna uy-mak flart›yla her Osmanl› vatandafl› genel ve özel ö¤retim yapmaya izinlidir.”

16. madde, “ülkedeki çeflitli dinsel inan›fllardaki toplumlar›n din ve inan›fllar›nailiflkin ö¤retim yöntemi ve biçimine dokunulmayacakt›r” denilmektedir. Ayn› mad-de ülkedeki tüm mekteplerin Devlet’in denetiminde oldu¤unu da belirtir.

114. madde: “Osmanl› bireylerini tümü için ilkö¤retim mecburi olacak ve bu-nun ayr›nt›lar› ayr› bir düzenleme ile belirlenecektir.


1876 Anayasas› 114. madde: “Osmanl› bireylerini tümü için ilkö¤retim mecburi olacak vebunun ayr›nt›lar› ayr› bir düzenleme ile belirlenecektir.

II. Abdülhamid gerek Kanun-i Esasi’nin getirmifl oldu¤u bu haklar gerekse deMüslüman milletinin ayd›nlanmas› anlay›fl› gere¤ince dönemi içinde e¤itime ciddiönem vermifltir. Bu süreçte nas›l bir e¤itim yap›lmas› gerekti¤i hususunda çok cid-di tart›flmalar yap›lm›fl olup e¤itim-ö¤retim alan›nda ‹slamc›lar›n istedi¤i medrese-lerde reform yap›lmas›d›r. Medreselerin kald›r›lmas›na katiyetle karfl›d›rlar. Ancakyine de co¤rafya ve tarih gibi ilimlerin medreselerde okutulmas›n›n ‹slami kaide-lere uygun oldu¤una dair fieyhülislam Fetvas› ancak 1910 tarihinde al›nabilmifltir.Bu sebeple de II. Abdülhamid Dönemi e¤itim politikalar› çerçevesinde bafllang›ç-ta medreseler aynen korunurken, beraberinde modern usulde e¤itim ve ö¤retimyap›lan okullar›n aç›lmas›na h›z verilmifltir.

II. Abdülhamid Dönemi e¤itim politikalar›na bak›ld›¤›nda iptidai, rüfltiye vede idadi gibi temel e¤itim ve ö¤retim kurumlar›n›n say› ve kalitece art›r›ld›¤› gö-rülmektedir. Bu okullar›n yan› s›ra çeflitli dallarda çok say›da yüksek okullar ku-rulmufl, e¤itim ve ö¤retime özel bir ilgi gösterilmifltir. II. Abdülhamid, uygulad›-¤› ‹slamc› siyasete ra¤men okullar›n ders programlar›n› sadece dinî derslerle bi-linçsizce fliflirtmemifl, fen bilimlerine ve dil derslerine ayr› bir önem vererek po-zitif ilimlerin ö¤retimini desteklemifltir. Bu özelli¤i de onun ‹slamc›l›¤›n›n fana-tiklikten ziyade uzak görüfllü bir devlet adam› olmas›ndan kaynakland›¤›n›n birdi¤er kan›t›d›r.

Bu politika gere¤ince bat›l› tarzda yeni okullar aç›l›rken ders kitaplar›n›n içe-rikleri ve haritalar yeniden haz›rlanm›fl, yeni okul binalar› yapt›r›lm›flt›r. E¤itimprogramlar› Bat› Avrupa modeline dayanan ilerici bir ayd›nlanma düflüncesiyle bir-likte flekillenmiflse de, “Bat›’n›n zararl› yan etkilerini iyilefltirmeye kadir oldu¤u var-say›lan yüksek doz Osmanl› ve ‹slam ögeleri ile zay›flat›lmaya çal›fl›lm›flt›r”: E¤iti-me dönüfltürücü bir görev verilmifl olup, toplumsal de¤iflmede anahtar rol e¤itim-de görülmektedir.

Osmanl› e¤itim politikas› hem Osmanl› ve ‹slam gelene¤ine hem de Bat› e¤itimanlay›fl›n›n modernli¤ine dayand›r›lm›flt›r Bu iki gelene¤i birlefltirme süreci çok da-ha fazla anlafl›lamayan bir kar›fl›m yaratarak her ikisini de baflkalaflt›rm›flt›r.

II. Abdülhamid Dönemi’nde gerek ayr›l›kç› hareketleri engellemek gerekse deMüslüman halk›n e¤itim seviyesini yükseltme gayelerine yönelik tedbir olarak dü-flünülen yayg›n e¤itim seferberli¤inde Tanzimat Dönemi’ne göre çok daha ciddigeliflmeler olmakla birlikte, ilkö¤retim seviyesinde istenilen düzeye eriflilmesimümkün olmam›flt›r. Bu dönemdeki geliflmeler daha çok rüfltiye, idadiye ve sulta-niye okullar›n›n ço¤almas›nda görülmektedir. ‹lkö¤retimin gerili¤iyle ortaö¤reti-min geliflmesi aras›ndaki uçurum e¤itim, gören kuflaklar üzerinde sars›c› bir tesirb›rakm›flt›r. ‹lkö¤retimde dinî ve geleneksel e¤itim anlay›fl ile yetiflen çocuklar›n,orta e¤itimde o havan›n karfl›t› bir e¤itim havas›yla karfl›laflt›klar›nda kafalar› kar›fl-m›fl, bu durum yüksek e¤itim alan›na gelindi¤inde ciddi çeliflkilere sebep olmufl-tur. Bu yüzden II. Abdülhamid ve rejimine karfl› ilk tepkiler, T›bbiye ve Harbiye’demeydana gelmifltir. Zira bu okullarda okutulmakta olan Frans›zca, matematik, fizik,biyoloji, iktisat, tarih gibi dersler, ö¤rencilerin ufkunu açarak yenilikçi ve reformistgençlerin yetiflmesine zemin haz›rlanm›flt›r. Yani bir bak›ma II. Abdülhamid’inkendi eliyle kurdu¤u okullarda, t›pk› telgraf ve demir yollar›n›n geliflimiyle oldu¤ugibi, kendisi ve rejimi aleyhine dönük ciddi bir muhalefet geliflmifltir. Ancak ‹stik-

613. Ünite - Türk iye ’de Meflrut iyet Dönemler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lal Savafl›’n› gerçeklefltiren ve de Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran kadrolar dabu okullardan yetiflmifltir.

E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim KademeleriKanun-i Esasi’nin e¤itimle ilgili maddelerinin bir gere¤i oldu¤u kadar II. Abdülha-mid de ayn› düflüncede oldu¤u için e¤itim hizmetlerinde önemli geliflmeler sa¤lan-m›flt›r. Tanzimat Dönemi’nde bafllayan e¤itimi teflkilatland›rma çal›flmalar› bu dö-nemde modern hâle gelmifltir. 1879 y›l›nda düzenlenen Maarif Nezareti teflkilat›,günümüzün e¤itim teflkilat›n›n temelini oluflturmufltur. Özellikle merkezde teflkiledilen ö¤retim basamaklar›na göre ayarlanm›fl ilk, orta, yüksekö¤retim daireleri iletaflrada gerek vilayet merkezlerinde gerekse sancak ve kaza merkezlerinde maarifmüdürlükleri ve maarif meclisleri kurularak Maarif Nezaretini modern bir bakanl›kteflkilat› hâline getirme yönünde önemli ifller baflar›lm›flt›r. Maarif Nezareti’nin buflekilde düzenlenmesinde, Tanzimat Devri’nde oldu¤u gibi, özellikle Frans›z maa-rif teflkilat› model al›nm›flt›r.

II. Abdülhamid’in e¤itim ve kültür alan›nda yapm›fl oldu¤u bu çal›flmalarla,Tanzimat Dönemi’nde ‹stanbul ile s›n›rl› kalan ve devlet sath›na yay›lmam›fl olane¤itim konusundaki çal›flmalar tüm Anadolu ve hatta Orta Do¤u genelinde yayg›n-laflt›r›lm›flt›r. Nezaret 1879 y›l›nda, modern bir kurulufl hâline getirilmifltir. Bu ida-reler elinde 1869 Maarif Nizamnamesi’nin uygulanmas›yla iptidailer, rüfltiyeler, ida-diler ve sultanilerden meydana gelen e¤itim sistemi tüm Osmanl› co¤rafyas› gene-linde yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Maarif Nezareti teflkilat›nda yap›lan modernleflme hamle-leri içinde yap›lan en önemli uygulamalardan birisi de “‹statistik Kalemi”nin kurul-mufl olmas›d›r.

Osmanl› Devleti’nde bugünkü ilkö¤retimin birinci aflamas›na denk gelen S›b-yan mektepleri bulunmaktad›r. II. Abdülhamid Devri’nde Kanun-i Esasi ile ilkö¤-retimin mecburi oldu¤u anayasaya konulurken, 1879’da yap›lan bir de¤ifliklikleMaarif Nezareti bünyesinde “Mekâtib-i Sübyaniye Dairesi” kurulmufltur. Bunlarda devletin ilkö¤retim meselesini ne kadar ciddiye ald›¤›n›n göstergesi olup il-kö¤retim müfettiflleri vas›tas›yla denetlenmifltir. Bu devirde ilkö¤retime özelliklede ilk 16 y›l içinde gereken ilginin gösterildi¤ini ortaya koyan uygulamalar› fluflekilde maddelendirilmektedir:

“a. Kanuni Tedbirler: ‹lkö¤retim mecburiyetinin konmas›.b. ‹dari Tedbirler: Merkez ve taflrada ilkö¤retim teflkilat›n›n kurulmas›.c. ‹ptidai okullar›n›n aç›lmas› ve ço¤alt›lmas›.d. Sübyan okullar›na yeni usul e¤itimin sokulmas›.e. Müslüman halk›n kalabal›k oldu¤u yerlerde ilkö¤retime öncelik ve a¤›rl›k

verilmesi.f. Halk›n maarif alan›nda maddi yard›m›n›n sa¤lanmas›.g. Taflrada Darülmuâllimînlerin aç›lmas›”Bu çabalar›n bir sonucu olarak bugünkü Türkiye genelindeki belli bafll› lisele-

rin, II. Abdülhamid Dönemi’nde aç›lm›fl idadiler oldu¤unu tespit etmek mümkün-dür. Bunlardan bafll›calar›, Ankara Erkek Lisesi (Ankara ‹dadisi), Antalya Lisesi(Antalya Lisesi), Bal›kesir Lisesi (Bal›kesir ‹dadisi), Bursa Lisesi (Bursa ‹dadisi), De-nizli Lisesi (Denizli Rüfldiyesi), Diyarbak›r Lisesi (Diyarbak›r ‹dadisi), Erzurum Li-sesi (Erzurum ‹dadisi), ‹stanbul Erkek Lisesi (Numune-i Terakki), ‹zmir Erkek Lise-si (‹zmir ‹dadisi), Kabatafl Erkek Lisesi (Kabatafl ‹dadisi), Kandilli K›z Lisesi (Bina-s› II. Abdülhamid taraf›ndan verilir ancak aç›l›fl› daha sonrad›r), Kastamonu Lisesi


(Kastamonu Rüfldiyesi), Konya Lisesi (Konya ‹dadisi), Kütahya Lisesi (Kütahya Li-va ‹dadisi), Malatya Lisesi (Malatya ‹dadisi), Samsun Lisesi (Samsun ‹dadisi), Sey-han-Adana Lisesi (Adana ‹dadisi), Sivas Lisesi (Sivas Nehari ‹dadisi), Trabzon Li-sesi (Trabzon ‹dadisi), Vefa Lisesi (Mülkiye ‹dadisi, Vefa ‹dadi-i Mülkisi) okullar›olup hepsi de II. Abdülhamid Dönemi’nde aç›lm›fllard›r.

II. Abdülhamid Dönemi Osmanl› Devleti’nin ekonomik olarak ciddi s›k›nt›laryaflad›¤› düflünüldü¤ünde, bu denli yayg›n e¤itim ve ö¤retim seferberli¤i yapabil-mifl olmas› flafl›rt›c› gelmektedir. Tanzimat Dönemi’nde de benzer flekilde e¤itimyat›r›mlar› için ciddi kaynak s›k›nt›s› çekilmifltir. Bu sebeple yap›lmas› düflünülenbirçok reform yap›lamam›flt›r. II. Abdülhamid’in e¤itim reformunu çok fazla önem-semesine en bariz gösterge olarak, kaynak s›k›nt›s›n› aflmak için yo¤un çaba sarfetmesi ve de bunu baflarmas› gösterilebilir. II. Abdülhamid e¤itim seferberli¤inekaynak yaratmak için 1883 y›l›nda, 1866’dan beri Ziraat Bankalar›’na sermaye sa¤-lamak için aflar vergisine konulmufl olan onda birlik ‹ane Vergisini, % 39’a ç›kart-m›flt›r. Bu flekilde meydana gelen fonun üçte ikisi tar›msal geliflmeye ayr›l›rkengeriye kalan üçte biri de Maarif Hisse-i ‹anesi ad›yla yeni devlet okullar›n›n yap›-m›na ayr›lm›flt›r. Zaman zaman farkl› sebeplerle bu flekilde toplanan vergilere iti-raz edilmifl de olsa, idadilerin yayg›nlaflt›r›lmas› bu ek vergi sayesinde mümkünolabilmifltir. ‹ptidailer ve rüfltiyeler ise daha çok vak›flar, ba¤›fllar ve yerel kaynak-larla kurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu tür kaynaklar, vilayetlerin imkânlar› ölçüsündebirbirinden farkl›l›k arz etti¤i için ülke genelinde bu okullar›n da¤›l›m› da de¤iflik-lik arz etmektedir. Al›nan bu tedbirlerle, e¤itim hamleleri pefl pefle gelmeye bafl-lam›fl ve h›zl› bir okullaflma sürecine girilmifltir.

Devletin ekonomik olarak d›fla ba¤›ml›, yar› sömürge oldu¤u bir dönemde imkânlar› zor-layarak e¤itim ve ö¤retimi gelifltirmeye çal›flmas› neyin göstergesi olarak de¤erlendirilebi-lir? Tart›fl›n›z.

Abdülhamid Dönemi okullaflmas›n›n üstünde durulmas› gereken iki boyutuvard›r. Birincisi mevcut okul türlerinin ve buraya devam eden ö¤rencilerin say›-lar›n› artt›rmak; ikincisi de öncelikli olarak ihtiyaç alanlar›na göre okul çeflitlili¤i-ni tespit ederek, say›lar›n› artt›rmakt›r. Bu dönemin en büyük baflar›s› hem okulhem de ö¤renci say›s›n› önemli ölçüde artt›¤› için yüksekö¤retimde görülmekte-dir. Bu dönemdeki okullar›n art›fl›n› ve II. Abdülhamid’in devrald›¤› okul say›s›-n› hangi noktaya getirdi¤ini Frans›z tarihçi Georgeon flöyle ifade etmektedir:“Abdülhamid’in yeniden infla döneminden bafllayarak maarif alan›nda gösterdi¤igayret önemlidir. ‹statistikler, 1879’da say›s› 277 olan rüfltiyelerin 1888’de 435’eç›kt›¤›n› göstermektedir. Ama as›l etkileyici olan idadi say›s›ndaki art›flt›r: 1876’datüm imparatorluk sath›nda sadece 6 idadi vard›; 1893’te say›lar› 55’i bulmufltu vebu say› 1908’de 98’e ç›kacakt›r. Ayn› dönemde k›z okullar›n›n say›s› da anlaml›bir biçimde artm›flt›r. Buna Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise Mektebi, TicaretMektebi gibi yeni yüksek okullar›n aç›lmas› ve Mülkiye Mektebi’nin modernlefl-tirilmesi eklenmelidir”.

“Bu maarif çabas›ndaki en dikkat çekici özellik ‹stanbul’dan çok vilayetleri he-def almas›d›r. Örne¤in imparatorlu¤un genelinde idadi say›s› 1876’da 6 iken 1908’de98’e ç›km›flt›r. Ayn› dönemde ‹stanbul’da 2’den 9’a ç›k›lm›flt›r. Bir di¤er unsur,1890’lardan itibaren büyük kentlerde meslek okullar›n›n ve yüksek okullar›n aç›l-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

mas›d›r: Her askerî bölgede aç›lan askerî okullar d›fl›nda, fiam’da bir t›bbiye, Sela-nik, Konya ve Ba¤dat’ta hukuk mektepleri, Selanik’te bir polis mektebi aç›l›r. De-mek ki Abdülhamid Devri, e¤itimi vilayetlere yayma yönünde bir iste¤e iflaret et-mektedir; bu da sultan›n modernleflmifl taflra seçkinlerine dayanma yönündeki si-yasi iste¤inin mant›ki sonucudur. Sultan›n maarif siyasetinin büyük baflar›s› vilayet-lerde aç›lan idadilerdir; bu e¤itim kurumlar› için güzel tafl binalar infla edilir; eldeyeterli mimar olmad›¤› için, Paris’ten planlar getirtilir, Frans›z mimari modeli takipedilir. “Maarifperver” diye övgülere bo¤ulan Abdülhamid’in camiden çok okulyapt›rd›¤›na kuflku yoktur”.

Okullar›n ‹stanbul’da toplanmas›n›n önüne geçmek için ‹ane Vergisi’ni ülkegeneline yayma çal›flmalar› da baflar›l› olmufltur. 1897’de ‹stanbul’da ilkokulla-r›n % 1’i, Rüfltiyelerin % 7’si ve idadilerin % 3,6’s› bulunmaktayd›. 1897 sonun-da ‹stanbul’da alt›, di¤er vilayetlerde birer olmak üzere ‹mparatorluk’ta 8247 ö¤-rencili 29 askerî rüfltiye bulunmaktayd›. Yüksek askerî okullar›n 15.351 ö¤renci-sinden,15.328’i Müslüman, 11’i Yahudi, 10’u Rum ve 2’si de Ermeni’ydi.

Müslüman olmayan millet topluluklar›n›n da 1897 y›l›nda sahip olduklar› okul-lar›n dökümü flöyledir: 8.025 ö¤retmen ve 317.089 ö¤rencili 5.982 ilkokul; 2.274ö¤retmen ve 23.192 ö¤rencili 682 Rüfltiye; 584 ö¤retmen ve 10.720 ö¤rencili 70 ida-di düzeyinde okul. Devlet okullar› gibi bunlar da imparatorlu¤un her yan›na da¤›l-m›fl durumdayd›lar. ‹stanbul’da ilkokullar›n % 2,4’ü, Rüfltiyelerin % 14,7’si ve ida-dilerin % 24’ü bulunmaktayd›”.

E¤itim istatistiklerine göre,1900 y›l› itibar›yla bütün Osmanl› co¤rafyas› gene-linde tüm e¤itim kademelerinde gelinen durum flöyledir: “1900’de ‹mparatorluk-taki 29.130 S›byan okulu ya da iptidailerde 899.932 k›z-erkek ö¤renci bulunu-yordu. 1905-06 ders y›l›nda ‹mparatorluk’ta usul-u cedite göre e¤itim yapan9.347 resmî ve özel iptidai okulu vard›. 1906-07 ö¤renim y›l›nda ‹mparatorluk’-ta toplam 619 Rüfltiyede 40.000 civar›nda ö¤renci okuyordu. 1906’da ‹mparator-luk’ta 109 ‹dadide 20.000 civar›nda ö¤renci bulunuyordu, ‹dadilerin yayg›nlafl-mas›nda 1884’te ‹dadiler için konulan özel vergi etkili olmufltur. Okul sistemin-deki yayg›nlaflmaya paralel olarak bunlar›n ö¤retmen gereksinmesini karfl›laya-cak ö¤retmen okullar›n›n say›s›n›n da art›r›lmas›n› gerektirmifltir. 1908’de Darül-muallimin’lerin say›s› 31’e ç›km›flt›. Bu dönemde ilk ve ortaö¤retimin yayg›nlafl-mas›n›n yan› s›ra bir baflka geliflme ilk kez özürlüler için e¤itimin bafllat›lmas›olmufltur. 1889’da, önce sa¤›rlar ve dilsizler için iki y›l sonra da körler için e¤i-tim bafllat›lm›flt›”.

II. Abdülhamid Dönemi ‹slamc›l›k siyaseti ve de e¤itim - kültür politikalar› içinsonuç olarak flunlar› söylemek mümkündür. Osmanl› Devleti siyasi flartlar gere¤in-ce 1517’de Yavuz Sultan Selim ile elde etti¤i bu gücü ancak XIX. asr›n ikinci yar›-s›ndan itibaren tesirli bir flekilde politika arac› olarak kullanmaya bafllam›flt›r. Bu-nunla birlikte Bat›l› devletlerin korktu¤u gibi “Pan-‹slamizm” hareketini uygulaya-bilecek ekonomik, kültürel ve siyasi gücü yoktur. Ancak özellikle Osmanl› co¤raf-yas› üzerinde emperyalist emelleri olan devletlerin bu husustaki endiflelerini farkedince bunu bir tehdit ve yapt›r›m arac› olarak kullanmak II. Abdülhamid taraf›n-dan son derece ak›lc› bir flekilde baflar›lm›flt›r. Bu uygulama tamam›yla içinde bu-lunulan flartlar›n sevkiyle ortaya ç›km›flt›r. II. Abdülhamid olmasa da devleti yöne-tenler o günkü flartlarda, ellerindeki imkânlarla ancak bu çerçevede bir politikay›takip etme durumunda kalacaklard›.


II. Abdülhamid Dönemi’nde uygulanan ‹slam birli¤i politikas› hakk›nda etrafl› bilgi almakiçin Cezmi Eraslan’›n “II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i” (Ötüken yay›nlar›, ‹stanbul 1992)adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

Bu husus: Türk devlet gelene¤i ve devlet telakkisi ›fl›¤›nda incelendi¤inde da-ha net sonuçlara ulafl›labilecektir. Osmanl› Devlet yöneticileri, devleti daima en ge-nifl s›n›rlar içinde muhafaza edebilmek için eldeki mevcut imkânlar› sonuna kadaren tesirli flekliyle kullanma yolunu tercih etmifllerdir. Osmanl› Devleti’nin çöküflü-nün tespit edilmesiyle birlikte ilk bulunan çözüm yolu Müslim ve gayrimüslim un-surlar› bir arada yaflatabilme çabas›d›r. Osmanl›c›l›k olarak ifade edilen bu yakla-fl›m, daha çok II. Mahmut Dönemi içinde yo¤un flekilde takip edilmiflti. II. Mah-mut’un, “Ben tebaam›n Müslüman olan›n› camide, Hristiyan olan›n› kilisede, Ya-hudi olan›n› havrada fark ederim. Aralar›nda baflka bir günâ fark yoktur. Cümlesihakk›ndaki muhabbet ve adaletim kavidir ve hepsi gerçek evlad›md›r” sözü bununaç›k göstergesidir. Tanzimat ve Islahat Fermanlar› bu siyasetin sonucu olarak ger-çekleflmifltir. Ancak 1877-78 Osmanl› Rus Savafl› akabinde az›nl›klar›n büyük ekse-riyetinin Osmanl› Devleti’nden kopmalar›yla Osmanl›c›l›k politikas›n›n geçersizli¤igörülmüfltür. Bunu takiben Osmanl› Devleti nüfusu içinde mevcut olan sair Müs-lüman milletleri, Türk Milleti ile birlikte ayn› devletin çat›s› alt›nda yaflamaya iknaedebilmek amac›yla ‹slamiyet ba¤› güçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.

‹slamc›l›k politikas›n›n takibi esnas›nda Osmanl›c›l›k politikas› da tamam›ylaterk edilmeyerek Osmanl› Devleti’nin Balkanlardaki hâkimiyet sahas› da korunma-ya çal›fl›lm›flt›r. Di¤er taraftan devletin as›l kurucusu olan Türklü¤ü ihmal etmemiflolmas› da özellikle vurgulanmas› gereken hususlardand›r. Asl›nda II. Abdülha-mid’in izledi¤i bu politika, ‹smail Gasp›ral›’n›n Türk dünyas› için ifade etmifl oldu-¤u ‘dilde fikirde iflte birlik’ düflüncesinin, ‹slam dünyas›nda iflte ve fikirde birlikolarak uygulanmas› çabas› olarak kabul edilebilir. II. Abdülhamid bir taraftan ülkes›n›rlar› içindeki Müslüman unsurlar› birlefltirmek gayesi ile ‹slamc› bir siyaset ta-kip etmeye çal›fl›rken, di¤er taraftan da Türkçeyi ve kullan›m›n› önemseyerek kül-tür milliyetçili¤i yapmaya çal›flm›flt›r. Bu düflüncelerin ve ideallerin gerçekleflme-sinde e¤itim ve ö¤retim en önemli vas›talardan birisi olarak görülmüfltür. Bunda daII. Abdülhamid’in ciddi katk›lar› bulunmaktad›r.

II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹MEBUSAN ÇALIfiMALARIMeclislerin toplant›ya ça¤r›lmas› ile bafllayan II. Meflrutiyet Dönemi’nde dört genelseçim yap›lm›flt›r. 1908, 1912, 1914 ve 1919 y›llar›nda yap›lan genel seçimlerle olu-flan Meclis-i Mebusan, 1908-1912, 1912, 1914-1918 ve 1920 döneminde faaliyetgöstermifltir. ‹ktidar-muhalefet çekiflmesinin yo¤unlaflt›¤› dönemlerde Meclis görevsüresini tamamlamadan seçime gidilerek yenilenmeye çal›fl›lm›flt›r. 1920 y›l›ndatoplanan ve Misak-› Milliyi kabul eden son Osmanl› Mebusan Meclisi de di¤ermeclislerin ak›betine u¤ram›flt›r. ‹tilaf devletlerinin Meclisi basarak etkili milletve-killerini Malta’ya sürgüne göndermeleri sa¤l›kl› bir çal›flma ortam›n›n kalmad›¤›n›ortaya koymufltu. 1920 Meclisi 11 Nisan 1920 tarihinde Padiflah Vahdettin taraf›n-dan ‹tilaf güçlerinin bask›s› karfl›s›nda kapat›lm›flt›r. Bundan sonraki meclis döne-mi TBMM dönemi olarak geçmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan1908 Meclisinde 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 S›rp+3 Bulgar) ve 4 Yahudi milletvekili görev yapm›flt›r. Pek çok kanuna imza atan 1908Meclis-i Mebusan’›, en verimli dönemini 1908-1909 y›llar› aras›ndaki birinci y›l›ndayaflam›flt›r. Bu devrede Cumhuriyet Dönemi’nde de siyasi partiler kanunu olarakuygulanan Cemiyetler (Siyasi Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant› Kanu-nu ç›kart›lm›flt›r. Aç›k ve kapal› alanlarda yap›lacak toplant›lar› düzenleyen Top-lant› Kanunu da demokratikleflme yönünde önemli bir ad›m› oluflturmufltur.

Bu y›l içinde gerçeklefltirilen Anayasa düzenlemeleri demokrasi yönünde at›lanen önemli ad›mlar aras›ndad›r. 1876 Kanun-i Esasi’nin tamamen de¤ifltirilerek ye-ni bir Anayasa yap›lmas› düflüncesi ile yola ç›k›lm›fl ancak, 31 Mart Vakas› sonras›zaman›n yetersizli¤i ve dünyaya bir an evvel meflruti bir hükûmet olundu¤unungösterilmesi iste¤i bu düflünceden vazgeçilmesine sebep olmufltur. 13 Nisan 1909tarihinde yaflanan 31 Mart Vakas› (Rumi 31 Mart 1325) sonras› Meclis-i Mebusantoplant›lar›na ara vermek zorunda kalm›flt›r. Ç›kan isyan meclise de sirayet etmifl,ittihatç› mebuslar meclisi terk etmek zorunda kalm›flt›r. Bu olay›n Selanik’te duyul-mas› üzerine içlerinde Mustafa Kemal Bey’in de (Atatürk) bulundu¤u Hareket Or-dusu ‹stanbul üzerine yürümüfltür. Hareket ordusunun ‹stanbul halk›na hitabenyay›nlad›¤› beyanname Mustafa Kemal Bey’in kaleminden ç›km›flt›r.

Hareket ordusunun ‹stanbul halk›na hitaben yay›nlad›¤› beyanname Mustafa Kemal Bey’inkaleminden ç›km›flt›r.

II. Abdülhamid isyandan sorumlu tutularak 27 Nisan’da tahttan indirilmifltir. Ye-rine geçirilmesi Meclis’te oylanarak kabul edilen kardefli Reflat, V. Mehmet unva-n›yla bugünkü ‹stanbul Üniversitesi Rektörlü¤ü’nün bulundu¤u Harbiye Nezaretin-de yap›lan törenle tahta ç›km›flt›r.

Cumhuriyet, en yal›n hâliyle devlet baflkan›n›n seçimle belirlendi¤i idare tarz› olarak an-lafl›ld›¤›na göre Sultan Reflad’›n tahta ç›k›fl› s›ras›nda yap›lan bu uygulamay› Cumhuriyetolarak niteleyebilir miyiz? Tart›fl›n›z.

Foto¤raf 3.1

Sultan V. MehmedReflad cumaselaml›¤›nda.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

‹ttihatç›lar için bu olay sanki ‹stanbul’un yeniden fethidir. Böylece yeni padiflahaskerin korumas› alt›na al›nm›fl, Meflrutiyet’in sona erdirilme giriflimlerinin eskidenoldu¤u gibi kolay olmayaca¤› ifade edilmeye çal›fl›lm›flt›r.

21 A¤ustos 1909 tarihinde 1876 Kanun-i Esasi’sinin 24 maddesi de¤ifltirilmifl, ye-ni baz› maddeler ilave edilmifltir. Bütün bu düzenlemelerde millet egemenli¤initemsil eden “hâkimiyet-i milliye” esas› s›kl›kla vurgulanm›fl, yap›lan de¤iflikliklerdebu kaide aranm›flt›r. Bu çerçevede 1876 Anayasas›’n›n padiflah›n hak ve yetkileri-nin s›n›rland›r›lmas›, Meclisin etkinli¤inin art›r›lmas›yla, bas›n-yay›n haklar› husus-lar›nda ilerlemeler sa¤layan ad›mlar at›labilmifltir. De¤iflikliklerle Padiflah’›n, tahtaç›k›fl›nda Meclis-i Umumide fier’i fierif ve Kanun-i Esasi hükümlerine uyaca¤›na,vatan ve millete sadakat edece¤ine dair yemin etmesi flart› getirilmifltir. V. MehmetReflat, Padiflahl›¤› meclis taraf›ndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padiflaholmufltur. Anayasa’n›n 113. maddesinde Padiflah›n “hükûmetin emniyetini ihlal et-tikleri zab›tan›n araflt›rmas› ile sabit olanlar› Osmanl› ülkesinden ihraç ve sürgün”etme yetkisi kald›r›lm›flt›r. Ancak bu defa da gerek duyulursa s›k›yönetim ilan et-me yetkisi hükûmete b›rak›lm›flt›r.

Esas itibar›yla II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan düzenlemelerin, hâkimiyethakk›n› halka vermede büyük ad›mlar teflkil etti¤ini ifade etmemiz gereklidir.Milletin, hâkimiyetini elleriyle kulland›¤› mebuslar›n, Padiflah taraf›ndan atananhükûmet üyelerinden, dolay›s›yla yürütmeden önde gelmeleri, Meclisin sistemiçindeki gerçek yerini almas›nda bir dönüm noktas›d›r. Böylece Meclis, normalzamanlarda kanun tekliflerini görüflüp karara ba¤layan, ancak be¤enilmedi¤in-de ›srarc› olamayan, etkisiz bir müessese olmaktan ç›km›flt›r. Meclis milleti vememleketi ilgilendiren hemen her hususta söz hakk› olan, sistemin en temelmüessesesi hâline gelmifltir. 1876 Anayasas› fiili durumu kanunlaflt›rmakla yeti-nip tek adam otoritesini sa¤lamlaflt›r›rken son düzenlemeler ile devlet baflkan›millet temsilcilerinin kararlar› için bir tasdik makam› konumuna getirilmifltir.Burada söz konusu edilmesi gereken ancak ayr›ca ve önemle sorgulanmas› ge-reken bir di¤er husus ise halk›n hâkimiyet hakk›n› kullanmadaki ilgisi veya ilgi-sizli¤idir. Yönetimde söz sahibi olmas› gerekti¤i bilinci ile çevreden merkeze,tabandan tavana bask› oluflturmas› gerekti¤i idealize edilen halk›n pasifli¤i ile-riye do¤ru al›nan mesafenin ilk muhalefet darbesinde kaybedilmesinin en temelsebeplerinden biri olmal›d›r.


Foto¤raf 3.2

‹kinci MeflrutiyetDönemi seçimlerindebir Sand›k heyeti. 1912 Meclis-iMebusan Seçimleri

Kaynak: Tanzimat’tanCumhuriyet’e TürkiyeAnsiklopedisi ‹letiflimYay›nlar› ‹stanbul1985.

1912 seçimleri gerçek manada ilk çok partili seçim olma özelli¤inin yan›nda, ilkerken genel seçim özelli¤ine de sahiptir. 1912 seçimlerine iki parti, ‹ttihat ve Te-rakki ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› kat›lm›flt›r. Partilerin seçim için ittifak yapt›¤› di-¤er siyasi parti ve gruplar bu seçimi tam anlam›yla çok partili seçim hâline getir-mifltir. Genel seçimler ülke çap›nda ço¤unlukla Ocak-Mart aylar›nda yap›lm›fl, an-cak baz› yörelerde seçim ifllemleri May›s ay›na kadar sürmüfltür. Tarihe “sopal› se-çim!” diye geçen bu seçimler sonucunda meclis, ilk çal›flmas›n› 18 Nisan 1912 ta-rihinde yapm›flt›r.

1908-1912 Meclislerinin oluflumlar›, yap›lar› ve Türk demokrasi tarihi içinde yerini de-¤erlendirebilmek için Kenan Olgun’un, “1908-1912 Osmanl› Meclis-i Mebusan’›n›n Faali-yetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri”, (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar› Ankara2008) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan›Ocak-Nisan aylar› aras›nda yap›lan 1914seçimlerine tek parti olarak ‹ttihat ve Te-rakki F›rkas› kat›lm›flt›r. 14 May›s 1914tarihinde aç›lan Meclis-i Mebusan, ka-pand›¤› 21 Aral›k 1918 tarihine kadartoplam 310 oturum yapm›flt›r. II. Meflru-tiyet Dönemi’nin en uzun ömürlü mecli-si olan bu meclis, befl y›l gibi bir süreçal›flmalar›na devam etmifl, ancak 1914Meclis-i Mebusan’› da 1908 ve 1912 deoldu¤u gibi feshedilmifltir.

1914 Meclis-i Mebusan’› I. Dünya Sa-vafl› nedeniyle görüflmelerinin büyük birk›sm›n› bütçe, harp ödene¤i, askereal›mlar ve askerlerin durumu üzerindeyapm›flt›r. Savafl dönemi olmas›na ra¤-men 1914 Meclisi döneminde bat›l›lafl-ma yolunda yeni ad›mlar da at›lm›flt›r.Bunlar içinde en önemlisi Miladi takvi-min kabulüdür.

II. Meflrutiyet Dönemi GeliflmeleriII. Meflrutiyet Dönemi’nde genellikle ülke yönetiminde ‹ttihat ve Terakki Cemiye-ti egemen olmufltur. Osmanl› Devleti’nin sona erdi¤i bu çalkant›larla dolu dönem-de ‹ttihatç›lar, devleti devam ettirmek için önemli giriflimlerde bulunmufllard›r. Ba-t› örne¤ine uygun parlamenter bir sistem kurmak istemifllerse de ülkede bu siste-mi yürütecek sosyal, ekonomik ve kültürel yap›n›n yetersizli¤i yüzünden baflar›s›zolmufllard›r. Bununla birlikte ‹ttihatç›lar da e¤itim etkinliklerine büyük önem ver-mifller, e¤itim kurumlar›n› ülkenin her yan›na yayg›nlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r. Med-reselerde ›slahat yapm›fllar, laik nitelikli yüksekö¤retim kurumlar›n› modern biçi-me sokmaya çal›flm›fllard›r. II. Meflrutiyeti Dönemi’nde kad›n›n sosyal hayatta lay›koldu¤u yeri alabilmesi için çabalar gösterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal düzenle-meler yap›lm›flt›r. Ayr›ca, Arap harflerinde yenilik yap›lmak istenmifl, Millî Kütüp-hane, Millî Filmcilik, Millî Co¤rafya Cemiyetleri kurulmufltur.


Foto¤raf 3.3

Gümülcine’dekiseçim çal›flmalar›s›ras›ndatartaklanan R›zaTevfik döneminmeflhur flairiAbdulhak HamitTarhan ile

R›za Tevfik (sa¤da)Abdülhak Hâmit(Tarhan)

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi I,YKY, ‹stanbul1999.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



II. Meflrutiyeti Dönemi’nde kad›n›n sosyal hayatta lay›k oldu¤u yeri alabilmesi için ça-balar gösterilmifl, dernekler kurulmufl, yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ayr›ca, Arapharflerinde yenilik yap›lmak istenmifl, Millî Kütüphane, Millî Filmcilik, Millî Co¤rafyaCemiyetleri kurulmufltur.

Her alanda millî bir siyaset izlemeye çal›flan ‹ttihatç›lar, orduyu modernlefltir-meye büyük bir önem vermifller, ülke ekonomisini Bat›l› ekonomilere ba¤›ml›l›k-tan kurtarmak için millî bir ekonomi kurmak istemifllerdir.

Her alanda h›zl› bir canlanman›n yafland›¤› bu dönemde 19.yüzy›l›n ikinci ya-r›s›ndan sonra devleti çökmekten kurtarma amac› güden fikir ak›mlar› daha belir-ginleflmeye bafllam›flt›r. Devleti içerisine düfltü¤ü zor durumdan kurtarmaya çal›-flan bu görüfllerin bafll›calar› Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük ve Bat›c›l›k ol-mufltur.

Osmanl›c›l›k I. Meflrutiyet deneyiminden sonra tekrar gündeme gelmifl, milliyetisyanlar›n› durdurup ülkenin bütünlü¤ünü korumak için devletin s›n›rlar› içindeyaflayan bütün milletleri ayn› çat› alt›nda tutmak amac› tafl›yordu. K›sa sürede uy-gulanamayaca¤› görüldü. ‹slamc›l›k, hangi milletten olurlarsa olsunlar bütün Müs-lümanlar›n halifenin etraf›nda toplanmas›n› öngörüyordu. II. Meflrutiyet Döne-mi’nde görülen ‹slamc›l›k fikrinin alt yap›s›n› S›rat-› Müstakim, Sebilürreflad ve Be-yanü’l-Hak gibi dergilerin oluflturdu¤unu söylemek mümkündür. Bas›ndaki yaz›-larda genel olarak ‹slam dünyas›n›n dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin gerileme vey›k›lma buhranlar› içinde oldu¤unu aç›kça ortaya koyularak, bu durumun sebep-leri araflt›r›lm›flt›r. ‹slamc›lara göre “Bat› ve Do¤u medeniyetleri ayr› flartlar›n ve se-beplerin sonucu oluflmufllard›r. Bir medeniyet alan›ndan di¤erlerine geçmeye delüzum yoktur. ‹slamc›lar evvela iki medeniyet aras›ndaki farklar›n belirtilerek,Müslümanl›¤›n Bat› medeniyetine nazaran üstünlü¤ünde karar k›lm›fllard›r”. Onla-ra göre Bedevi bir kavmi “yeryüzünün en ileri bir devleti hâline getirmifl olan ‹s-lam, 20. yüzy›lda Bat›’n›n varm›fl oldu¤u sosyal ve politik flartlara hala sahiptir, buaç›dan Bat› medeniyetine muhtaç de¤ildir.... Hatta Bat› bu bak›mdan geridir de.Demokrasi ‹slam’da yüzy›llarca evvel kurulmufltur. Bat› bu alanda geç bile kalm›fl-t›r. Bat›’n›n as›l zay›f olan taraf› ahlak› ve maneviyat›d›r. ‹slamc›l›k iflte as›l bu alan-da Bat›’dan hiçbir fley almaya mecbur de¤ildir. Bat› Do¤u’ya nazaran s›rf teknik ba-k›mdan üstündür. Ekonomi ve maddi alandaki kalk›nmalar için gerekli metot vemalzemeyi ve yaln›z bunlar› Bat›’dan almak mümkündür ve gereklidir”.

Türkçülük, devletin ancak dili, dinî, soyu ve ülküsü bir olan topluma dayana-rak yaflayabilece¤ini iddia ediyordu. Bat›c›l›k, ise kendi içinde ikiye ayr›lm›flt›. Ba-t› medeniyetinin bir bütün hâlinde kabul edilmesiyle y›k›m›n önlenebilece¤ini sa-vunanlara karfl› Bat›’n›n sadece bilim ve teknolojisini al›p kültürel unsurlar›n› d›fl-layarak devletin varl›¤›n› devam ettirebilece¤ini vurgulayanlar da vard›. ‹lki d›fl›n-da bu ak›mlar II. Meflrutiyet Dönemi’nde özellikle ayd›nlar aras›nda kurtulufl çare-leri olarak görülmüfltür.

Osmanl› Devleti’nin K›r›m Savafl› s›ras›nda d›flar›ya borçlanmaya bafllamas› ilefliddetini artt›ran ve devletin siyasi ba¤›ms›zl›¤›na da gölge düflüren geliflmeler budönemde de devam etmifltir. Yo¤un mali s›k›nt›lara mukabil Maliye Bakan› CavidBey’in haz›rlad›¤› program› dikkatle uygulayarak % 75’lik bir gelir art›fl› sa¤layanhükûmet, buna ra¤men bütçe aç›¤›n› kapayamam›flt›r. 1910 Haziran›’nda Meclis,ola¤an ve ola¤anüstü askerî bütçeleri kabul edince Maliye Bakanl›¤› Avrupa’danborç para alma durumu ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Cavit Bey Osmanl› Bankas› ve-

693. Ünite - Türk iye ’de Meflrut iyet Dönemler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



silesiyle borç hisselerinin yar›s›ndan fazlas›na sahip oldu¤u için önce Fransa’ya git-mifl, ancak Frans›zlar ‹ttihatç›lar›n yabanc› hâkimiyetine karfl› fikirlerini ö¤rendik-ten sonra onlar› Bat›’ya daha çok mecbur etmek için maddi yard›m› en a¤›r flartlar-da yapmak üzere tav›r alm›fllar ve ‹ngilizleri de ayn› flekilde davranmaya ikna et-mifllerdir. ‹flte bu s›rada Almanlar devreye girmifllerdir. 7 Kas›m 1910’da 11 milyonalt›nl›k borç anlaflmas› imzalanm›flt›r.

Ancak böyle bir borçlanma Osmanl› maliyesine geçici bir ferahl›k sa¤lamaktanileri gidememifltir. Mali s›k›nt›n›n yan›nda gerek ideolojik gerek flahsi bir tak›m ay-r›l›klarla baflkentte ve mecliste ‹ttihatç›lara muhalif bir grup oluflmaya bafllam›flt›r.Böyle bir ortamda Padiflah V. Mehmet Reflat, 5 Haziran’da ‹stanbul’dan hareketleRumeli seyahatine ç›km›flt›r. Gezinin amac›, son zamanlarda devaml› kargafla için-deki Makedonya ve Arnavutluk halklar›n› devlete ›s›nd›rmak, asayifli sa¤lamakt›r.Çok müspet tesirler yaratan gezi amac›na ulaflm›flsa da hükûmet, merkezdeki olay-larla ilgilendi¤inden, bundan gere¤i gibi istifade edilememifltir. Zaten Arnavutlararas›nda h›zla yay›lan milliyetçilik fikirleri ve ona paralel olarak devletin zay›flama-s› 1912 y›l›nda kesin ayr›l›k ile sonuçlanm›flt›r.

Trablusgarp ve Balkan Savafllar› s›ras›nda ortaya ç›kan ve y›prat›c› sonuçlar do-¤uran temel meselelerden biri de subaylar›n aktif siyasetin içine girmeleri olmufl-tur. Meclis d›fl› muhalefet olarak Halaskar Zabitan Gurubu’nun çal›flmalar› üzerinePadiflah V. Mehmet Reflat, 19 Temmuz 1912’de orduya hitaben yay›nlad›¤› bir bil-diride subaylar›n kendisine müracaat edecek kadar siyasete bulaflmalar›n› tenkitederek askerin amirlerinden alacaklar› emirlere riayet etmesini ve mesailerini va-tan müdafaas›na hasretmelerini istemifltir. Siyasi aç›dan da daha önceki sadrazam-lar›n (baflbakanlar›n) yer ald›¤› bir uzlaflma teflebbüsü; “Büyük Kabine” oluflturul-mufltur. Ancak huzurun sa¤lanmas›nda beklenen verim al›namam›flt›r.

Uzlaflma yerine çekiflmelerin ha-kim olmas› bütün ümitleri bitirmifltir.Sadrazam Ahmet Muhtar Pafla istifa et-mifl, 29 Ekim 1912’de iflbafl›na getiri-len Kâmil Pafla hükûmeti de durumude¤ifltirememifltir. 8 Kas›m’da Selanik’in iflgale u¤ramas›ndan sonra ateflkesyap›lm›flt›r. Aral›k 1912-Ocak 1913 ta-rihleri Londra Konferans› görüflmele-rine sahne olmufltur. Meseleleri gö-rüflmelerle çözmeye çal›flan Kâmil Pa-fla’n›n “Saltanat fiuras›”ndan ald›¤›deste¤i uygulamaya koymas›na f›rsatvermeyen Enver Pafla toplant› hâlin-deki hükûmeti basarak Sadrazam› zor-la istifa ettirmifl ve Harbiye Naz›r› Na-z›m Pafla’y› da vurdurmufltur. Neticeitibar›yla tarihe “Bâb-› Ali Bask›n›” ola-rak geçen bu olay ile idareyi fiilen elealan üçlü yönetim ilk olarak ordunundurumunu ele alm›fl, 1913 y›l› Aral›k

ay›nda Alman Generali Liman Von San-ders baflkanl›¤›nda bir askerî heyeti ülkeye getirmifltir. Ordu yönetimi gençlefltiril-me ihtiyac›ndayd›. 4 Ocak 1914’te Enver Pafla Harbiye Naz›r› olmufl ve 1914 büt-


Foto¤raf 3.3

1877-1878savafl›n›n Do¤uCephesi kahraman›Ahmet Muhtar Pafla‹kinci MeflrutiyetDönemi siyasihayat›nda dahizmet etmifltir.


çesinde askerî harcamalarda %30 indirime gidilmifltir. Araplara kendi lisanlar›ndae¤itim ve mahalli devlet dairelerinde kendi dillerini kullanma hakk› verilmesi ya-n›nda, vilayetlere de k›smi özerklik verilmifltir.

II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan anayasa de¤iflikliklerinden baflka hukuki bir-tak›m düzenlemeler de yap›lm›flt›r. ‹sviçre Medeni Kanunu 1912 y›l›nda Türkçeyetercüme edilerek Ceride-i Adliye dergisinde yay›mlanm›flt›r. Bunu 1916 y›l›nda Al-man Medeni Kanunu’nun tercümesi takip etmifltir. Ayn› y›l içinde Mecelle Aile hu-kuku ve Ticaret Hukuku alanlar›nda yasa tasar›lar› haz›rlamak üzere üç komisyonkurulmufl, bu komisyon ‹sviçre, Alman, Frans›z, ‹ngiltere, Amerika, Avusturya veMacar kanunlar›n› da incelemifltir. Komisyonlar çal›flmalar› sonunda kad›na erkekkarfl›s›nda ve kanun nezdinde önemli bir tak›m haklar sa¤layan Hukuk-› Aile ka-rarnamesini 1 Mart 1916’da ç›kartm›flt›r. Aile hukuku alan›nda hukuk birli¤i sa¤la-yamamas›na ra¤men, ilk kez farkl› dine mensup Osmanl›lar›n evlenme ve boflan-maya iliflkin kurallar› baz› de¤iflikliklerle bir araya getirilmifltir. Bu kararname ‹slamaile hukuku alan›nda yap›lan ilk resmî düzenleme olma özelli¤ine de sahiptir. Ka-rarname ile fleriat mahkemelerinin yetkileri geniflletilerek, gayrimüslimlerin evlen-me, boflanma, nafaka ve çeyiz davalar› için yetkili k›l›nm›flt›r. Bu kararname hemtutucu Müslümanlar›n hem de fleriat mahkemelerinde yarg›lamaya karfl› olan gay-rimüslimlerin cemaat reislerinin fliddetli tepkileri sonucu, 19 Haziran 1919’da iflgalkuvvetleri yüksek komiserli¤inin iste¤i üzerine kald›r›lm›flt›r.

Adli yap›da yap›lan bir di¤er düzenleme ile 25 Eylül 1916’da Adliye Mahkeme-leri ile S›k›yönetim Mahkemelerinin (Divan-› Harp) görev ve yetkileri ayr›lm›flt›r.Hukuki laikli¤in sa¤lanmas›nda önemli bir ad›m olan fier’i Mahkemelerin fieyhülis-lâml›ktan ayr›larak Adalet Bakanl›¤›na ba¤lanmas› ise 25 Mart 1917 tarihli bir ka-nunla sa¤lanm›flt›r.

Siyasi plandaki bu geliflmelere mukabil ekonomik hayatta da olumlu birtak›mgiriflimler olmufltur. Devaml› savafl ekonomisi takibine ra¤men, ‹ttihatç›lar millîekonomi düflüncesine de destek vermifllerdir. 1914 Eylül’ünde daha savafl baflla-madan Kapitülasyonlar› kald›ran hükûmet, yabanc› tüccar ayr›cal›klar›n› iptal et-mifltir. Yerli sanayi ve tar›m› gelifltirici önlemler al›nmaya bafllanm›flt›r. Para bas›m›Osmanl› Bankas› tekelinden al›n›rken sanayi okullar› art›r›lm›fl, kooperatifçili¤e ay-r› bir önem verilmifltir. Ancak savafl hâlinin devaml› olmas› yaklafl›k üç milyongenç ifl gücünün tar›m ve sanayiden ayr›l›p tüketici vaziyete düflmeleri, iç ve d›flborç hacmini olabildi¤ince art›rm›flt›r. Gittikçe artan gelir da¤›l›m› adaletsizli¤i, enf-lasyonun ve karaborsan›n artmas› I. Dünya Savafl› öncesi genel durumu son dere-ce kötülefltirmifltir.

II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na Katk›lar›Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulufl ve geliflmesini anlamak için bir tarih laboratuva-r› özelli¤ini tafl›yan II. Meflrutiyet Dönemi, gerçekten de Cumhuriyet ideolojisi vekurumlar› için en verimli kaynaklardan birisini teflkil etmifltir. Bu dönemin Cumhu-riyete intikal eden birikimlerinin en önemlisi ve olumlusu Hâkimiyet-i Milliye içinönemli bir ad›m say›lan çok partili sistem ve seçim gelene¤ini bafllatmas›d›r. O ka-dar ki seçimin sa¤lad›¤› meflruiyet ile millî iradenin simgesi hâline gelen Meclis,sistemin vazgeçilmez bir unsuru olmufltur. II. Meflrutiyet Dönemi’nin hakim gücüolan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, mecliste kendisine karfl› muhalefetin artmas› so-nucunda kontrolü kaybedecek bir konuma gelmesine ra¤men, meclissiz yönetimihiçbir zaman tercih etmemifltir.


Gerçekten de II. Meflrutiyetin ilan›ndan hemen sonra Bat› örne¤ine uygun par-lamenter bir demokrasi rejimi kurmak için harekete geçen ‹ttihatç›lar, bu çal›flma-lar›nda 1910 y›l›na kadar baflar›l› olmufl, Meclis-i Mebusan bu y›la kadar oldukçahür olarak çal›flm›flt›r. Ancak, bu y›lla birlikte ‹ttihat ve Terakki karfl›t› muhalefetinartmas›, ‹ttihatç›lar›n da sertleflmelerine sebep olmufl, bu durum Meflrutiyet’tenbeklentilerin karfl›lanamamas›nda etkili olmufltur.

Meflrutiyet’in ilan›n› hürriyetin ilan› olarak gören Osmanl› ayd›n›, Meflrutiyet’inilan› ile devletin köklü dertlerinin çözümlenece¤i, devletin büyük devletler saf›nakat›laca¤›n› düflünmüfllerdir. Art›k az›nl›klarla Müslümanlar aras›ndaki mücadelebitmifl, “hürriyet-adalet-eflitlik-kardefllik” bafllam›flt›r. Rumeli’de da¤larda bulunançetelerin flehirlere inip Osmanl› askerleri ile kucaklaflmalar› Meflrutiyet’in ilan› ne-deniyle, flehirlerde halk›n bir araya gelip kutlama törenleri düzenlemeleri bu dü-flüncenin Meflrutiyet’in ilk günlerindeki yans›malar›yd›. Hatta bu törenlerde ‹ngilte-re bir kurtar›c› olarak görülmüfltür.

Meflrutiyet Devri’nde iktidar anlay›fl›, elindeki bütün imkânlar› yasal ya da ya-sal olmayan yollarla da olsa kullanarak mevkiini elinde tutma fleklinde alg›lanm›fl-t›r. Buna karfl›n muhalefet anlay›fl› da iktidar› ele geçirmek için her yolu mubahsaym›flt›r. Bu nedenle Meflrutiyet Dönemi iktidar-muhalefet anlay›fl› yap›c› olmak-tan ziyade y›k›c› yönü a¤›r basan bir mücadeledir. Meflrutiyet Dönemi’nin olumsuzyönlerinden biri olan iktidar-muhalefet anlay›fl›n›n sadece o dönemle s›n›rl› kalma-d›¤›n› söylemek yanl›fl bir bilgi olmasa gerektir.

II. Meflrutiyet’in ilan›yla birlikte siyasetin içinde yer alan askerin siyasete müdaha-lesi 31 Mart olay›ndan sonra daha da artm›flt›r. Hareket Ordusu’nun bafl›nda ‹stan-bul’a giren Mahmut fievket Pafla, 1913 y›l›nda öldürülünceye kadar daima siyasetiniçinde kalm›flt›r. ‹ttihatç›lar da hiçbir zaman askeri karfl›lar›na almak istememifller, on-larla birlikte hareket etmeye çal›flm›fllard›r. Asl›nda ‹zmir Mebusu Seyit Bey’in tabiriile “‹ttihat ve Terakki ordudan do¤mufltur. ‹ttihat ve Terakki demek ordu demektir”

31 Mart olay› sonras› ilan edilen s›k›yönetim çeflitli zamanlarda uzat›lmak sure-tiyle 1912 y›l›na kadar devam etmifl bu durum da askerin siyasetteki etkinli¤ini art-t›rm›flt›r. Mecliste ç›kar›lan kanunlarda özellikle Anayasa, Cemiyet, Toplant› ile Ser-seri ve Zanl›lar kanunlar›nda bu etkinli¤i net bir flekilde görmek mümkündür.Mahmut fievket Pafla’n›n iste¤i do¤rultusunda bu kanunlar meclisten h›zl› bir flekil-de geçmifltir. Mehmet Reflat’›n biat töreninin Saray’da de¤il Harbiye Nezareti’ndeolmas›, askerin siyasetteki etkinli¤ine bir baflka örnektir. O güne kadar padiflahla-ra sarayda ba¤l›l›k yemini yap›l›rken flimdi bir padiflaha Harbiye Nezareti’nde biatedilmifltir. Askerlerin yard›m› ile tahtta ç›kt›¤›n›n fark›nda olan Mehmet Reflat bugerçe¤i hiçbir zaman unutmam›flt›r.

Bu dönemde en s›k duyulan kelimelerden biri millet egemenli¤i “Hâkimiyet-iMilliye” sözüdür. Anayasa düzenlemelerinin temel amac›n›n “Hâkimiyet-i Milliye”oldu¤u, hem komisyon çal›flmalar›nda hem de meclisteki görüflmelerde s›kl›kla di-le getirilmifltir. Yasama, yürütme ve yarg› güçleri aras›nda denge kurmak amac›ylahareket etti¤ini belirten komisyon, mebuslar›n da kanun teklif etme haklar›n›n ol-mas› gerekti¤ini, Meclisin kanun yapamamas›n›n kuvvetler aras›ndaki dengeyibozdu¤unu ifade etmifltir. Ayr›ca, bakanlar›n Meclise karfl› sorumlu olmas› gerek-lili¤i belirtilmifl ve yarg›n›n ba¤›ms›z olmas› istenmifltir.

Meflrutiyet Dönemi’nde ›srarla vurgulanan millî egemenlik kavram› Cumhuriyetin ilan› ön-cesinde temel hareket noktas› olarak al›nm›fl, Atatürk taraf›ndan Cumhuriyeti izah edenkavram olarak da kullan›lm›flt›r. Bu noktada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi iliflkile-rini nas›l de¤erlendirmeliyiz? Tart›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Meclis görüflmelerinde millî egemenlik, kifli hak ve hürriyetleri noktalar›ndanson derece ileri seviyede liberal yaklafl›mlar sergileyen gayrimüslim mebuslar›n,padiflah›n meclisi feshetme yetkisi karfl›s›nda ald›klar› tavr›n çeliflkisine iflaret et-meliyiz. Konuflmalar›n›n pek çok yerinde geçen Avrupa örne¤i, bu isteklerin Os-manl› toplumu hak etti¤i veya demokrasi kavram› öyle gerektirdi¤i için olmaktanziyade Bat›’daki örne¤i aynen taklit düflüncesinden kaynakland›¤›n› düflündür-mektedir. Bunun en bariz örne¤i, kad›nlara seçmen olma hakk›n›n tan›nmas› ile il-gili teklife karfl› gösterdikleri olumsuz tepkidir.

Mecliste liberal fikirleri ile tan›nan Lütfi Fikri Bey’in, 50.000 erkek nüfusun 1mebus seçebilece¤ine dair Anayasa’n›n 65. maddesindeki “erkek” kelimesinin kal-d›r›lmak suretiyle kad›nlara da seçmen olma hakk›n›n tan›nmas› teklifine KozmidiEfendi itiraz etmifltir. Kozmidi Efendi’nin “...Henüz Avrupa’da yap›lmam›fl bir fleyi,çok geri kalm›fl olan biz flimdiden yapmaya bir meyil gösterirsek zannederim bi-zim ahval-› haz›ram›za mütenasip bir fley yapm›fl olmayaca¤›z...” sözleri gayrimüs-lim mebuslar›n Bat› örne¤ini taklit ettiklerini gösterdi¤i gibi Osmanl› toplumununBat› karfl›s›nda bulundu¤u ruh hâlini yans›tmaktad›r.

1909 y›l›nda Meclis-i Mebusan’›n kabul etti¤i Âyân Meclisi ile ilgili düzenleme-lerin daha sonraki dönemlerin anayasal kurulufllar›na örnek teflkil etti¤ini düflün-düren benzerliklerin oluflu bu dönemin ehemmiyetini artt›rmaktad›r. Siyasi müste-flarl›klar konusu buna bir örnektir. ‹ttihatç›lar›n yönetimi devralmak için tecrübe vebilgi sahibi olmalar› amaçlanarak haz›rlanan bu düzenleme ile mebuslar›n bakan-lar›n yan›nda müsteflar olarak çal›flmalar› sa¤lanacakt›. Böylece ‹ttihat ve Terak-ki’nin önde gelen genç üyeleri müsteflar olarak bakanlar›n yan›nda bir süre çal›fla-rak tecrübe ve bilgilerini artt›racak daha sonra da yönetimi devralacakt›. Bu konuMecliste uzun tart›flmalar›n ard›ndan reddedilmifltir. Bu tür bir uygulama Cumhuri-yet Dönemi’nde ‹smet ‹nönü zaman›nda da yap›lm›fl ancak o baflbakanl›ktan ayr›-l›nca kald›r›lm›flt›r.

16 A¤ustos 1909 tarihinde resmîleflen Cemiyetler Kanunu sayesinde, Meflrutiye-tin ilan› ile h›zlanan cemiyet kurman›n önüne geçilmifl, cemiyetler zab›tan›n dene-timi alt›na al›nm›flt›r. Cemiyetler Kanunu’yla birçok eski ihtilalci ve çeteci gizli ko-mite kurumsallaflm›fl, siyasi amaçlar›n› görünürde de¤iflik amaçl› derneklerin ard›n-da gizlemifllerdir. Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet Dönemi’nde de 28 Haziran 1938tarihine kadar yürürlükte kalm›flt›r.

II. Meflrutiyet Dönemi’nde kabul edilen ya da baz› de¤iflikliklere u¤rayan Osmanl›kanunlar›, Cumhuriyet Dönemi’nde de kullan›lmaya devam etmifltir. Osmanl› Döne-mi’nde uygulanan seçim sistemi ve seçim kanunu baz› de¤iflikliklerle varl›¤›n› uzun sü-re devam ettirmifltir. ‹ki dereceli seçim sistemi 1946 seçimlerine kadar uygulanm›fl, buseçimlerden itibaren hâlâ uygulanmakta olan tek dereceli seçim sistemine geçilmifltir.1840 y›l›ndan itibaren bafllayan Ceza Kanunnamesi’nin serüveni 1911 y›l›nda bu defa1889 tarihli ‹talyan Ceza Kanunu’ndan büyük ölçüde etkilenmesiyle yeni fleklini alm›fl,bu kanun 1926 y›l›na kadar yürürlükte kalm›flt›r. 1 Temmuz 1926 tarihli Türk Ceza Ka-nunu bu ‹talyan Ceza Kanunu’ndan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r. Osmanl› Dönemi’nde1912 y›l›nda tercüme edilip dergide yay›mlanan ‹sviçre Medeni Kanunu, 1926 y›l›ndaTürk Medeni Kanunu’nun haz›rlanmas›nda örnek teflkil etmifltir.

II. Meflrutiyet Dönemi, daha sonraki dönemlere demokrasi ad›na ›fl›k tutmufl,millet egemenli¤inin sa¤lanmas›na temel teflkil etmifltir. Özgürlü¤ün, millî egemen-li¤in, kifli hak ve hukukunun ilk uygulamalar›n›n oldu¤u II. Meflrutiyet Dönemi,Cumhuriyet Dönemi’ne tecrübe ve birikim oluflturmufl, bu bak›mdan Türk demok-rasi tarihine önemli bir katk› sa¤lam›flt›r.


ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA1911-1914 y›llar› aras›nda iki önemli savafl yaflayan Osmanl› Devleti, bu savafllarsonras›nda tasfiyenin efli¤ine gelmifltir. Trablusgarp Savafl› ile Afrika’y›, Balkan Sa-vafllar› ile Balkanlar› kaybetmifltir. 1914 y›l›nda bafllayan Dünya Savafl› ile de tama-men yok olma noktas›na gelmifltir.

Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp19. sonlar›nda birli¤ini kurmufl olan ‹talya, Osmanl› eyaleti olan Trablusgarp’› ken-di ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda sömürgesi hâline getirmek istemektedir. Buamac›na ulaflma yolunda Fransa ile 1900 y›l›nda bir anlaflma yapm›fl, Fransa’n›nFas’taki nüfuzuna karfl›l›k kendisinin de Trablusgarp üzerindeki nüfuzu tan›nm›fl-t›r. 1901 y›l›nda ‹ngiltere, 1902’de Avusturya, 1909’da da Rusya ‹talya’n›n Trablus-garp üzerindeki ç›karlar›n› tan›m›flt›r. Böylece ‹talyanlar Trablusgarp’a yerleflmekiçin gerekli altyap›y› oluflturduklar›n› düflünmüfllerdir.

23 Eylül 1911’de ‹talya taraf›ndan Osmanl› Devleti’ne verilen ilk ültimatom-da Türk subaylar›n yerli ahaliyi k›flk›rtmalar›ndan dolay› Trablusgarp’ta yaflayan‹talyan vatandafllar›n›n tehlikede oldu¤u belirtilmifl ve gere¤inin yap›lmas› sertbir dille istenmifltir. Osmanl› Hükûmeti 26 Eylül tarihli cevabi notas› ile bu id-diay› nazikçe reddetmifltir. Fakat 28 Eylül’de ‹talya, Bab-› Ali’ye 24 saatlik bir ül-

timatom vererek ‹talya’n›n Trablus-garp’› iflgal edece¤ini bildirmifl, ‹tal-yan kuvvetlerine direnifl gösterilme-mesi için bölgedeki görevlilere emirverilmesini istemifltir. Bütün bu ge-liflmeler sonucunda ‹talya 29 Eylül1911 tarihinde Osmanl›’ya savafl aç-t›¤›n› ilan etmifltir.

‹talya Trablusgarp üzerine hare-kete geçti¤inde bölgedeki Osmanl›kuvvetlerinin durumu hiç de iyi de-¤ildir. Resmî belgelere göre Trablus-garp’taki düzenli birliklerin miktar›ancak 5.000 kadard›r. Meflrutiyet’lebirlikte Trablusgarp mecburi askerlikkapsam›na al›nm›flt›r. Ancak askerlikça¤›nda bulunan 16.000 kifliden3.400’ü hizmete al›nabilmifltir. Trab-lusgarp’ta bir savafl için gerekli olanerzak, cephane, sa¤l›k tesisleri vb.de yoktur. Savafl esnas›nda Osmanl›Devleti yerli halktan 30.000 askertoplayaca¤›n› ummaktad›r. ‹talya da

bölgede bofl durmam›fl, bölgedeki kabilelerden 12 kadar›n› elde etmifltir. Di¤ertaraftan Trablusgarp’a asker göndermek için donanman›n durumu da hiç iç aç›-c› de¤ildir.

29 Eylül’de Trablus önlerine gelen ‹talyan donanmas› 3 Ekim’de buray› bom-bard›mana bafllam›flt›r. K›y› fleridini kolayca ele geçiren ‹talyanlar, içerilere do¤ruilerlemeye bafllay›nca ciddi bir direniflle karfl›laflm›fllard›r.


Foto¤raf 3.5

Sadrazam ‹brahimHakk› Pafla RomaSefirli¤i s›ras›nda‹talyanlar›nTrablusgarp’ayönelikhaz›rl›klar›n› takipetmemekleelefltirilmektedir.

‹brahim Hakk›Pafla’n›ndönemindeyay›mlanan birkarikatürü.


Osmanl› Devleti’nde ise bu s›ralarda iktidar ve muhalefet aras›nda ciddi çat›fl-malar vard›r. Yemen’de, Makedonya’da, Arnavutluk’ta isyanlar ç›km›fl, Devlet, me-murlar›n›n maafllar›n› dahi ödeyemeyecek kadar ekonomik s›k›nt› içine girmifltir.Donanman›n güçsüzlü¤ü ve Çanakkale Bo¤az›’n›n ‹talyan donanmas› taraf›ndankapat›lm›fl olmas› nedeniyle karadan asker gönderilmek istenmifl, ancak ‹ngilizidaresindeki M›s›r’›n tarafs›zl›¤›n› ilan etmesinden dolay› bundan da vazgeçilmifltir.‹flte böyle bir ortamda Enver Bey ile Fethi ve Mustafa Kemal Beyler, Trablusgarp’›nbölgesel kaynaklarla savunulaca¤› konusunda fikir birli¤ine vard›ktan sonra Harbi-ye Nezareti nezdinde gerekli giriflimlerde bulunarak Trablusgarp’a gitmifllerdir.

Hamdi takma ad›n› kullanan Enver Bey ilk kafile ile Trablusgarp’a giderken,Mustafa Kemal, gazeteci fierif takma ad›yla ikinci kafilede yer alm›flt›r. 8 Ekim1911’de ‹stanbul’dan yola ç›kan Mustafa Kemal, 19 Ekim’de ‹skenderiye’ye varm›fl-t›r. M›s›r’dan önce Tobruk’a, oradan da Derne’ye geçmifltir.

Derne’de, Bingazi’de, Tobruk’ta ‹talyanlara karfl› baflar›l› savafllar yap›lm›fl, ‹tal-yan kuvvetleri iç kesimlere sokulmam›flt›r. Ancak ne var ki o esnada Balkan Sava-fl›’n›n bafllamas› Osmanl› Devleti’nin bu yöredeki subaylar›n› geri ça¤›rmas›na se-bep olmufl, baflar›l› mücadele subaylar›n ayr›lmas›yla sekteye u¤ram›flt›r. Ekim1912’de imzalanan Ufli Anlaflmas›’yla da Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp egemen-li¤i sona ermifl, Kuzey Afrika’daki siyasi varl›¤› son bulmufltur.

Trablusgarp Savafl›, gerek Enver Bey’in gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafl-lar›n›n düflman karfl›s›nda en çetin flartlar alt›nda yerli halkla beraber geçirdikleriilk savafl staj› olmufltur. Bu savaflta Milli Mücadele’nin kahramanlar›, komutas› al-t›ndaki askerlerle beraber bir olma, disiplin sa¤lama, otorite kurma, baflkalar›n›atefl alt›nda idare etme ve yokluklara dayanma kabiliyetlerini denemifller ve bunugelifltirmifllerdir. Mustafa Kemal Bey’in binbafl›l›¤a (14 Kas›m 1911), Enver Bey’inyarbayl›¤a (23 May›s 1912) terfileri bu olaylar aras›nda yap›lm›flt›r.

Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar›Balkan Devletleri, Rusya’n›n tahrik ve deste¤iyle Bulgaristan baflta olmak üzere,S›rbistan, Yunanistan ve Karada¤ Osmanl› Devleti’nin elinde olan Rumeli toprak-


Foto¤raf 3.6

Mustafa Kemal Derne’demücadele arkadafllar›ylabirarada.Mustafa Kemal’in yak›narkadafl› ve bu esnadaParis Askerî Ataflesi olanAli Fethi Bey de “fedakârarkadafllar›m, her fleyigöze alarak orayakoflarken Paris’tekivazifeme devam›mümkün göremedim”diyerek Tunus üzerindenTobruk’a gelmifltir.

Kaynak: AtatürkAraflt›rma MerkeziArflivi.

lar›n› paylaflmak için aralar›nda ittifak yapm›fllard›r. Osmanl› Devleti’nde iç siyaset-te çat›flmaya giden bir kavgan›n olmas›, orduya siyasetin girmesi, Trablusgarp Sa-vafl›’nda askerî yönden yetersiz oldu¤unun ortaya ç›kmas› gibi durumlar› f›rsat bi-lerek 8 Ekim 1912’de Karada¤’›n savafl ilan› ile I. Balkan Savafl› bafllam›flt›r. Osman-l› Devleti bu savafla haz›rl›ks›z yakalanm›fl, cephede yeterli askeri olmad›¤› gibi, ik-mal yollar›, askerî malzemeler, silah, teçhizat bak›m›ndan da noksand›r.

1877-1878 savafl›ndan beri kaynayan balkanlar co¤rafyas›ndaki ittifaklara karfl› devletinasker, lojistik ve siyaset olarak haz›rl›ks›z olmas› nas›l aç›klanabilir? Tart›fl›n›z.

Bu yetersizliklerin yan›nda bir de subaylar›n ‹ttihatç›, ‹tilafç› ve Halaskârc› isim-leri alt›nda siyaseten üç farkl› k›sma bölünmesi, savafl›n bafl›nda Osmanl› ordusu-nun da¤›lmas›na sebep olacakt›r.

Balkan Savafl› bafllad›¤› s›rada Trablusgarp’ta olan Mustafa Kemal, Genelkur-may’›n geri ça¤›rmas› üzerine Trablusgarp’tan ayr›larak Balkan Savafl›’nda yer al-mak istemifltir. Fethi Bey’le birlikte kendisine Çanakkale Bo¤az› Kuva-y› MürettepKomutanl›¤›’nda görev verilmifltir. Mustafa Kemal, bu yeni görevine bafllamadanönce Osmanl› kuvvetleri Kumanova’da yenilmifl Üsküp, Selanik gibi önemli flehir-ler savafl yap›lmadan düflmana teslim edilmifltir. Pek çok yerde silah dahi at›lma-dan o bölge Balkan Devletleri’nin eline geçmifltir. Bu durum karfl›s›nda Osmanl›kuvvetleri Çatalca’ya kadar çekilmifltir. Edirne, ‹flkodra ve Yanya d›fl›nda tüm Ru-meli elden ç›km›fl, Arnavutluk ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Çatalca önlerine gelenBulgar ordular› 15-17 Kas›m 1912 tarihleri aras›nda sald›r›ya geçmifl, ancak baflar›-l› olamam›fllard›r. ‹ngiltere, Fransa, ‹spanya, Hollanda ve Romanya savafl gemileriOsmanl› hükûmetinin izni ile kendi vatandafllar›n› korumalar› için ‹stanbul’a gel-mifl, karaya asker ç›karm›fllard›r. Osmanl› Devleti bu zor durumdan kurtulmak içinBulgaristan’la 3 Aral›k 1912 tarihinde ateflkes yapm›flt›r. Ancak anlaflma sa¤lanama-m›fl ve sald›r›ya geçen Bulgarlar 155 gün sonra Edirne’yi ele geçirmifllerdir. Edirne

savunmas›nda yer alan Kaz›mKarabekir ve Ordu Komutan›fiükrü Pafla Bulgarlar›n eline esirdüflmüfllerdir.

I. Balkan Savafl› sonras› im-zalanan Londra Antlaflmas›, Os-manl› Devleti’ni Balkanlardan ç›-kartm›fl, buralarda yaflayan yüzbinlerce Müslüman’›n göç etme-lerine sebep olmufltur. Tam birfacia ile sonuçlanan Balkan Sa-vafl›, göçlerle yeni bir dram›nbafllang›c›n› oluflturmufltur. Bul-

garlar›n göç eden kafilelere yapt›klar› zulümler, çetelerin sald›r›lar›, so¤uk, açl›k gi-bi sebeplerle yüz binlerce Müslüman Anadolu’ya ulaflamadan yollarda hayat›n›kaybetmifltir.

Balkan Devletlerinin aralar›nda anlaflamamalar› sonucunda ç›kan II Balkan Sa-vafl› esnas›nda Osmanl› kuvvetleri harekete geçerek K›rklareli ve Edirne’yi kurtar-m›flt›r. Burada Osmanl› kuvvetlerinin ilerlemeye bafllamadan önce Avrupa Devlet-leri’ne Meriç’in geçilmeyece¤i sözünün verilmesi ilginçtir. Zira I. Balkan Savafl› ön-cesi, Osmanl› halk› Tuna’ya ilerlemeyi hayal ederken flimdi eldeki yerler kaybedil-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Foto¤raf 3.7

Göç kafilelerindenbiri Sirkeci’de

di¤i gibi birkaç ay önce Osmanl›n›n olan yerlere dahi gitmesine engel olunmakta-d›r. II. Balkan Savafl› esnas›nda Osmanl›, Meriç’in bat›s›nda yer alan Dimetoka’y›da alarak ilerlemesine son vermifltir. 29 Eylül 1913 tarihli ‹stanbul Antlaflmas› ileEdirne, K›rklareli ve Dimetoka Osmanl› Devleti’nde kalm›flt›r. Antlaflmaya göreBulgaristan’da kalan Türklere eflitlik haklar› verilmifl ve 4 y›l içinde Türkiye’ye göçhaklar› tan›nm›flt›r. Bulgaristan’da kalan Türklerin din ve mezhep hürriyetleri Bul-gar yönetimince tan›nacakt›r. Müslümanlar kendi aralar›nda yapacaklar› bir seçim-le müftülerini belirleyecek ve ‹stanbul’daki fieyhülislam’›n onaylayaca¤› bu müftüve oluflturaca¤› kadrosu Bulgar Hükûmeti’nce kanunen tan›nacakt›r. MüftününMüslümanlar›n dinî ve sosyal yaflant›s›n› belirleyici rolü göz önüne al›nacakt›r. 14Kas›m 1913 Atina Antlaflmas› ile de Girit Yunanistan’a b›rak›lm›flt›r.

Osmanl› Hükûmeti 30 May›s 1913 tarihli Londra Antlaflmas› ile Adalar Denizi(Ege) adalar›n›n gelece¤ini büyük devletlerin karar›na b›rakt›¤›n› kabul etmekleberaber, adalar›n Yunanistan’a b›rak›lmas›ndan endifle ederek 22-23 Aral›k 1913’teMidilli, Sak›z gibi Anadolu k›y›lar›na yak›n adalar› geri almak için elinden gelenher fleyi yapaca¤›n› büyük devletlere bildirmifltir. Ancak, Fransa baflta olmak üze-re gösterilen sert tepki üzerine geri çekilmifltir. Bu konudaki büyük devletler kara-r› 14 fiubat 1914’te bir nota ile bildirilmifltir. Buna göre Meis hariç 12 ada ‹talya’ya,Gökçeada ve Bozcaada hariç bütün Adalar Denizi (Ege) adalar› da Yunanistan’ab›rak›lm›flt›. Osmanl› Hükûmeti büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›flt›r. 15 fiubat1914’te büyük devletlere bu durumu kabullenmedi¤ini bildiren bir itiraz notas›göndermifltir. Ancak olumlu bir netice alamadan I. Dünya Savafl› ç›km›flt›r. 13 Mart1914 tarihinde S›rbistan’la imzalad›¤› ‹stanbul Antlaflmas› da tafl›nmaz mallar›n du-rumuna iliflkindir.

Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda u¤ran›lan yenilgiler Osmanl› toplumununhemen her kesiminde derin bir hayal k›r›kl›¤› yaratm›flt›. ‹darecilerin kendilerineve millete güvenlerini kaybettikleri bu dönemin etkileri I. Dünya Savafl› sonras› or-taya ç›kan manda ve himaye aray›fllar›na da zemin teflkil etmifltir. Devlet ve top-lumda ortaya ç›kan bu y›lg›nl›¤›n giderilmesi Milli Mücadele Dönemi’nde ve son-ras›nda yeni Türk Devleti’ni kuran kadronun u¤raflt›¤› bafll›ca meseleler aras›ndailk s›ralarda yer alacakt›r.



Osmanl› devlet adamlar›n›n Tersane konferans› s›ra-

s›nda ilan ettikleri Meflrutiyet ve onu anlaml› k›lan

Kanun-i Esasi Türk siyasi hayat›nda önemli ve anlam-

l› bir dönüm noktas›na iflaret etmektedir. Devlet ida-

resine esas olan kurallar›n ilk defa yaz›l› hâle getiril-

di¤i bu dönemde uygulanan politikalar, yöneticilerin

kiflisel tercihlerinden çok uluslararas› iliflkilerin flartla-

r›ndan ilham almaktayd›. Devlet bir anayasa çerçeve-

sinde yönetilir, toplumun her kesimi kendisini temsil

edecek, haklar›n› dile getirecek temsilcileri devletin

meclisine gönderirse d›fl müdahalelerin gerekçeleri

ortadan kalkaca¤›na inan›lmaktayd›.

Osmanl› devlet adamlar› da kendilerinden önceki yö-

neticiler gibi devletin mevcut bütün unsurlar› ve en ge-

nifl s›n›rlar›yla muhafazas›n› esas al›rlard›. Bu çerçevede

1877-1878 savafl› s›ras›ndaki d›fl politik geliflmeler ve

savafl›n sonucunda ortaya ç›kan manzara devlet yöneti-

cilerini öncelikler konusunda daha hassas bir hâle ge-

tirmifltir. ‹ngiltere ve Rusya’n›n devletin sahip oldu¤u

stratejik co¤rafyaya hakim olmak çabalar›na mukabil

birli¤ini en son kuran Almanya ile iliflkileri gelifltirmek

en emin yol olarak görülmüfltür. Devletin hakim oldu-

¤u co¤rafya itibar›yla Müslüman ço¤unlu¤un ön plana

ç›kmas› tabii bir geliflmedir. ‹ç politikada oldu¤u kadar

d›fl politikada da ‹slami unsurlar›n vurgulanmas› flartla-

r›n getirdi¤i uygulamalard›r. Almanya’n›n da Orta Do¤u

ile ilgili haz›rl›klar› olmas›na karfl›n 19. asr›n son çeyre-

¤i itibar›yla ‹ngiltere ve Rusya’ya karfl› anlaml› bir den-

ge unsuru oluflturmaktayd›.

I. ve II. Meflrutiyet devrinde ilan edilen II. Abdülhamid

tarih kitaplar›nda en çok elefltirilen, tart›fl›lan bir siyasi

figürdür. K›z›l, müstebit, bask›c› vs. Ancak döneminde

yap›lanlara bak›ld›¤›nda Tanzimat döneminde bafllayan

yenileflme hamlelerini bilhassa e¤itim ve kültür alan›n-

da çok daha ileriye tafl›yan hamleler görülmektedir. E¤i-

tim istatistiklerine göre,1900 y›l› itibariyle bütün Os-

manl› co¤rafyas› genelinde tüm e¤itim kademelerinde

gelinen durum flöyledir: “1900’de ‹mparatorluk’taki

29.130 S›byan okulu ya da iptidailerde 899.932 k›z-er-

kek ö¤renci bulunuyordu. 1905-06 ders y›l›nda ‹mpara-

torluk’ta usul-u cedit’e göre e¤itim yapan 9.347 resmî

ve özel iptidai okulu vard›. 1906-07 ö¤renim y›l›nda ‹m-

paratorluk’ta toplam 619 Rüfltiyede 40.000 civar›nda ö¤-

renci okuyordu.1906’da ‹mparatorluk’ta 109 ‹dadide

20.000 civar›nda ö¤renci bulunuyordu, ‹dadilerin yay-

g›nlaflmas›nda 1884’te ‹dadiler için konulan özel vergi

etkili olmufltur. Okul sistemindeki yayg›nlaflmaya para-

lel olarak bunlar›n ö¤retmen gereksinmesini karfl›laya-

cak ö¤retmen okullar›n›n say›s›n›n da art›r›lmas›n› ge-

rektirmifltir. 1908’de Darülmuallimin’(Ö¤retmen okulla-

r›)lerin say›s› 31’e ç›km›flt›. Bu dönemde ilk ve orta ö¤-

retimin yayg›nlaflmas›n›n yan› s›ra bir baflka geliflme ilk

kez özürlüler için e¤itimin bafllat›lmas› olmufltur.

1889’da, önce sa¤›rlar ve dilsizler için iki y›l sonra da

görme engelliler için e¤itim bafllat›lm›flt›”.

II. Meflrutiyet Dönemi, yap›lan seçimler, kat›lan partiler

ve vatandafllar›n bu sürece ilgisi ve bak›fl› aç›s›ndan

Cumhuriyet Dönemi’nde yaflananlar›n izah›na yard›mc›

olacak en büyük tecrübedir.

1908 Meclisinde 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22

Rum, 10 Ermeni, 9 Slav (6 S›rp+ 3 Bulgar) ve 4 Yahudi

milletvekili görev yapm›flt›r. Görüldü¤ü üzere ülkede

mevcut her kesimi temsil eden Meclis en verimli döne-

mini 1908-1909 y›llar› aras›ndaki birinci y›l›nda yafla-

m›flt›r. Bu devrede Cumhuriyet Dönemi’nde de siyasi

partiler kanunu olarak uygulanan Cemiyetler (Siyasi

Partiler) Kanunu, Serseri Kanunu ve Toplant› Kanunu

ç›kart›lm›flt›r. Aç›k ve kapal› alanlarda yap›lacak top-

lant›lar› düzenleyen Toplant› Kanunu da demokratik-

leflme yönünde önemli bir ad›m› oluflturmufltur. 1912

seçimleri gerçek manada ilk çok partili seçim olma

özelli¤inin yan›nda, ilk erken genel seçim özelli¤ine

de sahiptir. 1912 seçimlerine iki parti, ‹ttihat ve Terak-

ki ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› kat›lm›flt›r. Partilerin se-

çim için ittifak yapt›¤› di¤er siyasi parti ve gruplar bu

seçimi tam anlam›yla çok partili seçim hâline getirmifl-

tir. Genel seçimler ülke çap›nda ço¤unlukla Ocak-Mart

aylar›nda yap›lm›fl, ancak baz› yörelerde seçim ifllem-

leri May›s ay›na kadar sürmüfltür. Tarihe “sopal› se-

çim!” diye geçen bu seçimler sonucunda meclis, ilk

oturumunu 18 Nisan 1912 tarihinde yapm›flt›r.

Özet


Ocak-Nisan aylar› aras›nda yap›lan 1914 seçimlerine

tek parti olarak ‹ttihat ve Terakki F›rkas› kat›lm›flt›r. 14

May›s 1914 tarihinde aç›lan Meclis-i Mebusan, kapand›-

¤› 21 Aral›k 1918 tarihine kadar toplam 310 oturum yap-

m›flt›r. II. Meflrutiyet Dönemi’nin en uzun ömürlü mec-

lisi olan bu meclis, befl y›l gibi bir süre çal›flmalar›na de-

vam etmifl, ancak 1914 Meclis-i Mebusan› da 1908 ve

1912’de oldu¤u gibi feshedilmifltir.

‹talya’n›n sömürge yar›fl›nda yer almak amac›yla Fransa

ve di¤er devletlerle anlaflarak Trablusgarp üzerinde hak

iddia etmesi ve asker ç›karmas›na devletin yetkilileri

haz›rl›ks›z yakalanm›fllard›r. Bu bölgedeki cephane ve

asker y›¤›na¤› yeterli olmad›¤› gibi diplomatik alanda

da yaln›z kal›narak netice al›namam›flt›r. ‹kinci meflruti-

yetin ilan› ile ülkenin bütün unsurlar›n›n kucaklanm›fl

oldu¤u düflüncesi ve Osmanl› Devleti’nin ça¤dafllaflma-

s›n› isteyen bat›l› muhataplar›n da beklentilerinin karfl›-

lanm›fl oldu¤u hayali gerekli haz›rl›klar›n yap›lmama-

s›nda rol oynam›flt›r.

Devlet’in iflgale u¤rayan ülke topraklar›na do¤rudan

yard›m yapamamas›, asker ve donanma gönderememe-

si gibi zaaflar di¤er unsurlar›n da farkl› aray›fllara girme-

sine yol açm›fl olabilir. Bir k›sm› ancak 1908’de ba¤›m-

s›zl›¤›n› ilan etmifl olan Balkan Devletleri’nin ittifak› ise

Rusya’n›n 1877-1878 Savafl›’ndan beri üzerinde çal›flt›¤›

bir proje olarak bölge siyasetinin gündeminde yer al-

maktayd›. Bütün bunlara karfl›n bölgedeki usta askerle-

rin terhis edilerek ortal›k süt liman görüntüsü vermeye

çal›flmak devletin Rumeli topraklar›n›n kayb› ile netice-

lenmifltir. Bulgar, S›rp ve Yunan ordular›n›n çok k›sa

sürede Çatalca’ya kadar gelmeleri ve buralardaki gayri-

müslim Osmanl› vatandafllar›ndan lojistik destek gör-

meleri toplumsal bar›fl›n devam›n› sabote eden bir tav›r

olarak dikkat çekmifltir. Di¤er taraftan savafl öncesi ve

s›ras›nda can, ›rz, mal güvencesi ortadan kald›r›larak

göçe zorlanan yüz binlerce vatandafl›n çekti¤i çile as›r-

lar boyu unutulacak gibi de¤ildir. Hayat›n› kaybeden

Osmanl› vatandafllar›n›n say›s› yüz binlerle ifade edil-

mektedir. Bu göçler Türkiye’nin sosyal yap›s›n›, nüfus

fleklini önemli ölçüde de¤ifltirmifltir.


1. Osmanl› Devleti’ni içinde bulundu¤u durumdan kur-

tarmak amac›yla XIX. Yüzy›ldan itibaren çeflitli fikir

ak›mlar› ortaya ç›km›flt›r. Afla¤›daki fikir ak›mlar›ndan

hangisi Padiflah II. Abdülhamid taraf›ndan öncelikli ola-

rak uygulanm›flt›r?

a. Osmanl›c›l›k,

b. Türkçülük,

c. ‹slamc›l›k,

d. Bat›c›l›k,

e. Turanc›l›k,

2. II. Abdülhamid dönemi e¤itim politikalar›na bak›ld›-

¤›nda, afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. Bat› tarz› e¤itim veren yeni okullar kurulmufltur.

Rüfltiye, ‹dadiye ve Sultaniye okullar›n›n say›s›

ço¤alm›flt›r.

b. Medreseler ›slah edilmifl, co¤rafya ve tarih gibi

ilimlerin medreselerde okutulmas› sa¤lanm›flt›r.

c. ‹lkö¤retimin gerili¤iyle ortaö¤retimin geliflmesi

aras›ndaki uçurum e¤itim gören kuflaklar üze-

rinde sars›c› bir tesir b›rakm›flt›r.

d. ‹lkö¤retimde dinî ve geleneksel e¤itim anlay›fl

ile yetiflen çocuklar›n, orta e¤itimde o havan›n

karfl›t› bir e¤itim havas›yla karfl›laflt›klar›nda ka-

falar› kar›flm›flt›r.

e. ‹stiklal Savafl›n› gerçeklefltiren ve de Türkiye

Cumhuriyeti Devletini kuran kadrolar bu okul-

lardan yetiflmifltir.

3. Osmanl› Devleti’nde II. Meflrutiyet döneminde olu-

flan Meclisler seçimler yoluyla halk taraf›ndan belirlen-

mifltir. Afla¤›daki seçimlerden hangisi “sopal› seçimler”

ad›yla da an›lmaktad›r?

a. 1908 Seçimi

b. 1912 Seçimi

c. 1914 Seçimi

d. 1919 Seçimi

e. 1920 Seçimi

4. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet döneminde

hukuk alan›nda görülen geliflmelerden biri de¤ildir?

a. Adliye Mahkemeleri ile S›k›yönetim Mahkemele-

rinin (Divan-› Harp) görev ve yetkileri ayr›lm›flt›r.

b. fier’i Mahkemeler fieyhülislâml›ktan ayr›larak

Adalet Bakanl›¤›’na ba¤lanm›flt›r.

c. Divan-› Ahkam-› Adliye kurulmufltur.

d. ‹sviçre Medeni Kanunu 1912 y›l›nda Türkçeye

tercüme edilerek Ceride-i Adliye Dergisinde ya-

y›nlanm›flt›r.

e. Hukuk-› Aile kararnamesi ç›kartm›flt›r.

5. 1876 Anayasas›n›n 1909 y›l›nda yap›lan düzenleme-

lerinde “Hakimiyet-i Milliye” anlay›fl› ön plana ç›kmak-

tad›r. De¤iflikliklerle Padiflah›n, tahta ç›k›fl›nda Meclis-i

Umumide fier’i fierif ve Kanun-i Esasi hükümlerine uya-

ca¤›na, vatan ve millete sadakat edece¤ine dair yemin

etmesi flart› getirilmifltir. Buna göre Padiflahl›¤› meclis

taraf›ndan onaylanan ve mecliste yemin eden ilk padi-

flah hangisidir?

a. II. Abdülhamid

b. V. Mehmet Reflat

c. VI. Mehmet Vahdettin

d. Halife Abdülmecit Efendi

e. Abdülaziz

6. Osmanl› Devleti’nde meclislerin ömrü çok uzun sür-

memifl, hepsi fesihler yoluyla kapat›lm›flt›r. Afla¤›daki

meclisler içinde en uzun ömürlü olan Meclis hangisidir?

a. 1877 Meclis-i Mebusan’›

b. 1908 Meclis-i Mebusan’›

c. 1912 Meclis-i Mebusan’›

d. 1914 Meclis-i Mebusan’›

e. 1920 Meclis-i Mebusan’›

7. Afla¤›dakilerden hangisi Trablusgarp Savafl›n›n so-

nuçlar›ndan biri de¤ildir?

a. Trablusgarp savafl› Ufli Anlaflmas› ile sona er-

mifltir.

b. Osmanl› Devleti Bingazi ve Trablusgarp üzerin-

deki egemenlik haklar›ndan vaz geçmifltir.

c. Kuzey Afrika’daki son Osmanl› topra¤› elden

ç›km›flt›r.

d. Balkan savafl›n›n bafllamas›nda etkili olmufltur.

e. ‹talyanlar iflgal ettikleri 12 Aday› geri vermifltir.



8. Afla¤›daki savafllardan hangisi gerek Enver Bey’in

gerekse de Mustafa Kemal ve arkadafllar›n›n “düflman

karfl›s›nda en çetin flartlar alt›nda yerli halkla beraber

geçirdikleri ilk savafl staj›” olarak say›labilir?

a. Trablusgarp Savafl›

b. I. Balkan Savafl›

c. II. Balkan savafl›

d. I. Dünya Savafl›

e. Kurtulufl Savafl›

9. Osmanl› Devleti’ne karfl› Balkan devletleri ittifak

hâlinde savafla girmifllerdir. Afla¤›daki devletlerden han-

gisi I. Balkan savafl›nda yer almam›flt›r?

a. Romanya

b. Bulgaristan

c. S›rbistan

d. Karada¤

e. Yunanistan

10. Balkan Savafllar› hakk›ndaki afla¤›daki bilgilerden

hangisi yanl›flt›r?

a. I. Balkan Savafl› Londra Anlaflmas› ile sona er-

mifltir.

b. II. Balkan Savafl› Bükrefl Anlaflmas› ile sona er-

mifltir.

c. Osmanl› Devleti Bulgaristan ile ‹stanbul Anlafl-

mas›’n› imzalam›flt›r.

d. Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› Dimetoka hariç Me-

riç nehri olmufltur.

e. Yunanistan Midye-Enez hatt›na kadar gelmifltir.

Röportaj: Balçiçek Pamir’in Kemal Karpat ile Röportaj›:8 Temmuz 2009 Habertürk.com’da

Türkiye’nin dünyaca tan›nm›fl tarihçisi Kemal

Karpat’tan ezber bozan aç›klamalar geldi. Kar-

pat, Türkiye’yi Cumhuriyete haz›rlayan ismin 2.

Abdülhamid oldu¤unu vurgulad›. Habertürk’te

Balçiçek Pamir’in sorular›n› cevaplayan Karpat

flu aç›klamalar› yapt›: “2. Abdülhamid Cumhuri-

yetin haz›rlay›c›s›yd›”

B.P: fieriat gelecek, Türk toplumu fleriata haz›rla-

n›yor gibi korkular ve özellikle AK Parti’nin çevre-

sinde geliflen korkular bunlar, gerek yok diyorsu-

nuz siz. Türk toplumu mümkün de¤il fleriat› kabul

etmez.

K.K: Ben bir toplumun inançs›z yaflayaca¤›na inanm›-yorum. Ne kadar iptidai olursa olsun, ne kadar geliflmiflolursa olsun her toplumun bir inanca ihtiyac› vard›r. Buinanç ihtiyac›n› din, baz› zamanlarda maalesef ideolojibesler ama sonunda daima inanü ihtiyac› vard›r. ‹nsan-l›k kurulduktan beri dinsiz yaflamam›flt›r. Dini mutlakolarak al›rsan›z, insandan ve dünyadan ay›r›rsan›z, yal-n›z öbür dünyaya haz›rl›k olarak al›rsan›z ve bunun d›-fl›nda baflka bir düflünce kabul etmezseniz, o zaman budindarl›k olmaktan ç›kar yobazl›k olur. Böyleleri devard›r. Ama bugün Türkiye’de bu gibi kimseler az›nl›k-tad›r. Hiç bir zaman bu gibi düflünceler toplumun ço-¤unlu¤u taraf›ndan kabul edilmemifltir. Baflta insan›m›-z› toplumumuzu anlamam›z gerekiyor. 3-5 kiflinin he-zeyanlar›yla bu toplum yobazlaflmaz. Zaten Osmanl›devrinde de görünüflte fleriatla idare edilir gibi gözükentoplum asl›nda çok daha dünyevi idi, çok daha hayata,insana yak›nd›. B.P: Peki, Osmanl› döneminde de din ad›na yap›-

lan ama dinle pek ba¤daflmayan hareketler yok

muydu?

K.K: Vard› tabii. Osmanl› Devleti’ni düzenleyen 3 temelunsur vard›r. fieriat, kanun ve örf. Bunlar›n içinden iki-si laiktir. Kanunname yani padiflah›n emri ve örf. Örfdinlerden evvel mevcut halk aras›ndaki adetlerdir. 17yy büyük alimlerinden Katip Çelebi bu noktay› ileri sür-müfltür. Halk›n örfüne, adetine hürmet etmek laz›md›r.Bu dinden evveldir ve dinden üstündür diyor. Dini in-kar etmiyor, din manevidir, ruhanidir ama dünyevi ihti-yaçlar›m›z› insanlar›n yapt›¤› kanunlar, ölçüler tayineder. Bunlar çat›flm›yor. Yani ‹slam’›n özünü al›rsan›z,

Yaflam›n ‹çinden

“


görürsünüz ki; ‹slam temelde çok güncel, pratik, haya-ta dönük bir dindir. ‹slam’›n baflar› gösterdi¤i 400 küsursene ‹slam’da bu fikirlerin hakim oldu¤u devirdir. Ser-best düflünce, toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak gibibugün normal gördü¤ümüz düzenlemelerdir. Sonrabunlar kapan›yor. Literatürde içtihat kap›s›n›n kapan-mas› gibi fleyler söyleniyor. 16. yüzy›lda devlet, Osman-l› dini emrine al›yor. Gene dünyevi maksatlarla. Düze-ni sulh hâlinde tutmak, afl›r› cereyanlar› ünlemek gibibirçok fleyler mevcuttur. Osmanl›’da da Kad›zadeler de-di¤imiz bir cereyan vard›r. Bilhassa 16. yüzy›lda. Afl›r›dinci dedi¤imiz, Vahabilik tarz›nda bir gruptu. Onunkarfl›s›nda ve onlar›n düflman› oldu¤u grupta sufilerdi.Bildi¤imiz sufiler. Devlet onlar›n ikisini bir arada yaflat-t›. Kad›zadeler ileri gidince, devlet onlar›n bafl›n› ald›,K›br›s’a sürgün etti. Fakat cereyan› tamam›yla yok et-medi. Osmanl› Devleti bunlar›n üstünde, bütün dinlerikoruyan, onlar›n üzerinde bir flemsiye gibiydi. Ondansonra de¤iflmeye bafllad›. B.P: Bitmek bilmeyen laiklik tart›flmalar› aç›s›n-

dan soruyorum Osmanl›’da ordu ile dinin iliflkisi

nas›ld›?

K.K: Ordu normal dindard›. Ama onun ötesine Yeniçe-ri’ye bakarsan›z, Yeniçeriler dinin emrini dinlemekleberaber, padiflah›n emrini dinlemekle beraber, Yeniçe-rinin kendi hayat›nda pek de dinle ba¤daflmayan hare-ketler vard›r. fiarap içmek falan vard›. Sadece Yeniçeri-lerde de¤il, Osmanl›’da bir tarafta çok dindar bir hayatgörüntüsü var, çok fley din ad›na yap›l›yor. Fakat per-denin öbür taraf›nda nispeten hür, herkesin bildi¤iniokudu¤u flekilde bir hayat var. Reformlar bafllay›ncayakadar o kadar da büyük dindarl›k yoktu. 19. yüzy›ldareformlar bafllay›nca adeta onlara karfl› müdafaa fleklin-de bir dindarl›k seferberli¤i oluyor. Çünkü her aksiyo-nun bir karfl›l›¤› vard›r. Ordu ile din çekiflmesi diye birfley yoktur.B.P: Baz› önemli tarihçilerimiz de Osmanl›’n›n te-

okratik bir devlet oldu¤una dair kitaplar yaz›yor-

lar. Ne düflünüyorsunuz?

K.K: Herhalde teokrasi tarifi farkl›d›r onlara göre. Çün-kü her fley ‹slam ad›na yap›l›yor. Padiflah halifedir ayn›zamanda ve halife oldu¤una göre halife dini temsil etti-¤ine göre onun idare etti¤i devlet de teokratiktir. Hatabafltan bafll›yor. Halifelik dini bir makam de¤ildir, siya-si bir makamd›r. Kuran’›n hemen hiç yerinde halife sö-zü yok. Ve hiçbir zaman halifelik anlam›na gelmez. Ha-lifelik normal flartlar›n gerektirdi¤i bir makamd›r. Pey-gamberin ölümünden sonra ümmeti idare edecek kim-

senin ç›kmas›yd› halifelik. Buradan teokrasi manas›n›ç›karamazs›n›z. Teokrasi tamam›yla dini kurallara göredin adamlar› taraf›ndan idare edilen bir rejimdir. Dün-yan›n hiçbir yerinde olmam›flt›r. Belki Tibet’te vard›.Orada da tart›flmal›d›r. Bugün baz›lar› ‹ran’› teokrasiolarak model veriyor. ‹ran meselesi çok kar›fl›kt›r. Çokfarkl› bir flekilde ele al›nmas› gerekiyor. B.P: ‹zleyicilerimiz cumhuriyetin haz›rlay›c›s› 2. Ab-dülhamid’tir dedi¤iniz için, Cumhuriyetin kurucusuAtatürk de¤il midir diye soruyorlar tam bir aç›kl›k ge-tirir misiniz?K.K: Mesele gayet basit. Cumhuriyeti haz›rlayan baz›önemli temeller Abdülhamid devrinde at›lm›flt›r. Bun-lar›n aras›nda en önemlilerinden biri ilkokul sistemi-nin yayg›nlaflmas› mesleki okullar›n kurulmas› ve ora-da Cumhuriyeti kuracak kimselerin e¤itilmesidir. Bun-lar›n aras›nda Atatürk de vard›r. Ama ayn› elitler Ab-dülhamid’in siyasi iradesine karfl› gelmifller. NihayetCumhuriyeti onlar kurmufllard›r. Atatürk dahil. Bu heryerde görülen bir olayd›r. ‹sterseniz Frans›z ‹htilali’nial›n›z bu böyledir. Hiçbir zaman Abdülhamid cumhu-riyeti kurmufltur diye saçma bir fley olmaz. Ama baz›temellerin sosyal ekonomik kültürel de¤erlerin o de-virde at›ld›¤›n› 500 sayfal›k bir kitapta anlatt›k. Bunuilk söyleyen ben de¤ilim. Bir tart›flmada Prof. BernardLevis vard›r benden yafll›d›r iyi dostumdur. Bu mese-leyi onunla tart›flt›k. Bunu ben de söyledim dedi. Nevar. Sen bu ifli çok daha etrafl› anlatt›n diye bana komp-liman yapt›. fiekillere bakarak anlamak laz›m. Abdül-hamid’in yeri ayr› Atatürk’ün yeri ayr›. Gene baz›lar›nöfkesine yer verece¤im. Düflünce flekilleri memleketmeseleleri ve dünyay› görme anlam›nda benzerliklervard›r. Devlet adaml›¤›, d›fl dünyay› görüflleri bu ba-k›mdan benzerlikleri var. Bir de onlar›n baz› mesele-lerin ak›fl›n› görmeler ve anlamalar›. Ama baz›lar› bubenzerlik de¤il, tesadüf diyebilir. Ben benzerlik diyo-rum. Karfl›laflt›klar› meseleler ayn›. Bir devlet siyasifleklini de¤ifltirebilir. Rejimini de¤ifltirebilir. Fakat baz›temel konular ayn› kalmakta devam eder. Bugün Tür-kiye’nin dünya çap›nda ünemini veren haz›rlayan co¤-rafi konumudur. Bo¤azlar› kontrol etmesi. Bu Abdül-hamid devrinde de Atatürk devrinde de bugün de var-d›r. Ve etkisini de devam ettirmektedir. Bu meselelerkarfl›s›nda devletin varl›¤› söz konusu oldu¤u zaman okadar büyük fikir ayr›l›klar› göremezsiniz. Mesele Bo-¤azlar›n bizim kontrolümüz alt›nda kalmas›yd›. Abdül-hamid devrinde bu vard›. Bo¤azlar meselesi Türki-ye’nin politikas›n› etkileyecekti.


B.P: Az önceki konuya gelmek istiyorum. Tarih-

çiler niye Osmanl› Devleti’ni teokratik olarak ni-

telendiriyor? Yabanc› kaynaklardan falan m› al›-

yorlar.

K:K: Maalesef siz benim aç›mdan çok temel bir mese-leye temas ettiniz. Benim tüm hayat›m boyunca Türktarihini siyasi geliflmeleri, de¤iflmeleri, Türkiye’nin için-den bakarak anlamak ve öyle çözmek. Bunun için bü-yük u¤rafla ihtiyaç vard›r. Ana kaynaklara inmek tekerteker incelemek vs. Mesela ben TBMM zab›tlar›n› oku-yarak çok fley ö¤rendim. Bu aylarca çal›flmaya ihtiyaçgösterdi. Ve ben oradan hareket ederek Türkiye’yi ken-di içinden görerek öyle anlatmaya çal›flt›m. Uzun sürebu yap›lmam›flt›r. Yap›lan birisi yazm›fl... Avrupa tarih-çisi yahut da Avrupa turisti gelmifl bir ay kalm›fl ve ki-tap yazm›fl teokrasi demifltir. Bunlar›n aras›nda sa¤lamyazarlar da var. Birço¤u d›fl görünüfle bakarak, siyasimaksatlarla oldu¤undan çok farkl› göstermek için hat-ta modernistlere cesaret vermek için böyle yapm›flt›.Yani Türkiye teokrasidir bu rejim devrilsin gitsin diyebizim de onaylad›¤›m›z bir rejim koysun diye olabilir.Bilhassa Frans›z tarihçisi, ‹ngiliz tarihçisi böyle dersemesele kalm›yor. Bugün de bu devam ediyor Türki-ye’de flu veya bu flekilde. Bak›yorum Türkiye’ye yeniyeni mallar geliyor ona bir Türk ismi bulmaktansa onaderhal Frans›z, ‹talyan yahut ‹ngiliz ismini koyuyor vebu art›k tart›fl›lmaz bir fley oluyor. Art›k bundan kurtul-mam›z laz›m.B.P: Türk eliti, Türk ayd›n› halk›ndan biraz kopuk.

Yanl›flsam düzeltin cümleyi...

K:K: Bu yine temel baz› meselelere ba¤lan›yor. Bir ke-re her yerde her toplumda en küçük bir iflletmede dedahil elitler ünde gelir. Elitler idare eder. Bunlar› elit ya-pan nedir? Onlar›n bilgisi becerisi vs. Elitler her yerdeher zaman önder olmufllard›r flüphe yok. As›l meseleelit kültürüdür. Bir elit kendini idare etmek için ebediolarak daima üstte olmak için yarat›ld›¤›na inan›r ve bukonu üzerine bir kültür yarat›rsa o zaman elitler ilerle-menin engeli hatta bir memleketi felakete götüren un-surlar olabilir. Bunu tarihte de görebiliriz.B.P: Cumhuriyet elitleri nas›ld›?

K.K: Çok halkt›r. Halktan gelmifltir. Birçok cumhurbafl-kan›m›z› alal›m bunlar›n içinde aristokrasiden gelen bü-yük aileden gelen yok. Köyden gelmifl. fiimdi bizim biryerde gücümüz budur. Temelden halktan yo¤rularaktepeye ç›k›yoruz ondan sonra halk› unutarak halk›n bi-ze hizmet etmesini ileri sürerek hakim olmaya çal›fl›yo-ruz. Bir de bu halk cahildir diyoruz. B›rak›rsan›z mem-leketi felakete götürür. Bu tip düflünceler ne halk felse-

fesine ne tecrübelere dayanmaz. ‹ktidarda kalmak emirvermek sevdas›n›n parças›d›r. Demokrasiyle asla ba¤-daflmaz. B.P: Bu oyuna gelmeyen oldu mu flimdiye kadar?

K.K: Evet. Cevap vermek güç. Mesela Özal’› al›yorum,Demirel’i iyi tan›d›m. Özal’la da tan›fl›¤›m bunlar halk-tan gelmifl ve halk ruhunu muhafaza etmifl. Farklar var.Ama unutmam›fl. Ama onlar da elittir. Süleyman Bey Su‹flleri Genel Müdürü, büyük ifller yapm›fl. Rahmetli ÖzalDünya Bankas›’na çal›flm›fl, tecrübesi olan rahat biradamd›. Ve dindard›. Nakflibendi oldu¤unu aü›küa söy-ledi. Ama ondan kimse çekinmedi. Çünkü rahmetli Özalelitizmi, halkç›l›¤›, ilerlemecili¤i hepsini bir arada alm›fl-t›r. Yeni bir tip yaratm›fl. Yeni idareci tipi yaratm›flt›r.Kimse onun dincili¤inden flüphe etmezdi. B.P: Halk›n dini vurgulara çok önem veren partileri seç-mesinin ard›nda sen benim inanc›ma sayg› göster anla-y›fl› m› varK.K: Evet. Bunu ben de öteden beri söyledim yazd›m.Mesele dindar olmak de¤il. Halk dindar olmay› istemi-yor. Benim anlad›¤›m kadar halk diyor ki benim inan-c›m budur. Bu inanç benim hakk›md›r. Ben bunu dinad›na de¤il demokrasi ve özgürlük ad›na istiyorum di-yor. Fark buradad›r. fiüphesiz ki laik bir kavram ad›naistiyorum diyor. Din hürriyetini din ad›na de¤il özgürdemokratik yaflamak ad›na istiyorum bunu diyor. Vebu meseleyi yeni bir kal›ba sokmaktad›r. Böylece laik-leflme oluyor.B.P: Peki cumhuriyetin din karfl›t› olarak gösteril-

mesi zaman›nda halifeli¤in kald›r›lmas›na yöne-

lik tepkilerden mi oluyor?

K.K: Bu çok söylendi. Çok tart›fl›ld› bir bak›ma dini re-aksiyonu yönetecek güçlendirecek bir gücü olarak gö-rüldü¤ü için halifelik kald›r›ld› diyenler var. Mesele as-l›ndan çok daha genifltir. Türkiye bir cumhuriyet olarakkurulunca belirli s›n›flara sahip belirli halka sahip birülke olarak ortaya b›km›flt›r. Bir milli devlet olmufltur.O devlet içinde herkes o milli s›n›rlar içinde yaflayankimseler ad›na konuflabilir. Onlar›n haklar›n› müdafaaedebilir. fiimdi halifeli¤e gelince. Müslüman ümmetinbafl›d›r. Nerede olursa olsun bütün Müslümanlar›n bafl›-d›r. Halifenin mutlaka ve mutlaka ger yerde Müslüman-lar› korumas› onlar›n ad›na konuflmas› gerek. O zamanmilli s›n›rlar içinde böyle bir makam›n bulunmas› milliç›karla ve milli hakimiyetle nas›l ba¤dafl›r meselesi or-taya ç›kt›. Bu milli devlet devrinde üniversal ümmetçi-likle hareket etmek büyük çeliflki yarat›yor. Bir bak›mahalifeli¤in kald›r›lmas› buraya dayat›ld›. Di¤er yandanacaba halifelik milli s›n›rlar içinde kalacak milli menfa-


at ve görüfller içinde düzenlenebilir miydi? Bu tart›fl›ld›.Evet de diyenler hay›r da diyenler var. B.P: Peki halifelik kald›r›lmasayd› laik bir cumhu-

riyet olabilir miydi?

K.K: ‹talya laik midir de¤il midir papal›k oldu¤u hâlde.Olabilir de. Yani teorik olarak olabilir. Ama bahsetti¤imkonular göz önünde tutulursa acaba bir Türk halifesigerçek manada Müslüman halifesi olabilir miydi diyede sorulabilir. Bu do¤rudur bu yanl›flt›r denemez. Bi-zim en büyük zaaf›m›z meseleleri kategorize etmek.Burada da böyle. Milli halife olur mu o zaman ‹slam’›nümmeti nereye kal›yor. Halifelik kald›r›ld›ktan sonraAraplar denediler. Kimse önem vermedi sonra bir kon-ferans topland›. Herkes kendi devlet baflkan›n› adaygösterdi bir yerde baz› fleylerin zaman›n›n geçti¤inehükmetmek laz›m. B.P: Bugüne bakt›¤›n›zda laiklik tart›flmalar›, mefl-

ruiyet tart›flmalar›... de¤iflen de pek bir fley yok

ama AK Parti yeni bir oluflumdur diyorsunuz...

K.K: Yeni bir oluflumdur. Ve gittikçe demokrasiye dahada yaklaflm›flt›r. Çünkü onun yaflamas›n›n ana flart›d›r.Onu anlayacak kadar pragmatiktir. Yani bir yerde AKParti Türkiye’de demokrasinin yerleflmesine yard›m edi-yor kendisi de demokratiklefliyor. Ama bu birden ol-muyor. Hiçbir yerde demokrasi mutlak yerleflmifl de¤il-dir. Demokrasi durmadan geliflen bir rejimdir. Onu don-durursan›z o demokrasi olmaktan ç›kar. Ama kalite ba-k›m›ndan durmadan kalitesini yükseltebiliyor. ‹ktidaragetirtilen partinin sözünü dinlemem onun kararlar›nauymam bu demokrasinin kaç›n›lmaz sonucudur. Türki-ye bunlara uyam›yor. En büyük eksiklik sa¤lam bir mu-halefet yok. Ana muhalefet partisi CHP’dir ama baflkaparti de ana muhalefet partisi olunca afla¤› yukar› ayn›tavr› tak›nacakt›r. Burada yaln›z iktidar kültürü de¤ilmuhalefet kültürü eksik. Muhalefetini yürüteceksin ba-z› kararlara karfl› ç›kacaks›n. Ama temel meselelerdedemokrasiyi ayakta tutan meselelerde iktidarla birlikteolacaks›n. fiimdi Meclis’te bunu görmüyoruz. Hakikidemokraside sa¤lam bir muhalefetin ve sa¤lam bir ikti-dar›n bulundu¤u yerlerde diktatörlük isteyenler marji-nalleflir. Her yerde görülen budur.

Kaynak: Habertürk.com

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I.Meflrutiyet Döneminde Si-yaset “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Meflrutiyet DönemindeE¤itim ve Kültür Politikalar›na Genel Bir Bak›fl”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Meflrutiyet Dönemi veMeclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Meflrutiyet Dönemi veMeclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Meflrutiyet Dönemi veMeclis-i Mebusan Çal›flmalar›,” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Meflrutiyet Dönemi veMeclis-i Mebusan Çal›flmalar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad›m Ad›m Dünya Savafl›-na Gidifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

”


S›ra Sizde 1

Gerçekten de Osmanl› devlet anlay›fl›nda esas devletin

en genifl s›n›rlar›yla ve nüfusuyla birlikte yaflat›lmas›d›r.

Bu zeminde II. Abdülhamid de ‹slam birli¤i politikas›n›

kendi dinî hassasiyetinden dolay› de¤il, mevcut flartlar-

da devleti yaflatabilmek için en uygun yol olarak gör-

dü¤ü için uygulamaya çal›flm›flt›r. Metinde de ifade edil-

di¤i üzere, devletin di¤er unsurlar›n› yok saymadan,

gerekti¤inde Türklük, gerekti¤inde Osmanl›l›k vurgusu

yaparak ama dönemin genelinde iç politikada oldu¤u

kadar d›fl politikada da ‹slami hassasiyeti öne ç›karacak

politikalar yürütülmüfltür. Bu politikalar›n kendi içinde

tutarl› ve dönemi için de etkili ve geçerli oldu¤unu ge-

liflmeler göstermifltir.

S›ra Sizde 2

Elçilik ve konsolosluklar›yla do¤uda ve bilhassa Os-

manl› co¤rafyas›nda olup bitenleri yak›ndan takip eden

Bat›l› devletler ‹slamc› politikalar› ›srarla sald›rgan ve

yay›lmac› bir hareket olarak tarif etmifllerdi. Çünkü

Osmanl› Devleti’ne dayatt›klar› Islahat Ferman› ile ül-

ke genelindeki gayrimüslimleri koruyan ancak Müslü-

manlar› d›fllayan bir iliflkiler sürecini bafllatm›fllard›.

Bu durumun ‹slam ülkelerinde sebep olabilece¤i ra-

hats›zl›klar› önceden tespit için de d›fl temsilciliklerini

uyarm›fllard›. Bununla birlikte böyle genifl çapl› bir re-

aksiyonun olmad›¤› görüldükten sonra dahi ‹slam ül-

kelerinde görülecek en ufak bir k›p›rdanmay›, Bat› ve

Hristiyanlar aleyhinde bir hareketi Osmanl› Devleti

kaynakl›, halifenin Panislamizm politikas›n›n sonucu

olarak isimlendirmifllerdir. Potansiyel tehlike olarak

gördükleri Osmanl› Devleti’ne karfl› kendi bürokratik

yap›lar›n› haz›r durumda tutmay› amaçlayan bir yakla-

fl›m oldu¤unu söyleyebiliriz.

S›ra Sizde 3

Birinci Meflrutiyet Dönemi bütün hâlinde ekonomik s›-

k›nt›lar, d›fl borç bask›s› savafl ve isyanlar ile geçmifltir.

Buna mukabil Tanzimat Dönemi’nde bafllayan e¤itim

hamlelerini eldeki bütün imkânlar› zorlayarak sürdür-

mek her fleyden önce bilime, ö¤renmeye ve geliflmeye

verilen önemi göstermektedir. ‹lkö¤retim mecburiyeti-

nin konmas›, merkez ve taflrada ilkö¤retim teflkilat›n›n

kurulmas›, iptidai okullar›n›n aç›lmas› ve ço¤alt›lmas›,

Sübyan okullar›na yeni usul e¤itimin sokulmas› döne-

min bütününde takip edilen öncelikler olarak göze çarp-

maktad›r. Müslüman halk›n kalabal›k oldu¤u yerlerde

ilkö¤retime öncelik ve a¤›rl›k verilmesi ülke sath›nda

okur yazarl›¤›n, e¤itim ve ö¤retimin yay›lmas› hedefine

ulaflmak içindir. Giriflilen e¤itim seferberli¤ine halk›n

maddi yard›m›n›n sa¤lanmas› kadar ‹stanbul d›fl›nda

ö¤retmen okullar›n›n aç›lmas› genifl çapl› ve uzun va-

deli bir e¤itim program›na iflaret etmektedir. I. Meflruti-

yet Dönemi, bilgi ve e¤itimin öneminin anlafl›ld›¤›, e¤i-

timin bütün vatandafllar›n›n temel hakk› olarak görül-

dü¤ü ve imkânlar ölçüsünde sa¤lanmaya çal›fl›ld›¤› bir

dönem olarak nitelememizi gerektirmektedir.

S›ra Sizde 4

Osmanl› dönemi sözlüklerinde cumhuriyet, seçilmifl bir

baflkan›n idaresi alt›ndaki topluluk olarak da nitelen-

mekteydi. Cumhuriyetlerde devlet baflkan›n›n seçimle

belirlenmesi esas ise de daha önemlisi bu seçimin nite-

li¤idir. Tabii bir de aday olan ya da olabilenlerin özel-

likleri. Bu noktada Sultan V. Mehmed Reflad’›n tahta ç›-

k›fl›n›n Meclis-i Mebusan’da oylanm›fl olmas› flekil ola-

rak bizi düflündürse de cumhuriyet uygulamas› olarak

de¤er kazanmayacakt›r. Bununla birlikte art›k hanedan

mensubunun tahta ç›k›fl›nda bile halk›n temsilcilerinin

oluflturdu¤u Meclisin söz sahibi olmas› ad›m ad›m he-

defe gidildi¤ini gösteren bir iflarettir.

S›ra Sizde 5

Meflrutiyet Dönemi’nde ›srarla vurgulanan millî ege-

menlik kavram› Cumhuriyetin ilan› öncesinde temel ha-

reket noktas› olarak al›nm›fl, Atatürk taraf›ndan Cumhu-

riyeti izah eden kavram olarak ta kullan›lm›flt›r. Bu nok-

tada II. Meflrutiyet ve Cumhuriyet Dönemi iliflkilerini

millet ad›na birikimleri üst üste koyarak birbirini des-

tekleyen tamamlayan dönemler olarak de¤erlendirme-

liyiz. Gerçekten de Tanzimat Dönemi ile bafllayan ve

bilhassa ayd›nlar›n öne ç›kard›¤› milletin hâkimiyete

hakk› kavram› daha sonra devlet adamlar›nca da kabul

edilmiflti. Ancak onlar bu hakk›n kullan›m› için milletin

yeterince olgunlaflmad›¤›n› ona vasi tayin etmek gerek-

ti¤ini söylüyorlard›. Meflrutiyet ilan edildi¤i dönemde

ayd›nlar da ayn› flekilde milletin e¤itilip ö¤retilip haki-

miyetini kullanacak hâle getirilmesi gerekti¤ini yazm›fl-

lard›. Birinci dünya savafl›ndan sonra esir edilmeye ça-

l›fl›lan milletin Mustafa Kemal Pafla önderli¤indeki mü-

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


cadelesi hâkimiyetin sahibinin k›sa sürede yaflad›¤› çok

yönlü ve ö¤retici deneyimleri iyi kullanarak hâkimiyeti-

ni kendi eline alabilece¤ini dosta düflmana göstermifltir.

Bütün bu olumlu geliflmelere mukabil toplumun gele-

neksel anlay›fl› dolay›s›yla köklü de¤iflim ve dönüflüm-

lerde yap›lmak istenenlerin aç›k, sade ve samimi bir fle-

kilde topluma anlat›lmas›na ihtiyaç oldu¤unu geliflme-

ler ortaya koymufltur.

S›ra Sizde 6

1877-1878 savafl›ndan beri kaynayan Balkanlar co¤raf-

yas›ndaki ittifaklara karfl› devletin asker, lojistik ve siya-

set olarak haz›rl›ks›z yakalanmas› devleti yönetenlerin

bölgedeki geliflmeleri takip edememesi, anlayamamas›

ile aç›klanabilir. Hakikaten Balkanlar ve Orta Do¤u böl-

gesinde yay›lmac› emelleri olan devletlerin buraya

hakim olma planlar› XIX.asr›n ortalar›ndan itibaren be-

lirgin bir flekilde ortaya ç›km›flt›r. ‹ngiltere’nin Arap ya-

r›madas› ve Basra Körfezi’nde ad›m ad›m iliflkilerini ge-

lifltirmesi, Rusya’n›n deste¤iyle Balkan milletlerinin ön-

ce tek tek ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› devleti yöneten

kadroyu yeterince uyaracak geliflmelerdir. Trablusgarp

Savafl› ç›kt›¤›nda sadrazam olan ‹brahim Hakk› Pafla’n›n

bir önceki görevinin Roma Sefirli¤i oldu¤unu hat›rlar-

sak ‹talyan baflkentinde siyasi geliflmeleri takip etmek-

ten baflka ifller ile meflgul oldu¤unu düflünebiliriz. Ayn›

flekilde Balkan milletlerinin Rusya ile yapt›¤› görüflme-

ler ve var›lan anlaflmalardan Osmanl› d›fl ifllerinin ha-

bersiz olmas› en basit hâliyle gaflet olarak nitelenebilir.

Trablusgarp’tan II. Abdülhamid Dönemi’nde y›¤›lan si-

lah ve kuvvetleri baflka yerlere kayd›rmak kadar Bal-

kanlarda asayifl var diyerek buradaki birliklerin tecrü-

beli askerlerini toptan terhis etmek devletin bekas› ad›-

na anlafl›l›r ifllerden de¤ildir. K›saca devletin, yönetici-

leri elinde zaman›n geliflmelerini anlama, gereken ted-

birleri alma ve yaflama kabiliyetini büyük oranda kay-

betti¤ini gösteren geliflmeler söz konusudur.

Akyüz Yahya, Türk E¤itim Tarihi, Ankara 2008.Aslan, Taner, “Osmanl› Devleti’nin Siyasi ve ‹dari Tari-

hinde Adalet ve Müsavat Meselesi”, Akademik Ba-

k›fl Dergisi, Say› 21, Temmuz - A¤ustos - Eylül -2010.

Aydemir, fievket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal,

Cilt I, 1881-1919, ‹stanbul 1994. Bayur, Yusuf Hikmet, Türk ‹nk›lab› Tarihi, C.II, K›s›m

I, Ankara 1991.Berkes, Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, (Yay›na Ha-

z›rlayan, Ahmet Kuyafl), ‹stanbul 2005.Bozkurt, Gülnihal, Bat› Hukukunun Türkiye’de Be-

nimsenmesi, Osmanl› Devleti’nden Türkiye

Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939),

Ankara 1996.Cevdet Pafla, Tezakir, 40-Tetimme, (Yay. Cavit Bay-

sun), Ankara 1986.Çad›rc›, Musa, “Tanzimattan Cumhuriyete Ülke Yöneti-

mi”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansik-

lopedisi (TCTA), C.I, ‹stanbul 1985.Davison, Roderic H., Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Re-

form, 1856-1876, (Çev. Osman Ak›nhay), C.II, ‹s-tanbul 1997.

Düstur, Birinci Tertip, C.IV.Düstur , ‹kinci Tertip, C.I.Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve ‹slam Birli¤i, ‹s-

tanbul 1992.Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid’in ‹lk Y›llar›nda Meclis

ve Meflrutiyet Kavramlar› Üzerine Baz› Tespitler”,Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, I, ‹stanbul2000.

Eraslan, Cezmi,-Olgun, Kenan, Osmanl› Devleti’nde

Meflrutiyet ve Parlamento, ‹stanbul 2006.Erdo¤an, Aynur, “Prof. Çetinsaya: Halen Tanzimat’› ya-

fl›yoruz”, Dünya Bülteni, 12 Aral›k 2011 Pazartesi,http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&Artic-leID=97909,(09- 01-2012’de indirildi)

Ery›lmaz, Bilal, Osmanl› Devletinde Gayrimüslim

Tebaan›n Yönetimi, ‹stanbul 1996.Fortna, Benjamin C. Mektebi Hümayun: Osmanl› ‹m-

paratorlu¤unun Son Döneminde ‹slam, Devlet

ve E¤itim, ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›, 2005.Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, ‹stanbul,

Homer Kitabevi, 2006.Hanioglu, M. fiükrü, The Young Turks in Oppositi-

on, Oxford Üniv. Pres, New York 1995.



‹¤demir, Ulu¤, Kuleli Vak’as› Hak›nda Bir Araflt›r-

ma, Ankara 1942.Kafadar, Osman, Türk E¤itim Düflüncesinde Bat›l›-

laflma, Ankara, Vadi, 1997.Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.VIII, Ankara 1988.Karal, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, C.IX, Ankara 1996.Karatepe, fiükrü, Darbeler, Anayasalar ve Modern-

leflme, 2. Bask›, ‹stanbul 1997.Kayal›, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, ‹stanbul 1998.K›rz›o¤lu, M. Fahrettin, Kaz›m Karabekir, Ankara 1991.K›z›ltan, Y›lmaz, Birinci Meflrutiyetin ‹lan› ve ‹lk Os-

manl› Meclis-i Mebusan›, Gazi Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Anka-ra 1994.

Kili, Suna-Gözübüyük, A. fieref, Türk Anayasa Metin-

leri, Sened-i ‹ttifaktan Günümüze, Ankara 1985.Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri E¤itim Siste-

mi, Ankara 1991.Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çev.

Metin K›ratl›), 3. Bask›, Ankara 1988.Mardin, fierif, Türk Modernleflmesi, Makaleler IV, ‹s-

tanbul 1991.Okandan, Recai Galip., Amme Hukukumuzun Ana

Hatlar›, ‹stanbul 1968.Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, (Yay›na Haz›rla-

yan: Cemal Kutay), ‹stanbul 1980.Olgun, Kenan, 1908-1912 Osmanl› Meclis-i Mebu-

san’›n›n Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimiz-

deki Yeri, Ankara 2008.Olgun, Kenan, “Asker-Siyaset ‹liflkilerinde Bir Dönüm

Noktas›: Halaskar Zabitan Grubu ve Faaliyetleri”, ‹l-mi Araflt›rmalar, Say› 7, ‹stanbul 1999.

Olgun, Kenan, “II. Meflrutiyet Dönemi Seçim Sistemi ve1912 Seçimlerinde ‹zmit Sanca¤›nda Uygulan›fl›”, ‹s-

tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih

Dergisi, Say› 39, ‹stanbul 2004.Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹s-

tanbul 1983.Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat Devri ve Sonras› ‹dari Teflkilat”

Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed.,Ekmeleddin ‹hsano¤lu), ‹stanbul 1994.

Ortayl›, ‹lber, Tanzimattan Sonra Mahalli ‹dareler

(1840-1878), Ankara 1974.Ortayl›, ‹lber, “Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerinde

Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete

Türkiye Ansiklopedisi, C.I, s.234- 235.

Özgüldür, Yavuz-Özgüldür, Serdar, “1876 Anayasas›n›nHaz›rlanmas›nda Mithat Paflan›n Rolü Ve Fonksiyo-nu”, Ankara Üniversitesi Osmanl› Tarihi Arafl-

t›rmalar› Merkezi (OTAM), Say› 5, Ankara 1994,s.311-348.

Pamir, Balçiçek, Kemal Karpat ile Röportaj; 8 Tem-muz 2009, Habertürk.com.

Sevil, Hülya K., ‹ttihat ve Terakki Döneminde ‹slam-

c›l›k Hareketi (1908-1914), Ankara ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi,Ankara 2005.

Shaw Stanford-Shaw, Ezel Kural, Osmanl› ‹mparator-

lu¤u ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harman-c›), C.II, ‹stanbul 1983.

Tanör, Bülent, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri

(1789-1980), ‹stanbul 2006.Tekeli, ‹-‹lkin, S., Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda E¤i-

tim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluflumu ve Dö-

nüflümü, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999.Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-

1952, 2. Bask›, ‹stanbul 1995.Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayat›nda

Bat›l›laflma Hareketleri, ‹stanbul 2004, Türk Silahl› Kuvvetleri Tarihi, Osmanl› Devri, 1911-

1912 Osmanl› ‹talyan Harbi Deniz Harekât›,

C.III, Ankara 1980. Us Hakk› Tar›k, Meclis-i Mebusan (1293=1877), C.II,

‹stanbul 1954.Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Ça¤dafl Düflünce Tari-

hi, ‹stanbul 1979.Yel, Selma, “Kendi Eserleri Ifl›¤›nda ‹brahim Temo’nun

Atatürk ve Milli Kimlik Hakk›ndaki Duygu ve Dü-flünceleri”, 7. Uluslararas› Atatürk Kongresi, Ma-kedonya, 17-22 Ekim 2011 Manu, Bas›lacak tebli¤

Yelkenci, Ömer Faruk, Türk Modernleflmesi ve II.

Abdülhamid’in E¤itim Hamlesi, Kaknüs Yay›nla-r›, ‹stanbul 2011.

Yerlikaya, ‹lhan, XIX. Yüzy›l Osmanl› Siyasi Haya-

t›nda Basiret Gazetesi ve (Pancermenizm - Pa-

nislamizm - Panslavizm - Osmanl›c›l›k Fikirle-

ri), Yüzüncü Y›l Üniversitesi Yay›nlar›, Van 1994.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Avrupa’n›n büyük devletlerinde XIX. yüzy›lda hakim olan zihniyeti ve bununuluslararas› iliflkilere yans›mas›n› aç›klayabilecek,Sanayi ‹nk›lab›’n›n deniz afl›r› sömürgecilik faaliyetlerini nas›l h›zland›rd›¤›n›ve dünyay› flekillendirdi¤ini aç›klayabilecek,Avrupal› büyük devletler aras›ndaki sömürge rekabeti ve ç›kar çat›flmalar›n›nOsmanl› Devleti’ne etkilerini de¤erlendirebilecek,Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda cephelerde Osmanl› varl›¤›n›n nas›l eridi¤inianaliz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Sanayi ‹nk›lab› • Deniz Afl›r› Sömürgecilik • Millî Devletlerin Oluflumu

• Misyoner Faaliyetleri • I. Dünya Savafl› • Ermeni Meselesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


Avrupa ve Türkiye(1838-1918)

• 1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTENDÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA

• EMPERYAL‹ST REKABET VEKUVVETLER ÇATIfiMASI

• OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ:I. DÜNYA SAVAfiI

• I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER


1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NAAVRUPACo¤rafi keflifler, dünya ticaret yollar›n›n de¤iflmesi, Avrupa’daki sosyal ve ekono-mik alanlarda meydana gelen geliflmeler, Osmanl› Devleti’nde yap›sal de¤ifliklikle-re yol açan ve devleti kökün-den sarsan temel etkenlerolarak karfl›m›za ç›kmak-tad›r. Bat›l› devletlerdegerçekleflen Sanayi ‹nk›-lab›, Frans›z ‹htilali ve1815 Viyana Kongresi’yleAvrupa var olan durumunbelirlenmesi sömürgecili-¤e h›z kazand›rm›fl ve Os-manl› Devleti’nin y›k›lma-s› yönünde tarihî düflün-ce ve misyonu alevlendi-rerek daha sistematik birhâle getirmifltir. Söz ko-nusu etkileri üç ana bafl-l›k alt›nda inceleyebiliriz.

Deniz Afl›r› SömürgecilikCo¤rafi kefliflerin etkisiyle Yeni Dünya’dan gelen de¤erli madenler Do¤u Akde-niz’e ulafl›nca Amerika alt›n› ve gümüflü önce ‹spanya’da fiyatlar› altüst etmifltir.Co¤rafi kefliflerden sonra sömürgecili¤in ilk aflamada etkileri iktisadi alanda görül-müfltür. Co¤rafi kefliflerle geleneksel k›talar aras› ticaret yollar› de¤iflti¤i gibi Hin-distan-Avrupa deniz yolu da Avrupal› devletlerin kontrolüne geçmifltir.

Avrupa’n›n ekonomik, kültürel, sosyal, din ve düflünce hayat›nda büyük de¤i-flikliklere neden olan keflifler Avrupa’n›n siyasi yap›s›n› da de¤ifltirmifl, ayn› zaman-da, düflünce dünyas›ndaki geliflmelerle Rönesans ve Reform hareketlerine zeminhaz›rlam›flt›r. Keflfedilen bölgelerdeki de¤erli eflya ve madenlerin Avrupa’ya tafl›n-mas›, o zamana kadar zenginlik kayna¤› olan topra¤›n yerini alt›n ve gümüflün al-mas›n› sa¤lam›flt›r. Akdeniz k›y›s›ndaki limanlar›n önemini kaybetmesine karfl›l›k

Avrupa ve Türkiye (1838-1918)

Foto¤raf 4.1

Buhar ve hayvangücünün yar›fl›;Sanayi ‹nk›lab›’n›nsimgesi.


Atlas Okyanusu k›y›s›ndaki limanlar›n önem kazanmas›, Avrupa’n›n Osmanl› Dev-leti’ne ba¤›ml›l›¤›n› azaltm›flt›r. Avrupa d›fl›ndaki dünya zay›flarken Avrupa, heralanda güç kazanm›flt›r. Özellikle ‹spanyol ve Portekizliler genifl topraklar eldeederek ilk sömürge imparatorluklar›n›n temellerini bu yüzy›lda atm›fllard›r.

Bu dönemde Avrupal› devletlerde zenginlik anlay›fl›, toprak sahibi olmak dü-flüncesinden, de¤erli madenlere sahip olmak düflüncesine dönüflmüfltür. Bu dü-flünce, ticaret yaparak bu de¤erleri kazanan ve flehirlerde yaflayan bir tüccarlarzümresinin, burjuvazinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Avrupa toplumlar›nda mey-dana gelen de¤ifliklikler, büyük devletler aras›nda rekabetin do¤mas›na yol açm›flve bunlar›n daha zengin olma arzular›n› da kamç›lam›flt›r. Ayr›ca, ticari hayat›n ge-liflmesi de¤erli madenlere olan ihtiyac› da artt›rm›flt›r.

Avrupa devletlerinde görülen geliflmeler, devletin siyasi oldu¤u kadar ekono-mik bir yönünün oldu¤unu da göstermifltir. Art›k bütün iktisadi güçler millilefltiri-lecek; iç ticaret ve yerli endüstri gelifltirilecek; d›fl ticaret ülkenin ç›karlar›na uygunolarak yap›lacak hatta elçiler yaln›z siyasi de¤il, iktisadi ve ticari iliflkileri de usta-l›kla yürütecek kiflilerden seçilecektir. Böylece devletin varl›¤›n›n devam›n›n yaln›zaskerî güce de¤il, ekonomik sa¤laml›¤a da ba¤l› oldu¤u görüflü kabul görecektir.Bu görüfle ba¤l› olarak Avrupa’da yeni pazar ve ham madde kaynaklar›na duyulanihtiyaç sebebiyle daha fazla kazanmak ve bunun için her türlü yola baflvurmak dü-flüncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zenginlik kaynaklar› arayan budüflüncedeki Avrupal› devletlerin, dünya ticaretinde tarihî transit yollar d›fl›nda ye-ni yollar aramalar›, co¤rafi kefliflerin yap›lmas›n› da sa¤lam›flt›r.

Osmanl› Devleti iktisadi ve siyasi hayat›n birbiriyle kaynaflt›¤› bu anlay›fl de¤iflimi sürecin-de yer alabilmifl midir? Tart›fl›n›z.

Gerçeklefltirilen co¤rafi keflifler, sadece Avrupa’da de¤il bütün dünyada önem-li sosyal, siyasi ve ekonomik de¤iflikliklere yol açm›flt›r. Bu de¤iflikliklerin enönemlilerinden birisi flüphesiz ticaret yollar›n›n de¤iflmesidir.

Deniz yollar›n›n birden bire önem kazanmas›nda gemi yap›m tekni¤indeki gelifl-melerin büyük etkisi olmufltur. Modern araçlar deniz yolunun hem güvenli¤ini hemde h›z›n› art›rm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin hakimiyetindeki tarihî ticaret yollar› ise ka-ç›n›lmaz olarak eski önemini yavafl yavafl kaybedecektir. Tabiat›yla tarihî kara yolla-r›n›n gözden düflmesiyle Osmanl› için çok de¤erli bir kaynak da kurumaya baflla-m›flt›r. Bununla birlikte co¤rafi kefliflerle birlikte özellikle Hindistan’a giden yeni yol-lar bulunmufl ise de bu yollar›n uzun ve tehlikeli olmalar› sebebiyle Akdeniz’den ge-çen yol eskisi kadar olmasa bile önemini hiçbir zaman kaybetmeyecektir.

1815’ten sonra devletler aras› mücadelelerde, sanayileflme temeline dayal› po-litikalar›n hakim oldu¤u görülmektedir. Sanayileflmenin gereklerinin karfl›lanabil-mesi için siyasi denetimin sa¤lanmas› gerekmekteydi. Siyasi denetimin sa¤lanabil-mesi de ekonomik yat›r›mda bulunulacak olan yerlerde toplumsal sistem ve yöne-tim biçiminin kontrol edilmesiyle mümkündü. Bunun yan› s›ra yat›r›mda buluna-bilmek ve öteki devletlerin flirketlerinin rekabetinden kurtulabilmek ancak askerîgüç ile sa¤lanabilirdi. Ekonomik bak›mdan geri kalm›fl ülkelerde rahat çal›flabil-mek için de o ülke yönetimine bask›da bulunmak kaç›n›lmazd›.

Sanayileflememifl ve siyasi gücünü yitirmifl olan devletlerin, emperyalist devlet-lerin bask›lar›na boyun e¤mekten baflka yapabilece¤i bir fley kalm›yordu. Bu se-beple art›k kaba bir ya¤malama yerine koloni olarak ele geçirilen yerler, ham mad-

Burjuva: Ticaret yaparak bude¤erleri kazanan veflehirlerde yaflayan tüccarlarzümresi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

de kayna¤› ve pazar olarak kullan›lan, ucuz ifl gücünden yararlan›lan bölgeler ha-line gelmifllerdir.

19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren do¤uda zengin petrol, kömür ve sanayi içingerekli di¤er ham madde kaynaklar›n›n bulunmas›, sanayileflmifl devletlerin politi-kalar›n› bu yönde flekillendirmifltir. Avrupal› devletler, ham maddelere sahip olanDo¤u milletlerini sanayiden mahrum b›rakacak politikalar›n› sürdürürken do¤u-nun bakir sahalar›n› ayn› zamanda ürettiklerini satacak iyi bir pazar olarak görmüfl-lerdir. Baflta petrol olmak üzere zengin madenlerin yer ald›¤› co¤rafyalar› ele ge-çirmek isteyen devletler aras›ndaki mücadele 20. yüzy›lda do¤uya kaym›flt›r. Hempazar hem de ham madde kaynaklar›na sahip co¤rafyan›n en önemli devleti iseOsmanl› Devleti idi. Dolay›s›yla Bat›l› devletler politikalar›n› bu flekilde sistematikhale getirirken Osmanl› Devleti, sanayileflmifl güçlü devletler için verimli bir yat›-r›m bölgesi, zengin ham madde kayna¤› ve iyi bir pazar durumunda idi.

Venedik, Portekiz ve Fransa’dan sonra ‹ngilizler de ham madde temini ve ma-mul madde ihrac› için önemli gördükleri Yak›n Do¤u co¤rafyas›na yönelmifllerdir.19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren savafllar sebebiyle tüketim maddelerine olan talepazal›rken bir taraftan da iflsizli¤in artmas›, Fransa, Almanya ve Rusya gibi devletle-rin gümrüklerini yüksek tarifelerle korumalar› ‹ngiltere’nin yeni sahalara yönelme-sine sebep olmufltur. ‹ngiltere, yaln›z üretilmifl madde sat›fl› bak›m›ndan de¤il,ham madde bak›m›ndan da önemli gördü¤ü Osmanl› Devleti’ne yönelmifltir. Avru-pa pazarlar› kendilerine kapanm›fl olan ‹ngilizlerin Osmanl› ülkesinde serbest tica-ret yapabilmeleri ise ticareti k›s›tlay›c› nizamlar›n kald›r›lmas›na ba¤l› idi. Venedikve özellikle Frans›zlar›n muafiyetlerine ra¤men Osmanl› ülkesinde kendi bayrakla-r› alt›nda ticaret yapmak isteyen ‹ngilizler, 1580 tarihînde ilk ticaret imtiyaz›n› al-m›fllard›. Bu imtiyazla ‹ngilizler, bafllang›çta di¤er milletler gibi gümrük vergisini %5 oran›nda öderlerken çok geçmeden bunu % 3’e indirmeyi baflarm›fllard›. Zaman-la fiyatlarda görülen yükselifller dolay›s›yla gümrük vergileri bir hayli azalm›fl %1-1,5’e kadar düflmüfltür. 1834 tarihînde süresi sona erecek olan gümrük tarifelerininyenilenmesi için teflebbüste bulunmufltur. Bu tarihlerde Avrupal› devletler, yüksekgümrük vergileri koyup çeflitli mallar› yasaklarken ‹ngiltere, tarifenin yenilenmesiyoluna gidilmeyece¤ini aç›klam›flt›r. Bafllang›çta ‹ngiliz teklifleri kabul edilmek is-tenmemiflse de bir taraftan hazinenin u¤rad›¤› zarar›n artmas›, di¤er taraftan da M›-s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n isyan› sebebiyle düflmüfl oldu¤u siyasi buh-ran, Osmanl› Devleti’ni serbest ticaret prensiplerini içeren Balta Liman› Antlaflma-s›’n› imzalamak zorunda b›rakm›flt›r. 1838 y›l›nda imzalanan bu antlaflma ile ‹ngi-liz tüccar› en imtiyazl› millet oldu¤u gibi di¤er ülkelerden getirilen mallar›n da ser-bestçe ticaretini yapma imtiyaz› elde etmifltir. Anlaflmaya göre vergi ihracatta % 9olurken ithalatta % 2 olarak belirlenmifltir.

Böyle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl› Devleti’nde sanayinin geliflmesi, ülke ekono-misine katk› sa¤lamas› mümkün olabilir mi? Devleti yönetenlerin önceli¤i ekonomik miyoksa siyasi mi tart›fl›n›z.

Bat›l› devletler; ithalat› k›s›tlamak, gümrük vergilerini yükseltmek, hatta yasak-lamak ve buna karfl› ihracat› teflvik edip gelifltirmek için u¤rafl›rken; Osmanl› Dev-leti’nin tam z›dd› denilebilecek bir politika ile ithalat› serbest b›rak›p ihracat üze-rinde k›s›tlamalar getirmesi, hatta yasaklamalara varan düzenlemeler yapmas›,aç›klamas› kolay görünmeyen bir tav›rd›r. Antlaflmay› haz›rlayan müzakerelere

914. Ünite - Avrupa ve Türk iye (1838-1918)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

dikkatle bak›ld›¤› zaman aç›kça görülen odur ki Osmanl›lar az olan pazarl›k gücü-nü ithalat› de¤il ihracat› s›n›rland›rmak ve vergilendirmek için kullanm›fllard›r. Os-manl› ticari ve iktisadi hayat›nda önemli de¤iflikliklere yol açacak olan bu antlafl-ma, Osmanl› Devleti’nin y›k›l›fl›n› haz›rlayan sebeplerden birisi olacakt›r.

Bu arada hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar az›nl›klar›n iktisadi alanayönelmeleri ve burada baflar›l› olmalar› 18. yüzy›ldan itibaren tedricen büyüyenaz›nl›k sermayesini ortaya ç›karm›flt›r ki bu husus, zaaflar içinde bulunan Osmanl›Devleti’nde iktisadi yap›n›n siyasi güce do¤rudan etki etmesine yol açm›flt›r. 1838ticaret sözleflmesi ve bunu takip eden baz› Avrupa devletleriyle yap›lan ticaret söz-leflmelerinden sonra Osmanl› sanayi ve ticareti h›zla çökmeye bafllam›flt›r. Bu ta-rihlere kadar sanayileflmifl Bat›l› devletlerin üstün rekabet gücüne ra¤men ayaktadurabilen Osmanl› Devleti, kendi ticareti ad›na her türlü korumay› kald›r›nca mev-cut sanayi ve ticareti bütünüyle çökmüfltür. ‹ngiltere karfl›s›nda yeterli pazarl›k gü-cüne sahip olmayan Osmanl› Devleti ekonomik ç›karlar›ndan ziyade askerî ve si-yasi ç›karlar›n› gerçeklefltirmek istemifltir. M›s›r meselesi halledilmifl ise de devletingelirleri giderlerini karfl›layamaz bir hale geldi¤i için 1854 tarihînde d›fl borçlanmabafllam›flt›r. Bundan sonra yeni borçlanmalar yap›lm›fl ve çok k›sa bir süre sonradevlet borçlar›n› ödeyemez bir duruma gelmifltir. 1881 tarihînde yay›mlanan Mu-harrem Kararnamesi ile Duyun-› Umumiye ‹daresi (Genel Borçlar ‹daresi) kurul-mufl ve alacaklar›n tahsili için Osmanl› maliyesi büyük devletlerin kontrolü alt›nagirmifltir.

Burada Osmanl› Devleti’nce Bat›l› devletlere verilen kapitülasyonlardan da k›-saca bahsetmekte yarar vard›r. Bilindi¤i gibi daha 1507’de Sultan II. Bayezit tara-f›ndan Fransa’ya ticari kapitülasyon bahfledilmifl, 1536’da Kanuni Sultan Süley-man taraf›ndan da I. Fransuva’ya öncekinden daha genifl kapitülasyon verilmiflti.Böylece Frans›z tüccar, özgürce can ve mal güvenli¤i içinde ticaret yapabiliyor-du. Di¤er Avrupal› tüccar ise gemilerinde Frans›z bayra¤› ile ticaret yapabiliyor-du. Osmanl› Devleti, Karlofça Antlaflmas›’ndan (1699) sonra Avusturya, Venedik,Leh ve Macar vatandafl› olan tüccar›n; Küçük Kaynarca Antlaflmas› (1774) ile deRus tüccar›n kapitülasyonlardan yararlanmalar›na izin vermek zorunda kalm›flt›r.Anlaflmalar›n bir parças› hâline gelen kapitülasyonlar yabanc› devletlerin himaye-sindeki Osmanl› tebaas›n›n haklar›n› koruyan bir yasaya dönüflmüfltür. Anlafl›la-ca¤› gibi Osmanl› Devleti’ni zor duruma sokmak isteyen devletlerin kapitülasyon-lar ile tan›nm›fl olan haklar› istismar etmelerine bir engel yoktu. Nitekim himayealt›ndaki kifli olarak tan›nma yetkisi verilen konsoloslar sayesinde Osmanl› tebaa-s› olan Hristiyanlar da kapitülasyonlar ile tan›nm›fl olan ayr›cal›klardan yararlana-biliyorlard›. Tabiat›yla Osmanl› hukuku karfl›s›nda Hristiyan tüccar dokunulmaz-l›k elde etmifl oluyordu. Osmanl› Devleti’nde ticaretin gayrimüslimlerin (Rumlar,Ermeniler ve Yahudiler) elinde bulunmas› ve bu unsurlar›n kapitülasyonlardanda yararlanmalar›, devletin ekonomideki gücünü iyice k›rm›flt›r. Devletin güçlüoldu¤u dönemlerde baflta Fransa olmak üzere di¤er Avrupa devletlerine bafllan-g›çta ticari alanda verilen imtiyazlar (Kapitülasyonlar) zaman içerisinde siyasi,idari, dinî, adli, e¤itim vb. alanlarda genifllemifller ve devletin aleyhinde bir güçhâline gelmifllerdir.

Bu bilgilerden anlafl›laca¤› gibi Balta Liman› Antlaflmas›’ndan sonra ithalat veihracat dengesini kaybeden Osmanl› Devleti’nde gerek iç ve d›fl borçlar gereksekapitülasyonlar sömürgeci devletlerin çok rahat hareket etmelerine sa¤lam zeminhaz›rlam›flt›r.



Sanayi ‹nk›lab›18. yüzy›ldan itibaren tekni¤in, s›nai üretimin ve ulaflt›rma imkânlar›n›n geliflmesiile ça¤dafl dünyada ortaya ç›kan de¤iflimi ifade eden kavram “Sanayi ‹nk›lâb›”d›r.

1815’ten sonra devletler aras›nda meydana gelen mücadelelerde, sanayilefl-me temeline dayal› politikalar›n hakim oldu¤u görülmektedir. Bu itibarla Sana-yi ‹nk›lab›’n›, salt bir teknik olarak de¤il bir iliflkiler dizisi olarak ele almak ge-rekmektedir. Zira teknik alandan bafllayarak ekonomik ve sosyal alanlar› da et-kileyen de¤ifliklikler sonucu statik bünyeli tar›m toplumundan, büyümeye yete-nekli, dinamik sanayi toplumuna dönüflüm söz konusudur. Tabiat›yla 19. ve 20.yüzy›llarda Sanayi ‹nk›lab›’n› gerçeklefltiren devletlerin takip ettikleri politika-lar, sanayinin ihtiyaçlar› ve ekonomik büyüme ekseninde geliflecektir. Avru-pa’daki denge ve ittifak çabalar›, asl›nda dünya üzerindeki askerî ve ekonomiksavafl›n arka plan›ndan baflka bir fley de¤ildir. Ancak politik çabalar sonuç ge-tirmeyecek ve bir paylafl›m savafl› olarak nitelenen I. Dünya Savafl› kaç›n›lmazbir hâle gelecektir.

Sanayileflmeye paralel olarak küçük iflletmeler, yerlerini büyük iflletmelere b›-rakm›flt›r. Avrupa k›tas›, geliflmifl endüstri iflletmelerinin ihtiyaçlar›n› karfl›layacakham madde imkânlar›na sahip olmad›¤›ndan, üstelik gerekli ham maddeyi dahaucuza temin etmek mümkün olaca¤›ndan sanayileflen ülkeler d›flar›ya yönelmifller-dir. Ayr›ca gitgide büyüyen iflletmelerin ürettikleri mallar iç pazarlar›n›n talepleriniaflm›flt›r. Dolay›s›yla iflletmelerin kapasitelerini düflürmeden üretilen sanayi ürünle-ri d›fl pazarlarda tüketilebilirdi. Sanayileflmifl ülkelerin gerek ham madde ihtiyac›-n›n karfl›lanmas› gerekse yeni pazarlara aç›lmak gere¤i dünya üzerinde siyasi veaskerî mücadeleyi daha da k›z›flt›racakt›r.

Emperyalizmin güç kazanmas›nda ekonomik faktörlerin etkin oldu¤u bir ger-çektir. Sanayileflen Avrupal› büyük devletler, öteki k›talar üzerinde gerek egemen-liklerini kurarken gerekse daha sonra uygulad›klar› politikalarda ekonomik flartlarve istekler her zaman ön planda olmufltur. Baflka bir ifade ile Avrupa’da birikensermaye fazlas›na yeni yat›r›m alanlar› bulma iste¤inin yan›nda ham madde ihtiya-c›n› karfl›lama iste¤i kadar üretim fazlas›na yeni pazarlar bulma iste¤i de yeni po-litikalar›n temelini teflkil etmeye bafllam›flt›r.

Sanayi ‹nk›lab›: 18.yüzy›ldan itibaren tekni¤in,s›nai üretimin ve ulaflt›rmaimkânlar›n›n geliflmesi ileça¤dafl dünyada ortayaç›kan de¤iflimi ifadeetmektedir.

Foto¤raf 4.2

Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlar›n›naç›lmas›, çocuk iflçiler ve çal›flma saatleri gibi pekçok sosyal sorunu da getirmifltir.

Foto¤raf 4.3

Sanayileflme beraberinde yeni ifl alanlar›n›naç›lmas›, çocuk iflçiler ve çal›flma saatleri gibi pekçok sosyal sorunu da getirmifltir.

19. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere, dünya ticaretinin % 50’sini elinde tutarken,Fransa’n›n pay› ise sadece % 8 kadard›r. ‹ngiltere’nin bu tart›flmas›z üstünlü¤ü I.Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarihlerde de söz konusudur. 19. yüzy›lda bilim ve üre-tim tekniklerindeki geliflmeler endüstri üretimini daha da h›zland›rarak artt›rm›flt›r.Siyasi birli¤ini 1870’de kurmas› dolay›s›yla sanayileflmesini geç gerçeklefltirmiflolan Almanya’n›n da ekonomik-siyasi mücadeleye kat›ld›¤› bu dönemde dünya ti-caret hacmi bu tarihlere kadar düflünülemeyecek boyutlara ulaflm›flt›r. Bunda demiryolu ulafl›m› kadar yelkenli gemilerin yerini alan buharl› gemilerin pay› büyük ol-mufltur. Süveyfl ve Panama Kanallar›n›n aç›lmas› da dünya ticaretine önemli bir iv-me kazand›rm›flt›r. Bu geliflmeler d›fl yat›r›mlar›n da h›zl› bir art›fl göstermesine yolaçm›flt›r.

Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle oran-t›lanamayacak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak sure-tiyle sanayileflmenin gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin sömürge toprak-lar›, anavatan topraklar›n›n 94 kat› idi. Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› ana-vatan topraklar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkelerd›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; % 11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›m-s›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yine sömürgelerde yaflayan nüfus% 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z devletlerde yaflayan nü-fus da % 18’dir.

Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve toprak büyüklü¤üyle orant›lanamaya-cak kadar büyük topraklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sanayileflmeningere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin sömürge topraklar›, anavatan topraklar›n›n94 kat› idi. Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan topraklar›yken geri kalan› ko-loni topraklar›d›r. 1914’te sömürgeci ülkeler d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; %11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›ms›z devletlerin topraklar› ise sadece % 21’dir. Yinesömürgelerde yaflayan nüfus % 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba¤›ms›z dev-letlerde yaflayan nüfus da % 18’dir.

Bütün bu geliflmeler göstermektedir ki art›k kaba bir ya¤malama yerine kolo-ni olarak ele geçirilen yerler, ham madde kayna¤› ve pazar olarak kullan›lan ucuzifl gücünden yararlan›lan yerler hâline gelmifllerdir. Ekonomik bak›mdan geri kal-m›fl olan Osmanl› Devleti ise sanayileflmifl güçlü devletler için yat›r›m, ham mad-de ve pazar durumundayd›. Siyasi gücünü de büyük ölçüde yitirmifl oldu¤undanemperyalist devletlerin bask›lar›na boyun e¤mekten baflka yapabilece¤i bir fleygözükmüyordu.

EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI Bat›’n›n büyük güçlerinin XIX. asr›n ikinci yar›s›ndaki pozisyonlar›n› inceledi¤i-mizde Osmanl› topraklar›nda gerçekleflen hemen her olayda, Akdeniz’de egemen-lik kurmak isteyen sanayileflmifl di¤er devletler ile mücadele hâlinde bulunan ‹n-giltere’nin politikalar›, a¤›rl›kla hissedildi¤ini söyleyebiliriz.

‹ngiltere: Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›nda oldukça geç bafllayan iliflkiler,kimi zaman canlanm›fl kimi zaman da gerilemiflse de h›zla geliflmifltir. Osmanl›Devleti’nin genifl s›n›rlar› içerisindeki ticari imkânlardan faydalanmak isteyen ‹ngil-tere, Frans›zlara verilen kapitülasyonlar gibi ticari baz› ayr›cal›klar elde etmeyi ba-flard›ktan sonra Orta Do¤u’yla ba¤lant›s›n› güçlendirmeye çal›flm›fl ve Hindistan’a


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




giden ticaret güzergâh›n›n güvenli¤i ‹ngiliz politikas›n›n temelini oluflturmufltur.Orta Do¤u’daki kârl› ticareti nedeniyle ‹ngiltere, ‹spanya, Fransa, Portekiz’le sö-mürgecilik rekabetinde Osmanl›yla iyi iliflkiler kurmaya özen göstermifltir. 18. yüz-y›l› bafllar›nda Osmanl›-‹ngiliz ticari iliflkileri gerileme dönemine girerken siyasiiliflkiler etkili bir geliflme göstermifltir.

19. yüzy›lda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü savunur birpolitika izledi¤ini görmekteyiz. Bununla birlikte ‹ngiltere bu politikas›n› sürdürür-ken Osmanl› Devleti’nin aleyhinde bulunan di¤er devletlerle birlikte hareket et-mekten de geri durmam›flt›r. Mesela, 1827 y›l›nda Navarin’de Türk donanmas›n›nyak›lmas›nda Fransa ve Rusya ile birlikte hareket eden ‹ngiltere, Osmanl› toprak-lar› üzerinde Rus nüfuzunun artaca¤› endiflesi ile 1853-1856 Osmanl›-Rus Harbi s›-ras›nda bu kez Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer alm›flt›r.

Orta Do¤u’da zengin petrol yataklar›n›n bulunmas›yla birlikte Osmanl› hakimi-yetindeki bu yerlerde etkisini art›rmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ‹ngi-liz politikas›n›n ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn› zamanda geleneksel ‹ngilizpolitikas› olan Hindistan yolunun güvenli¤i için de gerekli idi. Usta ‹ngiliz politi-kas› bunun için kendi sömürgelerinde asla müsaade etmedi¤i milliyetçilik fikriniOsmanl› ülkesinde yaflayan gayr› Türk unsurlar aras›nda yaymaya çal›flm›flt›r. Bü-tün Orta Do¤u’yu içine alan bölgede büyük bir Arap devletinin kurulmas› fikriniAraplara afl›layan ‹ngilizler, Rusya’n›n Akdeniz’e inmesi ihtimaline karfl› da Erme-nileri Osmanl› Devleti’ne karfl› tahrik etmifllerdir.

Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü¤ünü savunur olmas›n›nas›l sebebi Hindistan ve Uzak Do¤u’daki sömürgelerine giden yolun Osmanl› Dev-leti’nin elinde olmas› ve zengin Orta Do¤u co¤rafyas›n› ele geçirmek istemesinedayanmakta idi. Osmanl› Devleti’nin ‹ngiltere için genifl bir pazar olmas› da ‹ngilizpolitikas›na yön veren di¤er bir husustur.

Anlafl›laca¤› gibi ‹ngiltere, Rusya ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ni paylaflarakgüçlenmeleri yerine, sözünü geçirebilece¤i zay›f bir Osmanl›n›n yaflamas›n› iste-mifltir. ‹ngiltere bu politikas›n› 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’na kadar sürdürmüfl-tür. Bu savafltan sonra ‹ngiltere, Osmanl› toprak bütünlü¤ünü korumaktan vaz-geçmifl, kendi güçlü donanmas›n› kullanarak bölgedeki ç›karlar›n› korumay› ter-cih etmifltir.

‹ngiltere’nin takip etti¤i bu politika 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren de¤iflmifltir.‹ngiliz politikas›ndaki bu de¤iflikli¤in temel sebebi yine emperyalist devletler ara-s›ndaki ç›kar çat›flmalar›d›r. Rusya, bo¤azlara hakim olmak ve Akdeniz’e inmek is-temekteydi. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun Balkanlar‘da hakimiyet tesisetmek istemesi, yeni bir güç olarak kendisini gösteren Almanya’n›n Osmanl› Dev-leti’ndeki nüfuzunun artmas› ve özellikle Berlin-Ba¤dat demir yollar› projesi ileBasra Körfezi’ne inmek istemesi gibi sebeplerden dolay› Osmanl› Devleti’nin bü-tünlü¤ünü muhafaza etmek, ‹ngiliz menfaatleri aç›s›ndan art›k anlams›z görünü-yordu. 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda Ruslar›n ‹skenderun Körfezi’ne ka-dar inmelerini önlemek gerekçesiyle K›br›s’a yerleflen ‹ngiltere’yi buradan ç›kar-mak mümkün olamam›flt›r. ‹ngiltere benzer bir flekilde 1882 y›l›nda geçici kayd›y-la iflgal etti¤i M›s›r’dan da ç›kmam›flt›r. Osmanl› Devleti’ne karfl› takip etti¤i ikiyüz-lü politika, ‹ngiltere’nin muhtemel bir dünya savafl›nda Osmanl› Devleti’nin karfl›-s›nda yer alaca¤›n› gösteriyordu.

Fransa: ‹htilaldan sonra sanayileflmesini de tamamlayan Fransa’n›n ‹ngilte-re’den sonra sömürgeci bir devlet olarak dünyada kendisini hissettirdi¤ini görmek-


teyiz. Baflta Orta Do¤u olmak üzere Osmanl› topraklar› üzerinde ‹ngilizlerin takipettikleri politikalar da Fransa’y› yak›ndan ilgilendirmekte idi. Bu sebeple Osmanl›topraklar›, Fransa ve ‹ngiltere gibi güçlü emperyalist devletlerin ç›kar çat›flmalar›-na sahne olacakt›r.

Yaflanan baz› olumsuzluklara ra¤men Osmanl› Devleti’nin Fransa’daki ihtilal ilesonras›nda ortaya ç›kan fikir ve geliflmelerden etkilendi¤i görülmektedir. Napol-yon’un M›s›r seferine kadar süren bar›fl döneminde Fransa ile ifl birli¤i içindeönemli ›slahatlar yap›lm›flt›r. Bu dönemde Fransa’n›n özellikle hukuk, e¤itim vepolitik alanda etkili oldu¤u görülmektedir. Aç›lan yeni okullarda Frans›zca derslerokutulmufl ve Fransa’ya ö¤renciler gönderilmifltir. Bu dönemde Frans›z düflüncesi-nin Osmanl› Devleti ve toplumu üzerindeki etkilerini görmek mümkündür.

Bununla birlikte önemli bir güç hâline gelen Fransa’n›n da Osmanl› toprakla-r› üzerindeki emellerini askerî güç ile halletmekten çekinmedi¤i görülmektedir.III. Selim Dönemi’nde Fransa ile dostane iliflkiler devam ederken Napolyon Bo-naparte, 1 Temmuz 1798’de M›s›r’› iflgal etmifltir. Akka Kalesi’ni kuflatan ancakCezzar Ahmet Pafla karfl›s›nda yenilen Fransa, Rusya ile ittifak oluflturmufltur.1827 y›l›nda Navarin’de Osmanl› donanmas›n›n yak›lmas›nda ‹ngiltere ve Rusyaile birlikte hareket eden Fransa, Yunanistan’a ba¤›ms›zl›k verilmesi yönündekiLondra Antlaflmas›’n› da imzalam›flt›r. Osmanl› donanmas›n›n Navarin’de yak›l-mas›ndan da istifade ile 1830’da Cezayir’i iflgal eden Fransa, M›s›r Valisi MehmetAli Pafla’n›n isyan›n› da desteklemekten çekinmemifltir. Bu olaylar Fransa’n›n hiçde iyi niyetli olmad›¤›n› ve Osmanl› ülkesi üzerinde emperyalist emelleri oldu-¤unu göstermekteydi.

Almanya: 1870-1871 Savafl›’nda Fransa’y› yenen Almanya, 1871’de birli¤ini ta-mamlayarak bir güç olarak ortaya ç›kt›ktan sonra Avrupa’da güçler dengesi de de-¤iflmifltir. 1871 y›l›nda Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus ‹mparatorlar› bir arayagelerek “Üç ‹mparatorlar Ligi” olarak bilinen bir toplant› yapm›fllar ve sözlü olaraküç devletin Avrupa’da ortak politika takip etmeleri karar› alm›fllard›r. Ancak 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› geliflirken Osmanl› Devleti’nin Balkan topraklar›n›n pay-lafl›lmas› konusunda Avusturya ile Rusya’n›n anlaflamamalar› üzerine Üç ‹mpara-torlar Ligi da¤›lm›flt›r. 1879 y›l›nda Almanya ile Avusturya-Macaristan ittifak› kuru-lurken Rusya’n›n baflvurmas› üzerine 1881 y›l›nda “‹kinci Üç ‹mparatorlar Ligi” ger-çekleflmifltir. Muhtar bir eyalet hâline gelen Bulgaristan’› kendi kontrolleri alt›na al-mak isteyen Avusturya ile Rusya’n›n aras› yine aç›lm›fl ve bu Lig de da¤›lm›flt›r. Bü-yük devlet olman›n flart›n› sömürgecilikte gören ‹talya’n›n teflebbüsüyle 1882 tari-hînde Almanya, Avusturya ve ‹talya aras›nda bir ittifak› anlaflmas› yap›lm›flt›r. 1887tarihînde Rusya ile yeniden bir ittifak anlaflmas› yapan Almanya, Avrupa’da kesinbir üstünlük kurmufl oluyordu. Bismarck’›n Alman Baflbakanl›¤›ndan ayr›lmas›n-dan sonra Alman ‹mparatoru II. Wilhelm, ‹ngiltere’yi yan›na çekemedi¤i gibi 1890y›l›nda süresi biten 1887 Rus-Alman Anlaflmas›’n› da yenilememifltir. Yaln›z kalanRusya ile 1894 y›l›nda Almanya’ya karfl› resmî ve askerî bir ittifak antlaflmas› imza-layan Fransa, 1904 y›l›nda M›s›r’› tamamen ‹ngiltere’ye b›rakmak, buna karfl›l›kFas’› almak üzere bir anlaflma yapmay› baflarm›flt›r. Bu anlaflma, iki devletin sömür-gelerde meydana gelen çat›flmalar›n› sona erdiriyor ve iki devlet aras›nda yak›niliflkilerin kurulmas›n› sa¤lam›fl oluyordu.

Anlafl›laca¤› gibi hakimiyet sahas›n› güçlendirip dünyada söz sahibi bir devlethâline gelen ‹ngiltere’den sonra Fransa da Türk topraklar› üzerindeki emperyalistçat›flmada yerini alm›flt›r. Osmanl› siyasetinde Frans›z dostlu¤unun tarihî ve de¤er-li bir gelenek olarak görülmesi, Fransa’n›n as›l niyetinin anlafl›lmas›n› geciktirmifl-


tir. Fransa’n›n gayr› Müslim unsurlar›n hamili¤ini sa¤lamak suretiyle Osmanl› Dev-leti üzerindeki siyasi bask›lar›n› art›rmak istedi¤i hemen her diplomatik münase-bette görülecektir.

Bat›’n›n büyük güçlerinin askerî ve ekonomik güçlerindeki de¤iflim ve yüzy›l›n geliflmele-rine etkisini rakamlar eflli¤inde okumak isterseniz P. Kennedy’nin “Büyük Güçlerin Yük-selifl ve Düflüflleri” (Çev. Birtane Karanakç›, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul 1996)adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.

Rusya: 18. yüzy›lda h›zla modernleflen ve Avrupa tekni¤ini ordular›nda bafla-r›yla uygulayan Rusya, Yak›n Ça¤’da güçlü bir devlet olarak ortaya ç›km›flt›r. ‹stan-bul’u ele geçirmek ve s›cak denizlere inmek isteyen Rusya’n›n bu dönemde, Os-manl› Devleti’nde yaflayan Ortodoks Hristiyanlar üzerinde de etkisi art›rm›flt›r. Rus-ya’n›n bo¤azlarda hakimiyet kurmas›ndan çekinen ‹ngiltere ve Fransa’n›n Osman-l› Devleti’ne destek olmalar› kaç›n›lmazd›. Osmanl› ülkesini bu iki devletle savafl-madan paylafl›lmas›n› düflünen Rusya’n›n politikas›, bütün Slavlar› Osmanl› Devle-ti ve Habsburg ‹mparatorlu¤u’nun harabeleri üzerinde birlefltirmekti. Bu politikamerkezi ‹stanbul (3. Roma) olacak bir Slav devleti kurmak fleklinde tan›mlayabile-ce¤imiz “Pan-Slavizm” ekseninde flekillenecektir

Balkanlardaki Slavlar› Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtmak isteyen Rusya içinesasen Balkan Slavlar›nda Frans›z ‹htilal›’ndan çok önceleri mevcut olan Pansla-vizm düflüncesi önemli bir gerekçe olmufltur. Çar II. Aleksandr Dönemi’nden itiba-ren Rus siyasetinde etkili olmaya bafllayan Panslavizm’in siyasi alandaki en önem-li temsilcisi, ‹stanbul’da elçi olarak göreve 1864 y›l›nda bafllayan General NikolayPavloviç ‹gnatiyev’dir. ‹gnatiev’in daha ‹stanbul’a gelmeden önce fiark Masas› Mü-dürlü¤ü yapt›¤› dönemde bafll›ca üç amac› vard›. Bunlar, 1856 Paris Antlaflma-s›’nda yer alan Rusya’n›n Karadeniz’de donanma bulundurma yasa¤›n›n kald›r›l-mas›, ‹stanbul ve Bo¤azlarda Rus nüfuzunun sa¤lanmas› ve Balkanlar’daki bütünSlavlar›n Rusya’n›n nüfuzuna sokulmas›d›r. Bu amaçlar do¤rultusunda çal›flmalar›-na bafllayan ‹gnatiyev, ‹stanbul’daki elçili¤i, Panslavizm’in propaganda ve casuslukmerkezi olarak kullanm›flt›r. Türklerin Avrupa ve Asya’dan at›lmas› düflüncesinihakim k›lmak amac›yla yürütülen Panslavist propaganda gerçekten de ifle yaram›fl,Balkan milletlerinin isyanlar›n›n (Hersek ve Bulgar isyanlar› gibi) haz›rlanmas›ndaoldu¤u gibi Balkan Savafllar›n›n ç›kmas›nda da önemli bir etken olmufltur. Rus-ya’n›n faaliyetleri propaganda ile s›n›rl› kalmam›fl, Balkanlara, Rusya’dan çok say›-da subay, silah ve para gönderilmifltir. Ayr›ca çeflitli Rus flehirlerinde Bulgar, S›rpve Karada¤l›lar Türklere karfl› e¤itilmeye bafllanm›flt›r.

Balkan Savafllar›nda Bulgar ordusuna Ruslar›n yan› s›ra Bulgar ve Rum gönül-lülerin de kat›ld›¤› ve Marmara k›y›lar›na kadar ilerleyen, baz› iskele ve limanlar›iflgal eden Bulgar ordusuna bölgede yaflayan gayrimüslim halk›n yard›m etti¤i gö-rülmüfltür. Osmanl› Devleti, birçok önlem almas›na ra¤men bu durumun önünegeçememifltir. Osmanl› ordular›n›n Balkan Savafllar›nda yenilmeleri ve bu savafl s›-ras›nda Osmanl› vatandafl› olan bir k›s›m gayrimüslimin devletin aleyhinde aktifolarak düflman devletlerin saflar›nda yer almas› Türk ayd›n›nda ve halk›nda milli-leflme çabalar›na zemin haz›rlayacak bir etki yaratm›flt›r.

Avusturya-Macaristan: Yak›n Ça¤’da büyük devletlerle, özellikle Rusya ile it-tifaklar oluflturarak topraklar›n› Balkanlar’da geniflleten Avusturya ise Balkanlar’dahakimiyet kurarak Selanik’e ulaflmak ve Adalar Denizi’ne ç›kmak istiyordu. Ancak›rki ve dinî birlikten uzak heterojen yap›s› sebebiyle Frans›z ‹htilali’nden k›sa süre-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




de etkilenen Avusturya’da yönetimi eline geçiren ünlü devlet adam› Metternich’in,ülkede yaflayan unsurlar› Alman kültürü içinde eriterek devlete ba¤l›l›¤› sa¤lamakdüflüncesi, imparatorluk yap›s›na sahip di¤er devletlerde oldu¤u gibi uzun vadedebaflar›l› olamam›flt›. Nitekim Avrupa’y› derinden sarsan 1848 ihtilal› s›ras›nda Ma-carlar ve Çekler ayaklanm›fllard›r. Bu geliflmeler esnas›nda Güney Slavlar›n›n S›r-bistan ve onun hamisi durumundaki Rusya’ya yönelmeleri bu imparatorlu¤un dada¤›laca¤›n› göstermekteydi. Macarlar›n bask›lar›yla H›rvatlar›n geleneksel ba¤l›-l›klar› bile zay›flam›flt›. Avusturya her ne kadar sanayileflmifl ise de büyük devlet-ler içinde bir varl›k gösterecek duruma gelememifltir. ‹mparatorlu¤un savunmaödenekleri di¤er büyük devletlerle karfl›laflt›r›l›nca çok az bir miktar oluflturmak-tayd›. Orduya ayr›lan bütçe Rusya ve Prusya ordular›na göre yeterli olmay›p bu-nun sonucu olarak ordudaki silahlar da eskimifl ve yetersizdi. Bu durumda Avus-turya-Macaristan, özellikle Rusya’n›n destekledi¤i S›rbistan’dan gelebilecek bir sal-d›r› karfl›s›nda Almanya’n›n deste¤ine muhtaç bir duruma düflmüfltür.

Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u da yukar›da iflaret edildi¤i gibi da¤›lma sü-recine girmesine ra¤men mevcut siyasi geliflmeleri de¤erlendirmeye çal›flm›fl, Os-manl› Devleti’nden Bosna-Hersek gibi baz› toprak parçalar›n› elde etmekten gerikalmam›flt›r.

Burada Yak›n Ça¤’da ‹ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya’n›n takip ettikleripolitikalar› do¤rudan etkileyecek olan ‹talya ve Alman millî birliklerinin kurulma-s› üzerinde k›saca da olsa durmakta fayda vard›r.

‹talya Parlamentosu’nun 14 Mart 1861’de Birleflik ‹talya Krall›¤›’n› dünyayaaç›klamas› ve Piyomente Kral› Viktor Emanuelle’i ‹talya Kral› olarak seçmesiyle‹talya birli¤i kurulmufltur. 1866’da Venedik ve 1871’de Roma’n›n kat›lmas›yla güç-lenen ‹talya, Avrupa’daki güç dengesini bozmufltur.

Güçlü bir ordu oluflturmak ve küçük prenslikleri yutarak topraklar›n› genifllet-mek isteyen Prusya, Avusturya ile giriflmifl oldu¤u savafltan galip ç›kt›ktan sonra(1867) Kuzey Almanya Birli¤ini kurmufltur. 1867’de Berlin’de toplanacak olan bubirlik sayesinde 25 milyon nüfuslu bir Alman devleti ortaya ç›kar›yordu. PrusyaBaflbakan› Otto Von Bismarck taraf›ndan yürütülen politika baflar›l› olmufl; Avus-turya ve Fransa’ya karfl› kazand›¤› zaferler sonunda 1871 y›l›nda Almanya birli¤ikurulmufltur.

Birli¤ini kurarak güçlü bir devlet hâlinde sahneye ç›kan Almanya’n›n, yaflamaalan› olarak do¤usunda bulunan Rusya’n›n denetimindeki topraklar› görmesi Rus-ya’y›; güçlü bir donanma kurarak ‹ngiltere sömürgelerine göz dikmesi de ‹ngilte-re’yi tedirgin etmifl ve bu iki devletin yak›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Hâl böyle olun-ca bu zamana kadar Rusya’n›n Güney’e inmesini engellemek için Osmanl› Devle-ti’nin toprak bütünlü¤ünü isteyen ‹ngiltere, bu politikas›ndan vazgeçmifl, Rusya’y›saf›na çekebilmek için Osmanl› topraklar› üzerinde tavizler vermekten çekinme-mifltir. Art›k ‹ngiltere Osmanl› topraklar› üzerinde oluflturaca¤› küçük devletleri da-ha kolay denetleyebilece¤ini düflünmeye bafllayacakt›r.

Osmanl› Devleti’nin y›k›lmas›na kadar gidecek olan tarihî sürecin bafllamas›n›Avrupa siyasi co¤rafyas›ndaki bu ciddi geliflmeler tetiklemifltir. ‹ngiltere-Fransa-Rusya-Avusturya-‹talya-Almanya aras›nda geliflen olaylar ve siyasi hesaplar, do¤ru-dan de¤ilse de dolayl› olarak Osmanl› Devleti’nin yaflayaca¤› badirelerin bafllang›-c› say›labilir. 19. yüzy›l›n sonlar›ndaki bu geliflmeler adeta I. Dünya Savafl›’ndakibloklaflmay› haber vermektedir.

Alman ve ‹talyan birliklerinin kurulmas› sonucu Avrupa’n›n en güçlü devletle-rinden Fransa ve Avusturya k›tadaki hareket alanlar›n› kaybetmifllerdir. Avrupa’da


geniflleme umudunu yitiren Fransa denizafl›r› faaliyetleri h›zland›rarak Avrupa d›-fl›ndaki co¤rafyalara aç›lacak, Orta Avrupa’da iddias› kalmayan Avusturya ise tabiiyay›lma alan› olarak gördü¤ü Balkanlar’a yönelecektir. Rusya’n›n da Panslavizmyoluyla Balkanlar’da yay›lmay› tercih etmesi, Osmanl› Devleti’nin Avrupa toprak-lar›ndan çekilmesini kaç›n›lmaz hâle getirece¤ini gösteriyordu. Fransa ve ‹ngilte-re’nin politikalar› da göz önünde bulunduruldu¤unda Osmanl› Devleti’nin Avrupad›fl›ndaki topraklar›nda da tutunabilece¤i flüpheli görünmekteydi.

Amerika Birleflik Devletleri de ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›ktan hemen sonra dünya-n›n her yerinde ticari ve iktisadi iliflkiler kurmaya çal›flm›flt›r. 18. yüzy›l›n sonlar›n-da ABD’nin irtibat kurmak istedi¤i devletler listesinde Osmanl› Devleti de yer al-m›flt›r. I. Dünya Savafl›’na kadar geliflen askerî ve siyasi olaylarda yer almayanAmerika, politikas›n› ticaretini gelifltirmek üzerine kurmufltur.

ABD, Osmanl› ülkesine nüfuz edebilmek için misyonerlik faaliyetlerine girifl-mifltir. 19. yüzy›l bafllar›ndan itibaren geliflen misyonerlik faaliyetlerinin doru¤aulaflt›¤› 20. yüzy›l bafllar›, ayn› zamanda kapitalizmin geliflti¤i, Sanayi Devrimleri-ni tamamlayan ülkelerin dünya ham madde kaynaklar› ile pazarlar›n› paylaflt›kla-r› bir tarihtir. Bu dönemin en dinamik ve en baflar›l› misyonerleri baflta ABD ve‹ngiltere olmak üzere Almanya ve Hollanda gibi ülkelerin Protestan misyonerle-riydi. 1886 y›l›nda dünyada 80’in üzerinde Protestan misyoner örgütünün 32’siAmerika, 24’ü ‹ngiltere, 24’ü de K›ta Avrupa’s› devletlerinin kurduklar› örgütlerdi.Dünyadaki misyoner örgütleri içinde gelir ve misyoner say›s› itibar›yla ABD’ninyaklafl›k üçte birlik bir paya sahip oldu¤u bu yönde en önemli geliflmeyi ABD’ningöstermifl oldu¤u dikkat çekmekteydi. ABD’de takriben 5000 Protestan kilisesininfanatik mensuplar›n›n ba¤›fllar›yla desteklenen ve as›l amaçlar›n›n Hristiyanl›¤›yaymak oldu¤u aç›klanan misyonerler Osmanl› Devleti’nde bu amac› aflan faali-yetlerde bulunuyordu.

Amerikan misyonerlerinin Osmanl› Devleti’ndeki faaliyetlerinin ilk aflamas› yöre-yi, halk›, devleti tan›ma; yerel dilleri, adetleri ve de¤erleri ö¤renmekle geçmifltir.1831’de ‹stanbul’da Amerikan diplomatik temsilcili¤i aç›ld›ktan hemen sonra biri ‹s-tanbul’dan yönetilen Türkiye Misyonu, di¤eri Beyrut’tan yönetilen Suriye Misyonuolarak faaliyetlerini h›zland›rm›fllard›r. Hedef kitle olarak Ermenilerin belirlenmesin-den sonra Türkiye Misyonu; Bat› Türkiye, Merkezî Türkiye ve Do¤u Türkiye olmaküzere üç ayr› bölgeye ayr›lm›fl, 1871 y›l›nda da Osmanl› Devleti’nin Avrupa k›tas›n-daki topraklar›nda faaliyet gösterecek olan yeni bir misyon daha kurulmufltur. Bu ör-gütler 40-50 y›l gibi bir sürede Osmanl› Devleti’nde son derece sistemli bir flekildeörgütlenmifl, faaliyetlerini okul, hastane, matbaa gibi müesseseler marifetiyle yürüt-müfltür. 1850 y›l›nda Protestan Ermenilere ayr› bir millet statüsü verilmesinin perdearkas›nda da Amerikan misyonerleri yer alm›flt›r. Amerika, misyonerlerin açt›klar›,gerek okullar gerekse di¤er kurumlar marifetiyle Osmanl› Devleti’nde varl›k alan› ya-ratm›fl, böylece k›sa sürede siyasi ve ekonomik nüfuz etme imkân› bulmufltur.

Bat›l› devletlerin fiark meselesi temelinde yürüttükleri politikalar Osmanl› Dev-leti’ni 20. yüzy›l›n bafllar›nda iyice yaln›zlaflt›rm›flt›r. Yeni ham madde kaynaklar›sa¤layacak topraklar elde etmek isteyen sanayileflmifl Avrupa devletleri 19. yüzy›-l›n sonlar›nda Afrika topraklar›n›n neredeyse tamam›n› sömürgelefltirmifllerdi.1830’da Cezayir’i iflgal eden Fransa, 1881 y›l›nda da Tunus’u iflgal etmifltir. Fran-sa’n›n Tunus’u iflgalinden bir y›l sonra 1882 y›l›nda ‹ngiltere’nin de M›s›r’› iflgal et-mesi ‹talya’y› da harekete geçirmifltir. Trablusgarp ve Bingazi’ye göz diken ‹talya,emeline ulaflabilmek için önce 1887’den 1909 y›l›na kadar ‹ngiltere, Avusturya, Al-manya, Fransa ve Rusya ile bir dizi gizli anlaflma yapm›flt›r.


OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI”Atatürk, “Savafl, hayati ve zaruri olmal›d›r. Milletin hayat› tehlikeye düflmedikçe,savafl bir cinayettir.” demifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda art›k y›k›lmak üzere olan Os-manl› Devleti’nin girdi¤i savafllar önceki savafllara göre farkl› bir karakter göster-mekte ve Türk milletinin hayat›n›n tehlikeye düfltü¤ü anlafl›lmaktad›r. 1815 y›l›ndatoplanan Viyana Kongresi, Avrupa’da mevcut durumun yerleflmesini sa¤lad›¤› içinBat›l› devletlerin, sömürgecilik faaliyetleri çerçevesinde yöneldikleri yer Osmanl›Devleti’nin hakim oldu¤u co¤rafya olmufltur.

17. yüzy›l sonlar›ndan itibaren gerilemeye bafllayan Osmanl› Devleti’nin kay›p-lar› giderek artm›fl ve I. Dünya Savafl› bafllamadan önce Avrupa ve Afrika’daki top-raklar›n›n hemen hemen hepsini kaybetmifltir. Bu süreçte menfaatleri çat›flan em-peryalist devletlerin arzular›, güçleri ve politikalar› çok yak›n bir gelecekte kaç›n›l-maz olarak büyük bir savafl›n ç›kaca¤›n› gösteriyordu. Bu devletlerin ç›karlar› vegüçleri do¤rultusunda ittifaklar oluflturmalar› da kaç›n›lmazd›. Almanya’n›n yay›l-mas›nda ayn› endifleleri tafl›yan Fransa ve ‹ngiltere, Rusya ile çok önceleri ayr› ay-r› ittifaklar oluflturmufllard›. Bu ittifaklar esasen do¤rudan Almanya’ya karfl› yürütü-lecek bir savafl için oluflturulan ittifaklar olmay›p sömürge alanlar› üzerinde yap›-lan uzlaflmalard›.

I. Dünya Savafl›’ndan önce Avrupa’n›n büyük devletlerinin oluflturduklar› itti-faklar genifllemifl, Almanya, Avusturya-Macaristan ve ‹talya Üçlü ‹ttifak’›; ‹ngiltere,Fransa ve Rusya Üçlü ‹tilaf’› oluflturmufllard›r.

28 Haziran 1914 tarihînde Saray-Bosna’da Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-¤u’nun veliahd› Arflidük Fransuva Ferdinand’›n Gabriel Princip adl› S›rp as›ll› birö¤renci taraf›ndan öldürülmesini bahane eden Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-¤u’nun S›rbistan’a harp ilan etmesiyle Birinci Dünya Savafl› bafllam›flt›r. Bu tarihtenhemen sonra Almanya, Rusya’ya; Fransa da Belçika’ya harp ilan etmifllerdir.

Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi1914 y›l›na gelindi¤inde Osmanl› Devleti için ‹ngiltere veya Almanya’n›n yan›n-da savafla girmekten baflka bir ç›kar yol gözükmüyordu. Silahl› ve tarafs›z kal-mak, en makul bir fikir olarak ileri sürülmüfl ise de bu fikrin kabulü ve uygulan-mas› flüpheli, hatta imkâns›z görünüyordu. Avrupa’daki dengeyi temin eden bü-tün devletler, çareyi silaha sar›lmakta bulduklar› bir zamanda Osmanl› Devleti,harbin neticesinde ortaya ç›kacak olan dengenin, mümkün mertebe kendi aley-hinde olmamas› için tarafs›z ve hareketsiz kalamazd›. Bundan baflka, Devlet,bilhassa co¤rafi mevkiinin bu savaflta tafl›d›¤› önem dolay›s›yla ve as›rlardan be-ri kendisi hakk›nda beslenen ihtiraslar sebebiyle, Avrupa dengesinin bozulmas›yüzünden gelece¤i en fazla kararan ve tehdit alt›nda kalan bir memleket hâlinegelmiflti.

‹ttihat ve Terakki liderlerine göre: “‹ngiltere ile Rusya’n›n yay›lmac› emellerineset çekmek için savafla girilmelidir. ‹tilaf Devletlerine nispetle iktisadi ve s›nai üs-tünlü¤e sahip Almanya, savafltan ancak zaferle ç›kabilir. Tabiat›yla, zafer günü deTürkiye mükâfatland›r›lacakt›r.” Üstelik 1912-1913 Balkan Harbi’nde baflar›s›zolan Osmanl› ordusu ›slah edilmifl, düzen ve disiplin kazanm›flt›. Almanya’n›n sa-vafl› kaybedebilece¤i ihtimalini hiç kimse düflünmüyordu. Sadece Türklerin sonas›rda kaybetti¤i topraklar› geri almak de¤il, ayn› zamanda Rus ‹mparatorlu¤u’nuparçalamak ve büyük bir Türk devleti kurmak ümidi hakimdi. Bununla birlikte ‹t-tihat ve Terakki liderleri, Osmanl› Devleti’nin acilen Avrupal› güçlü bir müttefik


bulmas› gerekti¤i konusunda birlefliyorlar; ‹ngiltere, Fransa veya Almanya’n›n,devleti daha fazla toprak kayb›na karfl› koruyabilece¤ine inan›yorlard›.

Osmanl› Devleti’nin ‹ttifak Aray›fllar›Özellikle Trablusgarp ve Balkan Savafllar›nda Almanya’dan ciddi bir yard›m gör-meyen ve Almanya’n›n ilgisini afl›r› iktisadi bulan ‹ttihatç›lar Rusya’ya karfl› ‹ngil-tere ve Fransa ile ittifak etmenin zeminini haz›rlamaya çal›flm›fllard›r. Bunun içinbir yandan siyasi görüflmelerde bulunurken bir yandan da ticari ve iktisadi imti-yazlar vermeye bafllam›fllard›r. Bütün bu tavizlere ra¤men ümit edilen ittifaklar or-taya ç›kmayacakt›r. 1914 y›l› Haziran ay›nda Cemal Pafla vas›tas›yla yap›lan ittifakteklifi, Ruslar›n olur demeleri flart›na ba¤lanm›flt›r. Anlafl›lan odur ki Osmanl›n›n,Rusya’n›n pençesinden kurtulamayaca¤› kanaatinde olan Fransa, her ne karfl›l›-¤›nda olursa olsun yard›m etmek istememifltir. Zira daha Trablusgarp Savafl› s›ra-s›nda gayrîresmî olarak Rusya’ya karfl› ittifak teklifinde bulunulmufltu. 12 Haziran1913 tarihînde Londra’daki Osmanl› Büyükelçisi Tevfik Pafla vas›tas›yla ‹ngiliz D›-fliflleri Bakan› Grey nezdinde resmen yap›lan ittifak teklifi, Osmanl› Devleti’ninÜçlü ‹tilaf’a girebilmesi için Rusya ve Fransa’n›n düflüncelerinin al›nmas› gerekti-¤i, bu yak›nlaflman›n ise Üçlü ‹ttifak Devletlerince kendilerine bir meydan okumafleklinde anlafl›labilece¤i gerekçesiyle reddedilmifltir. Ayr›ca daha az tehlikeli biryol olarak da bütün büyük devletlerin, Osmanl› Devleti’nin tarafs›zl›¤›n›n kabulü-nü sa¤layacak bir biçimde ba¤›ms›zl›¤›na ve bütünlü¤üne sayg› gösterecekleri biranlaflma yap›lmas› tavsiye edilmifltir.

1914 y›l› May›s ay›nda Talat Pafla, K›r›m’da Rus Çar›’n› ziyaret ederek ittifak tek-lifinde bulunmufltur. Osmanl› Devleti’nce böyle bir teklifte bulunulmas› Ruslar›ngururunu okflam›flsa da ‹stanbul ve Bo¤azlar› ele geçirmek hususunda müttefikle-rini raz› etmifl olan Rusya, Alman askerî heyetlerinin Türkiye’de olmalar›n› bahaneederek ittifak teklifini geri çevrilmifltir.

‹ttifak teflebbüslerinden bir netice al›namay›nca Enver Pafla, ‹ngilizlerin Sul-tan Osman z›rhl›s›n› vermemek için bahaneler icat ettiklerini de göz önünde bu-lundurarak harekete geçmifltir. Bo¤azlar›n ve dolay›s›yla devletin gelece¤inintehlikeye düflece¤i kanaatiyle Said Halim Pafla ve Dâhiliye Naz›r› Talat Bey’i deikna ederek Üçlü ‹ttifak’a girmeye karar vermifller ve Berlin’de görev yapm›flolan Enver Pafla’n›n Almanya’ya müracaat›n› kararlaflt›rm›fllard›r. 22 Temmuz1914 tarihînde Enver Pafla’n›n müracaat› da Almanya’n›n ‹stanbul BüyükelçisiHans Von Wangenheim taraf›ndan reddedilmifltir. Böylece Osmanl› Devleti’nindiplomatik yaln›zl›¤› kesinlefliyor, hiçbir büyük güç Osmanl› Devleti’ni müttefikolarak kabul etmiyordu.

Enver Pafla’n›n 22 Temmuz 1914 tarihîndeki ittifak talebinden bir gün sonraAvusturya’n›n S›rbistan’a bir ültimatom vermesi üzerine Kayzer II. Wilhelm, EnverPafla’n›n talebinin araflt›r›lmas›n› istemifltir. II. Wilhelm, Osmanl› Devleti’nin Al-manya’n›n müttefiki olarak savafla girmesini istemekle birlikte Türklerin Ruslarakarfl› ciddi olarak savafla giriflebilecekleri konusunda tereddüt ediyordu. Baz› Al-man yetkililer Bo¤azlara sahip ve Hint yolunu tehdit edebilecek konumu itibar›y-la Osmanl› Devleti’nin Almanya’y› güçlendirece¤ini düflünürken baz›lar› Kafkaslar-dan gelmesi muhtemel Rus taarruzuna karfl› Osmanl›n›n da¤›l›p yard›m isteyece¤i-ni ileri sürüyorlard›. Bu tereddütler sebebiyle Almanya’n›n, Türkiye’nin savafltaRusya’ya karfl› ciddi surette harekete geçebilece¤inden emin olmadan anlaflmay›imzalamak istemedi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu hususta son sözü Türkiye’deki AlmanAskerî Heyeti’nin baflkan› Liman Von Sanders’e b›rakm›flt›r.


‹stanbul’da Sadrazam Said Halim Pafla, Dâhiliye Naz›r› Talat Bey ve HarbiyeNaz›r› Enver Pafla ile Alman Büyükelçisi’nin kat›ld›¤› gizli bir toplant› yap›lm›flve 28 Temmuz’da ittifak tasla¤› Berlin’e gönderilmifltir. Neticede 1 A¤ustos 1914günü yap›lan gizli anlaflma ile Osmanl› yönetimi kendisine bir müttefik bulmufloluyordu. Anlaflmaya göre Almanya, Osmanl› topraklar› tehdit edildi¤i takdirdegerekirse silahla savunma yükümlü¤ünü kabul ediyordu. Buna karfl›l›k Osman-l› Devleti, S›rbistan ile Avusturya-Macaristan aras›ndaki çat›flmada tarafs›z kala-cak; Osmanl› Devleti savafla, Rusya’n›n Avusturya-Macaristan aleyhine askerîmüdahalesi üzerine Almanya’n›n savafla girmesi hâlinde kat›lacak ve ‹stan-bul’daki Alman Askerî Islah Heyeti’nin ordunun sevk ve idaresinde fiili yetkisi-ne izin verilecekti. Bu bilgilerden de anlafl›laca¤› gibi tarafs›z kalma imkân veihtimali kalmayan Osmanl› Devleti, ‹tilaf Devletleri blokuna kat›lmak için yap-t›¤› teflebbüsler de gerçekleflmeyince, Almanya’n›n saf›nda yer almak zorundakal›yordu.

Birbiriyle savaflan rakiplerin art›k, Türkiye’nin paylafl›lmas› meselesini anlafla-rak hep birlikte halletmek istedikleri anlafl›lmaktad›r. Zira Üçlü ‹tilaf, ta GüneyAmerika hükûmetlerine var›ncaya kadar her tarafta kendine müttefikler ararkenTürkiye’yi ittifak dairesine sokmak için herhangi bir teflebbüste bile bulunmam›flt›.Aksine ‹tilaf Devletleri bu savafl›n, Türkiye ile olan derin ve hayati alakas›n› gizle-mek ve Türkleri yaln›z ve çaresiz b›rakabilmek için her fleyi yapm›fllard›.

Birbiriyle savaflan rakiplerin art›k, Türkiye’nin paylafl›lmas› meselesini anlaflarak hep bir-likte halletmek istedikleri anlafl›lmaktad›r. Zira Üçlü ‹tilaf, ta Güney Amerika hükûmetle-rine var›ncaya kadar her tarafta kendine müttefikler ararken Türkiye’yi ittifak dairesinesokmak için herhangi bir teflebbüste bile bulunmam›flt›. Aksine ‹tilaf Devletleri bu savafl›n,Türkiye ile olan derin ve hayati alakas›n› gizlemek ve Türkleri yaln›z ve çaresiz b›rakabil-mek için her fleyi yapm›fllard›.

Osmanl› Devleti’nin Almanya ile yapt›¤› ittifak, kendisini savafla girmeye mec-bur etmiyor olarak de¤erlendirilmifltir. Osmanl› Devleti, her ne kadar savafl karfl›-s›nda tarafs›zl›¤›n› ilan etmifl ise de Akdeniz’de ‹ngiliz donanmas› taraf›ndan takipedilen Goben ve Breslav adl› iki Alman savafl gemisinin, takipten kurtularak Ça-nakkale Bo¤az›’ndan içeri girmesi Almanya yan›nda savafla girilmesi mizanseninitamaml›yordu. Yavuz ve Midilli adlar› verilen bu gemilere, Türk bayra¤› çekilip En-ver Pafla’n›n emriyle Amiral Souchon komutas› alt›na verilmiflti. Kamuoyuna ‹ngil-tere’nin el koydu¤u Osmanl› savafl gemilerinin yerine Almanya’n›n hediyesi fleklin-de sunulan bu gemiler 29 Ekim 1914’te Karadeniz’de Odesa, Sivastopol ve Novo-rosisk limanlar›n› bombalam›fllar, Rus donanmas›yla savaflm›fllard›r. Bu savafla Ha-midiye gemisi ile baz› Türk savafl gemileri de kat›lm›flt›.

Bu olay Osmanl› Devleti’nin fiilen harbe giriflinin tarihîdir. Bu gemilerin Os-manl› Hükümeti’nce sat›n al›nd›¤›, isimlerinin Yavuz ve Midilli olarak de¤ifltirildi¤iilan edilmifl ise de bu karar Osmanl› Devleti’nin tarafs›z kald›¤› fleklinde de¤erlen-dirilmeyecektir. 5 Kas›m 1914 tarihînde ‹tilaf Devletleri, Osmanl› Devleti’ne resmenharp ilan etmifllerdir. 11 Kas›m 1914’te de Osmanl› Devleti ayn› devletlere resmenharp ilan›nda bulunmufl, 14 Kas›m’da ise bütün ‹slam âlemine hitaben ‹tilaf Dev-letlerine karfl› cihad-› ekber ça¤r›s› yap›lm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELERTaraflar›n stratejilerine göre savafl›n, jeopolitik konumu sebebiyle Osmanl› toprak-lar›nda yo¤unlaflmas› kaç›n›lmaz görünüyordu. Bu itibarla her iki blokun da savaflplanlar› Bo¤azlar, Çanakkale, Irak (Musul-Kerkük) ve Süveyfl üzerine yap›lacakt›r.‹ngiltere, müttefiki Rusya’ya gerekli yard›m› ulaflt›rabilmesi ve Osmanl› Devleti’ninsaf d›fl› edilebilmesi için bo¤azlara hakim olmak zorunda oldu¤u gibi Musul top-raklar›ndaki petrolün de kontrolünü elinde bulundurmak istiyordu. Bu co¤rafyaayn› zamanda ‹ngiltere’nin Hindistan yolunun kontrolü aç›s›ndan da önem arz edi-yordu. Yine Orta Do¤u’nun kilit noktas›n› teflkil eden Süveyfl Kanal› ve M›s›r üze-rinde ‹ngiliz hakimiyeti savafl›n sonuçlar› bak›m›ndan son derece önem tafl›yordu.Almanya ise giriflti¤i iki cepheli savaflta müttefik devletlerin irtibat›n› ve yard›mlafl-mas›n› mümkün oldu¤unca kesmek mecburiyetinde olup Fransa’y› bir an evvel safd›fl› etmek ve Rusya’n›n do¤u cephesinde meflgul edilmesini istiyordu. Osmanl›devlet yöneticileri de bir yandan üç k›ta üzerinde yay›lm›fl olan devleti korumakisterlerken bir yandan da müttefiklerinin yükünü hafifletmek için ‹ttifak bloku için-de yer ald›klar›n›n fark›nda idiler. Dolay›s›yla Mehmetçik kendi topraklar›nda ce-reyan edecek olan savaflta kahramanca yer alaca¤› gibi kaybedilmesi muhtemelco¤rafyalar için de mücadele mecburiyetinde kalacakt›r.

Kafkas Cephesi 1 Kas›m 1914’te Ruslar›n Do¤u Beyaz›t’tan sald›r›ya geçmeleri ile Kafkas Cephesiaç›lm›flt›r. Osmanl› ordular› Rus sald›r›s›n› baflar›yla durdurmufl ve karfl› harekâtageçmifllerdir. Harbiye Naz›r› ve Baflkomutan Vekili Enver Pafla Kafkasya’y› zaptederek Ruslar› bu bölgede çökertmeyi düflünmüfltür. Böylece Orta Asya Türk dün-yas› ile do¤rudan temasa geçmek ve hatta Hindistan’a kadar ilerlemek mümkünolacakt›. Bu düflüncelerle Bo¤azlar ve Trakya’da tutulmas› gereken kuvvetlerin birk›sm› Kafkas Cephesi’ne kayd›r›lm›flt›r. Enver Pafla Erzurum’a gelerek 3. Ordu Ko-mutan› Hasan ‹zzet Pafla’dan askerlerine taarruz emri vermesini istemifltir. Hasan‹zzet Pafla, k›fl mevsiminde giriflilecek olan taarruzun do¤ru olmayaca¤›n› ve ilkba-har›n beklenmesi gerekti¤ini bildirmesi üzerine görevinden al›nm›flt›r. Ordununkomutas›n› bizzat eline alan Enver Pafla ani bask›nlarla Rus ordusunu da¤›tmay›planlam›flt›.

Ancak Türk ordusunun bir k›fl boyu yetecek yiyecek, giyecek malzemesi veaskerî mühimmat› yoktu. Buna ra¤men 22 Aral›k’ta giriflilen Sar›kam›fl Harekâ-t›’nda Allahuekber Da¤lar› geçilmifl ise de 9. Kolordu Ruslara esir düflmüfltür. Ay-r›ca Kafkas Cephesi’ne gönderilmek üzere yolda bulunan 3. Ordu birliklerinin birk›sm›n›n Irak Cephesi’ne sevk edilmesi Kafkas Cephesi’ni iyice zay›flatm›flt›r. En-ver Pafla komutas›ndaki ordu birliklerinin giriflti¤i bu harekât 25-26 Aral›k 1914’dedurdurulmufl ve büyük kay›plar verilmifl ise de 28 Aral›k 1914’te Sar›kam›fl kufla-t›labilmifltir. Askerlerin yetersiz bir say›ya düflmesi üzerine harekâttan bir neticeal›namam›fl ve Enver Pafla 2 Ocak 1915 tarihînde cepheyi terk etmifltir. 17 Ocak’akadar mücadele devam edecekse de büyük ümitlerle giriflilen Sar›kam›fl Harekâ-t›, Türk ordusunun yenilgisiyle sonuçlanm›fl oldu. Bütün güçlüklere ra¤men hiç-bir zaman y›lg›nl›k göstermeyen 3. Ordu’nun kay›plar› büyük olmufltur. Kuflatma-y› gerçeklefltiren 9. ve 10. Kolordular›n 55 000 kiflilik mevcudundan geriye sade-ce 3000 kifli kalm›flt›r. 11. Kolordu’nun kay›plar› ile birlikte toplam zayiat 75.000kifli kadard›r.


Sar›kam›fl da¤lar›na kardan yap›lm›fl bu heykeller sizce neyi ça¤r›flt›rmaktad›r? Tart›fl›n›z.

Bu harekât s›ras›nda 3. Ordu’nun neredeyse tamam›n›n kaybedilmesi Anado-lu’yu Rus istilas›na karfl› savunmas›z b›rakm›flt›r. Ayr›ca Sar›kam›fl yenilgisini f›rsatbilen Ermeni çeteleri taflk›nl›klar›n› art›rm›fllar ve Rus ordusunu Anadolu’ya girme-ye teflvik etmifllerdir. Özellikle 1915 Nisan’›nda Van vilayetinde bafllayan isyan›nbüyümesi üzerine bu uygun ortamdan yararlanmak isteyen Ruslar gönüllü Ermenibirliklerinin öncülü¤ünde Van bölgesini iflgal etmifllerdir. Ruslar›n Van’›n yönetimi-ni Ermenilere b›rakmas› üzerine Van merkezli devlet ilan›na kalk›flan Ermeni çete-leri de kaçamayan Müslüman halk› katletmeye bafllam›fllard›r. Osmanl› yönetimi-nin bu aflamada Ermeni çetelerine ve onlar› destekleyen vatandafllar›na karfl› ald›-¤› tedbirleri ayr› bir bafll›k alt›nda inceleyece¤iz.

Rus iflgalleri Van ile s›n›rl› kalmam›fl, Do¤u Anadolu’da h›zla ilerleyen Ruslar,16 fiubat 1916’da Erzurum’u, 18 Nisan’da Trabzon’u, 16 fiubat’ta Mufl’u, 3 Mart’taBitlis’i, 15 Temmuz’da Bayburt’u, 25 Temmuz’da Erzincan’› iflgal etmifllerdir. Bucephede Miralay Mustafa Kemal Bey komutas›ndaki 16. Kolordu, Mufl ve Bitlis’iRus iflgalinden kurtarm›flt›r. 1917 y›l›nda Rusya’da Bolflevik ‹htilali’nin ç›kmas› üze-rine Rusya ile 3 Mart 1918 tarihînde Brest-Litovsk Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Anlafl-ma gere¤i geri çekilen Rus kuvvetleri a¤›r silahlar› ve malzemelerini ifl birli¤i yap-t›klar› Ermeni çetelerine b›rakacaklard›r.

Ruslar›n yerini alan Ermenilerin katliam tehditlerine karfl› 1918 Mart’›nda Kâz›mKarabekir Pafla’n›n kumandas›ndaki Kafkas Kolordular› taraf›ndan Erzincan ve Er-zurum kurtar›lm›flt›r (12 Mart 1918). Ayastefanos Antlaflmas› ile Ruslar›n eline geç-mifl olan Elviye-i Selase (Üç Vilâyet: Kars, Ardahan, Batum) kurtar›ld›¤› gibi Ruslar,Do¤u Anadolu’da iflgal ettikleri topraklardan çekilmeyi de kabul etmifllerdir. Bun-dan sonra Azerbaycan’daki kardefllerinin yard›m iste¤ini karfl›lamak üzere Kafkas-ya içlerinde ilerleyerek geçici bir süre için de olsa Bakü’yü alan Osmanl› ordusuHazar k›y›lar›na ulaflm›flt›r.

Henüz savafl›n bafllar›nda giriflilen Sar›kam›fl Harekât›, Osmanl› ordusunun birdünya savafl›nda etkin bir varl›k gösteremeyece¤ini ortaya ç›kard›¤› gibi iyi plan-lanmadan ve zamans›z giriflilen bir harekât›n verdi¤i kay›plar› göstermesi bak›m›n-


Foto¤raf 4.4

Sar›kam›flda¤lar›nda flehitolan askerlerisimgeleyen birçal›flma: KardaAçan Çiçekler.

Kaynak: CezmiEraslan, 2009.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

dan önemli olmufltur. Kafkas Cephesi’nde Ruslara karfl› mücadele verilirken, Erme-nilerin de Rus ordusunda savaflmalar›n›n yan› s›ra Türklere karfl› girifltikleri katli-amlar burada belirtilmelidir. Böyle bir zamanda Ermenilerin taflk›nl›klar› Osmanl›Devleti’ni Ermeni vatandafllar›n› ülkenin baflka yerlerine nakletme (tehcir) karar›almaya zorlayacak ve Rus tehlikesi ortadan kalkt›ktan sonra da Ermeni çetelerininterörü, devleti bir hayli u¤raflt›racakt›r.

Kanal Cephesi1 Kas›m 1914’te ‹ngilizlerin Süveyfl Kanal›’nda Akabe Liman›’n› bombard›man etmele-ri ile Filistin-Suriye cephesi aç›lm›flt›r. Akabe’nin bombalanmas›ndan hemen sonra En-ver Pafla, Miralay Cemal Bey’den 8. Kolordu Kumandanl›¤› görevini kabul ederek Ka-nal Seferi için haz›rl›klar› tamamlamas›n› istemifltir. Esasen Almanlar taraf›ndan planla-nan ve tatbiki istenen Kanal Seferi için Cemal Pafla, 21 Kas›m 1914 tarihînde törenle ‹s-tanbul’dan yola ç›km›flt›r. Cemal Pafla, Sina çölünü büyük zorluklarla geçmifl ve 2-3 fiu-bat 1915’te Süveyfl Kanal›’na ulafl›lm›flt›r. ‹ngilizlerin bölgeye y›¤d›¤› 150.000 kiflilikkuvvetine karfl› 35.000 kiflilik bir Türk kuvveti vard›r. Ayn› gece taarruz edilmifltir.

Osmanl› kuvvetlerinin bir k›sm› kanal› geçmeyi baflarm›fl ise de ‹ngiliz birlikle-ri kanal›n bat› yakas›na geçmifl olan Türk kuvvetlerini tesirsiz hâle getirmifller, ka-nalda bulunan tombaz ve sallar› bat›rm›fllard›r. Kanal›n geçilerek burada hakimiyetkurman›n eldeki imkânlar ölçüsünde mümkün olmayaca¤› görülmüfl ve 3-4 fiubat1915 günü çekilme karar› al›nm›flt›r. Böylece baflar›s›zl›kla sonuçlanan Birinci Ka-nal Harekât›’na neden giriflilmifl oldu¤u ve neden baflar›s›z olundu¤u konusuna 4.Ordu Kurmay Baflkan› Frankenberg’in flu sözleri aç›kl›k getirmektedir. Franken-berg 1923 y›l›nda yapm›fl oldu¤u aç›klamada, “Bu taarruzun Türk-Alman ç›karlar›-na fazla bir yarar sa¤lamam›fl olmas›n›n nedeni bence harekât›n bafl›ndan sonunakadar iflin yar›m yamalak yap›lm›fl olmas›d›r. Neyin elde edilmek istendi¤i aç›kçabilinmiyordu ve bu yüzden de amaçla araç hiç bir zaman birbirine uymad›. ‹ngilizâlemini en duyarl› yerinden a¤›r flekilde yaralamak istiyorduk ama az›c›k g›d›kla-makla yetinmek zorunda kald›k. ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nun Hindistan’a giden anadamar› kesilmek isteniyordu ve harekât›n politik hedefi Hindistan-M›s›r-Malta ba¤-lant›s› yerine Hamburg-‹stanbul-Kuveyt yolunu kurmak suretiyle Süveyfl Kanal›’n›devreden ç›karmakt›. Ama kimse bu giriflimin bedelini ödemek istemiyordu.”

16 Temmuz 1916 tarihînde çok say›da Alman askerînin de ifltirak etti¤i ikinci Kanalharekât›nda da Türk ordusu büyük zayiatlar verip çekilmek zorunda kalm›flt›r. Dahasonra 4-5 A¤ustos’ta Romani ve Katya bölgelerinde ‹ngilizlerle yeniden karfl› karfl›yagelinmiflse de sonuç yine ayn› olmufltur. Almanlar›n savafl planlar›na uygun olarak ya-p›lan bu harekâttan da bir netice al›namamas› M›s›r’›n tamamen kaybedildi¤i anlam›n›tafl›yordu. Nitekim 1916 y›l›n›n sonunda kuvvetlerini takviye etmifl olan ‹ngilizler kar-fl› harekete geçerek Sina yar›madas›n› ele geçirip Suriye s›n›r›na dayanacaklard›r.

Çanakkale Cephesi‹ngiliz Bahriye Naz›r› Winston Churchill, ‹stanbul’un ele geçirilip Osmanl› Devle-ti’nin savafl d›fl› b›rak›lmas›n› savunuyordu. Çanakkale Savafllar›nda al›nacak so-nuçlar›n u¤ran›lacak kay›plar› göze ald›racak kadar önemli oldu¤unu düflünenChurchill’e göre, Bo¤azlara giriflilecek bir harekâtla, ‹stanbul Müttefiklerin kontro-lü alt›na girecek, Asya Türkiye’sindeki kuvvetlerin Avrupa Cephesi’nde faaliyetgösteren kuvvetlerle ba¤lant›s› kesilecek ve böylece Kafkas Cephesi’nde bulunanRus kuvvetlerinin yükü hafifletilerek Osmanl› Devleti bar›fl yapmaya mecbur edi-lecekti. Ayr›ca, henüz savafla girmemifl Balkan Devletleri de Müttefik Devletler sa-f›na çekilebilecekti. Osmanl› Devleti’nin Almanya yan›nda savafla kat›lmas›yla zor


durumda kalan ‹ngiltere ve Fransa, Rusya ile do¤rudan temasa geçip savafl güçle-rini art›rmak, Osmanl› Devleti’nin Süveyfl Kanal› ve Hint Yolu üzerindeki bask›s›n›kald›rmak, ayr›ca Orta Avrupa’ya s›zan Alman-Avusturya ordular›n› arkadan çevi-rebilmek için bu harekât› gerekli görmüfllerdi. Dolay›s›yla, Almanya karfl›s›nda bu-nalan Çarl›k Rusya’s›n›n savafl gücünü takviye etmek amac›yla ulaflt›r›lmak istenenyard›m yine bo¤azlardan yap›labilecekti.

Müttefik Devletler, Bo¤azlardan rahatl›kla geçebileceklerinden o kadar emindi-ler ki Alman Askerî Heyeti’nin yaveri, ‹ngiliz birliklerinin muzafferane ‹stanbul’agirmelerini bekleyenlerin Beyo¤lu’nda haz›rl›klar yapt›klar›n› ve yollar› görecekpencerelerin flimdiden kiraland›¤›n›, ‹ngiliz sefaret binas›n›n da flimdiden tanzimedilip yataklar›n bile haz›rland›¤›n› bildiriyordu.

Çanakkale üzerindeki mücadele, Düvel-i Muazzama kuvvetlerinin 3 Kas›m1915’te Seddülbahir ve Kumkale istihkâmlar›n›n bombalanmas› ile bafllam›flt›r. Bukuvvetler içinde ‹ngiliz ve Frans›z birlikleri ile birlikte Rum ve Yahudi gönüllüler,Anzaklar (Avustralyal›, Yeni Zelandal› askerler), Sihler, Gurkalar, Sudanl› zenciler,Senegalli, Fasl› askerler de bulunuyorlard›. Çeflitli dil, din ve ›rklardan oluflan buinsanlar, kendilerinin olmayan bir savaflta bir araya gelmifllerdi. Anlafl›lan odur kiemperyalist devletler Mehmetçik’e karfl› dünya savafl›na yak›fl›r bir biçimde (!) bü-tün akvam-› befleri Gelibolu’da toplam›fllard›.

As›l Çanakkale Muharebeleri 19 ve 25 fiubat 1915 tarihînden itibaren bafllam›fl ve8,5 ay sürmüfltür. 18 Mart 1915 tarihînde 18 Müttefik gemisi bo¤azlar› zorlam›fl ve ge-çebileceklerini düflünmüfllerdi. Müttefiklerin 6 gemisi bat›r›lm›fl ve “Çanakkale geçil-mez” hükmü ile geri dönmek zorunda kalm›fllard›r. Bu olaydan sonra karaya askerç›karmak suretiyle hedeflerine ulaflmaya çal›flacaklard›r. Çanakkale Muharebelerininikinci safhas›, düflman›n karaya asker ç›kar›p karadan ‹stanbul’a ulaflmak istemesiy-le bafllar. 25 Nisan’da Saros’a, 26 Nisan’da Kumkale’ye, 27 Nisan’da Seddülbahir ileTekeburnu aras›na ç›karma yapm›fllard›r. Çanakkale Muharebelerinde “Kitre Muha-rebeleri” diye isimlendirilen bu savafllar destanlarla doludur. Di¤er bir SeddülbahirMuharebesi de “Z›¤›ndere Muharebesi”dir ki 6 Temmuz’a kadar sürmüfltür. 8 A¤us-tos’ta Anafartalar Grup Komutan› olan Miralay (Albay) Mustafa Kemal ile 9 A¤us-tos’ta Kocaçimen, Conkbay›r, Kanl›s›rt’ta cereyan eden muharebelerde I. AnafartalarZaferi kazan›lm›flt›r. 10 A¤ustos’ta Conkbay›r› Muharebelerinde Mustafa Kemal’ingö¤süne bir flarapnel parças› isabet etmifl ancak gö¤sündeki saat onu korumufltur.


Foto¤raf 4.5

Mustafa Kemalcepheyi ziyaretegelen Meclisüyelerine siperlerigösterirken


14-21 A¤ustos’ta Kireçtepe, Aslantepe Muharebeleri yap›lm›fl, 21 A¤ustos’ta II.Anafartalar Zaferi kazan›lm›flt›r. Burada baflar›l› olamayaca¤›n› anlayan düflman, 20Aral›k 1915’ten itibaren gizlice çekilmeye bafllam›fl, 10 Ocak 1916’da tamamen Ça-nakkale’den çekip gitmifltir.

‹tilaf Devletlerinin hedeflerini dikkate alarak Çanakkale Cephesi’ndeki Türk kahramanl›-¤› ne sa¤lam›flt›r? Tart›fl›n›z.

Bir Frans›z tarihçisiyle bir Rus liderinin ifade ettikleri gibi, Türklerin Anadolu’yaayak bast›klar›, hele Avrupa’ya geçtikleri andan itibaren onlar› buradan uzaklaflt›r-mak ve Osmanl› Devleti’nin gerilemeye bafllad›¤› andan itibaren de onun miras›nakonma faaliyetlerine giriflilmifl ancak hemen her seferinde konu ‹stanbul ve Bo¤az-lara geldi¤inde, paylaflma flekli üzerinde anlaflmaya var›lamam›flt›. Bo¤azlar üzerin-de emelleri olan devletler bu kez birlikte hareket etmifllerdi. Ancak, Liman VonSanders’in dedi¤i gibi düflman, Türk birliklerinin fliddetli karfl› koymas›n› öncedenhesap edememiflti. Bu hususta Churchill, “Türkler öyle bir savunmaya giriflmifller-di ki canlar›n› veriyorlar ama vatan topraklar›ndan bir kar›fl yer bile vermiyorlard›”demifltir.

Çanakkale’de kazan›lan zafer ile Müttefiklerin bütün hesaplar› bozulmufltur.Çanakkale Zaferi üzerine Rusya’ya giden yolu açamad›klar› gibi, Balkan devletle-rini de yanlar›na çekememifllerdir. Henüz tarafs›z durumda bulunan Bulgaristan,Osmanl› Devleti’nin yan›nda savafla kat›lm›flt›r. Gelibolu Muharebeleri bafllad›¤›n-da, Yunanistan ve Romanya, Müttefikler taraf›na meyletmifllerse de muharebelerinMüttefikler lehine geliflmedi¤ini görünce tarafs›z kalm›fllard›r.

Çanakkale’de 200.000-250.000 Türk flehit, yaral› ve kay›p vard›r. Bu rakam-lardan da anlafl›laca¤› gibi insanl›k tarihînde hiç bir zafer bu kadar pahal›ya malolmam›flt›r.

Liman Von Sanders, Çanakkale’de Türk askerînin tükenmez azmini, vatan sev-gisinin derecesini, cesaret ve fedakârl›klar›n› flu flekilde anlatmaktad›r:

“Ço¤u yar› ç›plak, yar› açt›lar. Haftada bir ö¤ün kemikli bir parça et verilebili-yordu. Nebat ya¤›nda hafllanm›fl bu¤day k›r›¤› yiyorlar, s›hhi vas›flardan mahrumsu içiyorlar, tafl üzerinde yat›yorlar, günefle, f›rt›nalara, so¤u¤a, ya¤mura karfl› ko-runmam›fl siperlerde, çamur ve toz içinde günler geçiriyorlar. Fakat dünyan›n bü-tün vas›ta ve imkânlar›na sahip düflmanlar›n› bulduklar› zaman aslanlar gibi dövü-flüyorlard›. Bu ne gösteriflsiz, nümayiflsiz bir yurt sevgisiydi. Arkalar›nda fakir birvatan topra¤› duran bu insanlar savafl boyunca birer kahramand›lar. Ölüme güle-rek giden bir baflka millet yoktur. Bu hasletleri sebebiyledir ki hürriyetlerini en a¤›rbedelle ödüyorlar, esaret bilmiyorlard›”.

“‹stila ordusunun gerisinde bütün dünya kaynaklar› aç›k bulundu¤u hâldeTürkler harp malzemesi bulabilmek için ‹ngilizlerden ganimet almay› bekliyorlar-d›. Kum torbalar› çok azd›. K›talara bu amaçla çuval gönderildi¤i zaman askerlerbunu elbiselerini yamamak için kullan›yorlard›.”

Pek çok Bat›l› gibi Amerikal› gazeteci Schriner’in de raporunda Türk askerleri-nin iyi ve haysiyetli savaflç›lar olduklar›n› yaz›yordu. Müttefikimiz olmas›na ra¤-men Çanakkale Muharebelerine hiç bir Alman birli¤inin kat›lmam›fl olmas› da dü-flünülürse bu mücadelenin zorlu¤u ve büyüklü¤ü daha iyi anlafl›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

Mustafa Kemal de bu muharebedeTürk askerînin hâlet-i rûhiyesini de flöy-le ifade eder: “Biz kiflilerin kahraman-l›k sahneleriyle ilgilenmiyoruz. Yaln›zsize bomba s›rt› hadisesini anlatmadangeçemeyece¤im. Karfl›l›kl› siperler ara-s›nda mesafemiz 8 metre, yani ölümmuhakkak... Birinci siperdekiler, hiçbiri kurtulamamacas›na kâmilen düflü-yor. ‹kinciler onlar›n yerine geçiyor.Fakat ne kadar g›ptaya flayan bir so-¤ukkanl›l›k ve tevekkül biliyor musu-nuz? Öleni görüyor, üç dakikaya kadarölece¤ini biliyor, hiç ufak bir korku veendifle bile göstermiyor. Sars›lmak yok.Okumak bilenler ellerinde Kur’an-› Ke-rim, Cennet’e girme¤e haz›rlan›yorlar.Bilmeyenler kelime-i flahadet getirerekyürüyorlar. Bu Türk askerîndeki ruhkudretini gösteren hayrete de¤er vetebrike yarafl›r bir misaldir. Emin olma-l›s›n›z ki Çanakkale Muharebesi’ni ka-zanan bu yüksek ruhtur.”

Mustafa Kemal’in askerî dehâs›n›n gözler önüne serilmesi Çanakkale Savafllar›-n›n en önemli sonuçlar›ndan biridir. ‹ngiliz yazar Alan Moorehead Mustafa Kemaliçin “O genç ve dâhi Türk fiefinin o esnada orada bulunmas›, müttefikler bak›m›n-dan, talihin en ac› darbelerinden biridir” demek suretiyle bir komutan olarak Mus-tafa Kemal’in Çanakkale’deki rolünü vurgulam›flt›r. Onun bu dehâs› ile sevk veidare kabiliyeti Millî Mücadele’nin hemen her safhas›nda kendini gösterecektir.General Sir John Smyth, Mustafa Kemal’in önderli¤inin Anzak sald›r›lar›n› atmaklakalmay›p Gelibolu Seferi’nin kaderini tayin etti¤ini yazar. K›saca Çanakkale Muha-rebeleri, Mustafa Kemal gibi bir dâhiyi ç›karm›fl, savafl›n bitiminde bafllayacak olan‹stiklal Harbi’nin liderini Türk milletine kazand›rm›flt›r.


Foto¤raf 4.6

Türk askeri BirinciDünya Savafl›’ndadayan›flma vefedakarl›¤›n canl›simgesi olmufltur.


Foto¤raf 4.7

Anafartalarkahraman›karargahtakiçal›flmaarkadafllar›yla.


Irak Cephesi‹ngiltere, Basra Körfezi’nden kuzeye do¤ru ç›k›p Rusya ile irtibat kurmak, Türkkuvvetlerinin ‹ran’a girip Hindistan yolunu tehdit etmesini önlemek istiyordu. Ay-r›ca Orta Do¤u’nun zengin petrol kaynaklar›na sahip olan bu bölgede hakimiyetkurmak düflüncesinde olan ‹ngilizler, harekete geçerek 1 Kas›m 1914’te Basra Kör-fezi’ne asker ç›karm›fllar, 22 Kas›m’da da Basra flehrini ele geçirmifllerdir. Aral›k ay›bafllar›nda tekrar ileri harekâta kalkan ‹ngilizler, Kurna mevkiini ele geçirmifller,burada 38. F›rka Komutan› Albay Suphi Bey ile çok say›da subay ve askerî esir al-m›fllard›r. Bunun üzerine Basra Valisi ve kumandan› olarak Basra’n›n geri al›nma-s› için görevlendirilen Kurmay Binbafl› Süleyman Askerî Bey, k›sa bir süre sonrayarbayl›¤a yükselmifl ve Irak ve Havalisi Komutanl›¤›na atanm›flt›r. Mahalli gönül-lü kuvvetlerle hareket etmek zorunda kalan Süleyman Askerî Bey, 11 Nisan 1915günü bafllayan ve üç gün süren taarruzda baflar›l› olamay›nca intihar etmifltir.

‹ngilizler, bir y›la yak›n bir süre bölgeyi kontrol alt›na alm›fllarsa da Ruslarlabirleflmeleri mümkün olmam›flt›r. 1915 y›l› Kas›m ay› sonlar›nda ‹ngilizleri yenenTürk kuvvetleri Selman-Pak’ta kuvvetli bir savunma hatt› oluflturmufllard›r. 29 Ni-san 1916 tarihînde Kutü’l-Ammare’de, ‹ngiliz kuvvetlerini kuflatan Türk birlikleri‹ngilizlere a¤›r kay›plar verdirmifllerdir. Kuvvetlerinin üçte birini kaybeden ‹ngi-lizler çekilmek zorunda kalm›fllard›r. Bu kuflatmada ‹ngiliz komutan GeneralTawnshend ile 20.000’e yak›n ‹ngiliz askerî esir al›nm›flt›r. Ancak bu baflar› uzunsürmemifl, takviye birlikler getiren ‹ngilizler 1917 y›l› bafllar›nda karfl› taarruzageçmifllerdir. Ba¤dat Muharebesi’nde Türk kuvvetlerinin yenilmesi üzerine 11Mart 1917’de Ba¤dat da ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Kafkaslarda so¤uktan k›r›lanTürk askerî, Irak cephesinde ise s›caktan, kolera ve açl›ktan k›r›lm›flt›r. ‹laç vecephane yoklu¤u Türk kuvvetlerinin azmini k›rarken ‹ngiliz alt›nlar›na ve ba¤›m-s›zl›k vaatlerine kanan pek çok Arap kabilesinin tutumu cephenin kaderini belir-lemifltir. Ba¤dat’›n düflmesinden sonra 1917 y›l› içinde baflka ciddi bir sald›r›dabulunmayan ‹ngilizler, 30 Ekim 1918’de mütareke imzaland›ktan sonra 8 Ka-s›m’da Musul’u iflgal edeceklerdir.

Galiçya CephesiRusya ve Avusturya cephesinin önemli ve stratejik bir noktas›nda bulunan Roman-ya di¤er Balkan Devletleri gibi tarafs›z kalmak istiyordu. Rusya ise Balkanlar’da et-kin bir üstünlük sa¤lamay› düflünüyor ve Romanya’n›n kendi yan›nda savafla kat›l-mas› için çal›fl›yordu. Romanya’n›n Çanakkale’de devam eden savafl›n sonuçlan-mas›n› beklemekten baflka çaresi yoktu. Zira bo¤azlar aç›l›rsa savafl için kendisinegerekli olan silah ve cephane kolayca sa¤lanabilirdi. Bu arada Rusya, Bukovina ileGaliçya’y› ele geçirerek önemli bir etki sa¤lam›flt›r. Avusturya ise Romanya’n›n ‹ti-laf Devletleri saf›nda yer almas›n› istemiyordu. Bu karars›zl›k içerisinde ‹tilaf blo-kuna meyletti¤i anlafl›lan Romanya ile Rusya ve Fransa aras›nda görüflmeler baflla-m›fl ve 17 A¤ustos 1916 tarihînde ‹tilâf Devletleri ile Romanya aras›nda bir antlafl-ma imzalanm›flt›r. Romenler savafl ilan eder etmez Avusturya-Macaristan s›n›r›n›geçerek Transilvanya’n›n bir bölümünü ele geçirmifllerdir. 1917 y›l› bafllar›nda iseAvusturya, savafl›n bafl›nda ele geçirdi¤i Belgrad’› koruyamam›fl ve S›rplara kapt›r-d›¤› gibi Galiçya Cephesi’nde de Ruslara karfl› beklenen baflar›y› gösterememifltir.‹flte bu zamanda Alman ve Türk birlikleri Avusturya’ya yard›m etmek amac›yla Ga-liçya Cephesi’ne gönderilmifllerdir. 33.000 kiflilik Türk kuvveti burada çetin savafl-lar yapm›fllar, a¤›r kay›plar vermifllerdir.


Alman ve Türk yard›m›na ra¤men Rus taarruzlar›, Galiçya ve Bukovina cephe-sinde Avusturyal›lar›n 100 km gerilemesine sebep olmufltur. Sonunda AvusturyaGaliçya’dan çekilmek zorunda kalm›flt›r.

Hicaz CephesiOsmanl› Devleti dünya savafl›na girdikten k›sa bir süre sonra fieyhülislâm MustafaHayri Efendi’nin haz›rlad›¤› “Cihad-› Mukaddes” fetvas› ilan edilerek K›r›m, Türkis-tan, Hindistan, Afganistan ve Afrika Müslümanlar›n› ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’yakarfl› savafla davet edilmiflti. Cihad ilan edilince özellikle ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u veRusya’da yaflayan Müslümanlar›n ayaklanacaklar›, ‹tilaf Devletlerinin bafl›na gaile-ler ç›karacaklar› düflünülmüfltü. Osmanl› padiflah›n›n, ayn› zamanda halife olmas›,bu devletlerin egemenli¤inde yaflayan Müslümanlar›n ilan edilen cihada uymalar›-n› mümkün k›labilirdi. Oysa Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde müessir hâle ge-len halifeli¤e karfl› ‹ngilizlerin 20-30 y›ld›r yapt›klar› propagandalar ile Balkan veTrablusgarp Savafllar›nda devletin yenilgilere u¤ramas›, Müslüman topluluklar›n ci-hada beklenen ilgiyi göstermeleri ihtimalini ortadan kald›r›yordu. Balkanlar’da veAnadolu’daki gayr› Müslim unsurlarda oldu¤u gibi Araplar da Osmanl› Devleti’nekarfl› baflkald›rman›n zaman›n›n geldi¤ini düflünmüfllerdir. Dolay›s›yla mukaddesCihad ça¤r›s›ndan beklenen sonuç al›namam›flt›r.

‹ngiltere’nin görüflüne göre: ‹stanbul tehdit alt›nda tutuldu¤u ve Türk ordusu-nun ana k›sm› bu sebeple meflgul edildi¤i takdirde Araplar, ‹ngilizler aleyhinde ol-mayacaklard›r. Türklerin ana kuvvetleri serbest kal›rsa veya ‹ngiltere’nin Mezopo-tamya’daki gücü azal›rsa Araplar›n büyük bir k›sm› ‹ngilizlerin aleyhine dönebilir.Böyle bir durumda ise Trablusgarp’ta ayaklanmalar bafllar ve bütün Afrika’ya yay›-labilir. Bu da yaln›z M›s›r’› de¤il, Tunus ve Cezayir’i de tehlikeye sokar. Oysa Arap-lar Türklere karfl› ba¤›ms›zl›k ilan›na flimdiden teflvik edilirlerse hem M›s›r ve Me-zopotamya’daki ciddi tehdit ortadan kalkar hem de Türkler Müslüman dünyas›ndaitibar kaybederler. Ayr›ca Hindistan, Avusturya, Do¤u Afrika ve Uzak Do¤u yolu-nun güvenli¤i teminat alt›na al›nm›fl ve Türk kuvveti hissedilir bir flekilde zay›fla-t›lm›fl olurdu. ‹ngilizlerin bu politikas› çerçevesinde geliflen ‹ngiliz-Arap iliflkileri 23May›s 1915 tarihli fiam Protokolü ile ifl birli¤i fleklinde sonuçlanm›flt›r. fiam Proto-kolü’yle gelecekteki Arap Krall›¤›’n›n s›n›rlar› belirlendi¤i gibi 7 Haziran 1916’da‹ngiltere’nin istekleri do¤rultusunda yap›lan anlaflma ile de ‹ngiltere’nin destekle-riyle Arap Devletinin kurulmas› planlanm›flt›r.

Hicaz Valisi Galip Pafla’n›n, Araplar›n isyana kalk›flabilece¤ine ihtimal vermedi-¤i için a¤›r hareket etmesinden yararlanan fierif Hüseyin, ‹ngilizlerin de yard›m›y-la haz›rl›klar›n› tamamlayarak 9 Haziran 1916 tarihînde Cidde, Mekke ve Taif’te is-yan› bafllatm›flt›r. ‹syan karfl›s›nda Türk kuvvetleri önemli baflar›lar göstermiflse deHicaz’daki bu yerlerin fierif Hüseyin’in eline geçmesine mani olamam›fllard›r. ‹ngi-liz Kraliyet donanmas›n›n sa¤lad›¤› destekle Cidde bir hafta içinde Araplar›n elinegeçmifltir. Mekke’nin bütün mahallelerine hakim bir tepede bulunan Ecyad Kalesi25 gün süren muhasara ve muharebeden sonra düflmüfltür. Haziran ay›n›n ortala-r›nda ‹ngiliz donanmas›n›n yard›m›yla Cidde’yi, bir müddet sonra (19 Eylül) Taif’iele geçiren fierif Hüseyin, Lavrens’in yard›mlar›yla K›z›ldeniz k›y›s›ndaki limanlar›da ele geçirince Medine’ye sahip olman›n art›k zor olmayaca¤›na inanm›flt›r.

27 Haziran 1916 tarihînde yay›mlad›¤› bildiri ile Osmanl› Devleti’ne karfl› bir ihti-lal yapacaklar›n› ilan eden fierif Hüseyin bildirisinin sonunda flunlar› söylemekte idi:

“Biz flimdi hâlâ ‹ttihat ve Terakki Hükûmeti’nin boyunduru¤u alt›nda inleyentopraklardan tamamen ayr›lm›fl durumday›z. ‹stiklalimiz mükemmel ve kelimenin


tam manas›yla tamamlanm›fl olup her türlü yabanc› müdahale veya kontrolündentümüyle masun durumday›z”. Bu bildiri ile Osmanl› Devleti’ne savafl ilan eden fie-rif Hüseyin, Ekim ay›nda da kendisini Arabistan Kral› ilan etmifl, ‹ngiltere de bunuhemen kabul etmifltir.

Osmanl› Devleti, Padiflah ve Halife’ye karfl› bafllat›lan bu isyan› ‹ngiltere’nindeste¤inde giriflilmifl bir hareket olarak ‹slam dünyas›na duyurmaya çal›flm›flt›r.Esasen bu, ‹ngiltere’nin bekledi¤i ve korktu¤u bir geliflmeydi. Bu itibarla ‹ngilterepropaganda faaliyetleri için kendini haz›rlam›flt›. Nitekim Arap Ayaklanmas›’ndansonra, hatta savafl›n sonuna kadar Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›ndaki propa-ganda savafl› sürüp gidecektir. Gerçekten de fierif Hüseyin’in bildirisindeki ‹ttihatTerakki karfl›tl›¤› ‹ngiliz propagandas›n›n da temel arac› olarak Hindistan Müslü-manlar›n› bu savafla dahil etmek için kullan›lm›flt›r. “Dinsiz ittihatç›lar›n elinde esirolan Halife-Padiflah› kurtarmak için savafl›yoruz” propagandas› oldukça etkili ol-mufltur. Cephede Türk taraf›nda ezan okundu¤unu duyan baz› sömürge askerleri-nin Türk taraf›na geçti¤i bilinmektedir.

Mekke, Cidde ve Taif’in düflmesinden sonra mücadele Medine çevresinde ce-reyan etmifltir. ‹syanc›lar›n hedefi Medine’nin bir an önce ele geçirilmesi oldu¤un-dan flehrin etraf› kuflat›lm›flt›r. ‹ngilizler ise Türk kuvvetlerini bulunduklar› yerdetutmak ve Medine’nin can damar› olan demir yoluna sald›rmak istiyorlard›. Türkkuvvetlerinden önemli bir k›sm› Hicaz’a gönderilmifl oldu¤undan as›l cephe olanSina cephesinde etkili olmay› hesap ediyorlard›. Medine’yi sonuna kadar savunma-y› düflünen Fahrettin Pafla’n›n görüflüne karfl› Almanlar ise Medine’nin elde tutul-mas›n›n anlams›z ve gereksiz oldu¤unu düflünüyorlard›.

Her türlü imkâns›zl›k ve olumsuzluklara ra¤men “çöl ortas›nda Plevne kahra-manlar›” olarak tarihe geçen Medine müdafileri büyük bir flecaatle Medine’yi sa-vunmufllard›r. Mondros Mütarekesi imzalan›nca mütareke namenin 16. maddesineuyularak Haflimi Hükûmeti ad›na Emir Ali, ‹tilaf Devletleri ad›na ‹ngiliz Yüzbafl›Gerland ile Türk heyeti aras›nda Medine’nin boflalt›lmas› ve teslimine dair bir flart-name imzalanm›flt›r. Mondros Mütarekesi’nden sonra imzalanan böyle bir flartna-menin hükümlerini tahmin etmek hiç de zor de¤ildir. fiartnamenin daha ilk cüm-lesinde Osmanl› askerlerinin memleketlerine gönderilmeleri kararlaflt›r›lm›fl oldu-¤u hâlde askerlerden hiç biri memleketlerine gönderilmemifl, hepsi M›s›r’daki ‹n-giliz esir kamp›na götürülmüfllerdir. Buradaki Seydi Beflir kamp›nda tutulan Türkesirlerine yap›lan her türlü insanl›k d›fl› muamele TBMM’de k›nanm›flt›r.

Filistin CephesiMekke Emiri fierif Hüseyin’in isyan› ve ‹ngiliz deste¤iyle Hicaz’da önemli baflar›-lar elde etmesi ile Kanal Harekât›’ndan istenen neticenin al›namamas› ‹ngilizlereOrta Do¤u’da istedikleri stratejiyi uygulama imkân› vermifltir. 1916 y›l› sonunda‹ngilizlerin Süveyfl Kanal›’ndan Suriye’ye kadar olan bölgede taarruza kalkmalar›üzerine Türk cephesi 17-18 Mart 1917 tarihînde Gazze-Birüssebi hatt›na al›nm›fl-t›r. 26 Mart’ta Birinci Gazze ve 17-20 Nisan’da ‹kinci Gazze muharebelerinde çoküstün kuvvetlere ra¤men ‹ngilizler püskürtülmüfllerdir. Bu arada Ba¤dat’›n gerial›nmas› için Suriye bölgesinden düflünülen harekât için Y›ld›r›m Ordular› Grubuad›nda bir kuvvet oluflturulmufl ve bu ordunun bafl›na Alman Genel Kurmay Bafl-kan› General Falkenhayn getirilmifltir. Y›ld›r›m Ordusu’nun henüz teflkil edildi¤ibir zamanda, 31 Ekim’de, ‹ngilizler, üstün kuvvetlerle Gazze-Birüssebi cephesinekarfl› üçüncü sald›r›y› bafllatm›flt›r. Zaten ‹ngilizler hücuma kalkarsa Türk mevzi-lerini yar›p Filistin ve Suriye’yi geçerek Ba¤dat’la bütün ulaflt›rma yollar›n› kese-


bilirdi. Bu muharebe sonras›nda 7 Kas›m 1917 tarihînde Gazze düfltü¤ü gibi Türkkuvvetlerinin boflaltt›¤› Kudüs de 9 Aral›k 1917 tarihînde ‹ngilizlerin eline geçmifl-tir. Kudüs’ün düflmesi Hristiyan dünyas›nda, hatta Osmanl› Devleti’nin müttefikiolan Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti Viyana’da bile bir haçl›zaferi gibi kutlanm›flt›r.

‹ngilizler, k›fl gelmeden Osmanl› Devleti’ni saf d›fl› etmek istedikleri için esassald›r›n›n Filistin’den bafllat›lmas›n› planlam›fllard›. Buradan Suriye’ye yürüyerekAnadolu’ya girilebilece¤i düflünülüyordu. Eylül ay›nda bafllayan ‹ngiliz sald›r›s› ge-liflmifl ve Türk kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalm›flt›r. Üstün ‹ngiliz kuvvetlerikarfl›s›nda bölgede bulunan iki Osmanl› ordusu yenilmifltir. Bölgede bulunan 7.Ordu komutan› Mustafa Kemal Pafla ise savafl›n art›k uzun süre devam edebilece-¤ine inanm›yor ama gerçek Türk vatan› olan yerleri istiladan düflman iflgalinden veparçalanmaktan kurtarmak istiyordu. ‹flte bunun için ‹ngiliz kuvvetleri 18 Eylül’deYafa k›y›s›ndan ilerlemeye bafllad›klar›nda 7. Ordu bu sald›r›ya karfl› koymufltur.Mevcut askerî kuvvetlerin gerçekte göründü¤ünden zay›f bir durumda olmas› uzunsüreli ve genifl bir cephede savafl›n baflar›l› olmas›na imkân vermeyecekti. FilistinCephesi Komutan› Cemal Pafla ile Mustafa Kemal Pafla Ba¤dat projesine karfl› ç›k-m›fllar, eldeki kuvvetleri Halep’le fiam aras›nda toplamak ve duruma göre nereyegerekirse oraya göndermek istiyorlard›. Bu görüflü kabullenmeyen Enver Pafla iseSina çölü üzerinden bir sald›r›ya giriflilirse ‹ngilizlerin Süveyfl’e kadar sürülmeleri-nin mümkün olabilece¤ini düflünüyordu. Mustafa Kemal Pafla, 1917 y›l› Eylül ay›n-da Talat ve Enver Paflalara ayr›nt›l› bir rapor göndererek mevcut flartlar›n bir de-¤erlendirmesini yapm›flt›r. Genelkurmay’a hakim olan anlay›fla ve haz›rlanan plan-lara kat›lmayan Pafla, 7. Ordu Komutanl›¤›’ndan istifa etmifltir.

Filistin Cephesi’ndeki geliflmeler Mustafa Kemal Pafla’n›n görüfllerini do¤rularmahiyette olmufltur. Bölgedeki muharebelerde 1 Ekim’de fiam, 27 Ekim’de de Ha-lep ‹ngilizlerin eline geçmifltir. Ancak fiam’›n düflmesi ve bir gün sonra da Beyrut’agirmelerinden hemen sonraki günlerde Talat Pafla Hükûmeti istifa etmifltir. Bu ara-da ‹ngiliz-Hindistan birlikleri Mezopotamya’da Dicle boyunca ilerlemeye devametmifllerdir.

Osmanl› askerleri I. Dünya Savafl› süresince sadece bu cephelerde savaflmam›fl,1916 y›l›nda Ruslar›n Alman kuvvetlerine karfl› yapt›klar› taarruzlardan s›k›nt›ya


Foto¤raf 4.8

Mustafa KemalII.ordukomutanl›¤›naatand›¤› zamanfiark Ordusukomutan› Ahmet‹zzet Pafla’y›ziyaret etmiflti.fiubat 1917 Halep.


düflen Almanlar›n iste¤i üzerine 15. Türk Kolordusu 535 subay ve 32.018 askerleGaliçya’ya gönderilmifltir. Bir y›lsonunda bu cephedeki Türk askerînin say›s›12.000’e düflmüfltür. Galiçya Cephesinden baflka Romanya’n›n savafla girmesi veAvusturya-Macaristan s›n›r›na sald›rmas› üzerine General Falkenhayn komutas›ndaoluflturulan müttefik orduya kat›lmak üzere 6. Türk Kolordusu Dobruca bölgesinegönderilmifltir. Gerek Galiçya gerekse Dobruca cephelerinde cereyan eden savafl-larda Türk askerleri imkânlar›n›n çok ilerisinde baflar›l› olmufltur. Bununla birlikteI. Dünya Savafl› süresince Osmanl› Devleti’nde silahalt›na al›nan üç milyondan faz-la Türk askerînden 550.000’i cephelerde flehit düflmüfltür. 2.167.841 yaral›n›n, yar›-ya yak›n› sakat kalm›flt›r. 103.731 kay›p ve 129.644 esir olmufltur. Esaret alt›ndaölenlerle birlikte flehit say›s› 600.000 civar›ndad›r.

Osmanl› Ermenilerinin Yeniden YerlefltirilmeleriXX. yüzy›l bafllar›na kadar Osmanl› toplumu içinde imtiyazl› bir hayat süren Erme-niler Tebaa-i sad›ka olarak an›lm›fllar ve devletin önemli görevlerinde bulunmufl-lard›r. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti’ndeki Ermenilerin cephedeve cephe gerisinde düflmanla ifl birli¤i yapmalar›, isyanlar ç›karmalar›, çeteler olufl-turarak eflk›yal›k yapmalar› ve Türk halk›na akla gelmedik zulümlerde bulunmala-r› devleti oldukça zor duruma sokmufl ve tedbirler al›nmas›n› gerektirmifltir. Esa-sen Rusya ile ifl birli¤i içinde olan Ermenilerin devlete karfl› faaliyetleri, Osmanl›Devleti I. Dünya Savafl›’na girmeden önce kontrol edilemez bir biçimde geliflmeiçindeydi. Bu dönemde bile Ermenilerin her türlü faaliyetlerine ve taflk›nl›klar›nara¤men Türk makamlar›n›n serinkanl› ve sab›rl› davrand›klar› görülmektedir.

Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’na girmesiyle birlikte Ermeni çeteleri, sa-vafla giden ordular›n bofl b›rakt›¤› Do¤u Anadolu’da Müslüman ahaliye sald›rma-ya, köylerini yak›p-y›kma¤a ve insanlar› öldürmeye bafllam›fllard›r. Ermenilerin1915 fiubat’›nda Süleymanl› (Zeytun) kasabas›n› iflgal ederek Müslüman halka soy-k›r›mda bulunmalar› sadece bir örnektir. Türk ordusu Çanakkale’de savafl›rken çoksay›da gönüllü Ermeni, Rus ordusunun yan›nda yer alm›fl ve Türk askerlerine ar-kadan sald›rm›flt›r. Osmanl› Devleti savafla girdikten sonra 1914 y›l› sonlar› ile 1915y›l› bafllar›nda al›nan tedbirlerin yeterli olmad›¤› ve istenen tedbirlerin uygulana-mad›¤› anlafl›lmaktad›r. Osmanl› Hükûmeti, Ermenileri silahland›r›p devlet aleyhin-de k›flk›rtan ve teflkilatland›ran komiteleri da¤›tmak amac›yla 24 Nisan 1915 tari-hînde vilayetlere ve mutasarr›fl›klara gizli bir tamim göndermifl ve Ermeni komitemerkezlerinin kapat›lmas›, evrak›na el konulmas› ve komite elebafllar›n›n tutuklan-mas›n› istemifltir. Bu tamim üzerine 235 kifli tutuklanm›flt›r. Ermenilerin her y›l kat-liam günü olarak kutlad›klar›, günümüzde de Ermeni soyk›r›m›n›n y›ldönümü ola-rak kabul ettirmek istedikleri 24 Nisan’›n özelli¤i bu tutuklamalardan dolay›d›r.

Bir kaç cephede birden savafl hâlinde olan bir devletin rakipleriyle ifl birli¤i yapan kendivatandafllar›n› ikaz etmesi nas›l bir düflünce tarz›n›n ürünü olabilir? Tart›fl›n›z.

Bu s›rada 3. Ordu Kumandan› olan Mahmut Kamil Pafla, olaylar›n önlenebilme-si için Ermenilerin baflka yerlere nakledilmelerini teklif etmifltir. Devlet her cephe-de savafl hâlinde bulundu¤u için vuku bulacak bir ayaklanma herhangi bir savun-ma cephesinin güvenli¤ini ihlal edebilirdi. Bu konuda Ahmet ‹zzet Pafla da “Erme-nilerin ayaklanma ve isyanda devam edecekleri ortaya ç›kt›¤›ndan, hükümet içingöçe teflebbüs zorunluydu. Bu tedbirin büyük bir araziye yay›lmas›nda, çepeçevretehdit alt›nda bulunan bir memleket için mecburiyet vard›” demektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Baflkumandan Vekili Enver Pafla 2 May›s 1915 tarihînde Dâhiliye Naz›r› TalatPafla’ya gönderdi¤i yaz›da Ermenilerin isyan ç›karamayacak flekilde da¤›t›lmalar›-n›, uygulaman›n yaln›z isyan ç›kar›lan bölgelerdeki Ermenilere uygulanmas›n› iste-mifltir. Bu yaz›da Enver Pafla’n›n Ermenilerin isyanlar›n› sürdürebilmek için topluve haz›r bir hâlde bulunduklar›n› söylemesi tehcirin kaç›n›lmaz oldu¤unu göster-mektedir. 27 May›s 1915 tarihînde ç›kar›lan geçici bir kanunla asayifli bozan silah-l› sald›rgan ve direniflçilerin tecavüz ve direniflleri s›ras›nda imha, casusluk ve va-tana ihanet eden köy ve kasaba halk›n› baflka yerlere sevk ve iskan etme yetkileriorduya devredilmifltir.

Üç maddeden oluflan kanun flöyledir:1. Seferde ordu, kolordu, f›rka kumandanlar›, bunlar›n yard›mc›lar› ve ba¤›m-

s›z bölge komutanlar› halk taraf›ndan herhangi bir surette hükûmetin emir-lerine ve ülkenin savunmas›na, güvenli¤i korumaya iliflkin uygulamalarakarfl› koymak, silahla sald›r› ve direnme görülürse hemen askerî kuvvetlefliddetli biçimde cezaland›rmaya ve sald›r›y› bütünüyle yok etmeye yetkili vezorunludur.

2. Ordu ve ba¤›ms›z kolordu ve f›rka kumandanlar› askerî kurallara ayk›r› ve-ya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri köy ve kasabalar halk›n› ayr› veyatopluca di¤er yerlere sevk edilebilir ve yerlefltirebilirler.

3. Bu kanun yay›n tarihînden itibaren geçerlidir.Ermeniler, kendilerine yap›lan uyar›lara ra¤men Van, Bitlis vilayetleriyle fiarki-

karahisar (fiebinkarahisar) ve Amasya flehirlerinde ayaklanm›fllard›r. Bu ayaklanmahükûmet ve ordu aleyhinde olmakla kalmay›p ayn› zamanda Türk ve Müslümanahaliye yönelikti. Askerlik ça¤›ndaki Ermenilerin ço¤u davete uymayarak saklan-m›fl, bir k›sm› da orduya gittikten sonra silahlar›yla kaçarak köylerine dönmüfllerve bütün eli silah tutanlar›n orduya kat›lmas›yla savunmas›z kalan halka sald›rarak›rz, can ve mallar›na tecavüz etmifller, köy ve mahalleleri yak›p y›km›fllard›r.

Devlet savafl flartlar›na ra¤men sevkiyat›n düzen ve emniyet içinde yürüme-si ve kafilelerin herhangi bir zarara u¤ramamas› için elindeki bütün imkânlar›kullanm›flt›r.

Ermeni vatandafllar›n baflka yerlere nakledilmesi (tehcir), cephelerin güveninisarsacak bölgelerde uygulanm›flt›r. Bunlar, Kafkas ve ‹ran Cephesi’nin gerisindebulunan Erzurum, Bitlis ve Van bölgeleri ile Sina Cephesi gerisinde bulunan Mer-sin ve ‹skenderun bölgeleridir. Daha sonra isyan ç›karan ve Ermeni komitecilerineyatakl›k yapan di¤er vilayetlerdeki Ermeniler de tehcire tabi tutulmufllard›r.

Kanunun ve daha sonras›ndaki talimatnamelerin uygulanmas›yla ilgili olarakOsmanl› Devleti, Dâhiliye, Hariciye, Harbiye, Maliye ve Adalet Bakanl›klar› görev-lendirmifltir. Muhacirin Komisyonu, ‹skân-› Aflâir ve Muhacirin Müdüriyeti ve Em-val-i Metruke Komisyonlar› ile baz› mahallî komisyonlar oluflturulmufltur. Göçeden Ermenilerin geride b›rakt›klar› eflyalar›n de¤eri hükûmetçe sahiplerine öde-nece¤inden Emval-i Metruke’nin korunmas› ve sahipleri ad›na sat›lmas› ve yoksulkad›nlarla askerî imalathanede çal›flanlar›n sevklerinin ertelenmesi hususunda, 10Haziran 1915’te, 34 maddelik ikinci bir talimatname daha yay›mlanm›flt›r.

Ayr›ca, bu talimatname ile tehcire tabii tutulanlara ait içinde eflya bulunan bi-nalar mühürlenip koruma alt›na al›nm›fl, sat›lmas› gerekli eflya ve hayvanlar sat›la-rak bedeli hak sahibine ödenmifl, göç edenlere ait emlak ve arazinin cinsi, mikta-r› ve k›ymeti belirlenerek kay›t alt›na al›nm›flt›r. Yürütülen tüm nakil olaylar›ndadevlet 115 milyon kurufl harcam›fl ayr›ca iafle bedeli olarak da 150 milyon kuruflharcanmas› öngörülmüfltür. Bu s›rada tüm Ermenilerin sevk edilmedi¤i görülmek-


tedir. 4 A¤ustos 1915 tarihînde çeflitli mutasarr›fl›klara gönderilen karar ile geridekalan Katolik nüfus sevk edilmeyerek nüfuslar›n›n tespit edilmesi istenmifltir. ‹syanç›karan Ermenilerin ço¤u Gregoryen mezhebinden oldu¤undan Osmanl› Devletiisyan ç›karmayanlar› tehcire tabi tutmam›flt›r. Bunun yan› s›ra Protestan Ermeniler-le, hasta ve kör olan Ermeniler de tehcire dahil edilmemifltir.

Osmanl› Ermeni vatandafllar›n›n yeniden yerlefltirilmeleriyle ilgili süreç hakk›nda ayr›nt›-l› bilgi için Bülent Bakar’›n “Ermeni Tehciri” (Atatürk Araflt›rma Merkezî Yay›n› Ankara2009) adl› bilimsel çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.

Göçe tabi tutulan Ermenileri gerek nakilleri s›ras›nda gerekse konaklama yerle-rinde taciz etmeye kalk›flanlar›n divan-› harbe (s›k›yönetim mahkemesi) verilmele-ri ve görevlerini suiistimal edenlerin hemen mahkemeye sevk edilmeleri kararlafl-t›r›lm›flt›r. Nitekim göç s›ras›nda insanlara kötü davranan ve kafilelere sald›ranlarhakk›nda takibatta bulunulmufltur. S›k›yönetim mahkemelerinde yarg›lanan yakla-fl›k 1400 kifliden bir k›sm›n›n baflta idam olmak üzere çeflitli cezalara çarpt›r›lm›flolmalar› bu karar›n uyguland›¤›n› göstermektedir.

Ermeni vatandafllar›n yeniden yerlefltirilmeleri s›ras›nda ihmali görülenlerin yarg›lanma-lar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için Ferudun Ata’n›n, “Tehcir Yarg›lamalar›na ‹statistiksel BirBak›fl” (Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, XXI, Say› 62, 521-543 Ankara 2005) adl› ma-kalesini okuyabilirsiniz. Makaleye www.atam.gov.tr/dergi adresinden ulaflabilirsiniz.

Al›nan önlemler do¤rultusunda 700.000 civar›nda Ermeni, Suriye bölgesinde is-kân edilmifltir. Göç s›ras›nda askerî ve ekonomik bak›mdan imkâns›zl›klar, iklimflartlar›, salg›n hastal›klar nedeniyle çok say›da Ermeni hayat›n› kaybetmifltir. Erme-ni çetelerinin göç kafilelerine sald›rd›klar› da görülmüfltür. Ermenilerin katliama ta-bi tutulduklar› yönündeki iddialar karfl›s›nda ‹stanbul’un iflgalinden sonra Bat›l›devletler de bütün gayretlerine ra¤men böyle bir iddiay› do¤rulayacak bir belgeyiortaya koyamam›fllard›r. Hâlbuki Ruslarla birlikte hareket eden Ermenilerin 1914-1919 tarihlerinde bir milyondan fazla Türk’ü öldürdükleri ve türlü zulümlerde bu-lunduklar› belgelerde sabittir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P





Bu dönemde Avrupal› devletlerde zenginlik anlay›fl›,

toprak sahibi olmak düflüncesinden, de¤erli madenlere

sahip olmak düflüncesine dönüflmüfltür. Bu düflünce, ti-

caret yaparak bu de¤erleri kazanan ve flehirlerde yafla-

yan bir tüccarlar zümresinin, burjuvazinin ortaya ç›k-

mas›n› sa¤lam›flt›r. Avrupa toplumlar›nda meydana ge-

len de¤ifliklikler, büyük devletler aras›nda rekabetin

do¤mas›na yol açm›fl ve bunlar›n daha zengin olma ar-

zular›n› da kamç›lam›flt›r. Ayr›ca, ticari hayat›n geliflme-

si de¤erli madenlere olan ihtiyac› da artt›rm›flt›r.

Avrupa devletlerinde görülen geliflmeler, devletin siya-

si oldu¤u kadar ekonomik bir yönünün oldu¤unu da

göstermifltir. Art›k bütün iktisadi güçler millilefltirilecek;

iç ticaret ve yerli endüstri gelifltirilecek; d›fl ticaret ülke-

nin ç›karlar›na uygun olarak yap›lacak; hatta elçiler yal-

n›z siyasi de¤il, iktisadi ve ticari iliflkileri de ustal›kla

yürütecek kiflilerden seçilecektir. Böylece devletin var-

l›¤›n›n devam›n›n yaln›z askerî güce de¤il, ekonomik

sa¤laml›¤a da ba¤l› oldu¤u görüflü kabul görecektir. Bu

görüfle ba¤l› olarak Avrupa’da yeni pazar ve ham mad-

de kaynaklar›na duyulan ihtiyaç sebebiyle daha fazla

kazanmak ve bunun için her türlü yola baflvurmak dü-

flüncesi ekonomik hayata hakim olmufltur. Yeni zen-

ginlik kaynaklar› arayan bu düflüncedeki Avrupal› dev-

letlerin, dünya ticaretinde tarihî transit yollar d›fl›nda

yeni yollar aramalar›, co¤rafi kefliflerin yap›lmas›n› da

sa¤lam›flt›r. Devletler aras› iliflkilerde temel hareket nok-

tas› ticari kazanç ve ham madde ve pazar temini hâline

gelmifltir. Klasik devlet anlay›fllar› bu de¤iflime ayak uy-

durabildikleri ölçüde yaflamay› baflarm›fllard›r. De¤ifli-

me uyum sa¤layamayan toplumlar ve devletler önce

sömürge olmufl, akabinde yok olup gitmifllerdir.

Sanayileflen Avrupal› büyük devletlerin, öteki k›talar

üzerinde gerek egemenliklerini kurarken ekonomik

flartlar ve istekler her zaman ön planda olmufltur. Bafl-

ka bir ifade ile Avrupa’da biriken sermaye fazlas›na ye-

ni yat›r›m alanlar› bulma iste¤inin yan›nda ham madde

ihtiyac›n› karfl›lama iste¤i kadar üretim fazlas›na yeni

pazarlar bulma iste¤iyle oluflturulan büyük deniz güçle-

riyle yeni sömürgeler oluflturulmufltur.

19. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere, dünya ticaretinin %

50’sini elinde tutarken Fransa’n›n pay› ise sadece % 8

kadard›r. ‹ngiltere’nin bu tart›flmas›z üstünlü¤ü I. Dün-

ya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarihlerde de söz konusudur.

19. yüzy›lda bilim ve üretim tekniklerindeki geliflmeler

endüstri üretimini daha da h›zland›rarak artt›rm›flt›r. Si-

yasi birli¤ini 1870’de kurmas› dolay›s›yla sanayileflme-

sini geç gerçeklefltirmifl olan Almanya’n›n da ekono-

mik-siyasi mücadeleye kat›ld›¤› bu dönemde dünya ti-

caret hacmi bu tarihlere kadar düflünülemeyecek bo-

yutlara ulaflm›flt›r. Bunda demir yolu ulafl›m› kadar yel-

kenli gemilerin yerini alan buharl› gemilerin pay› bü-

yük olmufltur. Süveyfl ve Panama Kanallar›n›n aç›lmas›

da dünya ticaretine önemli bir ivme kazand›rm›flt›r. Bu

geliflmeler d›fl yat›r›mlar›n da h›zl› bir art›fl göstermesi-

ne yol açm›flt›r.

Avrupa’n›n endüstrileflmifl ülkeleri, kendi nüfus ve top-

rak büyüklü¤üyle orant›lanamayacak kadar büyük top-

raklar› sömürge yönetimleri alt›na sokmak suretiyle sa-

nayileflmenin gere¤ini yerine getirmifllerdir. ‹ngiltere’nin

sömürge topraklar›, anavatan topraklar›n›n 94 kat› idi.

Fransa’n›n % 5’i; Almanya’n›n % 16’s› anavatan toprak-

lar›yken geri kalan› koloni topraklar›d›r. 1914’te sömür-

geci ülkeler d›fl›nda kalan dünyan›n % 68’i sömürge; %

11’i yar› sömürge topra¤› iken ba¤›ms›z devletlerin top-

raklar› ise sadece % 21’dir. Yine sömürgelerde yaflayan

nüfus % 60, yar› sömürgelerde yaflayan nüfus % 22, ba-

¤›ms›z devletlerde yaflayan nüfusun da % 18’lerde kal-

mas› dünyan›n yar›dan fazlas›n›n sömürülmekte oldu-

¤unu gözler önüne sermektedir.

Orta Do¤u’da zengin petrol yataklar›n›n bulunmas›yla

birlikte Osmanl› hakimiyetindeki bu yerlerde etkisini

art›rmak ve hatta buralarda egemenlik kurmak ‹ngiliz

politikas›n›n ana stratejisini oluflturmufltur. Bu ayn› za-

manda geleneksel ‹ngiliz politikas› olan Hindistan yo-

lunun güvenli¤i için de gerekli idi. Bütün Orta Do¤u’yu

içine alan bölgede büyük bir Arap Devleti’nin kurulma-

s› fikrini Araplara afl›layan ‹ngilizler, Rusya’n›n Akde-

niz’e inmesi ihtimaline karfl› da Ermenileri Osmanl› Dev-

leti’ne karfl› tahrik etmifllerdir.

Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü-

¤ünü savunur olmas›n›n as›l sebebi Hindistan ve Uzak

Do¤u’daki sömürgelerine giden yolun Osmanl› Devle-

ti’nin elinde olmas› ve zengin Orta Do¤u co¤rafyas›n›

ele geçirmek istemesine dayanmakta idi. Osmanl› Dev-

leti’nin ‹ngiltere için genifl bir pazar olmas› da ‹ngiliz

politikas›na yön veren di¤er bir husustur. ‹ngiltere’nin

takip etti¤i bu politika 20. yüzy›l bafllar›ndan itibaren

de¤iflmifltir. ‹ngiliz politikas›ndaki bu de¤iflikli¤in temel

sebebi yine emperyalist devletler aras›ndaki ç›kar çat›fl-

Özet


malar›d›r. Rusya bo¤azlara hakim olmak ve Akdeniz’e

inmek istemekteydi. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu-

¤u’nun Balkanlar’da hakimiyet tesis etmek istemesi, ye-

ni bir güç olarak kendisini gösteren Almanya’n›n Os-

manl› Devleti’ndeki nüfuzunun artmas› ve özellikle Ber-

lin-Ba¤dat demir yollar› projesi ile Basra Körfezi’ne in-

mek istemesi gibi sebeplerden dolay› Osmanl› Devle-

ti’nin bütünlü¤ünü muhafaza etmek, ‹ngiliz menfaatleri

aç›s›ndan art›k anlams›z görünüyordu. 1877-1878 Os-

manl›-Rus Harbi s›ras›nda Ruslar›n ‹skenderun Körfe-

zi’ne kadar inmelerini önlemek gerekçesiyle K›br›s’a

yerleflen ‹ngiltere’yi buradan ç›karmak mümkün olama-

m›flt›r. ‹ngiltere benzer bir flekilde 1882 y›l›nda geçici

kayd›yla iflgal etti¤i M›s›r’dan da ç›kmam›flt›r.

Osmanl› askerleri I. Dünya Savafl› süresince sadece Ça-

nakkale, Kafkasya, Irak ve Arabistan Cephelerinde sa-

vaflmam›fl, 1916 y›l›nda Ruslar›n Alman kuvvetlerine

karfl› yapt›klar› taarruzlardan s›k›nt›ya düflen Almanla-

r›n iste¤i üzerine 15. Türk Kolordusu 535 subay ve

32.018 askerle Galiçya’ya gönderilmifltir. Bir y›l sonun-

da bu cephedeki Türk askerînin say›s› 12.000’e düfl-

müfltür. Galiçya cephesinden baflka Romanya’n›n sava-

fla girmesi ve Avusturya-Macaristan s›n›r›na sald›rmas›

üzerine General Falkenhayn komutas›nda oluflturulan

müttefik orduya kat›lmak üzere 6. Türk Kolordusu,

Dobruca bölgesine gönderilmifltir. Gerek Galiçya ge-

rekse Dobruca Cephelerinde cereyan eden savafllarda

Türk askerleri imkânlar›n›n çok ilerisinde baflar›l› ol-

mufltur. Bununla birlikte I. Dünya Savafl› süresince Os-

manl› Devleti’nde silahalt›na al›nan üç milyondan faz-

la Türk askerînden 550.000’i cephelerde flehit düflmüfl-

tür. 2.167.841 yaral›n›n, yar›ya yak›n› sakat kalm›flt›r.

103.731 kay›p ve 129.644 esir olmufltur. Esaret alt›nda

ölenlerle birlikte flehit say›s› 600.000 civar›ndad›r. 1927

nüfus say›mlar›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin nüfusu-

nun 13 milyon civar›nda oldu¤unu dikkate al›rsan›z Bi-

rinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki kayb›n büyüklü¤ü ken-

dili¤inden ortaya ç›kacakt›r.


1. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi ‹nk›lab›n›n sonuçla-r›ndan de¤ildir?

a. Geliflmifl ülkelerin ham madde ihtiyac› artm›flt›r,b. Geliflmifl ülkelerin pazar ihtiyac› artm›flt›rc. Geliflmifl ülkelerin azgeliflmifl ülkelere demokra-

si götürme d. uluslararas› iliflkilerin temelini ticari iliflkiler olufl-

turmuflture. Sömürgecilik faaliyetleri büyük oranda azalm›flt›r.

2. Co¤rafi keflifler afla¤›dakilerden hangisi ile iliflkilide¤ildir?

a. Amerika’n›n alt›n ve gümüflünün Avrupa’yagetirilmesi

b. Dünya ticaretinin geçifl yollar› de¤iflmifltir,c. Akdeniz dünya ticareti ve siyasetindeki belirle-

yicili¤ini kaybetmifltird. Osmanl› devletinin hakimiyet alan› dünya tica-

retindeki önemini artt›rm›flt›r.e. Uzak do¤unun ham madde kaynaklar›n›n gelifl-

mifl ülkelerce sömürüsü mümkün hale gelmifltir.

3. Ermeni Tehciri karar› hangi tarihte al›nm›flt›r?a. 24 Nisan 1915b. 30 Ekim 1918c. 15 May›s 1919d. 18 Mart 1915e. 27 May›s 1915

4. Osmanl› Devleti I. Dünya Savafl›’nda afla¤›daki Cep-helerden hangisinde Rusya’ya karfl› savaflm›flt›r?

a. Filistin Cephesib. Galiçya Cephesic. Irak Cephesid. Kafkas Cephesie. Çanakkale Cephesi

5. I- YunanistanII- BulgaristanIII- AlmanyaIV- Avusturya-MacaristanV- Fransa

Yukar›daki Devletlerden hangileri I. Dünya Savafl›’ndaOsmanl› Devleti’nin müttefikidir?

a. I ve IIb. I, III ve Vc. Yaln›zca IIId. II ve Ve. II, III ve IV

6. Afla¤›dakilerden hangisi sömürgecilik yar›fl›na enson kat›lm›flt›r?

a. ‹ngiltereb. Fransa,c. Almanyad. Hollandae. Rusya.

7. Osmanl› Devleti Afla¤›daki yerlerden hangisini I.Dünya Savafl›’nda kaybetmifltir?

a. Karsb. Ardahanc. Batumd. Arnavutluke. Irak

8. Ermeni Tehciri karar›n›n al›nmas›n› gerektiren ko-flullar afla¤›daki cephelerden hangisinde yaflananlardansonra oluflmufltur?

a. Kafkas b. Çanakkalec. Suriye-Filistin d. Yemen-Hicaze. Irak

9. I- Orta Asya Türkleri ile birleflmekII- Turan idealini gerçeklefltirmekIII- Ortado¤u petrollerini ele geçirmekIV- Türkistan’a ulafl›p büyük bir Türk Devleti kurmakV- Ruslar› Kafkaslardan atmak

Yukar›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin KafkasCephesi’ni açma nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Ib. IIc. IIId. IVe. V

10. Mustafa Kemal Pafla afla¤›daki cephelerden hangi-sinde savaflmam›flt›r?

a. Kafkas cephesib. Suriye-Filistin cephesic. Kanal cephesid. Çanakkale cephesie. Sakarya muharebesi



Çanakkale fiehitlerine

fiu Bo¤az harbi nedir? Var m› ki dünyada efli? En kesif ordular›n yükleniyor dördü befli.-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara’ya-Kaç donanmayla sar›lm›fl ufac›k bir karaya.Ne hayâs›zca tehaflflüd ki ufuklar kapal›! Nerde-gösterdi¤i vahfletle ‘bu: bir Avrupal›’Dedirir-Y›rt›c›, his yoksulu, s›rtlan kümesi, Varsa gelmifl, aç›l›p mahbesi, yâhud kafesi!

Eski Dünya, yeni Dünya, bütün akvam-› befler, Kayn›yor kum gibi, mahfler mi, hakikat mahfler.Yedi iklimi cihan›n duruyor karfl›na da, Avustralya’yla beraber bak›yorsun: Kanada! Çehreler baflka, lisanlar, deriler rengârenk: Sade bir hâdise var ortada: Vahfletler denk.Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ...Hani, tâuna da züldür bu rezil istilâ!

Ah o yirminci as›r yok mu, o mahlûk-i asil, Ne kadar gözdesi mevcûd ise hakk›yle, sefil, Kustu Mehmedci¤in aylarca durup karfl›s›na; Döktü karn›ndaki esrâr› hayâs›zcas›na.Maske y›rt›lmasa hâlâ bize âfetti o yüz...Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz.Sonra mel’undaki tahribe müvekkel esbâb, Öyle müdhifl ki: Eder her biri bir mülkü harâb.

Öteden sâikalar parçal›yor âfâk›; Beriden zelzeleler kald›r›yor a’mâk›; Bomba flimflekleri beyninden inip her siperin; Sönüyor gö¤sünün üstünde o arslan neferin.Yerin alt›nda cehennem gibi binlerce la¤am, At›lan her la¤am›n yakt›¤›: Yüzlerce adam.Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer; O ne müdhifl tipidir: Savrulur enkaz-› befler...Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak, Boflan›r s›rtlara vâdilere, sa¤nak sa¤nak.

Saç›yor z›rha bürünmüfl de o nâmerd eller, Y›ld›r›m yayl›m› tûfanlar, alevden seller.Veriyor yang›n›, durmufl da aç›k sinelere, Sürü hâlinde gezerken say›s›z teyyâre.Top tüfekten daha s›k, gülle ya¤an mermiler...Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide güler! Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasm›ndan; Al›n›r kal’â m› gö¤sündeki kat kat iman? Hangi kuvvet onu, hâflâ, edecek kahr›na râm? Çünkü te’sis-i ‹lahi o metin istihkâm.

Sar›l›r, indirilir mevki-i müstahkemler, Beflerin azmini tevkif edemez sun’-i befler; Bu gö¤üslerse Hudâ’n›n ebedi serhaddi; ‘O benim sun’-i bedi’im, onu çi¤netme’ dedi.As›m’›n nesli...diyordum ya...nesilmifl gerçek: ‹flte çi¤netmedi nâmusunu, çi¤netmiyecek.

fiühedâ gövdesi, bir baksana, da¤lar, tafllar...O, rükû olmasa, dünyâda e¤ilmez bafllar, Vurulup tertemiz aln›ndan, uzanm›fl yat›yor, Bir hilâl u¤runa, yâ Rab, ne günefller bat›yor! Ey, bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker! Gökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er.Ne büyüksün ki kan›n kurtar›yor tevhidi...Bedr’in arslanlar› ancak, bu kadar flanl› idi.

Sana dar gelmiyecek makberi kimler kazs›n? ‘Gömelim gel seni tarihe’ desem, s›¤mazs›n.Herc ü merc etti¤in edvâra da yetmez o kitâb...Seni ancak ebediyyetler eder istiâb.

‘Bu, tafl›nd›r’ diyerek Kâ’be’yi diksem bafl›na; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem tafl›na; Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ nam›yle, Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâm›yle; Mor bulutlarla aç›k türbene çatsam da tavan, Yedi kandilli Süreyyâ’y› uzatsam oradan; Sen bu âvizenin alt›nda, bürünmüfl kan›na, Uzan›rken, gece mehtâb› getirsem yan›na, Türbedâr›n gibi tâ fecre kadar bekletsem; Gündüzün fecr ile âvizeni lebriz etsem; Tüllenen ma¤ribi, akflamlar› sarsam yarana...Yine bir fley yapabildim diyemem hât›rana.

Sen ki, son ehl-i salibin k›rarak savletini, fiark›n en sevgili sultân› Salâhaddin’i, K›l›ç Arslan gibi iclâline ettin hayran...Sen ki, ‹slam’› kuflatm›fl, bo¤uyorken hüsran, O demir çenberi gö¤sünde k›r›p parçalad›n; Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâm› ad›n; Sen ki, a’sâra gömülsen taflacaks›n...Heyhât, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât...Ey flehid o¤lu flehid, isteme benden makber, Sana â¤ûflunu açm›fl duruyor Peygamber.

Mehmed Akif Ersoy.

Kaynak: Mehmed Ertu¤rul Düzda¤’›n Mehmed Âkif

Hakk›nda Araflt›rmalar, (Marmara Üniversitesi ‹lahi-yat Fakültesi Vakf›-Mehmed Âkif Araflt›rmalar› MerkezîYay›n›, ‹stanbul 1987) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r.

Okuma Parças›


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sömürgecilikten Dünya Sa-vafl›na Avrupa’’ konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sömürgecilikten Dünya Sa-vafl›na Avrupa’’ konusunu yeniden gözden ge-çiriniz

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Çökü-flü: I. Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Çökü-flü: I. Dünya Savafl›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emperyalist Rekabet Ve Ç›-kar Çat›flmalar› I. Dünya Savafl›’nda Cepheler”konusunu yeniden gözden geçiriniz

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emperyalist Rekabet Ve Ç›-kar Çat›flmalar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz

10. c Yan›t›nz yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’nda Cephe-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde 1

Osmanl› Devleti iktisadi ve siyasi hayat›n birbiriyle kay-naflt›¤› bu anlay›fl de¤iflimi sürecinde yer alamam›flt›r.Zira felsefesinin temelinde “insan› yaflat ki devlet yafla-s›n’’ ilkesini koyan bir devletin gündeminde s›rf ekono-mik geliflme ad›na baflka insanlar›n eme¤ini, de¤erinisömürmek yer alamazd›. Osmanl› Devleti kurulufl gün-lerinden itibaren idaresi alt›na ald›¤› her yerde toplad›-¤› vergi gelirinden daha fazla yat›r›m yapmas›yla gün-dem olmufl bir siyasi yap›d›r. ‹daresi alt›na ald›¤› top-raklardaki insanlar›n dinine, diline/kültürüne, yaflambiçimine müdahale etmeden, farkl›l›klar› zenginlik ola-rak de¤erlendiren bir anlay›fl sürdürmüfltür. Ekonomiyiher fleyin temeline koyan bir anlay›fla sahip olmad›¤›için önce ekonomik olarak çöküfl yaflam›fl, d›fl borçlar›nzorlamas›yla ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmifltir. Bi-rinci Dünya Savafl›’n›n sonunda da siyasi ömrünü ta-mamlayarak tarih sahnesindeki yerini alm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Böyle bir ticaret iliflkileri zemininde Osmanl› Devle-ti’nde sanayinin geliflmesi, ülke ekonomisine katk› sa¤-lamas› mümkün olamaz. Devleti yönetenlerin önceli¤iekonomik olmaktan çok siyasidir. Osmanl› yöneticileri XIX. asr›n ilk yar›s›nda önceki as-kerî baflar›s›zl›klar›n sonucunda Rusya ve ‹ngiltere gibiiki önemli rakibinin karfl›s›nda zor durumdayd›. AncakM›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n isyan› s›ras›nda çaresizkal›p Rusya ve ‹ngiltere’den yard›m istemek durumun-da kalacakt›r. Ekonomik kapitülasyonlar verilmifltir. An-cak bunun karfl›l›¤›nda devletin kurtar›ld›¤›na inan›l-maktad›r. ‹ngiltere’ye verilen tavizler karfl›s›nda Türki-ye’de sanayinin geliflebilmesi, tüccar kesimi oluflmas›ve ayakta kalmas› mümkün görünmemektedir.



S›ra Sizde 3

Sar›kam›fl da¤lar›na kardan yap›lm›fl bu heykeller “Kar-da Açan Çiçekler” ad› verilen bu çal›flma Sar›kam›fl’tahayat›n› kaybeden Osmanl› askerlerini simgelemekte-dir. Sar›kam›fl Harekât›’nda olumsuz iklim flartlar›n›nyan› s›ra yetersiz g›da, giyim flartlar› ve zamana uyma-yan planlar dolay›s›yla Osmanl› askerlerinin ço¤u silahatmadan donarak ölmüfllerdi. Enver Pafla cephe komu-tan›n›n olumsuz tavr›na karfl›n onu azlederek harekât›kendisi yönetmifl, komuta etti¤i birliklerin bir k›sm› Sa-r›kam›fl önlerine kadar ulaflabilmiflse de Ruslar› iki ta-raftan kuflatacak harekat› yapmak mümkün olmam›flt›r.Bölgedeki askerî varl›¤›n bu çok riskli plan çerçevesin-de erimesi baharda Rus kuvvetlerinin hemen hiçbir en-gelle karfl›laflmadan Anadolu içlerine ilerlemesine se-bep olacakt›r.

S›ra Sizde 4

Churchill’e göre, bo¤azlara giriflilecek bir harekâtla, ‹s-tanbul Müttefiklerin kontrolü alt›na girecek, Asya Tür-kiye’sindeki kuvvetlerin Avrupa cephesinde faaliyetgösteren kuvvetlerle ba¤lant›s› kesilecek ve böyleceKafkas Cephesi’nde bulunan Rus kuvvetlerinin yükühafifletilerek Osmanl› Devleti bar›fl yapmaya mecburedilecekti. Ayr›ca, henüz savafla girmemifl Balkan Dev-letleri de Müttefik Devletler saf›na çekilebilecekti. Os-manl› Devleti’nin Almanya yan›nda savafla kat›lmas›ylazor durumda kalan ‹ngiltere ve Fransa, Rusya ile do¤-rudan temasa geçip savafl güçlerini art›rmak, Osmanl›Devleti’nin Süveyfl Kanal› ve Hint Yolu üzerindeki bas-k›s›n› kald›rmak, ayr›ca Orta Avrupa’ya s›zan Alman-Avusturya ordular›n› arkadan çevirebilmek için bu ha-rekât› gerekli görmüfllerdi. Dolay›s›yla, Almanya karfl›-s›nda bunalan Çarl›k Rusya’s›n›n savafl gücünü takviyeetmek amac›yla ulaflt›r›lmak istenen yard›m yine bo¤az-lardan yap›labilecekti.Bo¤azlardan geçecek itilaf güçleri do¤rudan Osmanl›Devleti’nin baflkenti olan ‹stanbul’a ulaflarak ele geçire-ceklerdir. Böylece Osmanl› Devleti savafltan çekilmiflolacak, iki atefl aras›nda kalacak Almanya’da k›sa süre-de teslim olacakt›. Dolay›s›yla ‹tilaf Devletlerinin çokyönlü planlar›n›n daha bafltan yar›m kalmas›na sebepolan Çanakkale Cephesi savafl›n uzamas›na ve kayb›nartmas›na yol açt›¤› için bar›fl görüflmeleri s›ras›ndaTürkler ayr›ca cezaland›r›lmak istenmifltir.

S›ra Sizde 5

Yirminci yüzy›l›n bafl›nda böyle bir durumda yap›lanuygulamalar›n en hafifi bu unsurlar› toplama kamplar›-na almakt›r. Osmanl› Devleti, Çanakkale Kara Muhare-beleri s›ras›nda do¤uda Ruslara yol göstericilik yapan,komitalar›yla savunmas›z halka fliddet uygulayan Erme-ni vatandafllar› ve çetelerinin sald›r›s›na da maruz kal-m›flt›r. Çetelere destek olmamalar› için bu vatandafllar›ülkenin cephelerden uzak baflka bir vilayetine gönde-rip orada iskan etmek son derece insani bir yaklafl›m-d›r. B›rakt›klar› eflyalar›n güvence alt›na al›nmas›, gittik-leri yerlerde temel ihtiyaçlar›n›n yine devlet taraf›ndankarfl›lanmas› önemli bir husustur. Söz konusu nakil s›-ras›nda görevini ihmal edenlerin cezaland›r›lm›fl olmas›devletin yapt›¤› ifllemin do¤rulu¤una inand›¤›n› ve sa-mimiyetini gösterir mahiyettedir. Elbette ki nakil vas›ta-lar› yetersizdir. Savafl flartlar› dolay›s›yla emniyet heryerde yeterli de¤ildir. Yiyecek, içecek imkânlar› k›s›tl›-d›r. Böyle bir zamanda bu ifllem yap›lmasa iyi olurdudenilebilir. Ancak devleti o uygulamaya mecbur edendavran›fllar› da dikkate alarak de¤erlendirme yapmakgerekir.


Akda¤, Mustafa Türkiye’nin ‹ktisadi ve ‹çtimai Tari-

hî, C. II, (1453-1559), Ankara 1999. Armao¤lu, Fahir 19. Yüzy›l Siyasi Tarihî, (1789-

1914), Ankara, 1997.Armao¤lu, Fahir 20. Yüzy›l Siyasi Tarihî (1914-1980)

Ankara 1992. Armao¤lu, Fahir “Çanakkale Muharebelerinin Rusya

Üzerindeki Etkileri”, Çanakkale Muharebeleri Se-

bep ve Sonuçlar› Uluslararas› Sempozyumu, Ça-

nakkale, 14-17 Mart, 1990, Ankara 1993.Atefl, Toktam›fl Siyasal Tarih, ‹stanbul 1994. Aydemir, fievket Süreyya Tek Adam, Mustafa Kemal,

C. I, 1881-1919, ‹stanbul 1976. Bayur Hikmet, XX. Yüzy›lda Türklü¤ün Acun Siyasas›

Üzerindeki Etkileri, Ankara 1989.(Bilsel), M.Cemil, Lozan, C. I, ‹stanbul 1933.Cem ‹smail, Türkiye’de Geri Kalm›fll›¤›n Tarihî,

5.Bask›. ‹stanbul 1975. Collas, Bernard Camille 1864’te Türkiye Tanzimat

Sonras› Düzenlemeler ve Kapitülasyonlar›n

Tam Metni, (Çev. Teoman Tunçdo¤an), Ankara2005.

Çelik Hacer, “Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dönen Er-menilerin ‹skân Sorunu”, Ça¤dafl Türkiye Tarihî

Araflt›rmalar› Dergisi, VII/16-17, Bahar-Güz

2008.

Darkot Besim, “Çanakkale Muharebeleri”, ‹slâm An-

siklopedisi, C. III, ‹stanbul, MEB, 1988. Dumont, Paul, Mustafa Kemal Atatürk, (Çev. Zeki Çe-

likkol), Ankara 1993.Eraslan, Cezmi “I. Dünya Savafl› ve Türkiye”, Türkler,

Yeni Türkiye Yay›nlar›, C. XIII, Ankara 2002, s. 339-360.

Ercan, Yavuz “Bloklar aras› Çat›flmalarda Osmanl› Devle-ti Topraklar›n›n Stratejik Önemi”, Beflinci Askerî Ta-

rih Semineri Bildirileri I, De¤iflen Dünya Denge-

leri ‹çinde Askerî ve Stratejik Aç›dan Türkiye (23-

25 Ekim 1995-‹stanbul), Ankara, Gn. Kur. Bflk. Yay.1996,

Fromk›n Dav›d, Bar›fla Son Veren Bar›fl, Modern Or-

tado¤u Nas›l Yarat›ld›?, 1914-1922, (Çeviren:Mehmet Harmanc›), ‹stanbul 1989.

Genç, Mehmet Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Devlet

ve Ekonomi, ‹stanbul 2000.Kabacal› Alpay, Yak›n Tarihîmizden Büyük Döne-

meçler, ‹stanbul 1995.

Kandemir, Feridun, Medine Müdafaas›, Peygamberi-

mizin Gölgesinde Son Türkler, ‹stanbul 1991.Karabekir Kâz›m, Birinci Cihan Harbine Neden Gir-

dik ? C.I, ‹stanbul 1994.Karabekir, Kâz›m, Birinci Cihan Harbini Nas›l ‹dare

Ettik, C. III-IV, ‹stanbul 1994. Kelefly›lmaz Vahdet, “Çanakkale Muharebeleri Hakk›n-

da Bir Rapor ve Bir De¤erlendirme”, Atatürk Arafl-

t›rma Merkezî Dergisi, C. XV, S. 43 (Mart, 1999).Kennedy Paul, Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çöküflle-

ri, (Çeviren Birtane Karanakç›) Ankara, 1990. K›c›man, N. Kâflif Medine Müdafaas›, ‹stanbul 1972.Kocabaflo¤lu, Uygur “Do¤u Sorunu Çevresinde Ameri-

kan Misyoner Faaliyetleri”, Tarihî Geliflmeler ‹çin-

de Türkiye’nin Sorunlar› Sempozyumu (Dün-

Bugün-Yar›n), Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 8-9Mart, 1990, Ankara, 1992.

Kocatürk Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düflünceleri,

Ankara, 1999.Kodaman Bayram, “1876-1920 Aras› Osmanl› Siyasi Ta-

rihî”, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihî,

C. XII, ‹stanbul, 1993.Kohn, Hans Panislavizm ve Rus Milliyetçili¤i, (Çevi-

ren. A¤ah Oktay Güner), Ankara, 1991.Kressenstein Kres Von, “Sina Çölünde Türkler”, (Çevi-

ren. Osman Öndefl), Hayat Tarih Mecmuas›, C.IX, S. 9 (Ekim, 1966).

Kütüko¤lu, Mübahat S. Osmanl›-‹ngiliz ‹ktisadi Mü-

nasebetleri, C. II, (1838-1850), ‹stanbul, 1976.Kurat, Akdes Nimet Türk-‹ngiliz Münasebetlerinin

Bafllang›c› ve Geliflmesi (1553-1610), Ankara1953.

Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990.Kurflun, Zekeriya, “Çanakkale Muharebeleri”, TDV ‹s-

lâm Ansiklopedisi, C. VIII, ‹stanbul, 1993.Külünk, Mehmet Emin, Kapitülasyonlar›n Kald›r›l-

mas› (1914), ‹stanbul, 2011. Kürkçüo¤lu, Ömer, Türk-‹ngiliz ‹liflkileri (1919-

1926) Ankara, 1978, Kürkçüo¤lu, Ömer, Osmanl› Devleti’ne Karfl› Arap

Ba¤›ms›zl›k Hareketi (1908-1918), Ankara, 1982.Lord K›nross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Do¤uflu,

(Terc. Necdet Sander), ‹stanbul, 1990. Mevlanzade R›fat, Türkiye ‹nk›lâb›n›n ‹çyüzü, (Ha-

z›rlayan Metin Has›rc›), ‹stanbul, 1993.



Onay, Yaflar, Bat›’ya Direnen Devlet Rusya, Rus Dev-

let Gelene¤i ve Kutsal Devletin Meflruiyeti, 1.Bask›, ‹stanbul, 2008.

Ortayl›, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹s-tanbul, 2006.

Ö¤ün, Tuncay, “Kafkas Cephesinde Kader An›. Sar›ka-m›fl Harekât› ve Sonuçlar›”, Türkler, C. XIII, Anka-ra, 2002, s.401-406.

Özkan Salih, “Tehcir Harici Tutulan Ermeniler”, Pers-

pectives on Ottoman Studies, (Ed. Ekrem Cause-vic ve di¤erleri), Berlin 2008, s. 189-207.

Palmer, Alan, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz

Y›l Bir Çöküflün Yeni Tarihî, (Çev. Belk›s Çorak-ç› Diflbudak), 2. Bask›, Ankara, 1992.

Soy, H.Bayram, “II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdül-hamid”, Türkler, C. XIII, Ankara, 2002.

Sabis, Ali ‹hsan, Birinci Dünya Harbi, C. II, Ankara,1951.

Said Halim Pafla, Buhranlar›m›z ve Son Eserleri, (Ha-z›rlayan. M. Ertu¤rul Düzda¤), ‹stanbul, 1991.

Sander, Oral, Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan 1918’e, An-kara, 1997.

Sanders Liman Von, Türkiye’de Befl Y›l, (Çeviren. M.fievki Yazman), ‹stanbul, 1968.

Sar›nay, Yusuf “24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar›”,Cumhuriyet Tarihî Araflt›rmalar› Dergisi, Y›l: 2,S. 4, Güz 2006, s. 23-38.

Selçuk, Mustafa “Çanakkale Savafllar› S›ras›nda Osman-l› Hükümeti’ni Ve Padiflah› ‹stanbul’dan Tafl›ma Plan-lar›”, Atatürk Araflt›rma Merkezî Dergisi, Say› 70,Cilt: XXIV, Mart, 2008.

Süslü, Azmi “Çanakkale Savafllar› Ve Önemi”, Atatürk

Araflt›rma Merkezî Dergisi, C. VII, S. 20, (Mart,1991).

fiakir Ziya, Yak›n Tarihîn Üç Büyük Adam›: Talat,

Enver, Cemal Paflalar, ‹stanbul, 1943.Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,

C. I, Ankara, 1993.Turan, Mustafa, “Birinci Dünya Savafl›na Giden Yolda

Osmanl› Devletinin Tasfiyesi”. G.Ü. Gazi E¤itim

Fakültesi Dergisi, C. XXIX/Özel Say›-II, Turan, Mustafa “18 Mart Çanakkale Zaferi ve Türk ‹stik-

lal Harbi”, Türk Tarihçili¤i ve Prof. Dr. Ayd›n Ta-

neri Arma¤an›, Ankara, 1998.Turan, Mustafa “20. Yüzy›l Bafllar›nda Osmanl› D›fl Po-

litikas›nda Orta Do¤u’nun Önemi ve Hicaz Demiryolu’na Dair Bir Belge”, Türkiye Sosyal Araflt›r-

malar Dergisi, 1997, S. 3.

Tütüncü, Mehmet “Çanakkale Muharebelerinin Osman-l› Devleti Ve D›fl Dünya Bak›m›ndan Sonuçlar›”, Mil-

li Kültür, S. 82, (Mart, 1991).Uzman, Nasrullah “I. Dünya Savafl› Öncesinde Osmanl›

Devleti ve Rusya’n›n Yak›nlaflma Çabalar›”, II. Ulus-

lararas› Kafkasya Tarih Sempozyumu, Kars2009, s. 391-400.

Wallach, Jehuda L Bir Askerî Yard›m›n Anatomisi,

(Çeviren. Fahri Çeliker) Ankara 1985.Y›lmaz Veli, 1. Dünya Harbi’nde Türk-Alman ‹ttifa-

k› ve Askerî Yard›mlar, ‹stanbul 1993.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mondros Mütarekesi’nin Osmanl› Devleti ve Türk milletinin varl›¤› için nas›lbir tehlike oluflturdu¤unu aç›klayabilecek, Asker ve sivil Türk milletinin ülkenin dört bir yan›nda bu tehlikeye karfl› netür tedbirler ald›¤›n› aç›klayabilecek, Mustafa Kemal Pafla ve Millî Mücadele önderlerinin Mücadeleyi dünyaya du-yururken hangi demokratik esaslardan hareket etti¤ini aç›klayabilecek, Türk ‹stiklal Harbi’nin safhalar›n› takip edecek ve verdi¤i lojistik destek ilemilletin fedakarl›¤›n›n s›n›rlar›n› ay›rt edebilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.

‹çindekiler

• ‹stiklal Harbi• Muhafaza-i Hukuk• Kongre ‹dareleri

• Kuva-y› Milliye• Tekalif-i Milliye

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


Mondros’tanLozan’a Türkiye

• fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYAKONMASI:MONDROSMÜTAREKES‹

• TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎTEfiK‹LATLANMALAR

• M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’AÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VEKONGRELER

• ASKERÎ GEL‹fiMELER


Mondros’tan Lozan’a Türkiye

fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS MÜTAREKES‹ Önceki bölümlerde anlat›ld›¤› üzere, I. Dünya Savafl›, emperyalist güçlerin nüfuzmücadelesi oldu¤u kadar, hedefteki ülkelerin de adeta var olma veya yok olma-ma mücadelesi idi. Var olma mücadelesi içinde bulunanlar›n bafl›nda ise flüphe-siz Osmanl› Devleti geliyordu. Ancak Osmanl› Devleti hakk›ndaki hüküm bir as›rönce 1815’te verilmifl ve Osmanl›ya “Hasta Adam!” teflhisi konmufltu. Büyük dev-letler taraf›ndan “Hasta Adam”›n miras›n› paylaflmak konusu ise “fiark Meselesi”olarak adland›r›lm›flt›. Osmanl› aç›s›ndan I. Dünya Savafl›’n› sonland›ran Mon-dros Mütarekesi (Ateflkes antlaflmas›) bir nevi fiark Meselesi’nin gerçekleflmesianlam›na geliyordu.

Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin Fiilen Bitirilifli Mondros Mütarekesi, Rauf Bey (Orbay) baflkanl›¤›ndaki Osmanl› heyeti ile ‹tilafDevletleri ad›na Akdeniz Filosu Komutan› ‹ngiliz Amiral Calthorphe aras›nda 30Ekim 1918’de imzaland›. Ateflkes metni, 25 maddeden ibaret olup çok a¤›r flart-lar tafl›yordu. Buna göre; ‹tilaf Devletleri, Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar›yla To-ros tünellerini iflgal edecekti (md:1,10). Osmanl› sular› ve Karadeniz’de bulunantorpiller gösterilecek ve temizlenecekti (md:2,3). ‹tilaf Devletleri’ne mensup sa-vafl esirleri ve Ermeni esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Osmanl›Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mühimmat teslim edilecek, küçük gemi-ler d›fl›nda donanma ‹tilaf Devletleri gözetimine b›rak›lacakt› (md:5,6). Kuzeyba-t› ‹ran ve Kafkasya’daki Osmanl› kuvvetleri savafltan önceki s›n›rlara çekilecek,güneydeki ateflkes s›n›rlar› d›fl›ndaki Osmanl› kuvvetleri derhal ‹tilaf kuvvetleri-ne teslim edilecek (md:11,16, 17) ve bütün haberleflme a¤› ‹tilaf memurlar›n›nkontrolüne b›rak›lacakt› (md:12). Antlaflman›n en a¤›r maddesi ise ‹tilaf Devlet-leri’ne “güvenli¤i tehdit edecek bir durum ortaya ç›kt›¤›nda” ülkenin diledi¤i yö-relerini iflgal imkân› tan›yan ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k hakk›n› fiilenbitiren yedinci maddesi idi.

Öte yandan, 24. maddeye göre; 6 vilayette kar›fl›kl›k ç›kt›¤› takdirde bu vilayet-lerin herhangi bir k›sm› iflgal edilebilecekti. Asl›nda bu maddenin arkas›nda “fiarkMeselesi”nin hedeflerinden biri olarak ‹tilaf Devletleri’nin Do¤u Anadolu bölgesin-

Vilayat-› Sitte: Osmanl›dönemi idari taksimat›ndaVan, Elaz›¤, Diyarbak›r,Erzurum, Sivas ve Bitlis,vilayetleri;günümüzde Do¤uve Güneydo¤u Anadolu’nunhemen tamam›n› içine alank›s›m.

de bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl› bulunuyordu. Nitekim ateflkesin ‹ngi-lizce metninde söz konusu 6 vilayetten alt› Ermeni Vilayeti olarak bahsedilmiflti.

Söz konusu maddelerden oluflan bir duruma raz› olan bir devletin fiilen var oldu¤u düflü-nülebilir mi? tart›fl›n›z.

Aç›kça anlafl›laca¤› üzere, Osmanl› Devleti savafl sonras›nda bir taraf ve birdevlet olarak görünmesine ra¤men Mütareke hükümlerine göre, fiilen devlet ol-ma özelliklerini kaybetmifl yani yok say›lm›fl durumdad›r. E¤er ‹tilaf Devletlerigerekli gördükleri vakit, istedikleri yerleri iflgal edebilme hakk›na sahip ise odevletin elinden ordusu yani kendini savunma kudreti al›nm›fl, haberleflmesineel konulmufl, ekonomisi denetim alt›na al›nm›fl ise art›k o devletin hükümranl›khakk›ndan yani bir devlet olmas›ndan bahsedilemez. ‹flte Mütareke ile Osmanl›Devleti’nin hukuki durumu ve içinde bulundu¤u fiilî durum bu idi. Türk mille-ti flimdiye kadar tarihinde görmedi¤i flekilde devletsiz ve vatans›z b›rak›lma ilekarfl› karfl›yayd›.

Nitekim mütareke sonras› iflgaller bafllad›. Asl›nda bu iflgaller daha önce debahsedildi¤i gibi, savafl s›ras›nda yap›lan gizli antlaflmalar›n da bir bak›ma uygula-maya konmas› anlam› tafl›yordu. 400.000 kiflilik Osmanl› Ordusu, baflta MustafaKemal Pafla olmak üzere baz› paflalar›n karfl› ç›kmas›na ra¤men 50.000’e indirildi.Önce ‹ngilizler, Musul ve ‹skenderun’u iflgal ettiler, Bo¤azlar ve ‹stanbul’a ‹tilaf do-nanmalar› demir att›. K›sa sürede iflgaller geniflledi. ‹ngilizler; Batum, Kars, Antep,Marafl, Hatay ve Konya’y›, Frans›zlar; Dörtyol, Adana, Mersin ve Afyonkarahisar is-tasyonunu, ‹talyanlar ise; Antalya, Burdur, Mu¤la, Marmaris, Bodrum, Fethiye veKonya istasyonunu iflgal ettiler.

Daha önce 1915 Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne gizli antlaflmalar›yla‹talyanlara vaat edilen ‹zmir ve Menderes’in kuzey k›s›mlar›na Yunanlar›n ç›ka-r›lma hesaplar› bafllad›. Yunan Baflbakan› Venizelos da 18 Ocak 1919’da Paris’tetoplanan Bar›fl Konferans›’nda Wilson Prensiplerine dayanarak Bat› Anadolu’nunYunanistan’a verilmesini istedi. Amerika, ‹ngiltere ve Fransa 6 May›s’ta Yunanis-tan’›n bu iste¤ini kabul ettiler. Öyle anlafl›l›yor ki, o günlerde ‹tilaf politikas›nayön veren ‹ngiltere, kendi menfaatinin de bir gere¤i olarak Do¤u Akdeniz’degüçlü bir ‹talya istemedi¤inden Yunanlar› tercih ediyordu. ‹talya’n›n karfl› ç›kma-s› sonucu de¤ifltirmedi ve 15 May›s 1919’da arkalar›nda ‹ngiliz ve Frans›z deste-¤i oldu¤u hâlde Yunan kuvvetleri ‹zmir’e ç›kt›. ‹zmir Metropoliti Hrisostomoselinde büyük bir haçla Yunan komutan ve askerlerini kutsad› ve onlar› Türk ka-n› dökmeye ça¤›rd›. Ancak Türk halk› bu iflgale büyük tepki gösterdi. GazeteciOsman Nevres (Hasan Tahsin) taraf›ndan s›k›lan ilk kurflundan sonra benzer di-renifller devam etti. Bu direnifller karfl›s›nda panik yaflayan Yunan iflgal kuvvetle-ri ‹zmir’de asker- sivil, çoluk çocuk demeden katliama giriflti. Osmanl› vatandafl›Rum ve Ermeniler’in büyük bir bölümü de iflgallere alk›fl tuttu. Daha düne kadar,as›rlar süren Osmanl›-Türk idaresinde varl›klar›n› ve kimliklerini koruyagelenYunanlar›n Anadolu’daki Türk varl›¤›na kast eden ve günden güne iç k›s›mlarayay›larak katliama dönüflen iflgal hareketleri bütün yurtta büyük bir üzüntü ve in-fial yaratt›. ‹tilaf Devletleri sözde ateflkes antlaflmas›n›n hükümlerini uygulad›kla-r›n› söyleseler de asl›nda gerçek hedef, fiark meselesi yani Anadolu’da Türk siya-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

si hâkimiyetine son vermek idi. ‹zmir’in iflgali bu gerçe¤i bütün ç›plakl›¤› ile or-taya seriyordu. Mütareke ve sonras› bafllayan iflgaller özellikle ‹zmir’in iflgali,Türk düflmanlar›n› ümitlendirirken, Türk milletinin ba¤›ms›z yaflama ve millî mü-cadele azmini kamç›lad›.

Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›Mondros Mütarekesi, asl›nda bir çaresizlik ve teslimiyetin ifadesi idi. Osmanl›devlet adamlar› mütareke flartlar›n› çok a¤›r bulsalar da kendilerine göre baz› te-selliler ar›yorlard›. Osmanl› Devleti ad›na antlaflmay› imzalayan Rauf Bey (Or-bay), antlaflma s›ras›nda ve sonraki geliflmeler için ‹ngiliz Amiraline çok fazlagüvenmiflti. Sadrazam ‹zzet Pafla, mütarekenin imzalanmas›ndan sonra memnu-niyet ifadelerini hem delegelere hem de Amiral Calthorpe’a gönderdi¤i telgraf-ta bildirdi.

Nitekim Padiflah Vahdettin de mütarekenin metnini ö¤rendi¤i zaman: “fiartlar›nçok a¤›r olmas›na ra¤men kabul edelim, biz sonra ‹ngilizlerin hoflgörüsüne nailolaca¤›z” diyebilmekte idi. Saray ve Osmanl› hükûmet çevresinde mütarekeye kar-fl› benzer yaklafl›mlar a¤›rl›k kazan›rken pek çok komutan mütareke hükümlerininTürk’ün ölüm ferman› niteli¤inde oldu¤unun kesinlikle fark›ndayd›. Bu günlerdeY›ld›r›m Ordular› Grup Komutanl›¤›’na atanan Mustafa Kemal Pafla’ya göre; “Os-manl› Devleti bu mütareke ile kendisini kay›ts›z ve flarts›z düflmanlara teslim etme-ye raz› olmufltu”.

1275. Ünite - Mondros’ tan Lozan’a Türk iye

Foto¤raf 5.1

Mütareke dönemininpadiflah› vesadrazam› damütareke sonras›ndaelde edilecek ‹ngilizdostlu¤undanümitliydiler.

S. MehmedVahidüddin H.1341M. 1918-192255x65 Tuval/Ya¤l›Boya

Ahmet ‹zzet Furgaç

Ama Mustafa Kemal Pafla hiçbir za-man ümitsizli¤e düflmedi ve süreklimilleti istiklal yolunda motive etti. 13Kas›m 1918’de ‹tilaf Devletleri’nin sa-vafl gemileriyle ‹stanbul sular›na de-mir att›klar› gün Mustafa Kemal, “gel-dikleri gibi giderler” tarihî ifadesi ileTürklerin muhakkak istiklalini koru-yaca¤› ve zafere ulaflacaklar› müjdesi-ni vermiflti. 6. Ordu Komutan› Ali ‹h-san Pafla (Sabis), mütareke hükümle-rini uygulamaktan kaç›nm›fl ve duru-mu protesto etmifl idi. 9. Ordu Komu-tan› Yakup fievki Pafla’n›n da mütare-keye muhalif millî teflkilatlanma faali-yetleri, ‹ngilizleri rahats›z etmifl ve hü-kûmet taraf›ndan ‹stanbul’a ça¤›r›l-mak durumunda kalm›flt›. Bunun gi-bi, Fevzi Pafla, Kâz›m Karabekir Pafla,Ali Fuad Pafla, ‹smet Pafla gibi flahsi-yetlerin, Mustafa Kemal Pafla ile bir-likte fiiflli’deki bugün müze olan evde

toplant›lar yaparak Mondros Mütarekesi sonras› Türk milletinin içine düfltü¤ü du-rum karfl›s›nda millî kurtulufl çareleri arad›klar›n› biliyoruz.

Askerî ve siyasi alanda bu tür geliflmeler olurken Türk halk› da Mondros vesonras›nda bafllayan iflgaller karfl›s›nda oldukça tedirgin ve muhakkak bir fleyleryapmak gerekti¤ine inan›yordu. Özellikle ‹zmir’in iflgali, gaflette olan baz› insanla-r› da uyarmaya yetmiflti. Bir taraftan millî teflkilatlanmalarla vatan savunmas›na ha-z›rlan›l›rken bir taraftan da miting ve protestolar ile kamuoyu oluflturulmaya veTürk milletinin haks›zl›¤a u¤rat›ld›¤› anlat›lmaya çal›fl›l›yordu.

fiimdi, Mondros Mütarekesi ve iflgaller karfl›s›nda millî teflkilatlanma faaliyetleriile, millî varl›¤a kast eden siyasi yap›lanmalara ana hatlar›yla bakt›ktan sonra Türkhalk›n›n iflgallere gösterdi¤i tepkilere temas etmek istiyoruz.

TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ TEfiK‹LATLANMALARMütarekenin neler getirece¤inin fark›nda olan ve Osmanl› Hükûmeti’nin sessiz vepasif kald›¤›n› gören Türk halk›, teflkilatlanmada gecikmedi. Hemen her taraftaözellikle iflgal tehlikesi bulunan yörelerde, genel ad› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetle-ri olan millî teflkilatlar kurulmaya baflland›. Millî Mücadele hareketinin zemininioluflturacak olan ve zaman içinde hemen her il ve ilçede bazen farkl› isimlerle ku-rulan bu cemiyetler mahalle ve köylere var›ncaya kadar teflkilatlanm›fl idiler. “Mü-dafaa-i Hukuk” kavram›ndan da aç›kça anlafl›laca¤› üzere, bu teflkilatlanma hare-keti, savunma amaçl› olup her fleyin bafl›nda hür ve ba¤›ms›z yaflama hakk›n›, va-tan› koruma gayesini tafl›yordu. Çünkü mütareke sonras› iflgallerle birlikte, vatanco¤rafyas›n›n Bat›s› Yunan’a peflkefl çekilmeye, Do¤u’da Ermeni devleti oluflturul-maya çal›fl›l›yor, k›sacas› fiark Meselesi uygulamaya konuyordu. Bu tehlike karfl›-s›nda önceleri, “mahallî” nitelikli olup, büyük bir k›sm› Sivas Kongresi’nden sonratek bir çat› alt›na al›nacak olan millî cemiyetlerin belli bafll›lar›na k›saca de¤inelim;


Foto¤raf 5.2

Mustafa KemalPafla’n›n RuflenEflref’e imzalad›¤›;gelece¤e ümitlebakt›¤›n› gösterenfoto¤raf›. (her fleyera¤men muhakkakbir nura do¤ruyürümekteyiz...)


Kars Milli ‹slam fiuras›; 9. Ordu Komutan› Yakup fievki Pafla’n›n destek ve yar-d›m› ile 5 Kas›m 1918’de kurulmufl ve yap›lan kongreler sonras›nda 17 Ocak1919’da Cenubî Garbî Kafkas Hükûmet-i Muvakkatesi ad›yla geçici bir hükûmetoluflturulmufl ise de bu hükûmet, Nisan’da Kars’› iflgal eden ‹ngilizler taraf›ndanda¤›t›lm›flt›r.

Yine Do¤u Anadolu’yu savunma amaçl› olarak 4 Aral›k 1918’de Vilayat-› fiar-k›yye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti kurulmufltur. Merkezi ‹stanbul’da olanbu cemiyet Erzurum ve di¤er do¤u illerinde flubeler açm›flt›r.

Trakya’da Yunan iflgal haz›rl›klar› ve Mavri Mirac›lar›n iddialar›na karfl› CaferTayyar Bey’in yard›m ve deste¤i ile 1 Aral›k 1918’de Trakya Paflaeli Müdafaa-i He-yet-i Osmaniye Cemiyeti kuruldu.

‹zmir’in Yunan’a verilme tehlikesine karfl›, 17. Kolordu Komutan› Nurettin Pa-fla’n›n yard›m ve deste¤i ile Türk ayd›nlar› taraf›ndan 1 Aral›k 1918’de ‹zmir Mü-dafaa-i Hukuk-› Osmaniye Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet, ‹zmir’in Türklü¤ü konu-sunda dünya kamuoyunu ayd›nlatma gayreti içinde olmufltur. Mart 1919’da düzen-ledi¤i kongre ile ‹zmir ve vatan üzerinde oynanan oyunlara karfl› gerekirse silahl›mücadeleye gireceklerini ‹tilaf Devletleri’ne ve kamuoyuna duyurmufltur. Bu cemi-yetle ifl birli¤i hâlinde Redd-i ‹lhak prensibini savunan ‹zmir Müdafaa-i Vatan He-yeti de kurulmufltu. ‹zmir’in iflgalinden önce büyük bir miting düzenleyen bu ce-miyet Bat› Anadolu’da millî direnifl ruhunun oluflmas›nda öncülük etmifltir.

Yunan iflgaline karfl› Bat› Anadolu’da bu teflkilatlanmalar olurken, Trabzonmerkezli bir Rum Pontus devleti tehlikesine karfl› Trabzon Muhafaza-i Hukuk-›Milliye Cemiyeti, Çukurova bölgesinin Frans›zlara verilece¤i tehlikesine karfl› bubölgenin haklar›n› savunmak amac›yla Adana Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiye-ti kurulmufltu.

Mütareke sonras› iflgal veya iflgal tehlikesi karfl›s›nda oluflan hareketleri bir ara-ya getirmek amac›yla 29 Kas›m 1918’de Millî Kongre ad›yla yeni bir teflkilatlanmaortaya ç›km›flt›r. 6 Aral›k 1918 ve Ocak 1919’da genifl kat›l›ml› kongreler düzenle-yen ve yay›n faaliyetlerine önem veren Millî Kongre, ‹zmir’in iflgaline yönelik ya-p›lan protesto ve mitinglerin organizasyonunda rol alm›flt›r.

Atatürk’ün Nutuk’ta bahsetti¤i bu cemiyetlerin yan› s›ra, iflgaller ve özellikle ‹z-mir’in iflgalini müteakip, iflgal tehlikesine yak›n yerlerden bafllamak üzere, Anado-lu’nun hemen her il ve ilçesinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmufltur. SivasKongresi kararlar› çerçevesinde tek bir çat› alt›nda toplanan bu cemiyetler içindeAnadolu kad›nlar› da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Türk tarihinin bütünlü¤ü içindebakt›¤›m›zda, Bac›yân-› Rum Anadolu’nun vatan olmas›nda ne yapm›flsa AnadoluKad›nlar› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin de Anadolu’nun vatan kalmas›nda ay-n› fleyi yapt›¤›n› rahatl›kla ifade edebiliriz.

Türk milleti bir taraftan teflkilatlan›rken bir taraftan da iflgallere karfl› fiilî olaraktepkisini göstermekte gecikmedi. Mütareke sonras› bafllayan iflgaller, iflgal bölgele-rinde tabiî ki kayg› ve endifle yaratt›. Yukar›da bahsi geçen cemiyetler vas›tas›ylatepkiler ortaya konmaya baflland›. Ancak ‹zmir’in iflgali atefllenmeyi bekleyen fitilihemen atefllemifl oldu.

‹zmir’in iflgal edilece¤i haberi bile büyük infiale yol açm›fl ve her taraftan tep-kiler gelmeye bafllam›flt›. Bu tepkileri, Yzb. Smith raporunda flu ifadelerle dile ge-tiriyor; “Sabah saat iki, May›s 15’te Yunanlar›n karaya asker ç›karacaklar› haberiTürkler aras›nda duyuldu. Haber kudurmufl bir alev gibi yay›ld›”. ‹flgalle birliktebaflta ‹zmir’e yak›n ve haberi erken ö¤renen Bat› Anadolu’daki flehir ve kasabalarolmak üzere Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’ya var›ncaya kadar miting ve protesto-


lar ile tepkiler ç›¤ gibi artarak devam etti. ‹flgalden henüz 4 saat sonra Denizli san-ca¤› topyekûn aya¤a kalkm›fl idi. Denizli müftüsü Ahmed Hulusi Efendi’nin cihatilan etmesi Anadolu ayd›n›n›n art›k ‹stanbul’dan pek bir fley beklemedi¤inin deiflareti olmufltur. Bu tepkilerle bir taraftan, Mondros mütarekesi ve iflgallerin Türk-leri vatans›z b›rakmay› amaçlad›¤› hususu vurgulanarak Türk milleti Millî Mücade-le yönünde fluurlan›rken bir taraftan da ‹tilaf Devletleri’ne ve dünyaya Türklerinu¤rad›¤› haks›zl›k duyurularak kamuoyu oluflturulmaya çal›fl›l›yordu.

Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› FaaliyetlerMütareke sonras›nda Türk milleti istiklalini koruma ve var olma mücadelesine gir-di¤inde, baz› az›nl›klar da o zamana kadar ekme¤ini yedi¤i suyunu içti¤i, kimli¤i-ni muhafaza edegeldi¤i vatandafl› bulundu¤u devleti aleyhine tav›r almaktan ve ifl-galcilerle ifl birli¤i içine girmekten kendilerini al›koyamad›lar. Hatta bu konuda tefl-kilatlanmaya bile gittiler. Rumlar, Patrikhanenin bafl›n› çekti¤i Etnik-i Eterya veMavri Mira örgütleri ile Do¤u Trakya, Bat› Anadolu ve ‹stanbul’u Yunanistan’labirlefltirmek istiyor, öte yandan Karadeniz bölgesinde bir Rum Pontus Devleti kur-may› amaçlayan Pontus adl› örgütle silahl› propaganda yap›p terör estiriyorlard›.Tabii ki esas hedef Megali ‹dea’y› gerçeklefltirmeye yönelik idi. Millet-i sad›ka ola-rak bilinen Ermeniler de bulan›k suda bal›k avlamak misali, emperyalistlerin ma-flas› olarak Do¤u Anadolu ve Çukurova bölgesinde iflgalcilerle ifl birli¤i yapm›fllar-d›r. Ermeniler vatandafl› bulundu¤u devletine ve o zamana kadar huzur ve bar›fliçinde yaflad›¤› Müslüman komflular›na karfl› silahl› çete faaliyetlerine girebilmifller-di. H›nçak ve Taflnak adl› Ermeni silahl› örgütleri Do¤u Anadolu’yu Ermenistan’akatmak istiyor ve hatta ileriki hedefleri olarak Hazar’dan Antalya’ya uzanan ve bafl-kentinin Erzurum olaca¤› Büyük Ermenistan’› hayal ediyorlard›. Öteden beri Filis-tin’de bir devlet kurma niyetlerini ortaya koyan Yahudiler de Alyans-‹srailit adl› si-lahl› bir izci teflkilat› oluflturmufllar, Türkiye’deki imtiyazlar›n› koruyabilmek ama-c›yla da ayr›ca Makabi Cemiyeti ad›nda bir dernek kurmufllard›.

Az›nl›klar›n bu tür faaliyetlerinin yan› s›ra gaflet, ileriyi görememek veya em-peryalistlerin tesirinde kalmak gibi baz› sebeplerden dolay› baz› Türk ve Müslü-manlar›n da Millî Mücadele’ye zarar verici tutum ve davran›flta bulunduklar› ve bumaksatla dernek kurduklar› görülebilmifltir. Bu cümleden olmak üzere, KürdistanTeali Cemiyeti, ‹ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Wilson Prensipleri Cemiyeti’ni örnekverebiliriz.

M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE KONGRELERDaha önce de bahsedildi¤i üzere, Mustafa Kemal Pafla, ‹stanbul’da bulundu¤u sü-rede di¤er silah arkadafllar› Kâz›m Karabekir, Ali Fuad, Rauf ve ‹smet Beylerle bir-likte fiiflli’de yapt›klar› toplant›larda vatan›n içinde bulundu¤u durum karfl›s›ndaTürk milletinin kurtulufl çarelerini ar›yorlard›. Vatan›n kurtuluflunun ancak Anado-lu’dan bafllat›lacak bir hareketle mümkün olaca¤› kanaatine varan bu kadro f›rsa-t›n› bulup tayinlerini Anadolu’ya yapt›rtman›n yollar›n› arad›lar. Mustafa Kemal vearkadafllar›n›n Anadolu’ya geçme haz›rl›klar› s›ras›nda istenilen f›rsat do¤mufl,Samsun ve çevresindeki asayifli sa¤lamak için Mustafa Kemal Pafla, 30 Nisan 1919’daaskerî ve sivil yetkilerle Dokuzuncu Ordu Müfettiflli¤i’ne tayin olunmufltur. Bunungibi, Kâz›m Karabekir Pafla da Tekirda¤’daki 14. Kolordu Komutanl›¤›’ndan Do-¤udaki 15. Kolordu’ya atanmas›n› sa¤lam›fl ve 3 May›s 1919’da Erzurum’a gelmifl,20. Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla da Anadolu’ya geçmiflti.


Mustafa Kemal Pafla’n›n bu tayini müfettifllik bölgesindeki asayifli sa¤lamak ola-rak görünse de esas amac› Millî Mücadele’yi bafllatmak idi. Baflta Ali Fuat (Cebe-soy), Fevzi (Çakmak) ve Cevat (Çobanl›) olmak üzere Genelkurmay’daki vatanse-ver subaylar›n da katk›lar› ile tayin haz›rl›klar› tamamlayan Mustafa Kemal, ‹stan-bul’dan ayr›lmadan Hükûmet ve Saray’la görüflmeler yapt›. Padiflahla yap›lan songörüflmeyi Mustafa Kemal Pafla flöyle dile getirmektedir; “Y›ld›z Saray›’n›n ufakbir salonunda Vahdettin’le adeta diz dize denecek kadar yak›n oturduk. Sa¤›ndadirse¤ini dayam›fl oldu¤u bir masa ve üstünde bir kitap var. Salonun Bo¤aziçi’nedo¤ru aç›lan penceresinden gördü¤ümüz manzara flu: Birbirine paralel hatlarüzerine düflman z›rhl›lar› ...toplar sanki Y›ld›z Saray›’na do¤rulmufl!... Vahdettinhiç unutmayaca¤›m flu sözlerle konuflmaya bafllad›: ‘Pafla, Pafla, flimdiye kadardevlete çok hizmet ettin, bunlar›n hepsi art›k bu kitaba girmifltir (elini demin bah-setti¤im kitab›n üstüne bast› ve ilave etti) tarihe geçmifltir.’ O zaman bunun bir ta-rih kitab› oldu¤unu anlad›m. Dikkatle ve sükûnla dinliyordum: ‘Bunlar› unutun’dedi. ‘as›l flimdi yapaca¤›n hizmet hepsinden mühim olabilir. Pafla, pafla, devletikurtarabilirsin!’”.

Mustafa Kemal bu görüflmenin akflam› 16 May›s’ta yan›nda karargâh heyeti ol-du¤u hâlde Band›rma vapuru ile Samsun’a hareket etti. Burada, Mustafa Kemal Pa-fla’n›n Samsun’a tayinindeki sebepleri yaln›zca Ordu Müfettifli görevi ile s›n›rlamak,herhâlde do¤ru olmayacakt›r. Millî Mücadele Dönemi’nde de ad› geçecek baz› va-tansever flahsiyetlerin bu tayin iflinde yard›mc› olmalar› ve özellikle Padiflah’›n “Pa-fla, pafla, devleti kurtarabilirsin” ifadeleri göz ard› edilecek hususlar de¤ildir. Tabiiki Mustafa Kemal Pafla’daki “devlet” kavram›, Padiflah’›n kastetti¤i mevcut “devlet”anlay›fl›n› ve düzeni kurtarmak de¤il, millî iradeye dayal› yeni bir devlet kurma idi.O’ndaki bu düflünce çok eskiden beri var olan ve bu günlerde zaman ve mekânuygun oldu¤u takdirde ortaya ç›kacak bir s›r gibi sakl› bulunuyordu. Mustafa Ke-mal, bu düflüncelerle Anadolu vatan co¤rafyas›nda Türk milletini teflkilatland›ra-rak, Türk istiklalini korumak ve yeniden do¤ufl için Millî Mücadele’yi bafllatmaküzere 19 May›s’ta Samsun’a ç›kt›. Tabi ki yap›lacak ifller kolay de¤ildi. Çok büyükzorluklar bulunuyordu. Büyük Nutuk’ta da belirttikleri üzere; Osmanl› Devleti’niniçinde bulundu¤u grup I. Dünya Savafl›’nda yenilmifl, Osmanl› ordusu her taraftazedelenmifl, fiartlar› a¤›r bir Mütareke imzalanm›fl, ordunun elinden silah ve cep-haneleri al›nm›fl, millet yorgun ve fakir durumda. Milleti savafla sürükleyenlerkendi hayatlar›n› kurtarma kayg›s›na düflerek memleketten kaçm›fllar, Padiflah vehükûmet ise aciz ve korkak idi.

Mustafa Kemal Pafla, Samsun’a ç›kar ç›kmaz ülkenin her taraf›ndaki askerî vemülkî erkân ile irtibata geçerek halk› Millî Mücadele fikri etraf›nda birlefltirme-ye çal›flt›. Bu arada yapt›¤› incelemelerde, bölgedeki asayifli Türkler de¤il, Rum-lar›n bozdu¤u, özellikle ‹ngiliz destekli Pontusçular›n niyetlerinden ve terör fa-aliyetlerinden vazgeçtikleri takdirde bölgede asayiflin düzelece¤ini ilgililere ra-por etmiflti. Bugünlerdeki flartlar çerçevesinde Mustafa Kemal Pafla’n›n Sam-sun’da kalmas› uygun olmad›¤›ndan, Anadolu’nun daha iç k›s›mlar›na gitmek vemilletle daha yak›n temasta bulunabilmek için 25 May›s’ta karargâh›yla Hav-za’ya geldi. Burada konufltu¤u Havzal›lara memleketin içinde bulundu¤u du-rumdan kurtar›laca¤›na dair ümit verdi. Havza’dan sivil ve askerî yöneticileregönderdi¤i bildiride devam etmekte olan iflgallere karfl› miting ve protestolar›nsürdürülmesini istedi.


Amasya GenelgesiHavza’dan sonra Mustafa Kemal Pafla12 Haziran’da, 18 arkadafl›yla birlikteAmasya’ya geldi ve çal›flmalar›na bu-rada devam etti. Bu s›ralarda toplan-makta olan Bal›kesir ve Erzurum Kon-grelerinin mahallî özellik tafl›mas›n-dan dolay› bütün milleti içine alacakmillî bir kongrenin toplanmas›n› ge-rekli gören Mustafa Kemal, 21-22 Ha-ziran gecesi bir genelge haz›rlad›.

Yan›nda bulunan Ali Fuad, Refet ve Rauf Beylerle birlikte karargâh heyetininde imzalad›¤› ve Erzurum’da bulunan Kâz›m Karabekir ve Konya’da Mersinli Ce-mal Pafla’n›n da telgrafla onaylad›¤› genelge, 22 Haziran günü askerî ve sivil ma-kamlara gönderildi. Amasya Genelgesi flu esaslar› tafl›yor idi;

1. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir. 2. ‹stanbul Hükûmeti üzerine ald›¤› sorumlulu¤un gereklerini gere¤i gibi yeri-

ne getirememektedir, bu durum milletimizi yok olmufl göstermektedir. 3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r. 4. Milletin içinde bulundu¤u durum ve flartlara göre harekete geçmek ve hak-

lar›n› yüksek sesle cihana duyurmak için her türlü etki ve denetimden uzakmillî bir kurulun varl›¤› zarurîdir.

5. Anadolu’nun her bak›mdan en güvenli yeri olan Sivas’ta millî bir kongreninacele toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.

6. Bunun için bütün illerin her sanca¤›ndan milletin güvenini kazanm›fl üçtemsilcinin mümkün oldu¤u kadar çabuk yetiflmek üzere yola ç›kar›lmas›gerekmektedir.

7. Her ihtimale karfl› bu meselenin millî bir s›r hâlinde tutulmas› ve temsilcilerin lü-zum görülen yerlerde seyahatlerini kendilerini tan›tmadan yapmalar› laz›md›r.

8. Do¤u illeri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kongre toplanacakt›r. Bu ta-rihe kadar di¤er illerin temsilcileri de Sivas’a gelebilirlerse Erzurum Kongre-si üyeleri de Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere hareket edecektir.

Devlet merkezinde bir hükûmet varken böyle bir beyanname ne ifade eder? tart›fl›n›z.

Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli bir belgesi say›lan Amas-ya Genelgesi’nde, ‹stiklal Savafl›’n›n gerekçeleri ve yöntemi ortaya konmufltur. “Mil-letin istiklalini yine milletin azim ve karar›n›n kurtaraca¤›”, “millî heyet”, “millî birkongre”den bahsedilmesi, Türk tarihinde ilk defa millî iradeye yani demokrasiyedayal› yeni bir yap›lanman›n ve geliflmelerin habercisi olarak da karfl›m›za ç›k›yor.Bu bak›mdan, söz konusu belge, Millî Mücadele tarihinin önemli bir belgesi olmak-la birlikte Türk Demokrasi Tarihi aç›s›ndan da ayr› bir de¤er tafl›maktad›r.

Tabii ki bu genelge ‹stanbul Hükûmeti’ni, oldukça rahats›z etmiflti. Mustafa Ke-mal Pafla yetkilerini aflt›¤› düflüncesi ile ‹stanbul’a geri ça¤›r›ld›. Mustafa Kemal vekadrosu bu s›rada toplanacak Kongre için Erzurum’a gelmifl bulunuyorlard›. 7-8Temmuz gecesi Saray taraf›ndan makine bafl›nda resmî görevinden azledilmesiüzerine Mustafa Kemal Pafla askerlikten de istifas›n› bildirdi. Mustafa Kemal Paflaasl›nda üzgündü. Çünkü bafllam›fl oldu¤u mücadele yar›da kalabilir miydi? Acabakomutanlar ve arkadafllar› kendisinden ayr›labilirler mi idi? Nitekim karargâh›n›n


Foto¤raf 5.3

Genelgeninhaz›rland›¤›AmasyaSaraydüzük›fllas›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kurmay baflkan› Kâz›m (Dirik) Bey, koltu¤u alt›ndaki dosya ile odaya girerek “Pa-flam, askerlikten istifa etti¤inize göre, bundan sonra benim göreve devam etme im-kân›m kalmad› evrak› kime teslim etmemi emir buyurursunuz” diyerek ilk örne¤i-ni vermiflti. Ama bu örnek iki olmad›. Aksine, arkadafllar› ona ba¤l›l›klar›n› ortayakoydular. 15. Kolordu Komutan› Kâz›m Karabekir Pafla, Mustafa Kemal Pafla’y› zi-yarete geldi. Haz›r ol durumunda selam verdikten sonra “Kolordum ve ben emri-nizdeyim Paflam” diyerek yüksek bir karakter örne¤i sergiledi.

Mustafa Kemal Pafla, üniformas›ndan ve resmî görevinden ayr›lm›fl milletin birferdi olarak mücadeleye devam edecekti. Bu s›rada Erzurum Kongresi’nin haz›rl›k-lar› devam ediyordu.

Erzurum KongresiErzurum Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti Mustafa Kemal Pafla’y› “Heyet-i Faa-le” Baflkanl›¤›’na getirdi. Bu durum Mustafa Kemal Pafla’y› çok duyguland›rd›. Çün-kü bu cemiyet O’nu ba¤r›na basan belki de ilk sivil kurulufl idi. Bundan sonra,Kongre’ye kat›lma problemi yafland›. Cevat Dursuno¤lu ve Kâz›m (Yurdalan)Bey-ler merkez delegeli¤inden istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Pafla ve Rauf (Or-bay) Bey’e b›rakt›lar.


Foto¤raf 5.4

Mustafa KemalPafla, ‹zmir’egeliflinde 1923,Yan›nda Kaz›m veFevzi Paflalar ile.


Foto¤raf 5.5

Cevat Dursuno¤lu

Kaz›m Yurdalan

Baz› muhalif çabalara ra¤men Kongre, Mustafa Kemal Pafla’y› baflkan seçti. 23Temmuz 1919 günü bir okul binas›nda toplanan Kongre, çal›flmalar›n› 7 A¤ustos’tatamamlad› ve çok önemli kararlar ald›. Bu kararlar, ülkenin her taraf›na ve ‹stan-bul’daki iflgal kuvvetlerine gönderildi. Al›nan temel kararlar özetle flöyle idi;

1. Mevcut s›n›rlar› ile vatan bir bütündür, hiçbir sebep ve bahane ile birbirin-den ayr›lamaz.

2. Vatan bütünlü¤ünün, millî istiklalin, hilafet ve saltanat›n korunmas› içinKuva-y› milliyeyi âmil, millî iradeyi hakim k›lmak esast›r.

3. Hristiyan unsurlara millî birlik ve beraberli¤imizi ve sosyal dengemizi bozacakayr›cal›klar verilemez. Ancak kazan›lm›fl haklara da sayg› duyulacakt›r.

4. ‹tilaf Devletleri’nin, 30 Ekim 1918’de imzalanan mütareke tarihindeki s›-n›rlar›m›z içinde kalan topraklar› bölmeye çal›flmalar›na karfl› ç›k›lacakt›r.

5. Memleketimize karfl› iflgal emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, s›-nai ve ekonomik yard›m› memnuniyetle karfl›lanacakt›r.

6. Milletlerin kendi kaderini tayin etti¤i bu tarihi devirde, merkezî hükûmetinde millî iradeye tabi olmas› zaruridir. Hükûmet, derhal Meclis-i Mebusan›toplayarak hükûmet ifllerinin meclisin denetimine al›nmas›na çal›fl›lacakt›r.

Erzurum Kongresi bilhassa kararlar›n son maddesi ile saltanat hükûmetini millî iradeyetabi olmaya ça¤›rm›flt›r.

Kongrece, al›nan kararlar›n son maddesi gere¤ince ayr›ca bir temsil heyeti olufl-turulmufl ve baflkanl›¤›na da Mustafa Kemal Pafla seçilmiflti.

Kongre, amac› ve toplan›fl flekli mahallî olmakla birlikte ald›¤› kararlar aç›s›n-dan millî özellik tafl›maktayd›. Al›nan kararlar, ‹stiklal Mücadelesinin amac› ve yön-teminin ana hatlar›yla ortaya kondu¤u ve özellikle Misak-› Millî’nin flekillendi¤i birprogram› ifade ediyordu. Bunun da ötesinde, metin içinde zaman ve flartlar›n ge-re¤i olarak “saltanat ve hilafet” kavramlar› geçmekle birlikte, metnin bütününe ba-k›ld›¤›nda millî iradenin hakim olaca¤› yeni bir yönetim ve gelece¤in arzu edildi¤iaç›kça görülmektedir.

Sivas KongresiAmasya Genelgesi’nde, Sivas’ta millî bir kongrenin yap›laca¤› bildirilmiflti. Musta-fa Kemal yan›nda Temsil Heyeti’nden de baz› üyeler oldu¤u hâlde 2 Eylül’de Si-vas’a geldi. Kongre, 38 delege ile 4 Eylül 1919 günü Mekteb-i Sultanî binas›ndaaç›ld›. Yap›lan oylama sonucu Mustafa Kemal Pafla, kongre baflkanl›¤›na seçildi.Aç›l›fl konuflmas›nda Mondros Mütarekesi sonras› ülkenin içinde bulundu¤u du-rumu ve muhtemel tehlikeleri dile getiren Mustafa Kemal Pafla, vatan›n ve mille-tin bölünmez bütünlü¤ü üzerinde durdu. Çünkü baz› ayd›nlarda bile ümitsizlikhakim olmaya bafllam›flt›. Hatta bu yüzden manda meselesi kongrenin en önem-li tart›flma konusu haline gelmiflti. ‹leride Ankara Hükûmeti’nin ve Milli Mücade-le’nin önemli isimleri aras›nda yer alacak baz› flahsiyetler bile bu günlerde “eh-ven-i fler” olarak Amerikan mandas›na taraftar görünmüfllerdi. Kongre üyeleri ara-s›nda uzun süre tart›fl›lan manda konusu hakk›nda Mustafa Kemal’in düflüncesiise aç›k ve kesin idi. Erzurum Kongresi’nde de dile getirildi¤i üzere, manda aslakabul edilemezdi. Uzun tart›flmalardan sonra, Mustafa Kemal Pafla, gerekti¤indeKongre üyeleriyle tek tek görüflerek, istiklalin baflkas›na emanet edilemeyece¤inianlatt› ve delegeleri ikna etmeyi baflard›. Sonuçta Sivas Kongresi manda rejimi dü-flüncelerine son verdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Dönemin asker ve sivil önemli bir k›s›m flahsiyetlerinin baflka bir devletin himayesine gir-me iste¤ini tart›fl›n›z

Bu Kongre’de Erzurum Kongresi’nde al›nan kararlar oldu¤u gibi kabul edilerekgenellefltirilmifl oldu. Buna göre; Mütareke’nin imzaland›¤› tarihteki s›n›rlar›m›z sa-vunuluyor, Mebusân Meclisi’nin bir an önce toplanarak millî irade yönünde çal›fl-mas› isteniyor, Temsil Heyeti’nin geniflletilerek, bütün ülkeyi temsil etmesi amaç-lan›yordu. Ayr›ca kongre kararlar› gere¤ince, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, “Ana-dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri” ad›yla tek bir çat›da toplan›yordu.Kongre “‹rade-i Milliye” ad›yla bir de gazete ç›kard›.

Sivas Kongresi ülke sath›ndaki bütün millî kurulufllar› tek bir çat› alt›nda ve tek bir ülküetraf›nda toplamaktad›r.

Sivas Kongresi, her fleyden önce kat›lan delegeler ve bütün ülkeyi kapsayankararlar›yla, millî bir nitelik tafl›maktad›r. Amasya Tamimi ve Erzurum Kongre-si’nde al›nan kararlar burada geniflletilmifl ve Millî Mücadele’nin program› niteli¤in-de olan “Misak-› Millî” ana hatlar›yla burada flekillenmifltir. Millî Mücadele’ninamaç ve hedeflerinin ortaya kondu¤u Kongre’de, millî iradeye s›kça yap›lan at›flar,“‹rade-i Milliye” adl› gazetenin ç›kar›lmas›, Temsil Heyeti’nin geniflletilmesi uygu-lamalar›, Türk Demokrasi tarihinde önemli bir geliflmeyi de ifade etmektedir.

Bat› Anadolu KongreleriMustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤inde, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde vatan›n kurtu-luflu çareleri aran›rken, Bat› Anadolu’nun baz› yerlerinde de çeflitli toplant›lar yap›l›-yor, Yunan iflgallerine karfl› kararlar ve tedbirler al›n›yordu. Bu cümleden olmak üze-re, Yunan’a karfl› mücadele eden Kuva-y› Milliye’nin sevk ve idaresiyle iaflesi için 28Haziran 1919’da Bal›kesir’de bir kongre topland›. Bal›kesir ve komflu ilçelerden kat›-l›m›n oldu¤u bu kongrede Bursa eski valisi Hacim Muhiddin (Çar›kl›) Bey’in baflkan-l›¤›nda bir heyet seçildi ve cephenin takviyesi hususunda baz› kararlar al›nd›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Foto¤raf 5.6

Mustafa KemalPafla kongregünlerinde yak›nçal›flmaarkadafllar›yla.


26-31 Temmuz’da daha genifl kat›l›ml› ikinci bir kongre düzenlendi. Baz› ‹tilaftemsilcilerine iflgalleri k›nayan telgraflar çekildi. Millî direnifl ruhunu bölgede yay-mak için 16-25 A¤ustos tarihlerinde Alaflehir’de de bir kongre düzenlendi. Bu fa-aliyetler Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan da memnuniyetle karfl›land›. 13 Eylül’deBal›kesir’de üçüncü bir kongre daha topland›. Bal›kesir ve Alaflehir Kongreleri ola-rak tarihe geçen bu teflkilatlanma faaliyetlerinde Hacim Muhiddin (Çar›kl›) Bey’inöncü rolünü ifade etmeliyiz.

Öte yandan, Yunan kuvvetlerinin ilerledi¤i Ayd›n istikametinde de teflkilatlan-malar hemen bafllam›flt›. 7-8 Temmuz’da (1919) Nazilli’de bir kongre topland›. Bukongre cephenin iaflesi ve lojistik destek konular›nda çal›flmak üzere bir heyet seç-ti. 23 Eylül’de Nazilli’de ikinci bir kongre daha topland›. Civar sancak, kaza ve na-hiyelerden delegelerin kat›ld›¤› bu kongrede 45 kiflilik bir heyet oluflturularak cep-henin lojistik iflleriyle ilgili görev taksimi yap›ld›.

Bal›kesir kongreleri hakk›nda genifl bilgi için Mücteba ‹lgürel’in “Millî Mücadele’de Bal›kesirKongreleri” (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 1999) adl› kitab›na bakabilirsiniz.

Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-›Millî Sivas Kongresi kararlar›n›n ülkede büyük etkisi oldu. Halk›n ve ayd›nlar›n büyük bö-lümü gerçekleri görürken, Damat Ferit Hükûmeti itibar kaybetti ve sonuçta hükûmetdüfltü. Yerine Ali R›za Pafla kabinesi kuruldu. Ali R›za Pafla, ülke menfaati için He-yet-i Temsiliye ile temasa geçmenin gereklili¤ine inan›yordu. Bu maksatla hükûmetüyesi Salih Pafla’y› Mustafa Kemal Pafla ile görüflmek üzere Amasya’ya gönderdi. 20-22 Ekim 1919 tarihlerinde yap›lan görüflmeler sonunda bir protokol imzaland›.

Tarihe Amasya Protokolü olarak geçen bu kararlar›n en baflta gelen neticesi, ‹s-tanbul Hükûmeti’nin Heyet-i Temsiliye’yi resmen tan›m›fl ve kararlar›n› dikkate al-m›fl olmas›d›r. Protokole göre, Paris Bar›fl Konferans›’na gidecek heyetin seçimin-de Heyet-i Temsiliye’nin tercihleri dikkate al›nacak, Meclis-i Mebusan’›n bir anönce toplanmas› sa¤lanacak, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ‹stanbul Hükûmetince


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Foto¤raf 5.7

MütarekedönemindeAnadoluhareketiyle yak›niliflkiler kuranbaflbakan› Ali R›zaPafla ve Salih Pafla

Kaynak: Yaflamlar›ve Yap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisi I-II,YKY, ‹stanbul1999.

hukuken tan›nacak idi. Bu kararlar çerçevesinde hemen uygulamaya geçildi. Se-çimler yap›ld› ve Meclis-i Mebusan 12 Ocak 1920’de ‹stanbul’da topland›. Musta-fa Kemal’in direktifi ile hareket eden Millî Mücadele yanl›s› milletvekilleri Felah-›Vatan grubunu kurdular. Bu grubun da gayretleri ile son Osmanl› Meclisinin enönemli icraat› 28 Ocak 1920’de Misak-› Millî’yi kabul etmesi olmufltur. Bilindi¤iüzere, Misak-› Millî Erzurum ve Sivas Kongrelerinde flekillenmifl idi. Millî Müca-dele’nin hedeflerini ortaya koyan 6 maddelik bu fevkalâde önemli belgede özet-le flöyle deniliyordu;

Madde 1: Osmanl› Devletinde sadece Araplar›n ço¤unlu¤u oluflturdu¤u iflgal al-t›ndaki yerlerin kaderi halkoyu ile belirlenmelidir. Mütareke hatt›n›n içinde ve d›-fl›nda dinen, örfen, emelen bir, birbirlerine karfl›l›kl› hürmet ve fedâkarl›k hissiyledolu, haklar›na sayg›l›, Osmanl›-‹slâm ço¤unlu¤un yaflad›¤› yerler hiçbir sebepleayr›lmaz bir bütündür.

Madde 2: Daha önce halk›n serbest oyu ile anavatana kat›lmay› kabul etmifl bu-lunan Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) için gerekirse tekrar halk›n oylar›nabaflvurulmas› kabul edilecektir.

Madde 3: Bat› Trakya(Paflaeli)n›n, hukuki statüsü de bölge halk›n›n oyu ile tes-pit edilmelidir.

Madde 4: Hükûmet ve Hilafet merke-zi olan ‹stanbul flehri ile Marmara Deni-zi’nin güvenli¤i her türlü tehlikeden ko-runmufl olmal›d›r. Bu esas sakl› kalmakkayd›yla Bo¤azlar›n dünya ticaret ve ulafl-t›rmas›na aç›lmas› hakk›nda bizimle öte-ki bütün ilgili devletlerin ortaklafla vere-cekleri karar muteber say›lacakt›r.

Madde 5: Müttefik devletler ile düfl-manlar aras›nda yap›lan antlaflmalar ge-re¤ince az›nl›klar›n haklar› civar ülkeler-de bulunan Müslüman halk›n da ayn›haklardan faydalanmas› flart›yla taraf›m›z-dan korunacakt›r.

Madde 6: Daha ça¤dafl bir devlet ola-rak geliflebilmemiz için tam ba¤›ms›zl›kesast›r. Bu sebeple siyasi, adlî ve malîalanda geliflmemizi önleyecek s›n›rla-malara (kapitülasyonlara) karfl›y›z.Borçlar›m›z›n ödenmesi de bu esasa ay-k›r› olamaz.

Ülkenin varl›¤›na, s›n›rlar›na sahip ç›kmakla birlikte tart›flma olacak yerlerde halkoyunubelirleyici kabul eden bu yaklafl›m› nas›l de¤erlendirmeliyiz? Tart›fl›n›z

‹stiklal Savafl›’n›n da gerekçelerini ortaya koyan bu hükümleri analiz etti¤imiz-de üç temel noktada topland›¤›n› görüyoruz. Birincisi; s›n›rlar, ‹stanbul ve Marma-ra’n›n güvenli¤i meselesi. ‹kincisi; Az›nl›klar ve buna ba¤l› olarak Anadolu d›fl›n-daki Türk ve Müslümanlar›n haklar›n›n korunmas› meselesi. Üçüncüsü ise; Ekono-mik hedefler yani kapitülasyonlar›n asla kabul edilemeyece¤i konusu. Millî Müca-dele’nin hakl› gerekçelerini ve amac›n› ortaya koyan bu program, ayn› zamandaLozan Antlaflmas›’nda da temel müzakere konular›n› oluflturacakt›r.


Foto¤raf 5.8

Yadigar-› Misak-›Milli, Millimücadelenin öncüsimalar›n›nfoto¤raflar›ylasüslü o günlerdeç›kar›lan birkartpostal


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Bu kararlar tabii ki baflta ‹ngilizler olmak üzere ‹tilaf Devletleri’ni oldukça ra-hats›z etti. Yap›lan bask›lar sonucu Ali R›za Pafla Hükûmeti istifa etti. Yerine 8Mart’ta, yine ‹ngilizlerin hofl karfl›lamad›¤› Salih Pafla kabinesi kuruldu. Bunun üze-rine, 16 Mart 1920 sabah› ‹stanbul resmen iflgal edildi. Ya¤ma ve soygunlar›n yan›s›ra fiehzadebafl›’nda karakolda uyuyan 15 silahs›z Türk askeri flehit edildi. Milli-yetçi mebuslar tutuklanarak Malta’ya sürüldü. Baz› mebuslar kaçarak Ankara’yageldiler. ‹stanbul’un iflgali bütün vatan sath›nda üzüntü ve tepkilerle karfl›land›, ül-ke çap›nda yap›lan mitinglerle iflgal protesto edildi.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl›‹stanbul’un iflgali, Meclis-i Mebusan›n da¤›t›lmas›, daha önce meclisin Ankara’datoplanmas›n› savunan Mustafa Kemal Pafla’y› hakl› ç›karm›flt›. Mevcut durumu de-¤erlendiren Mustafa Kemal Pafla, vakit kaybetmeden Temsil Heyeti ad›na 19 Mart1920’de ilgili idari ve askerî makamlara gönderdi¤i tamimde “ola¤anüstü yetkileresahip bir meclisin Ankara’da toplanmas›” için gerekli haz›rl›klar›n yap›lmas›n› iste-di. Usulüne uygun yap›lan seçimler ve ‹stanbul’dan kat›lan mevcut mebuslar›noluflturdu¤u üyelerle Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma günü, Ulus meyda-n›nda flimdi müze olarak kullan›lan binada dualarla aç›ld›. Meclisin faaliyetleriniayr› bir bafll›k alt›nda inceleyece¤imizden burada bu geliflmelere karfl› ortaya ç›kantepkileri ele alaca¤›z.

Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan TedbirlerYukar›dan beri anlat›ld›¤› üzere, Kongrelerden bafllayan millî teflkilatlanma süreciTBMM’nin aç›lmas›yla yeni bir yap›lanmaya bürünmüfl, bir taraftan iflgallere karfl›savunma tedbirleri al›n›rken bir taraftan da tarih, yeni Türk devletinin do¤umunaflahit oluyordu. Tabii ki, bu durum baflta iflgalci devletler olmak üzere, ‹stanbulHükûmeti’ni ve di¤er fler odaklar›n› oldukça rahats›z ediyordu. Onun için, baflla-


Foto¤raf 5.9

Büyük Millet Meclisi binas›, o günlerde

Kaynak: Atatürk Araflt›rma Merkezi Arflivi.

yan millî hareketi büyümeden bo¤man›nyollar›n› arad›lar. ‹ngiliz gizli servisi, de¤iflikyol ve yöntemlerle Millî Mücadele hareketi-ni k›rmaya çal›fl›yor, iflgalci Yunan kuvvet-leri, haz›rlad›klar› broflürler ve di¤er yollar-la Mustafa Kemal Pafla ve Kuva-y› Milliyealeyhinde propaganda yap›yordu. DamatFerit hükûmetleri ise bu aleyhte faaliyetle-rin neredeyse merkezî durumuna gelmiflti.‹stanbul Hükûmeti, fieyhülislam DürrizadeAbdullah taraf›ndan haz›rlanan fetvaya da-yanarak, Millî Mücadele’yi bafllatanlar› “âsi”ilan etmifl, bilerek veya bilmeyerek bu pro-pagandalar›n etkisi alt›nda kalan yerlerdeisyanlar görülmeye bafllanm›flt›. Düzce -Hendek- Adapazar›, Yenihan, Yozgat Bo-¤azl›yan, Afyon, Konya yörelerinde baz› fla-h›slar›n bafl›n› çekti¤i isyanlar ç›kt›. Koçgiri ve Milli Aflireti ve Anzavur ayaklanma-lar› da bunlara eklendi. Tamamen ‹stanbul Hükûmeti ve ‹tilaf Devletleri’nin tahri-ki ile ortaya ç›kan bu ayaklanmalar, Ankara Hükûmeti taraf›ndan sistemli bir flekil-de bast›r›ld›. Dürrizade’nin fetvas›na karfl›, Ankara Müftüsü R›fat Efendi’nin öncü-lü¤ünde 153 din görevlisinin imzas›n› tafl›yan fetva, Millî Mücadele’nin hakl›l›¤›n›ortaya koyma ve halk› ayd›nlatma aç›s›ndan çok etkili oldu.

H›yanet-i Vataniye Kanunu yürürlü¤e girdi. Asker kaçaklar›n› önleme kanunu-nu uygulamak için ‹stiklal Mahkemeleri kuruldu. Al›nan tedbirlerle ayaklanmalarbast›r›ld› ve uzun süren kardefl kavgas› sona erdi. TBMM’nin otoritesi artt›. Bu ge-liflmeler ‹stanbul yönetiminin gerçek yüzünü ortaya ç›kar›rken, Türk milleti düfl-man karfl›s›nda bütün gücünü seferber edebilme imkân›na kavufltu.

Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›Türk milleti, Mondros Mütarekesi sonucu kendisine biçilen kefeni giymemek veyeniden dirilmenin mücadelesi içinde bulunurken, ‹tilaf Devletleri de bir an önce,savafl› kaybeden devletlerle antlaflmalar yaparak emperyalist niyetlerini gerçeklefl-tirmek istiyorlard›. Bunun için 18 Ocak 1919’da Paris’te toplanm›fllar ve takip edenaylarda, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile antlaflmalar imzalam›fl-lar s›ra Türkiye’ye gelmiflti. Osmanl› Devleti, genifl topraklar› ve baflta petrol olmaküzere ekonomik kaynaklar› ile sömürgeci ülkelerin ifltah›n› kabart›yordu. ‹tilafDevletleri, de¤iflik zamanlarda Türkiye’yi paylaflma tasar›lar›n› görüflmüfller, 19-26Nisan 1920’de ‹talya’n›n San Remo kasabas›nda tasla¤a son fleklini vermifller ve bukararlar›n› da 11 May›s’ta Osmanl› heyetine iletmifllerdi. Tevfik Pafla’n›n bafl›ndabulundu¤u heyet, “teklif edilen bar›fl flartlar›n›n ba¤›ms›z bir devletin kabul edebi-lece¤i türden olmad›¤›n›” söyleyerek itirazlarda bulunmuflsa da Saltanat fiuras› hü-kümleri uygun bulmak mecburiyetinde kald›. Damat Ferit her ne olursa olsun ant-laflmay› imzalamak niyetinde idi. Ankara Hükûmeti ise bu antlaflma tasla¤›na ke-sinlikle karfl› oldu¤unu bildirmesi üzerine, ‹tilaf Devletleri, Ankara’y› söz konusuantlaflmay› kabule zorlamak için 22 Haziran’da Yunan kuvvetlerini harekete geçir-diler. Öte yandan, Damat Ferit Hükûmeti’nin gönderdi¤i temsilciler 10 A¤ustos1920’de Paris’in Sevr semtinde antlaflmay› imzalad›lar.


Foto¤raf 5.10

TürkiyeCumhuriyetinin ilkdiyanet iflleribaflkan› da olanR›fat Börekçi.Anadolu fetvas›n›nhaz›rlanmas›naöncülük etti.

fiark Meselesi’ni gerçeklefltirme-yi yani Anadolu’da Türk siyasi hâ-kimiyetine son vermeyi amaçlayanbu sözde “bar›fl antlaflmas›”, meclisve padiflah taraf›ndan onaylanma-d›¤›ndan, sadece bir proje olarakkalm›flt›r. 1815’te ad› konan ve otarihten itibaren, emperyalizminTürkiye üzerindeki niyetlerini ser-gileyen bu projeye göre, kâ¤›t üze-rinde Orta Anadolu’da küçük birTürkiye’den söz ediliyorsa da as-l›nda, pratikte böyle bir devletinyaflama imkân› bulunmad›¤›ndanAnadolu’da Türk varl›¤›na son ve-rilmifl olacakt›. 433 maddelik olanbu antlaflman›n temel hükümleriflöyle idi;

Türkiye’ye ‹stanbul ile Orta Anadolu’da Ankara ve Kastamonu vilayetlerinikapsayan küçük bir co¤rafya b›rak›l›yordu. ‹stanbul baflkent kalacak ancak ulus-lararas› bir statüsü bulunacakt›. Bo¤azlar uluslararas› bir komisyonun tasarrufun-da olacak. Bat› Anadolu’nun büyük k›sm› ile Do¤u Trakya Yunanistan’a verile-cek. Do¤u Anadolu’da ba¤›ms›z bir Ermenistan ve onun güneyinde özerk birKürdistan kurulacak. Çukurova bölgesi Sivas ve Malatya Frans›z, Akdeniz bölge-si ve Konya civar› ‹talyan nüfuz bölgesine ayr›lacak. Ordu sadece iç güvenli¤isa¤layacak ölçüde olacak. Kapitülasyonlar geniflletilerek yeniden yürürlü¤e ko-nacak. Ülkeden ayr›lm›fl gayrimüslimler dönebilecek ve Osmanl› Hükûmeti bun-lar›n zararlar›n› ödeyecek. Osmanl› Hükûmeti ‹tilaf Devletleri’nin onay› d›fl›ndaekonomik kararlar alamayacakt›.


Foto¤raf 5.11

Sevr Anlaflmas›’naOsmanl› Devletiad›na imza koyanheyette R›zaTevfik(fiura-y›Devlet reisi), DamatFeritPafla(Sadrazam),Hadi Pafla (Maarifnaz›r›), Reflat Halisbey (Bern sefiri) yeralmaktayd›.

Harita 5.1

Sevr tasla¤›nagöre OrtaAnadolu’daküçük bir bölgeTürklereb›rak›lmaktayd›.

Sözde “bar›fl antlaflmas›” ad› alt›nda yer alan bütün bu hükümler, Türk milleti içinbir ölüm ferman›ndan baflka bir anlam ifade etmiyor idi. Bu yüzden, Ankara Hükû-meti, ‹stanbul Hükûmeti’nin imzalayaca¤› hiçbir antlaflmay› kabul etmeyece¤ini ilanetmiflti. Ankara Hükûmeti’nin “Misak-› Millî” d›fl›nda bir çözümü kabul etmesi müm-kün de¤ildi. Asl›nda Misak-› Millî, o zaman›n flartlar›nda kolu kanad› budana buda-na, yaln›zca gövdesi kalm›fl ve gövdesinin de parçalanmas›yla yok olacak bir mille-tin feryad› ve hakl› direniflinden baflka bir fley de¤ildi. Sevr Antlaflmas›’n›n yaral› vemazlum bir milleti ölüme mahkûm etmekten baflka bir anlam› yoktu.

ASKERÎ GEL‹fiMELERAmasya’dan bafllay›p TBMM’nin aç›lmas›yla sonuçlanan ülkeyi kurtarmaya yöneliksiyasi geliflmeler ve bunun karfl›s›nda ‹tilaf Devletleri’nin ve ‹stanbul Hükûmeti’ninçeflitli siyasi manevralar› sürerken, Mondros Mütarekesi sonras› bafllayan iflgallerde geniflleyerek devam ediyordu. Afla¤›da ayr›nt›l› olarak ele al›naca¤› üzere, Do-¤u’da Ermeni, Güney’de Frans›z, Bat›’da da Yunan iflgallerine karfl› mücadele veri-liyordu. Öte yandan ‹talyan ve ‹ngiliz iflgalleri de yay›l›yordu. Bilindi¤i üzere, Türkordusu I. Dünya Savafl›’nda a¤›r kay›plara u¤ram›flt› ve geride kalan kadro da Mü-tareke gere¤ince terhis edilecek idi. Yani bu günlerde iflgallere karfl› koyabilecekgüçlü bir ordu ve Mütareke flartlar›ndan dolay› hukuki zemin de bulunmuyordu.Gerçi baz› komutanlar, gelecek tehlikeyi fark edip, mütareke hükümlerini müm-kün oldu¤unca uygulamay› erteleyip baz› tedbirler alm›fllard›. Ancak, eldeki kuv-vetlerle yeterince savunma yap›lamayaca¤› ortada idi. ‹flte Türk milleti çaresiz kal-d›¤› böyle bir ortamda, ülkenin hemen her yerinde kendili¤inden gönüllü miliskuvvetler oluflturarak silahl› savunma iradesini ortaya koydu. Millî Mücadele tari-himizde “Kuvâ-y› Milliye olarak adland›r›lan bu silahl› gönüllü kuvvetlerin teflek-külünde, baz› yöneticilerin ve subaylar›n önemli rolleri oldu. Osmanl› Genelkur-may›’n›n da deste¤iyle Düzenli Ordu’ya geçifl zaman›na kadar yani Ekim-Kas›m1920’ye kadar afla¤›-yukar› 1,5 y›ll›k sürede, iflgallere karfl› koyan belki de tek güç“Kuvâ-y› Milliye” idi.

Kuva-y› Milliye DönemiÖncelikle iflgal tehlikesine yak›n yerler olmak üzere hemen ülkenin her taraf›ndanteflekkül eden bu kuvvetlere; “kuvâ-y› milliye”, “müfreze”, mücahidîn”, “gönüllü”,“alay”, “millî tabur”, “millî bölük” gibi isimler verilmifltir. Düzenli orduya geçifllebirlikte bu kuvvetlerin bir k›sm› düzenli ordu içine al›n›rken, baz›lar› da kendili¤in-den da¤›lm›flt›r.

Do¤u Cephesi Mondros Mütarekesi’nin ilgili hükümlerine göre da¤›lmayan tek ordu, Kâz›m Ka-rabekir Pafla’n›n komutas›ndaki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, bölge üzerindeErivan merkezli Ermenistan’›n emellerini bildi¤inden askerlerini terhis etmemifl vesavunma tedbirleri almaya bafllam›flt›. Bilindi¤i üzere, fiark meselesi çerçevesinde‹tilaf Devletlerinden destek gören Ermeniler, I. Dünya Savafl› s›ras›nda Ruslarla iflbirli¤i içinde Do¤u Anadolu’da baz› yerleri iflgal etmifl, Türk-Müslüman köy ve ka-sabalar›n› yak›p y›km›fllard›. Bunun da ötesinde Paris Bar›fl Konferans›’na baflvura-rak Giresun-Mersin çizgisinin do¤usunda kalan Anadolu co¤rafyas›n›n neredeysetamam›n›n kendilerine verilmesini istemifllerdi. Ermenilerin bu emelleri do¤rultu-sunda, sald›r›lar›n›n ve bask›lar›n›n artmas› üzerine 9 Haziran 1920’de TBMM “se-ferberlik” ilan etmifl ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanl›¤›na çevrilmifltir. Ol-


tu’yu iflgal edip sald›r›lar›na art›ran Ermenilere karfl› Kâz›m Karabekir Pafla komu-tas›nda taarruza geçen Türk ordusu 28 Eylül’de Sar›kam›fl, 30 Ekim’de Kars’› iflgal-den kurtar›p 7 Kas›m’da Gümrü’ye girmifltir. Türk ordusundan büyük darbe yiyenErmeniler ateflkes istemek mecburiyetinde kalm›fl ve 3 Aral›k 1920’de yap›lanGümrü Antlaflmas›’yla, Türkiye’nin isteklerini kabul etmek durumunda kalm›fllar-d›r. Türkiye aç›s›ndan Ermeni meselesini kapatan ve TBMM’nin ilk askerî baflar›s›olan Gümrü Antlaflmas› ile 1878’den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisigeri al›narak Türkiye’nin Do¤u s›n›rlar› güvenlik alt›na al›nm›fl oldu. Böylece, Do-¤u’daki kuvvetlerimizin Yunan kuvvetlerine karfl› kayd›r›lma imkân› da do¤mufloldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Gürcistan’a bir nota vererek, bir Türkyurdu olan üç sanca¤›n (Kars, Ardahan, Batum) Türkiye’ye iadesini istedi. Görüfl-meler sonunda Gürcü hükûmeti bu sancaklar› Türkiye’ye b›rakmak zorunda kald›.Ancak k›sa bir süre sonra Bolflevik Rusya’n›n Gürcistan ve Ermenistan’› iflgal etme-si üzerine durum de¤iflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13 Kas›m 1921 Kars Antlafl-malar›yla, Batum d›fl›ndaki yerler Türkiye’ye kat›lm›fl oldu. Do¤u Cephesi’nde buaskerî faaliyetler devam ederken ayn› zamanda Türk e¤itim tarihinde iz b›rakacakderecede yo¤un bir e¤itim-kültür faaliyeti de yürütülmüfltür. TBMM’ne ilk zaferle-ri hediye eden ve Do¤u Anadolu’da “fiark Fatihi” olarak an›lan Kâz›m KarabekirPafla, cephe komutan› olarak askerî faaliyetlerinin yan› s›ra bölgenin e¤itim ve kül-tür alan›nda kalk›nmas› için de fevkalade hizmetlerde bulunmufltur. Savafl ve Er-meni terörü sonucu yetim-öksüz kalm›fl binlerce Türk-Müslüman çocu¤unun e¤i-timini sa¤layarak onlar› hayata kazand›rm›fl idi.

Güney CephesiMütareke sonras›, 1919 Ocak ay›ndan itibaren Frans›zlar Çukurova bölgesini, ‹ngi-lizler ise Antep, Urfa, Marafl’› iflgale bafllad›lar. 15 Eylül 1919 tarihinde vard›klar›anlaflmaya göre ‹ngilizler Filistin ve Irak’a, Frans›zlar da Suriye ve Lübnan’a man-dater devlet olarak yerleflme karar› al›nca ‹ngilizler iflgal ettikleri yukar›daki Türkflehirlerini Frans›zlara b›rakt›lar. Ekim sonu ve Kas›m’›n bafl›nda Marafl, Urfa ve An-tep’te Frans›z iflgali bafllad›. Frans›zlar iflgal ettikleri yerlerde halka görülmedik zu-lüm yap›yordu. Özellikle yerli Ermenilerin f›rsat› ganimet bilip, silahl› çetelerleTürklere yönelik katliamlar›na Frans›zlar›n göz yummas› hatta el alt›ndan teflvik et-mesi, Türkleri nefs-i müdafaaya mecbur etti. K›sa sürede Ermeni ve Frans›zlarakarfl› Kuva-y› Milliye teflekkül etti, millî cepheler kuruldu. Ermeni çetelerine veFrans›z iflgaline karfl› halk yediden yetmifline mücadeleye bafllad›.

Adana’da “Tufan Bey” unvan›yla Yüzbafl› Osman, millî kuvvetleriyle Frans›zla-ra karfl› önemli baflar›lar kazand›. Marafl’ta Sütçü ‹mam, Türk kad›nlar›na sark›nt›-l›k etmeye kalkan Frans›z askerlerine silahla karfl›l›k vererek Marafll›lar›n mücade-le bayra¤›n› açt›. Antep’te “fiahin Bey” takma adl› te¤men Said ve daha sonra K›l›çAli Bey komutas›ndaki Kuva-y› milliye kahramanl›klar sergiledi. Frans›zlarca 10 ay›aflk›n süre kuflatma alt›nda tutulan Antep âdeta destan yazd›. 11-12 yafl›ndaki ço-cuklar bile vatan savunmas›nda fiilen görev ald›lar. Bu mücadelede 6000 evlad›n›kaybeden Antep, 9 fiubat 1921’de çaresizlikten teslim oldu. Anteplilerin gösterdi¤itarihte örne¤i az bulunan bu direnifli TBMM 6 fiubat 1921’de ç›kard›¤› kanun ile“Gazi” unvan› vererek takdir etti. Urfal›lar›n da Yüzbafl› Ali Saib Bey’in komutas›n-da verdikleri mücadele Frans›zlara bu topraklar›n sahipsiz olmad›¤›n› gösterdi.Frans›zlar 10 Nisan 1920’de Urfa’y› boflaltmak mecburiyetinde kald›lar. Gazi An-tep’in yan› s›ra Marafl ve Urfa’n›n kahramanl›klar› da Cumhuriyet Türkiye’sinde,Marafl’a “Kahraman”, Urfa’ya “fianl›” s›fatlar› takdir edilerek tarihe geçmifl oldu.


Güneydo¤u’da Frans›zlara karfl› kazan›lan bu baflar›lar, TBMM’ye büyük birmanevi güç verdi. ‹ngilizlerin oyununa geldiklerini anlayan Frans›zlar da Türk’ünvatan›n› elinden alman›n mümkün olamayaca¤›n› kavrad›klar›ndan Sakarya zaferi-ni müteakip TBMM Hükûmeti’yle Ankara Antlaflmas›’n› (20 Ekim 1921) imzalaya-rak, Hatay d›fl›nda iflgal etti¤i yerleri boflaltm›fl ve müttefiklerinden ayr›lm›flt›r.

Bat› Cephesi Yukar›da bahsedildi¤i üzere, ‹tilaf Devletleri’nin himayesinde ‹zmir’e ç›kan Yunankuvvetleri bu hattan Anadolu içlerine do¤ru iflgallerini geniflletirken, 29 May›s1919’da da Ayval›k’› iflgal ederek Bat› Anadolu’nun kuzeyinden ikinci bir kol ileilerlemeyi planlad›lar. 18 May›s akflam›na kadar ‹zmir ve Urla yar›madas›na hakimolan Yunanlar 26 May›s’ta Manisa’y› iflgal edip Gediz vadisi istikametinde iflgalleri-ni geniflletmeye bafllad›lar. Takip eden günlerde Turgutlu, Tire, Saruhanl› Yunan-lar›n eline geçti. Hedef Ayd›n flehri idi. ‹ngilizlerin de onay› ile 27 May›s’ta Ayd›niflgal edildi. 4 Haziran’da da Yunan kuvvetleri Nazilliye girdi. Nazilli’deki yerliRumlar, Yunanlar› karfl›lad›lar ve “Kahrolsun Türkler” diye sokak sokak ba¤›rd›lar.Zaten ‹zmir’in iflgalinden itibaren, ‹zmir, Ayd›n ve di¤er iflgal edilen yerlerde yerliRumlar›n büyük bölümü Yunanlarla ifl birli¤i içindeydi.

Yunan kuvvetleri bu iflgallerinde, güçlü bir direniflle karfl›laflacaklar›n› tahminetmiyorlard›. Fakat daha ‹zmir’e ayak bast›klar›ndan itibaren silahl› direniflle karfl›-laflm›fllar, Türk milletinin hemen teflkilatlanarak vücuda getirdi¤i gönüllü millî kuv-vetler ve say›lar› çok azalm›fl elde mevcut baz› askerî birlikler Yunan hesaplar›n›altüst etmiflti. Ayval›k’ta 172. Alay Komutan› Ali Bey (Çetinkaya) komutas›ndakiTürk kuvvetleri büyük direnifl gösterdiler. Bu direnifl, ‹stiklal Savafl›’nda bir ordubirli¤inin ilk silahl› mukavemeti olarak kabul edilir. Bergama’da Albay Kaz›m Bey(Özalp) Yunan kuvvetlerini uzun süre oyalad›.

Sarayköylü Molla Bekir etraf›na toplad›¤› vatanperver köylü gençlerle ileride Sa-rayköy Müfrezesi olarak geliflecek milis kuvvetin temelini att›. Korkuteli, Haf›zpafla,Bucak kaza ve nahiyelerinden cepheye gönüllüler kofltu. Mu¤lal›lar da Mutasarr›fHilmi Bey’in deste¤iyle gönüllü birlik oluflturarak Ayd›n cephesine gönderdiler. De-nizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi, Mutasarr›f Faik Bey ve 57. Tümen Komutan› M.


Foto¤raf 5.12

Kaz›m ÖzalpAtatürk, LatifeHan›m, Kaz›mKarabekir ve ‹smet‹nönü ile birlikte


fiefik Bey’in (Aker) bölgede çok önemli hizmetleri oldu. Ispartal›lar da Haf›z ‹bra-him’in (Demiralay) öncülü¤ünde oluflturduklar› Isparta Mücahitleri’yle Ayd›n cep-hesine kofltular. 27 Haziran (1919) günü Umurlu’da toplanan millî kuvvetlerin say›-s› 2500’ü bulmufltu. Say›lar› 5000 civar›nda olan ve silah yönünden de üstün bulu-nan Ayd›n’daki Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› 29 Haziran’da bafllat›lan taarruz 30Haziran’da Ayd›n’›n geri al›nmas›yla sonuçland›. Bu baflar› modern silah ve techiza-ta sahip üstün say›l› Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› Bat› Anadolu’da Kuva-y› Milli-ye’nin ilk zaferi olmas› dolay›s›yla fevkalade önemlidir. Fakat takviye birlikler geti-ren Yunanlar daha sonra Ayd›n’› tekrar iflgal ettiler. Bütün bu geliflmelerden sonra,Kuva-y› Milliye Nazilli istikametine çekildi. Yunanlar›n Buldan’a kadar ilerlemeleriKuva-y› Milliye ruhunu iyice alevlendirdi. Umurlu’da yeni bir cephe oluflturuldu.Demirci Mehmet Efe ve di¤er baz› efeler vatan savunmas› için cepheye kofltular.

Temmuz ortalar›nda Yunan ilerleyifli durduruldu. A¤ustos ortalar›nda Deniz-li’nin bat›s›nda Yunan’a karfl› güçlü bir cephe kuruldu. Buradaki Türk kuvvetleri-nin say›s› 2900’ü bulmufltur. Bunun %80’inden fazlas›n› gönüllüler oluflturuyordu.Bu gönüllüler; Tavas, Arpaz, Çal, Nazilli, Yenipazar, Karacasu, Honaz, Koçarl›, Ka-rahay›t, Buldan, Kuyucak, Ortakç›, Pirlibey, Bademiye, Mendegüme ve civardangelen gönüllüler idi. Ayr›ca Yörük Ali Efe, Sökeli Ali Efe, ‹smail Efe, Mestan Efelerde k›zanlar›yla mücadeleye kat›lm›fllard›. Yunanlar›n Denizli’yi tehdit etmeye bafl-lamas›yla Anadolu’nun daha iç k›s›mlar›ndan gönüllüler ak›n ak›n cepheye koflma-ya bafllad›. Bunlardan Isparta, Burdur, Afyon m›nt›kalar›ndan gelen Isparta Müca-hitleri, Demiralay, Çelikalay gönüllüleri, Emirda¤ civar›nda teflekkül eden ElmasPehlivan Müfrezesi, ad›ndan cephede s›kça bahsedilenlerdir. Tabi ki burada gö-nüllü milis kuvvetlerin isimlerini tek tek verme imkân› yoktur. Ancak flunu rahat-l›kla ifade edebiliriz ki cephe gerisindeki hemen bütün il ve ilçelerde, “millî tabur”,“millî bölük” ve baflka adlarla millî kuvvetler kurulmufltur.

Ayd›n-Denizli istikametinde bu geliflmeler olurken bir baflka iflgal kolu Ayval›k-Bergama-Soma istikametinde gelifliyordu. 5 Haziran’da Akhisar’›n, 13 Haziran’daBergama’n›n iflgal edilmesi üzerine, bu m›nt›kada da yeni bir cephe olufltu. BafltaBal›kesir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri olmak üzere 61. Tümen Komutan› Al-bay Kaz›m (Özalp), Akhisarl› Parti Pehlivan, Haf›z Hüseyin ve yöredeki di¤er niza-mi birlik komutanlar›n›n bu bölgede millî direnifl ruhunun oluflmas›nda fevkaladehizmetleri oldu. Temmuz 1919’dan sonra Soma-Bergama ve Akhisar cephelerindeKuva-y› Milliye’nin etkisi gittikçe artmaya bafllad›. Kuva-y› Milliye Yunan kuvvetle-rine büyük darbeler vurdu. Ancak flu bir gerçek idi ki düzensiz kuvvetlerle, niza-mi bir birlik karfl›s›nda uzun süre mücadeleyi sürdürmek pek mümkün de¤ildi. Ni-tekim 1920 ortalar›na gelindi¤inde Yunan iflgalleri Bursa-Uflak-Denizli hatt›na ka-dar ilerlemifl bulunuyorlard›.

Düzenli Ordu DönemiBu durumda, düzenli orduya geçme çal›flmalar› bafllad›. Kuva-y› Milliye’nin tasfi-yesi mevcut askerî geliflmelerin bir mecburiyeti ise de asl›nda siyasi flartlar da dü-zenli ordunun kurulmas›n› gerekli k›l›yordu. Çünkü yeni bir devlete do¤ru gidiflinilk ve önemli ad›m› olarak TBMM kurulmufltu. Meclisin siyasi varl›¤›n› kabul etti-rebilmesi ve otoritesini tesis edebilmesi ayn› zamanda askerî gücünün varl›¤›ylaalakal› idi. Bir baflka ifade ile hükûmet olabilmek, emniyeti ve güveni sa¤layabil-mek ve hükûmetin gereklerini yerine getirebilmek için kuvvete sahip olmak gere-kiyordu. Bu husus Meclis’te de s›kça dile getirilmifltir. Milletvekili Hamdullah Sup-hi Bey Meclisteki bir konuflmas›nda; “Hakikaten bir orduya malik olduktan sonra,


hükûmeti kurdum demeye TBMM’nin hakk› olacakt›r” diyerek, hükûmet olmakladüzenli orduya sahip olmak aras›ndaki ba¤lant›y› dile getirmifltir.

Yap›lan haz›rl›klar sonunda 1920 Ekim ay›ndan itibaren Kuvâ-y› Milliye’nin tas-fiyesi bafllad›. 9 Kas›m’da Bat› Cephesi; Bat› ve Güney Cephesi olmak üzere ikiyeayr›ld›. 10 Kas›m’da Albay ‹smet (‹nönü) Bat› Cephesi, 11 Kas›m’da Albay Refet(Bele) Güney Cephesi komutanl›¤›na atand›lar.

Mustafa Kemal, her iki cephe komutan›na “süratle muntazam ordu ve büyüksüvari kütlesi vücuda getirmek” için kesin emirler verdi. Takip eden günlerde, Et-hem Bey gibi baz› direnifller olmakla beraber Kuva-y› Milliye tasfiye edilip düzen-li ordu geliflmeye bafllad›. Düzenli ordu ile Yunan kuvvetlerine karfl› Bat› Cephe-si’nde baflar›lar gittikçe artt›. fiimdi, henüz yeni kurulan ordunun muharebelerinik›saca ele alal›m.

‹nönü Muharebeleri Ethem Bey ayaklanmas›n› f›rsat bilen Yunan kuvvetleri, ‹tilaf Devletleri’nin dayatt›k-lar› Sevr’i kabul ettirebilmek ve bu antlaflmadan paylar›na düfleni alabilmek için 6Ocak’ta (1921) Bursa-Uflak bölgelerinden Eskiflehir-Afyon istikametine hareketegeçti. Türk kuvvetleri kendisinin üç kat› civar›nda olan Yunan birliklerini 9 Ocak’ta‹nönü civar›nda karfl›lad›. Yunan kuvvetleri burada çetin Türk direnifli karfl›s›nda du-ramam›fl ve zayiat vererek 11 Ocak’ta eski mevzilerine geri çekilmek mecburiyetin-de kalm›flt›r. Bu baflar›, TBMM’de ve baflta Nutuk olmak üzere dönemin kaynakla-r›nda I. ‹nönü Zaferi olarak adland›r›lm›flt›r. Yunanlar ise bunu bir yenilgi olarak ka-bul etmeyip, bu harekâta “taaruzi keflif” ad›n› vermifllerdir. Fakat ortada, inkâr edi-lemeyecek bir gerçek vard› ki o da bu harekâtta Yunanlar›n 8 subay ve 49 eri ölmüfl,9 subay ve 145 eri de kaybolmufltu. Düzenli Türk ordusunun Bat› Cephesi’nde ilkbaflar›s› olarak kabul edilen bu muharebe ve zaferin Türk ve dünya kamuoyundafevkalade etkisi oldu. Bu zaferle 2. Viyana yenilgisinden itibaren sürekli geri çekilenbir milletin ve ordusunun asla hak etmedi¤i bir eziklik psikolojisini üzerinden atmaf›rsat› do¤mufltu. Anadolu’da coflkulu kutlamalar oldu, ülkenin her taraf›ndanTBMM’ne tebrik telgraflar› ya¤maya bafllad›. Moral ve psikolojik getirilerinin yan› s›-ra bu baflar› ile TBMM Hükûmeti’nin Londra Konferans›na daveti sa¤lanm›flt›r.


Foto¤raf 5.13

‹ki cephe komutan›,baflkomutan›n ikiyan›nda

Kaynak: ATAMArflivi.

Yunan kuvvetleri, bu bozgunun etkisini üzerlerinden atmak için Londra Konfe-rans›’n›n sonucunu beklemeden tekrar sald›r›ya geçtiler. 23 Mart’tan itibaren Bur-sa’dan ‹nönü ve Uflak’tan Afyon istikametine harekete geçtiler. Türk kuvvetleriböyle bir sald›r› olaca¤›n› daha önce bildi¤inden haz›rl›kl›yd›. Bat› Cephesi Komu-tan› ‹smet Bey, Yunan kuvvetlerini ‹nönü’de karfl›lamay› planlad›. 30 Mart’a kadarYunanlar üstünlüklerini sürdürmüfl ve Yeniflehir, Bozüyük, Bilecik ve Dumlup›nardüflman eline geçmifltir. Bu arada, Refet Bey’in komuta etti¤i Güney Cephesi’ndeDumlup›nar ve Asl›hanlar mevzilerinde Türk kuvvetleri geri çekilmek durumundakalm›flt›. Yap›lan haz›rl›klar sonucu Türk ordusu 31 Mart’ta karfl› sald›r›ya geçti veYunanlar o gece bozguna u¤rayarak geri çekilmek zorunda kald›lar. ‹smet Bey’inifadesiyle Yunan kuvvetleri binlerce ölü vererek muharebe meydan›n›n Türk ordu-suna terk etmifl idi. Geri çekilen Yunan birlikleri Türk kuvvetlerince Bursa’ya ka-dar sürüldü. Ama bu çekilifl s›ras›nda Yunanlar, Türk flehir ve köylerini atefle ver-diler, Bilecik, Bozüyük ve Sö¤üt kül y›¤›n› hâline geldi. Bu bölgedeki camilerin he-men tamam› yak›ld›. Ne gariptir ki, bu Yunan harekât› s›ras›nda, gayrimüslimlerinözellikle Rum ve Ermeniler’in ço¤unlu¤u iflgalci Yunan kuvvetleriyle ifl birli¤i yap-maktan geri durmad›lar. Bu muharebede Türk ordusu da çok say›da flehit verdi.Mustafa Kemal Pafla’n›n “‹nk›lap tarihimizin bir sayfas› ‹kinci ‹nönü Zaferi ile ya-z›ld›” dedi¤i bu baflar›n›n Türk ve dünya kamuoyunda fevkalade etkileri oldu vebu zafer; siyasi, askerî ve psikolojik aç›dan ‹stiklal Savafl›’n›n bundan sonraki sey-rini olumlu yönde etkiledi.

Kütahya ve Eskiflehir MuharebeleriDumlup›nar ve Asl›hanlar muharebeleri sonras›nda Yunan kuvvetleri yeni bir ha-rekât›n haz›rl›¤›na girdiler. Yunanlar, ‹nönü-Kütahya-Dö¤er mevziini tutmufl olanTürk kuvvetlerini güneyden kuflatmak üzere 8 Temmuz’da ileri harekâta geçtiler.14-18 Temmuz’da Kütahya-Nasuhçal mevzilerinde fliddetli çarp›flmalar oldu. An-cak say› ve silah bak›m›ndan çok üstün olan Yunan kuvvetleri karfl›s›nda Türkkuvvetleri geri çekilmenin do¤ru olaca¤›n› düflünerek 18 Temmuz’da Eskiflehir’indo¤usunda Seyitgazi hatt›na çekildi. 21 Temmuz’da Yunanlar Eskiflehir istikameti-ne taarruza geçti. Bu bölgede çok fliddetli çarp›flmalar oldu sonuçta Türk kuvvet-leri 25 Temmuz’da Sakarya gerisine çekilmek durumunda kald›. Bu harekât sonun-da Eskiflehir, Kütahya, Afyonkarahisar Yunanlar’›n eline geçti. Tabii ki bu geliflme-ler yurtta ve Mecliste büyük moral k›r›kl›¤›na ve tepkilere yol açt›. Hatta, MeclisinAnkara’dan Kayseri’ye tafl›nmas› bile dile getirildi. Baflkomutanl›k üzerine yönelti-len elefltiriler karfl›s›nda Mustafa Kemal, kararl› ve makul aç›klamalar› ile morallerive güven duygusunu güçlü tutmay› baflard›.

Meclis, 5 A¤ustos’ta kabul etti¤i kanunla Mustafa Kemal Pafla’ya üç ay süreyleBaflkomutanl›k yetkilerini verdi. Mustafa Kemal, ilk ifli olarak Tekâlif-i Milliye emir-lerini yay›nlad›. Bu emirlere göre, her kazada birer komisyon kuruldu. Bedeli da-ha sonra ödenmek üzere, ordunun ihtiyac› olan iafle ve giyim malzemelerinin%40’›na, nakliye vas›talar›n›n %20’sine ve savafla elveriflli araçlara el konuldu. As-l›nda Tekâlif-i Milliye, zaten 10 y›ld›r sürekli savafl hâlinde olan bir milletin, varolabilmek için art›k en son imkânlar›n› seferber etme anlam›na geliyordu. Bu ha-z›rl›klar›n yan› s›ra, Do¤u Cephesi’nden ve Merkez Ordusu’ndan seçkin baz› birlik-ler de Bat› Cephesi’ne kayd›r›lmaya baflland›. Bütün bu haz›rl›klar, Ankara istika-metinde ilerlemekte olan Yunan iflgal kuvvetlerine karfl› savunmay› kuvvetlendiriparkas›ndan taarruz için idi. Yani, b›ça¤›n kemi¤e dayand›¤› noktada yeniden diri-liflin destan› olacak Sakarya Meydan Muharebesi’ne haz›rl›kt›.


Sakarya Meydan Muharebesi Yap›lan haz›rl›klardan sonra Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla, Genel Kurmay Bafl-kan› Fevzi Pafla (Çakmak) ile Polatl›’daki Bat› Cephesi karargâh›na gitti. Bu günler-de kendisini Bizans’›n varisi kabul eden Yunan Kral› XIII. Konstantin ‹zmir’e gele-rek baflkomutan s›fat›yla ordusuna Ankara’y› hedef gösterdi. Eskiflehir- Seyitgazi is-tikametinde harekete geçen Yunan ordusu 23 A¤ustos’ta Sakarya’da Türk ordusuy-la temasa geçti. Bu tarihten sonra 22 gün 23 gece sürecek olan Sakarya MeydanMuharebesi’ni 3 aflamada ele almak do¤ru olur. 23-31 A¤ustos aras›nda Yunanlarsürekli taarruzda bulunup Türk kuvvetlerinin güçlü bir direniflle karfl›l›k verdi¤içarp›flmalar. ‹kinci aflama 1-5 Eylül aras›d›r ki bu süreçte Yunanlar baz› tepeleri elegeçirmifl ve Türkler aleyhine baz› geliflmeler olmufltur. Bu günlerde Mutafa KemalPafla’n›n askerlik literatürüne giren; “Hatt-› Müdafaa yoktur sath› müdafaa vard›r. Osat›h bütün vatand›r. Vatan›n her kar›fl topra¤› vatandafl›n kan›yla ›slanmad›kçaterk edilemez” sözü Türk ordusunun temel stratejisi olmufltur. Son aflama olarakgörebilece¤imiz 6 -12 Eylül, art›k Türk kuvvetlerinin üstünlü¤ü ele al›p taarruzageçti¤i günlerdir. 10 Eylül’de bafllayan Türk taarruzuna dayanamayan, Yunan or-dusu periflan bir flekilde da¤›lm›fl ve 13 Eylül’de Sakarya’n›n do¤usunu tamamenboflaltm›flt›r. 13 Eylül günü Muharebe meydan›n› dürbünüyle gözetleyen Kaz›mBey’in (Özalp) flu de¤erlendirmeleri düflman›n içinde bulundu¤u durumu aç›kçagözler önüne sermektedir;

“Tarassut dürbününden son durumu tetkike koyuldum. Sakarya’n›n bat›s›ndadere kenar›nda ve bilhassa Kavuncu köprüsünün bat›s›nda, gece parlak görülendüflman›n ordugah ateflleri iyice azalm›flt›. Anadolu’nun ortas›na kadar gururla iler-lemifl ve büyük ümit ve hayallerinin tahakkuk edece¤ine tam inanm›flken, Yunan-lar için beklenmedik elim bir durum ortaya ç›km›flt›: Yunan esirleri, ceplerindentoz ve toprakla kar›flm›fl arpa ve bu¤day ç›kar›p açl›klar›n› belli edecek flekilde yi-yorlard›. Bizim askerlerimizin merhameten uzatt›klar› kuru ekmek ve peksimet k›-r›klar›n›, minnet ve flükranla kap›fl›yorlard›. Birkaç ay evvel Bursa’dan Bilecik’e ge-çen ve bizim bask›n›m›za u¤rayan düflman kamyonlar›nda bulunan, yerli Rumlar›nhediye olarak gönderdikleri çikolata ve bisküviler flimdi bu esirler için bir rüya idi.13 Eylül sabah›, düflman›n bir k›sm› periflan bir hâlde Sakarya’n›n bat›s›na geçmifl,geçemeyenler Sakarya’da bo¤ulmufl, ölüleri yaral›lar› ve hastalar› da muharebemeydan›nda ve gerilerinde dökülmüfl bulunuyordu... Düflman yaral›lar› kollar›ndaK›z›lay amblemi tafl›yan s›hhiye askerlerimizin insanca yard›mlar›yla sedyelerlesarg› yerlerine götürülüyorlard›. Muharebe meydan›nda ölü ve yaral›lardan baflka,kamas› al›nm›fl veya al›nmam›fl, tekerlekleri k›r›k veya sa¤lam toplar... Dökülmüflhâlde piyade ve topçu cephaneleri, gazeteler, mektuplar, elbiseler... Özetle birçoksilah, cephane, eflya ve malzeme b›rak›lm›flt›. As›l bozgun manzaras› Sakarya’n›nbat›s›nda görülüyordu”.

Mustafa Kemal Pafla’n›n ifadesiyle “Sakarya Melhame-i Kübras›” yeni Türkdevletinin tarihine, cihan tarihinde ender olan büyük bir meydan muharebesiolarak geçmifltir. Kaz›m Bey’in yukar›daki tespitlerinden de aç›kça anlafl›laca¤›üzere, Türk askeri yaral› Yunan askerlerine insani yard›m yapmaktan geri dur-mazken, bozguna u¤ray›p Afyon istikametine kaçan Yunan ordusu, yenilgisininac›s›n› sivil halktan ç›kar›rcas›na geçti¤i köyleri atefle vermifl ve halk› katletmek-ten geri durmam›flt›r.


Bu savaflta Türk ordusu 7’si tümen komutan› olmak üzere 3282 flehit, 13.618yaral› ve 415 esir; Yunanlar ise subay ve er 15.000 ölü ve 25.000 civar›nda yaral›vermifllerdir. Türk ordusunun flehitleri aras›nda çok say›da subay ve özellikle ye-dek subay bulunuyordu.

Sakarya Zaferi’nin Türk ve dünya kamuoyunda fevkalade yank›lar› oldu. ZaferAnadolu’nun her taraf›nda coflkularla kutland›. Milletin ve ordunun sars›lm›fl olanmorali yerine geldi. Bu asl›nda 1683’ten beri haçl›lar karfl›s›nda yaflanan geri çekil-menin durmas› anlam›na geliyordu. Tabii ki bu tablo, Sevr’i gerçeklefltirmek iste-yenlerin ümitlerinin de k›r›lmas› demekti. Bu yüzden Fransa, ‹tilaf devletleri için-de ilk önce Ankara Hükûmeti’nin baflar›lar›n› kabul eden ülke oldu ve 20 Ekim1921’de imzalanan Ankara Antlaflmas› ile savafltan çekildi. Frans›zlarla imzalananbu antlaflma ile Hatay meselesi hariç afla¤›-yukar› bugünkü Suriye s›n›rlar› çizilmifloldu. ‹ngiltere’nin 22 Ekim 1921’de esirlerin mübadelesi antlaflmas›n› imzalamas›,Ankara Hükûmeti’ni resmen tan›mas› anlam›na geliyordu. Öte yandan Sakarya Za-feri ile Türklerin son zaferi kazanacaklar› hakk›nda kuflkular› kalmayan Sovyet fiu-ras›na ba¤l› Kafkas Devletleri (Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan), Sovyet Rus-ya’n›n arac›l›¤› ile 13 Ekim’de Kars Antlaflmas›n› imzalad›lar. Zaferin bir sonucuolarak Mustafa Kemal Pafla’ya 19 Eylül 1921’de “Gazi” unvan ve “Mareflal” rütbele-ri verildi.


Foto¤raf 5.14

Türk askeri savafl›n her aflamas›nda büyük fedakârl›klar göstererek yurdunu düflman iflgalindenkurtarmay› baflarm›flt›r.


Sakarya Zaferi, bütün vatan sath›nda za-fer flenlikleriyle kutland› ve kazan›lan bumoral ile düflman›n Anadolu’dan at›lmas›için topyekûn maddi-manevi seferberlikbafllad›. Afla¤› yukar› bir y›ll›k haz›rl›k neti-cesinde emperyalizmin destek verdi¤i Yu-nan iflgal kuvvetlerine son darbeyi vurmakiçin Büyük Taarruz’un arifesine gelindi.

Büyük Taarruz ve MudanyaMütarekesiSakarya’da büyük bozguna u¤rayan Yunankuvvetleri, Eskiflehir-Afyon hatt›na kadar ta-kip edilebilmiflti. Çünkü bugünlerdeki Türkordusu gerek say› gerekse lojistik imkânlaritibar›yla Yunan ordusuna kesin darbeyi vur-mak için hemen taarruza geçecek durumdade¤ildi. Zaten mevsim de k›fla yaklafl›yordu.Bu yüzden ciddi bir haz›rl›k yap›ld›ktan son-ra taarruzun yap›lmas› uygun görülmüfltü.

Askerî geliflmeleri yeterince bilmeyen amahisleriyle hareket eden baz› çevreler bu du-rumu elefltirirken, Mustafa Kemal Pafla, birtaraftan elefltirilere cevap veriyor, bir taraftanda gizlilik içinde orduyu ileride düflünülentaarruza haz›rl›yordu. Öte yandan, Sevr’i ger-çeklefltirmek için Yunan’dan ümidini kesen


Foto¤raf 5.15

Mustafa Kemal Mareflal üniformas› ve istiklalmadalyas›yla.

Foto¤raf 5.16

Baflkomutan, Büyük Taarruz öncesinde süvari kolordusunu ziyaretinde (At üstünde kolordukomutan› Fahrettin Altay)



‹tilaf Devletleri zarar›n neresinden dönülürse kâr misali bir an önce sözde bar›fl plan-lar› ile Türkiye’yi anlaflma zeminine çekmek istiyorlard›. Bu maksatla 22 ve 26 Mart1922’de her iki tarafa da mütareke teklifinde bulundular. Kendilerine toparlanma im-kân› verecek bu teklifi Yunanlar hemen kabul etmifl, Türkiye ise prensip olarak ba-r›fltan yana oldu¤unu belirtmekle birlikte, mütareke için hakl› olarak Anadolu’nunboflalt›lmas›n› flart koflmufltur. fiuur alt›na Sevr hedefi yerleflmifl olan ‹tilaf Devletleriise bu flart› kabul etmemifllerdir.

Türk ordusunun taarruz için haz›rl›klar› bütün h›z›yla devam ediyordu. Yunankuvvetlerinin önemli bir bölümü Afyonkarahisar-Dumlup›nar aras›nda bulunuyor-du. Bir di¤er kuvveti ise Eskiflehir bölgesindeydi. Bunun d›fl›nda Menderes bölge-sinde ve ‹znik Gölü civar›nda kuvvetleri vard›. Yani düflman kuvvetleri Marma-ra’dan Menderes’e kadar uzan›yordu. Mustafa Kemal Pafla, daha önce ça¤›rm›fl ol-du¤u Genelkurmay Baflkan› Fevzi Pafla ile 27 Temmuz akflam› Akflehir’de bulufltu.Yap›lan görüflmede haz›rlanan plan gere¤ince 15 A¤ustos’a kadar taarruz haz›rl›k-lar›n›n tamamlanmas› kararlaflt›r›ld›. Ama dikkat çekmemek için 28 Temmuz günüyap›lacak bir futbol maç› vesilesiyle di¤er komutanlar da Akflehir’e ça¤›r›ld›. Taar-ruzun bütün ayr›nt›lar› görüflülerek karara ba¤land›.


Foto¤raf 5.17

Mustafa KemalPafla ve ‹smet PaflaAkflehir’de Rus veAzerbaycanelçileriyle birlikte


Foto¤raf 5.18

Baflkomutan veKomutanlarAkflehir’dekarargâhta 28Temmuz 1922


Büyük bir gizlilik içinde Türk ordusu haz›rl›klar›n› tamaml›yordu. Yunanlar›nfark etmemesi için at ve kat›rlar›n ayaklar›na keçeler ba¤lanm›flt›. Ordunun bütünyorgunlu¤una ve imkâns›zl›klara ra¤men k›sa sürede o bölgenin en yüksek tepesiolan Kocatepe’ye intikali ve arkas›ndan taarruza geçmesi bugün bile anlafl›lmas›güç olan büyük bir baflar› olarak gözükmektedir. Büyük Taarruz, 26 A¤ustos 1922sabah› Türk ordusunun topçu atefliyle bafllad›. Yunan kuvvetleri, top, a¤›r makine-li tüfek ve uçak bak›m›ndan üstün durumda idi. Cephane, tafl›t ve sa¤l›k malzeme-leri aç›s›ndan da üstünlükleri vard›. Mustafa Kemal Pafla, Genelkurmay Baflkan›Fevzi, Bat› Cephesi Komutan› ‹smet, I. Ordu Komutan› Nurettin, 2. Ordu Komutan›Yakup fievki Paflalarla birlikte savafl› yönetmek üzere Kocatepe’deydi. Gazi’nin yö-netti¤i taarruzun ilk günü Yunan cephesi yar›ld› ve ertesi gün Afyon kurtar›ld›. Ma¤-lup düflman kuvvetlerinin büyük bölümü 30 A¤ustos’ta Asl›hanlar civar›nda kuflat›l-m›fl ve Gazi’nin idare etti¤i Dumlup›nar Meydan Muharebesi’nde düflman›n anakuvvetleri imha edilerek pek çok esir al›nm›flt›r. Çok geçmeden Yunan Baflkomuta-n› Trikopis esir al›nd›. Trikopis’in, Gazi Pafla’n›n huzurunda bir misafir gibi kabuledilifli, bize 1071’de Alparslan’›n Romen Diyojen’e karfl› tavr›n› hat›rlatmaktad›r.

Yunan ordusu 5 gün gibi k›sa sürede bozguna u¤rad›. Periflan olan düflman›ndurmas›na ve toparlanmas›na f›rsat vermemek için Baflkomutan Mustafa Kemal Pa-fla, 1 Eylül 1922’de herkesçe bilinen o meflhur emrini verdi: “Ordular ilk hedefinizAkdeniz’dir, ‹leri!”. Türk ordusu, ‹zmir’e do¤ru h›zla çekilen Yunan ordusunu ta-kip etmeye bafllad›.

Bugün bu co¤rafyan›n Ege olarak isimlendirilmesi sizi flafl›rtmas›n. Osmanl› Dönemi’ndebu co¤rafya bir bütün olarak Akdeniz olarak adland›r›lmaktayd›. Buradaki adalar da Ak-deniz adalar› olarak biliniyordu.

Yunan kuvvetleri bu çekilifl s›ras›nda, geçti¤i bütün yerleri yak›p y›k›yor ve ço-luk çocuk demeden sivil halk› katlediyordu. Hatta s›rf bu maksatla yerli Rum ve Er-menilerden oluflan ve say›s› 3000’i bulan tahrip taburlar› oluflturmufllard›.

Yunan ordusunu takip eden Türk kuvvetleri 1 Eylül 1922’de Uflak’a girdi. Arka-s›ndan Eskiflehir (2 Eylül), Nazilli, Simav, Salihli, Alaflehir, Gördes (3 Eylül), Kula(4 Eylül), Bal›kesir, Bilecik (6 Eylül), Ayd›n (7 Eylül), ve Manisa (8 Eylül) Yunan ifl-galinden kurtar›ld›. Nihayet Türk süvarileri 9 Eylül ö¤leden önce ‹zmir’e girdi. Bir


Foto¤raf 5.19

Büyük Taarruz’daordunun bütünkomuta kademesibir arada.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



gün sonra 10 Eylül’de Bursa Türk kuvvetlerinin eline geçti. Takip eden günlerdeBursa civar› ve Marmara Bölgesi’ndeki Yunan iflgal kuvvetleri Türk kuvvetlerikarfl›s›nda geri çekilmek ve iflgal ettikleri yerleri boflaltmak mecburiyetinde kal-d›lar. Anadolu’da hiç ümidi kalmayan ve bir an önce kaçman›n hesab›n› yapanYunanlar bu s›rada çekildikleri yerleri atefle vermekten de geri durmad›lar. Ma-nisa’da 18.000 yap›dan ancak 500’ü ayakta kalabildi, gerisi kül oldu. ‹zmir’de ate-fle verilmiflti.

Türk milletinin ola¤anüstü fedakârl›¤› ve Baflkomutan’›n üstün baflar›s›yla kaza-n›lan bu Türk zaferinin insan mant›¤›n› zorlayan yönleri vard›r. Bugün Afyonkara-hisar-‹zmir karayolu 325 km. kadard›r. Taarruz istikameti dere-tepe hesapland›¤›n-da ‹zmir’e olan uzakl›k 350 km.yi geçer. Türk ordusu bu yolu afla¤›-yukar› 11-12günde kat etmifltir. Bu da günde ortalama 30 km. yol al›nd›¤›n› gösterir. Üstelik as-la yeterli g›das› ve giyece¤i olmadan, Yunan ordusuyla savafla savafla. Do¤al ola-rak insan mant›¤› bu süratin ve baflar›n›n s›rr›n› çözmekte zorlanmaktad›r. Tek birizah yolu olabilir o da Türk askerinin vatan›n› ve istiklalini koruma aflk›yla neleriyapmaya muktedir oldu¤udur.

Büyük Taarruz’un baflar›yla sonuçlanmas›ndan sonra, Anadolu’da Yunan as-keri kalmam›flt›. Ancak, Trakya hâlen iflgal alt›ndayd›. ‹tilaf Devletleri’nin arayagirmesi ile ateflkes görüflmeleri 3 Ekim 1922’de Mudanya’da bafllad›. Sert tart›fl-malar ile geçen görüflmelerden sonra 11 Ekim günü Mudanya Mütarekesi imza-land›. Buna göre; 15 Ekim’den itibaren çat›flmalar duracak, Yunanlar 15 gün için-de Do¤u Trakya’y› boflaltacaklar ve 30 gün zarf›nda Trakya Türk memurlar›nadevredilecekti. Bar›fl antlaflmas› imzalan›ncaya kadar ‹tilaf kuvvetleri miktarlar›n›art›rmamak flart›yla bulunduklar› yerlerde kalabileceklerdir. Mudanya Mütareke-si, Türk ‹stiklal Savafl›’n›n Türk zaferiyle sonuçland›¤›n› gösteren ilk diplomatikve siyasi belge olmas› bak›m›ndan fevkalade önemlidir. Mütareke yurt içinde bü-yük coflku ile karfl›lanm›flt›r.

‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar›Yukar›dan beri ana hatlar›yla ele ald›¤›m›z ‹stiklal Savafl› fevkalade zor flartlardaverildi. Bu zorluk, iki temel noktada toplan›yor idi. Birincisi; nüfus meselesi, ‹kin-cisi; ekonomik durum. Bu iki meseleyi do¤ru anlamadan veya verilen mücadele-nin zeminine, bu konular› koymadan, ‹stiklal Savafl›n› do¤ru anlayabilmek pekmümkün gözükmemektedir.

Bilindi¤i üzere, 1911 Trablusgarp ve arkas›ndan Balkan Savafl›’ndan itibarenTürkiye neredeyse kesintisiz olarak 10-11 y›l sürekli savafl hâlindeydi. Tabii ki, busavafllar insan kaynaklar›n› neredeyse tükenme noktas›na getirdi. I.Dünya Sava-fl›’nda, özellikle Çanakkale’de 16-17 yafl›ndaki çocuklar cepheye koflma durumun-da kald›. Bu yafl s›n›r› ‹stiklal Savafl›’nda 12-13’e kadar indi. Antep savunmas›ndafiilen görev alan Antepli Mehmet, ‹smail henüz 12-13 yafl›nda idiler. Bat› Cephesin-de elinde silah› at›n üstünde cepheden cepheye koflan ve TBMM’nin 30 Ocak 1921tarihli oturumunda kahramanl›¤› konu edinilen Nezahat Han›m (Baysel) da henüz12 yafl›nda idi. Daha bunun gibi pek çok Ayfle’ler, Mehmet’ler örnek gösterilebilir.Do¤u Cephesi’nde, Kaz›m Karabekir Pafla’n›n sahip ç›kt›¤›; de¤iflik aç›lardan mü-cadelenin içinde hizmet veren çocuk say›s›n›n haddi hesab› yoktu. ‹stiklal Sava-fl›’nda flehit olanlar›n yafl analizini yapt›¤›m›zda, muvazzaf askerlik yafl›n›n üstün-de olanlar›n say›s› çoktur. ‹nsan kaynaklar›m›z›n gittikçe eridi¤i bu dönemde, cep-he gerisinde tarlada ekini kald›racak veya ölen kiflinin cenaze namaz›n› k›lacak er-kek nüfus bulmakta bile zorluklar yafland›. Firar sebeplerini rapor eden baz› asker-


lik flube baflkanlar›n›n firar›n en baflta gelen sebebinin “kimsesizli¤inden mahsulâ-t›n› orak edememesi” olarak gösterilmesi oldukça düflündürücüdür. Çünkü eli si-lah tutabilenler cepheye kofltu¤undan; cephe gerisinde, yafll›, hasta, çoluk- çocukkalm›fl ve tarlas›n› hasat edebilecek karn›n› doyurabilecek, üretim yapabilecek in-san gücü çok yetersizdi veya neredeyse kalmam›flt›. ‹flte ‹stiklal Savafl› bu flartlardaverilmifltir. ‹nsan kaynaklar› aç›s›ndan art›k en son imkânlar de¤erlendirilmekte idi.Cumhuriyet kurulduktan sonra 10. Y›l Marfl›’nda; “10 y›lda 15 milyon genç yarat-t›k her yafltan” diye övünülmesinin tarihî sebeplerini de bu gerçeklerde aramakgerekiyor.

‹nsan kaynaklar› yeterli düzeyde olmayan ve y›llard›r savafl hâlinde açl›k ve se-faletin içinde bulunan bir milletin tabii olarak ekonomisi de çökmüfl idi. TBMM’ninaç›l›fl›ndan itibaren en önemli meselesi, savunmay› yapabilecek maddi kaynaklar›bulabilmek olmufltu. Bu kaynaklar›n bafl›nda flüphesiz halk›n ba¤›fllar› geliyordu.Zaten imkânlar› azalm›fl olan bir millet bu sefer vatan için elinde avucunda ne var-sa vermeye çal›fl›yordu. Genellikle o bölgede bulunan Müdafaa-i Hukuk Cemiyet-leri vas›tas›yla yard›mlar toplan›yor, bunlar ilgili makamlara ulaflt›r›l›yordu. Ba¤›fl-lar›n yan› s›ra, kaynaklar› art›rabilmek için çeflitli uygulamalara girildi. Mevcut ba-z› vergiler art›r›ld› ve oktruva vergisi (kontrol) gibi vergiler ihdas edildi. 1920 Eylülve Kas›m aylar›nda ç›kar›lan Men’-i müskirat, Men’-i israfat kanunlar› ile keyif veisraf›n önüne geçilerek tasarruf yap›lmaya çal›fl›ld›. Duyun-› Umumiye ve Reji Am-barlar›ndan istifade edilmeye çal›fl›ld›. ‹flgal alt›ndaki ‹stanbul’dan gizli yollarlaAnadolu’ya silah ve malzeme temini yollar› arand›. Daha önce bahsedilen Tekâlif-i Milliye Emirleri ile ihtiyaç duyulan halk›n elindeki malzemelerin %40’na el konul-mufltu. Tabii ki bütün bunlara ra¤men, aç›klar›n kapat›labilmesi, savunma ihtiyaç-lar›n›n karfl›lanabilmesi mümkün de¤ildi. Türkiye’nin kendi kaynaklar›n›n ötesin-de d›flar›dan yap›lacak yard›mlara da fliddetle ihtiyac› vard›.

D›fl yard›mlar hususunda o zaman›n siyasi flartlar› içinde Sovyetler Birli¤i’ndenyard›m imkânlar› araflt›r›ld›. Mustafa Kemal Pafla, bu maksatla Halil Pafla’y› Mosko-va’ya gönderdi. Ancak, henüz ihtilaldan ç›km›fl, k›tl›k ve açl›¤›n hat safhaya ulaflt›-¤› Sovyetlerin yard›m yapacak durumu da yoktu. Bu günlerde, Sovyetlere ba¤l›muhtar bir cumhuriyet olan Buhara Cumhuriyeti’nin Cumhurbaflkan› Osman Bey(Kocao¤lu), yard›m yapabileceklerini Lenin’e bildirmifl ve Osman Bey’in ifadesinegöre 100 milyon alt›n ruble Türkiye’ye gönderilmek üzere Moskova’ya teslim edil-miflti. Bu miktar, o zaman›n rayicine göre T59 milyon tutuyordu. 1920’den 1922’yekadar de¤iflik zamanlarda Moskova’dan peyderpey gönderilen yard›mlar›n toplam›T11.028.012 civar›nda olup, geri kalan T47.971.988’nin ak›beti bilinmemektedir.

Sovyetlerden gelen askerî yard›mlar›n bafll›calar› ise flunlard›r:• Çeflitli tarihlerde sa¤lanan toplam 10 milyon ruble para,• 39275 adet tüfek, 327 adet makineli tüfek, 62.986.000 tüfek mermisi,• 54 top, 1000 at›ml›k top barutu,• 4000 adet el bombas›, 4000 flarapnel mermisi,• 1500 k›l›ç ve 20000 gaz maskesi... gibi.Milli Mücadele y›llar›nda Ankara Hükûmeti’ne d›flar›dan gelen yard›mlar›n en

anlaml›s› Hint kökenli Müslümanlara aittir. Bugünkü Pakistan’› oluflturan HindistanMüslümanlar› Türkiye’nin emperyalizme karfl› verdi¤i mücadeleye kay›ts›z kalma-m›fl, 1921 sonundan 1923 Ekim’ine kadar, de¤iflik zamanlarda Türkiye’ye yard›mgöndermifllerdir. 1924 y›l›nda da savaflzedeler için Güney Asya Müslümanlar›ndan7000 ‹ngiliz liras›na yak›n para gönderildi¤ini biliyoruz. Bu bölgeden ve Hint Müs-lümanlar›ndan gönderilen yard›mlar›n toplam› T1.035.608 ve 130.250 ‹ngiliz liras›-


na ulaflm›flt›r. Büyük Taarruz’dan hemen önce gelen bu paran›n çok az bir mikta-r›n› kullanan Mustafa Kemal, geri kalan›n› Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra kurulanilk millî banka olan Türkiye ‹fl Bankas›na sermaye olarak tahsis etmifltir.

Üçüncü önemli d›fl yard›m ayn› zamanda Ankara Hükûmeti’ni ilk tan›yan galipdevlet olan Fransa’dan gelmifltir. Mütareke döneminde iflgal etmifl olduklar› Antep,Urfa, Marafl, Adana ve Mersin’de Müslüman-Türk halk›n millî direnifli ile karfl›lafla-rak büyük kay›plar veren Frans›zlar, ‹ngiltere ile nüfuz bölgelerinin paylafl›m›ndanda zararl› ç›kt›¤› için savafl› durdurup bar›fl görüflmelerinin bafllat›lmas›n› istemifl-lerdi. Sakarya Zaferi’nden sonra Frans›zlar ile 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaflmas›imzaland›. Frans›zlar Anadolu’dan çekilirken önemli miktarlarda silah ve cephane-yi Ankara Hükûmeti’ne teslim etti. Bunlar aras›nda 10089 tüfek, 1505 sand›k tüfekmermisi ve 10 adet uçak vard›. Daha sonra Fransa, Ankara’n›n piyasa koflullar›içinde her türlü silah ve malzemeyi sat›n almas›na kolayl›k gösterdi.

Türk dünyas›ndan Azerbaycan ve K›br›s Türkleri de ellerinden gelen yard›m›yapmaya çal›flt›lar. Ba¤›ms›zl›¤›n› elde eden Azerbaycan Cumhuriyeti 2 y›la yakla-flan ba¤›ms›zl›k süresince ve daha sonra Sovyetlere ba¤land›ktan sonra, de¤iflik za-manlarda yard›mlar gönderdi. 2 Ekim 1920’de toplam de¤eri 1.500.000 Frans›zfrang› civar›nda bir yard›m›n Ankara’ya ulaflt›r›ld›¤›n› biliyoruz. Bunun d›fl›ndaAzerbaycan, Erzurum’da yetim Türk çocuklar›na harcanmak üzere 500 adet yüzlükOsmanl› alt›n› daha gönderdi. Bu günlerde, kendileri de atefl hatt›nda olmalar›nara¤men K›br›s Türkleri de kar›nca karar›nca toplad›klar› yard›mlar› Hilal-i Ahmervas›tas›yla Ankara’ya ulaflt›rd›lar.

Bütün bunlar›n ötesinde, Ankara Antlaflmas› ile savafltan çekilen Fransa ve Yu-nanlarla menfaat çat›flmas›na giren ‹talya, de¤iflik zamanlarda Ankara Hükûmetineaskerî araç-gereç ve malzeme yard›mlar›nda bulunmufllard›r.

Türk ‹stiklal Harbi sürecinde gerek iç gerekse d›fl kaynaklardan sa¤lanan yard›mlar hak-k›nda toplu bilgi için Alptekin Müderriso¤lu’nun “Kurtulufl Savafl›’n›n Mali Kaynaklar›(Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar› Ankara 1990) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Mütareke hükümlerine göre; ‹tilaf devletleri, Çanakka-

le ve ‹stanbul Bo¤azlar›yla Toros tünellerini iflgal ede-

cekti (md:1,10). Osmanl› sular› ve Karadeniz’de bulu-

nan torpiller gösterilecek ve temizlenecekti (md:2,3).

‹tilaf Devletleri’ne mensup savafl esirleri ve Ermeni

esir ve tutuklular derhal teslim edilecek (md:4), Os-

manl› Ordusu terhis edilecek, eldeki silah ve mühim-

mat teslim edilecek, küçük gemiler d›fl›nda donanma

‹tilaf Devletleri gözetimine b›rak›lacakt› (md:5,6). Ku-

zeybat› ‹ran ve Kafkasya’daki Osmanl› kuvvetleri sa-

vafltan önceki s›n›rlara çekilecek, güneydeki ateflkes

s›n›rlar› d›fl›ndaki Osmanl› kuvvetleri derhal ‹tilaf kuv-

vetlerine teslim edilecek (md:11,16, 17) ve bütün ha-

berleflme a¤› ‹tilaf memurlar›n›n kontrolüne b›rak›la-

cakt› (md:12). Antlaflma’n›n en a¤›r maddesi ise ‹tilaf

Devletleri’ne “güvenli¤i tehdit edecek bir durum orta-

ya ç›kt›¤›nda” ülkenin diledi¤i yörelerini iflgal imkân›

tan›yan ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k hakk›n›

fiilen bitiren yedinci maddesi idi.

Öte yandan, 24. maddeye göre; 6 vilayette (Vilayât-› sit-

te: Osmanl› dönemi idari taksimat›nda Van, Elaz›¤, Di-

yarbak›r, Erzurum, Sivas ve Bitlis, vilayetleri;günümüz-

de Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’nun hemen tamam›n›

içine alan co¤rafya) kar›fl›kl›k ç›kt›¤› takdirde bu vila-

yetlerin herhangi bir k›sm› iflgal edilebilecekti. Asl›nda

bu maddenin arkas›nda “fiark Meselesi”nin hedeflerin-

den biri olarak ‹tilaf Devletleri’nin Do¤u Anadolu Böl-

gesi’nde bir Ermeni Devleti kurma niyetleri sakl› bulu-

nuyordu. Nitekim ateflkesin ‹ngilizce metninde söz ko-

nusu 6 vilayetten alt› Ermeni Vilayeti olarak bahsedil-

miflti. Dolay›s›yla Mondros mütarekesi Türklerin Avru-

pa yakas›na geçmelerinden itibaren bafllayan ve son

dönemde flark meselesi olarak adland›r›lan Türkleri As-

ya’n›n içlerine geri göndermek projesinin uygulamaya

konmufl olmas› demektir.

Mütarekenin imzalanmas›n› takiben hemen her tarafta

özellikle iflgal tehlikesi bulunan yörelerde, genel ad›

Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olan millî teflkilatlar ku-

rulmaya baflland›. Millî Mücadele hareketinin zeminini

oluflturacak olan ve zaman içinde hemen her il ve ilçe-

de bazen farkl› isimlerle kurulan bu cemiyetler mahalle

ve köylere var›ncaya kadar teflkilatlanm›fl idiler. “Müda-

faa-i Hukuk” kavram›ndan da aç›kça anlafl›laca¤› üzere,

bu teflkilatlanma hareketi, savunma amaçl› olup her fle-

yin bafl›nda hür ve ba¤›ms›z yaflama hakk›n›, vatan› ko-

ruma gayesini tafl›yordu.

Atatürk’ün Nutuk’ta bahsetti¤i bu cemiyetlerin yan› s›-

ra, iflgaller ve özellikle ‹zmir’in iflgalini müteakip, iflgal

tehlikesine yak›n yerlerden bafllamak üzere, Anado-

lu’nun hemen her il ve ilçesinde Müdafaa-i Hukuk Ce-

miyetleri kurulmufltur. Sivas Kongresi kararlar› çerçeve-

sinde tek bir çat› alt›nda toplanan bu cemiyetler içinde

Anadolu kad›nlar› da teflkilatlanmaya gitmifllerdi. Türk

tarihinin bütünlü¤ü içinde bakt›¤›m›zda, Bac›yân-› Rum

Anadolu’nun vatan olmas›nda ne yapm›flsa, Anadolu

Kad›nlar› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin de Anado-

lu’nun vatan kalmas›nda ayn› fleyi yapt›¤›n› rahatl›kla

ifade edebiliriz.

Çabalar› hem ülkeye hem de dünyaya duyurmak ge-

reklili¤inden hareketle bütün milleti içine alacak millî

bir kongrenin toplanmas›n› gerekli gören Mustafa Ke-

mal, 21-22 Haziran gecesi bir genelge haz›rlad›.

Amasya Genelgesi flu esaslar› tafl›yor idi;

1. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.

2. ‹stanbul Hükûmeti üzerine ald›¤› sorumlulu¤un ge-

reklerini gere¤i gibi yerine getirememektedir, bu du-

rum milletimizi yok olmufl göstermektedir.

3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar› kurta-

racakt›r.

4. Milletin içinde bulundu¤u durum ve flartlara göre

harekete geçmek ve haklar›n› yüksek sesle cihana

duyurmak için her türlü etki ve denetimden uzak

millî bir kurulun varl›¤› zarurîdir.

5. Anadolu’nun her bak›mdan en güvenli yeri olan Si-

vas’ta millî bir kongrenin acele toplanmas› kararlafl-

t›r›lm›flt›r.

6. Bunun için bütün illerin her sanca¤›ndan milletin

güvenini kazanm›fl üç temsilcinin mümkün oldu¤u

kadar çabuk yetiflmek üzere yola ç›kar›lmas› gerek-

mektedir.

7. Her ihtimale karfl› bu meselenin millî bir s›r halin-

de tutulmas› ve temsilcilerin lüzum görülen yerler-

de seyahatlerini kendilerini tan›tmadan yapmalar›

laz›md›r.

8. Do¤u ‹lleri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kon-

gre toplanacakt›r. Bu tarihe kadar di¤er illerin tem-

silcileri de Sivas’a gelebilirlerse, Erzurum Kongresi

üyeleri de Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere hareket

edecektir.

Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önemli

bir belgesi say›lan Amasya Genelgesi’nde, ‹stiklal Sava-

fl›’n›n gerekçeleri ve yöntemi ortaya konmufltur. “Mille-

Özet


tin istiklalini yine milletin azim ve karar›n›n kurtara-

ca¤›”, “millî heyet”, “millî bir kongre”den bahsedilmesi,

millî iradeye yani demokrasiye dayal› yeni bir yap›lan-

man›n ve geliflmelerin habercisi olarak da karfl›m›za ç›-

k›yor. Bu bak›mdan, söz konusu belge, Millî Mücadele

tarihinin önemli bir belgesi olmakla birlikte Türk De-

mokrasi Tarihi aç›s›ndan da ayr› bir de¤er tafl›maktad›r.

Türk Milleti çaresiz kald›¤› böyle bir ortamda, ülkenin

hemen her yerinde kendili¤inden gönüllü milis kuvvet-

ler oluflturarak silahl› savunma iradesini ortaya koydu.

Millî Mücadele tarihimizde “Kuvâ-y› Milliye olarak ad-

land›r›lan bu silahl› gönüllü kuvvetlerin teflekkülünde,

baz› yöneticilerin ve subaylar›n önemli rolleri oldu. Os-

manl› Genelkurmay›’n›n da deste¤iyle Düzenli Ordu’ya

geçifl zaman›na kadar yani Ekim-Kas›m 1920’ye kadar

afla¤›-yukar› 1,5 y›ll›k sürede, iflgallere karfl› koyan bel-

ki de tek güç “Kuvâ-y› Milliye” idi. Öncelikle iflgal teh-

likesine yak›n yerler olmak üzere hemen ülkenin her

taraf›ndan teflekkül eden bu kuvvetlere; “kuvâ-y› milli-

ye”, “müfreze”, mücahidîn”, “gönüllü”, “alay”, “millî ta-

bur”, “millî bölük” gibi isimler verilmifltir. Düzenli ordu-

ya geçiflle birlikte bu kuvvetlerin bir k›sm› düzenli ordu

içine al›n›rken baz›lar› da kendili¤inden da¤›lm›flt›r.

Mondros Mütarekesi’nin ilgili hükümlerine göre da¤›l-

mayan tek ordu, Kâz›m Karabekir Pafla’n›n komutas›n-

daki 15. Kolordu idi. Karabekir Pafla, bölge üzerinde

Erivan merkezli Ermenistan’›n emellerini bildi¤inden

askerlerini terhis etmemifl ve savunma tedbirleri almaya

bafllam›flt›. Bilindi¤i üzere, fiark meselesi çerçevesinde

‹tilaf devletlerinden destek gören Ermeniler, I. Dünya

Savafl› s›ras›nda Ruslarla ifl birli¤i içinde Do¤u Anado-

lu’da baz› yerleri iflgal etmifl, Türk-Müslüman köy ve

kasabalar›n› yak›p y›km›fllard›. Ermeniler’in bu emelleri

do¤rultusunda, sald›r›lar›n›n ve bask›lar›n›n artmas› üze-

rine 9 Haziran 1920’de TBMM “seferberlik” ilan etmifl

ve 15. Kolordu, fiark Cephesi Komutanl›¤›’na çevrilmifl-

tir. Oltu’yu iflgal edip sald›r›lar›na art›ran Ermenilere

karfl› Kâz›m Karabekir Pafla komutas›nda taarruza ge-

çen Türk ordusu 28 Eylül’de Sar›kam›fl, 30 Ekim’de

Kars’› iflgalden kurtar›p 7 Kas›m’da Gümrü’ye girmifltir.

Türkiye aç›s›ndan Ermeni meselesini kapatan ve

TBMM’nin ilk askerî baflar›s› olan Gümrü Antlaflmas› ile

1878’den itibaren Rus iflgalinde kalan Kars ve havalisi

geri al›narak Türkiye’nin Do¤u s›n›rlar› güvenlik alt›na

al›nm›fl oldu. Böylece, Do¤u’daki kuvvetlerimizin Yu-

nan kuvvetlerine karfl› kayd›r›lma imkân› da do¤mufl

oldu. Bu antlaflmadan hemen sonra TBMM Gürcistan’a

bir nota vererek bir Türk yurdu olan üç sanca¤›n (Kars,

Ardahan, Batum) Türkiye’ye iadesini istedi. Görüflmeler

sonunda Gürcü hükûmeti bu sancaklar› Türkiye’ye b›-

rakmak zorunda kald›. Ancak k›sa bir süre sonra Bolfle-

vik Rusya’n›n Gürcistan ve Ermenistan’› iflgal etmesi

üzerine durum de¤iflmifl ve 16 Mart 1921 Moskova, 13

Kas›m 1921 Kars Antlaflmalar›yla Batum d›fl›ndaki yerler

Türkiye’ye kat›lm›fl oldu. Do¤u s›n›r›ndan sonra bütün

gücünü bat›ya yönelten Türkiye, ‹nönü Savafllar›yla bafl-

latt›¤› düzenli ordu döneminin sonunda Sakarya ve Bafl-

komutanl›k meydan muharebeleriyle iflgal kuvvetlerini

denize dökerek mücadelenin askerî k›sm›n› baflar›yla

sona erdirmifltir.


1. ‹zmir daha önce gizli antlaflmalarla ‹talya’ya b›rak›l-mas›na ra¤men, Paris Bar›fl Konferans›’nda ‹ngiltere’ninçabalar› sonucu Yunanistan’a verilmifltir.‹ngiltere’nin böyle bir politika izlemesi, afla¤›dakilerdenhangisinin bir göstergesidir?

a. ‹zmir’in stratejik öneminin azald›¤›n›nb. Güçlü bir ‹talya yerine kolayca yönlendirebile-

ce¤i bir devletin ‹zmir’i almas›n› istemesininc. ‹talya’n›n ‹tilaf Devletleri’nden ayr›lmas›n›nd. Yunanistan’› korumak istedi¤inine. Mondros Mütarekesi’ne göre hareket etti¤inin

2. Türk ‹stiklal Savafl›’n›n ve ink›lap tarihinin çok önem-li bir belgesi say›lan Amasya Genelgesinde, ‹stiklal Sa-vafl›’n›n yöntemi afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru ola-rak ifade edilmifltir?

a. ‹stanbul hükûmeti üzerine ald›¤› vazifeyi yerinegetirememektedir.

b. Vatan›n ve milletin istiklali tehlikededir.c. Hristiyan az›nl›¤a milli varl›¤›m›z› bozacak ayr›-

cal›klar verilemezd. Yap›lacak her türlü faaliyette Mondros Mütare-

kesine ba¤l› kal›nmal›d›r.e. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar›

kurtaracakt›r.

3. ‹stiklal Savafl› y›llar›n›n olumsuz ve a¤›r flartlar›ndabaz› vatanperver ayd›nlar bir baflka güce dayanarak ül-keyi kurtarmay› amaçlam›fllard›r. Ancak Sivas Kongresin-de “Manda ve himaye kesinlikle kabul edilemez.” mad-desi ile bu durumla ilgili olarak son karar verilmifltir. Buna göre, manda ve himaye fikrinin kesin dille reddiafla¤›daki yarg›lardan hangisine ulaflt›r›r?

a. Bölgesel kurtuluflun b. Toprak bütünlü¤ününc. Milli birlik ve beraberli¤in d. Tam ba¤›ms›zl›¤›ne. Uluslar aras› bar›fl

4. - TBMM’nin üstünde hiçbir güç ve makam yoktur.- TBMM kanun yapma ve yürütme yetkisine sa-

hiptir.Bu bilgilere bakarak afla¤›dakilerden hangisi söylene-

mez?

a. Kabine sistemine geçildi¤ib. Saltanat›n yok say›ld›¤›c. Yasama, yürütmenin TBMM’ ye ait oldu¤ud. Halifenin yok say›ld›¤›e. ‹stanbul hükûmetinin yok say›ld›¤›

5. Son Osmanl› Mebusan Meclisi 28 Ocak 1920’de Mi-sak-› Millî’yi kabul etmifltir.

Al›nan kararlar›I. S›n›rlar, ‹stanbul ve Marmara’n›n güvenli¤iII. Az›nl›klar, Anadolu d›fl›ndaki Türk ve Müslü-

manlar›n durumuIII. Ekonomik hedefler

fieklinde grupland›rd›¤›m›zda afla¤›dakilerden hangisiekonomik hedefler aras›nda gösterilebilir?

a. Siyasi, adli ve mali alanda geliflmemizi önleye-cek bütün s›n›rlamalar kald›r›lmal›d›r.

b. Bat› Trakya’n›n, Paflaeli’nin hukuki statüsü debölge halk›n›n oyu ile tespit edilmelidir.

c. Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum)’de tekrarhalk oyuna baflvurulabilir.

d. Mütareke s›ras›nda düflman ordular›n›n iflgali al-t›nda bulunan k›s›mlar›n gelece¤i halk›n›n ser-best oyu ile tespit edilecektir.

e. Az›nl›klar›n haklar› civar ülkelerde bulunan Müs-lüman halk›n da ayn› haklardan faydalanmas›flart›yla taraf›m›zdan korunacakt›r

6.

Yukar›da verilen olaylar›n ak›fl›na göre “?” iflareti olanbölüme afla¤›dakilerden hangisi getirilmelidir?

a. ‹stanbul’un iflgal edilmesib. Kuva-y› Millîye’nin kurulmas›c. ‹zmir’in iflgal edilmesid. Amasya Görüflmeleri’nin yap›lmas›e. Sevr Antlaflmas›’n›n imzalanmas›


SonOsmanl›MebusanMeclisininAç›lmas›

Misak-› MilliKararlar›n›nKabulEdilmesi

?TBMM’ninaç›lmas›


7. 23 Nisan 1920 de aç›lan TBMM’de flu temel ilkelerbenimsenmifltir: “Mecliste toplanan milli iradenin vata-

n›n gelece¤ine hakim olmas› esast›r. Türkiye Büyük Mil-

let Meclisi’nin üstünde bir kuvvet yoktur.” Bu durum ‹s-tanbul Hükûmeti ve Padiflah aç›s›ndan düflünüldü¤ün-de ne anlama gelmektedir?

a. Yeni Meclis Padiflaha sadakatle ba¤l›d›r.b. Art›k ‹stanbul, Anadolu’ya hakim de¤il tâbi ol-

mak durumundad›r.c. Saltanat idaresiyle Meclisin beraber çal›flaca¤›

vurgulanmak istenmifltir.d. Anadolu’da yap›lacak faaliyetlerde söz hakk› ‹s-

tanbul Hükûmeti’nindir.e. Yeni bir Padiflah seçilmesi için çal›fl›lmaya bafl-

lanacakt›r.

8.

Yukar›daki diyagram Milli Mücadele dönemindeki Gü-ney Cephesini temsil etmektedir.Bu diyagram›n “?” ile belirtilen yerlerine bu cepheninözellikleri ile ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisi getiri-

lemez?

a. Frans›zlarla mücadele edilmifltir.b. Kuva-y› Milliye birlikleri kurulmufltur.c. Antep, Urfa, Marafl kurtar›lm›flt›r.d. Ankara Antlaflmas› ile kapanm›flt›r.e. Savafl sonunda Londra Konferans› toplanm›flt›r.

9. - I. ‹nönü Savafl›’ndan sonra Moskova Antlaflmas›, - Sakarya Meydan Savafl›’ndan sonra Ankara Ant-

laflmas›,- Baflkomutanl›k Meydan Savafl›’ndan sonra Mu-

danya Ateflkes Antlaflmas›, imzalanm›flt›r.Bu geliflmelerin tümü birlikte düflünüldü¤ünde afla¤›-daki yarg›lardan hangisine var›labilir?

a. Ankara Antlaflmas› Fransa ile imzalanm›flt›r.b. Her antlaflmadan sonra bir savafl yap›lm›flt›r.c. TBMM hükûmeti bar›fl› devaml› ön planda tut-

mufltur.d. Savafl alan›nda kazan›lan zaferler siyasi baflar›-

larla tamamlanm›flt›r.e. Yeni bir devlet kurulmufltur.

10. “Türk ‹stiklal Harbi yaln›zca Anadolu Türklü¤ününde¤il tüm Türk âleminin, mukaddesat›n›n ortak bir mü-dafaas›d›r” diyen bir tarihçi bu düflüncesini destekle-mek için afla¤›dakilerden hangisini öne sürebilir?

a. Anadolu ve Rumeli Müdafa-y› Hukuk Cemiyeti-nin kurulmas›

b. Buhara, Azerbaycan ve K›br›s Türklerinin mad-di destekleri

c. Teflvik-i sanayi kanununun ç›kar›lmas›d. Düzenli orduya geçilmesie. 1921 Anayasas›n›n kabul edilmesi

GüneyCephesi

?

??

?


YEN‹ GÜN, ESK‹ GÜN

Müvezziin, keskin ve tan›nan sesi ba¤›r›yordu:- Yeni Gün, Yeni Gün!.. Pek yak›n›mda oturan tan›mad›¤› iki kifliden biri, beflkurufl verip bir Yeni Gün ald›. Öteki arkadafl› galibanükte(flaka) yapmay› seven bir zatt›:- Befl kurufla bir Yeni Gün ! Ah, bana bir “Eski gün” ve-riniz, size befl yüz kurufl vereyim!Gazeteyi alan zat arkadafl›n›n bu nüktesini ikmal etti:- Abdülhamid dirilmez ki o eski günleri görelim!‹flte bir kahvehane önünde geçen, fincan içi kadar kü-çük bir muhavere(sohbet) ki, içinde ufuksuz bir denizkadar genifl bir facia sakl›!Ah, o eski günler, Meflrutiyetten evvelki o Abdülhamidzaman›, o ne sakin, ne asude(mutlu) bir devirdi: Hayatucuz, yaflamak kolay, ortal›k sükunetti. Ne f›rka(parti)mücadeleleri, ne mebusan(meclis) gürültüleri, ne mat-buat(bas›n) flamatalar› vard›.Siyaset yapamayaca¤› için herkes ifliyle meflgul, f›rkamücadelat› olmad›¤› için herkes yekdi¤eriyle(birbiriyle)bar›fl›k, memleket iflleriyle kafa yormak kimsenin sala-hiyetinde(yetkisinde) olmad›¤› için herkes kendi zev-kinde idi. Ne harplerin hezimetleri, ne hezimetlerin mu-haceretleri(göç), ne muhaceretlerin sefaletleri vard›.Uzun bir sulh, kolay bir maiflet, sakin bir yaflay›fl, iflteon befl sene evvelki devir! Halbuki bir de Meflrutiyetten sonraki devri düflününüz:S›ra s›ra tünele rast gelmifl bir tren gibi bir harpten ç›-karken di¤erine tutulduk. Her harpten kurtulunca “Oh,biraz ziya(›fl›k) ve biraz hava” derken, bakt›k ki etraf›-m›z› yine duman ve yine barut sarm›fl. F›rka kavgalar›kardeflleri yekdi¤erine muar›z(muhalif), gazete müna-kaflalar› dostlar› birbirine düflman yapt›. Art›k ne zevk-lerde eski halavet(incelik), ne insanlarda eski fletaret(ne-fle, mutluluk) kald›. Mideler bol g›dalara, kulaklar sesliparalara hasret çekiyor. E¤lence bir efsane, kahkaha birs›r›tma, hayat bir yük oldu. ‹flte on befl senedir yaflad›-¤›m›z devir!Evet, tasdik ederim. insan ruhu elbette gürültüyü süku-ta, pahal›l›¤› ucuzlu¤a, mütevali(devam edip giden)harpleri mütemadi(devaml›) sulha tercih edecek de¤il-dir. Yaln›z hissiyle, yaln›z asab›yla, yaln›z midesiyle dü-flünenler “Ah eski günler” demekte hakl›d›rlar.

Fakat idrakiniz yaln›z midenizde, akl›n›z yaln›z asab›-n›zda, vicdan›n›z yaln›z etinizde de¤ilse duda¤›n›zdandökülecek flükran cümlesi, eminim ki; flu kelimelerdir.“Oh yeni günler”O eski günlerin bütün siyaseti yaflamak imkan›n› bizimkuvvetlenmemizde de¤il, bizden kuvvetlilerin bizi ez-memesinde görmekti. O zaman “Aman yaflayal›m” yeri-ne “Aman öldürmesinler” diyen bir siyasetimiz vard›.Bir siyaset ki itimad›(güvenini) nefsinden(kendinden)de¤il, ümidi hariçten al›yordu. Halbuki yeni günlerin siyasetini gördük: Bu “Aman öl-dürmesinler” diye korkaca¤›na, “Mutlaka yaflayaca¤›z”diyen bir hayk›r›flt›. Kuvveti hariçten de¤il kendi ruhu-muzda arad›k ve kendi ruhumuzda bulduk. Eski günlerde önümüzde kara ve ümitsiz bir ati(gele-cek), içimizde ölüm hissi veren bir tarih, vatan›m›zdabatakl›k taaffünüyle(bozulmufl, kötü kokan) esen birhava vard›. Halbuki flimdi, önümüzde aç›k ve nihayetsiz bir ati,vatan›m›zda hür ve müstakil bir hava, içimizde, etraf›-m›zdaki bodur tepelere bakarak “Ben yükse¤im” di-yen, bafl› bulutlara kar›flm›fl bir flahikan›n(zirvenin) gu-ruru var! Yeni Gün: (Her gün bir düflünce): 4 Ocak 1922, No:662.

Kaynak: ‹smail Habib Sevük, O Zamanlar (1920-

1923), Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›, Ankara 2001, s. 155-157.

Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiark Meselesinin Uygula-maya Konmas›: Mondros Mütarekesi “ konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam-sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam-sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam-sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.



7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “M. Kemal Pafla’n›n Sam-sun’a Ç›k›fl›, Teflkilatlanma ve Kongreler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Geliflmeler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.


Mondros Mütarekesi’nin flartlar› galip devletlerin fiilenOsmanl› Devleti’ni yok sayd›klar›n›n aç›k göstergesi-dir. Ancak devleti yönetenlerin bunu düflünecek du-rumda olmad›klar› da aflikârd›r. Ne olursa olsun kendipozisyonlar›n› devam ettirmek için bu flartlar› kabul et-mek ve sonras›nda galiplerin hoflgörüsüne s›¤›nmakamac›nda olduklar› görülmektedir. Bu anlay›flta bir si-yasi idarenin de ba¤›ms›z yaflama gibi bir problemininolmayaca¤› kolayl›kla anlafl›l›r. Devletin bir flekilde ad›-n›n devam› mevcut idareciler için yeterli görülmüfltür.Dolay›s›yla Mondros Mütarekesi Osmanl› Devleti’ninfleklen mevcudiyeti üzerinde uygulanacakt›r. Devletfiilen bitmifltir.

S›ra Sizde 2

Baflkentte hükûmet etti¤ini iddia eden bir siyasi yap›yakarfl› ortaya konulan bu ilkeler asl›nda böyle bir yap› veotoritenin fiilen olmad›¤›n› dosta düflmana ilan edermahiyettedir. Merkezde bir idarenin olmad›¤› gerçe¤in-den hareketle millete ülkenin gerçek sahibi oldu¤unhat›rlat›p, kendi kaderine sahip ç›kmaya davet eden birça¤r› söz konusudur.

S›ra Sizde 3

Mütareke imzaland›¤›nda hükûmet ve padiflah›n ‹ngi-lizlerin hofl görüsüne s›¤›nma beklentisi vard›. Ayd›nla-r›n ve bir k›s›m subaylar›n da Sivas Kongresi s›ras›ndaiyice netleflen manda veya himaye iste¤i son derecedikkat çekici bir durumu iflaret etmektedir. Ülkenin ge-lece¤inden, milletin ba¤›ms›z yaflama iste¤inden ümitkesmifl önemli bir kitle söz konusu demektir. As›rlard›rdevam eden yenileflme çabalar›na mukabil gelinen nok-tan›n ümitleri k›rm›fl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Tarihi bo-yunca mutlaka ba¤›ms›z devletler idaresinde yaflam›flbir millet için son derece üzücü bir durumdur. MustafaKemal Pafla’n›n Amasya tamiminden itibaren iradeyimillette var saymas› ve onu topyekûn ba¤›ms›zl›k içinharekete geçmeye ça¤›rmas›n›n önemi çok büyüktür.Bölgesel kurtulufl çabalar›ndan ülkenin ve milletin birbütün hâlinde ba¤›ms›zl›¤› ilkesine ulaflmak ve bunubaflarm›fl olmak Türk milletine unutulmaz bir hizmet,ölmez bir arma¤and›r.

S›ra Sizde 4

Ülkenin varl›¤›na, s›n›rlar›na sahip ç›kmakla birlikte tar-t›flma olacak yerlerde halkoyunu belirleyici kabul edenyaklafl›m son derece demokratiktir, ça¤daflt›r. Misak-› Millî Türk milletinin vermekte oldu¤u var oluflmücadelesindeki k›rm›z› çizgilerini ifade etmektedir.‹stiklal Harbi’nin sonuna kadar da ›srarla takip edil-mifltir. Türk milliyetçileri ülkenin bütünlü¤ünü koru-ma ad›na son derece hassas olduklar› kadar dünyan›ngeçerli sayd›¤› evrensel kavramlara da son derece afli-na olduklar›n› göstermektedirler. Self determinasyonilkesi gere¤i milletlerin kendi kaderleri ile ilgili karar-lar› kendi verecekleri anlay›fl›na uygun olarak nüfusbak›m›ndan homojen olmayan yerlerde oluflturulacakyap› ile ilgili karar› orada yaflayan insanlar›n verecekolmas› günümüzde dahi son derece demokratik birdavran›flt›r.



Akb›y›k, Yaflar Milli Mücadelede Güney Cephesi

(Marafl), Ankara 1990. Atatürk, Kemal Nutuk, (Haz. Zeynep Korkmaz), Ata-

türk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2000.Atay, Falih R›fk› Hâkimiyeti Milliye, 5 Nisan 1926.Baykal, Bekir S›tk› “‹zmir’in Yunanl›lar Taraf›ndan ‹flga-

li ve Bu Olay›n Do¤u Anadolu’daki Tepkileri”, Bel-

leten, C:XXXIII, Say› 129-132, Cebesoy, Ali Fuad, Milli Mücadele Hat›ralar›, ‹stan-

bul 1953.Gaulis, Berthe George, Kurtulufl Savafl› S›ras›nda

Türk Milliyetçili¤i, (Çev. C. Yazansoy), ‹stanbul1981.

Gökdemir, Ender Cenubî Garbî Kafkas Hükûmeti,Ankara 1989.

Jaeschke, Gotthard Kurtulufl Savafl› ‹le ‹lgili ‹ngiliz

Belgeleri, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 1991.Karabekir, Kaz›m, ‹stiklal Harbimiz, ‹stanbul 1960.K›rz›o¤lu, Fahrettin (yay. Haz.), Bütünüyle Erzurum

Kongresi, Ankara 1993.Koca, Salim “Mustafa Kemal’in 9.Ordu Müfettiflli¤ine

Tayininde Vahideddin’in Rolü Var m›yd›?”, Milli

Kültür, Say›:50, Ankara 1985. Kocao¤lu, Osman, “Rus Yard›m›n›n ‹çyüzü”, Yak›n Ta-

rihimiz, C.1, Say› 10, (3 May›s 1972).

Köstüklü, Nuri, Yeni ve Yak›nça¤da Kurulan Türk

Devletleri, Konya 2011. Köstüklü, Nuri, Milli Mücadele’de Denizli Isparta ve

Burdur Sancaklar›, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay.,1990; ikinci bask› Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay.,Ankara 1999.

Köstüklü, Nuri Kaz›m Karabekir ve E¤itim, 5. Bask›,Konya, Çizgi Kitabevi Yay., 2009.

Köstüklü, Nuri Milli Mücadele’de Manisa- Uflak- Af-

yonkarahisar-Konya Hatt›, Atatürk Araflt›rmaMerkezi Yay›n›, Ankara 2009.

Köstüklü, Nuri, “Büyük Nutuk’ta Atatürk’ün ‘Kuvâ-y›Milliye’ye Bak›fl›”, Yetmifl beflinci Y›l›nda Büyük

Nutuk’u Anlayarak Okumak Sempozyumu, Ata-türk Araflt›rma Merkezi Yay., Ankara 2003, s. 15- 29.

Köstüklü, Nuri, “Birinci ‹nönü Muharebesi ve Siyasi So-nuçlar› Üzerine Baz› Düflünceler”, Atatürk Araflt›r-

ma Merkezi Dergisi, Temmuz 1991, Say›21, s.603-608.

Köstüklü, Nuri “Milli Mücadele’de Akflehir”, Atatürk

Araflt›rma Merkezi Dergisi, Temmuz 2008, Say›71, s.299-318.

Köstüklü, Nuri “Bat› Cephesi M›nt›kas›nda Milli Müca-dele Karfl›t› Ermeni-Rum Faaliyetleri”, Ermeni Arafl-

t›rmalar› I.Türkiye Kongresi Bildirileri, C.I, An-kara 2003, s.529- 542.

Köstüklü, Nuri, “Milli Mücadele’de Türk Çocuklar› veBir Destan”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi,

Mart 1997, Say› 37, s.249-264.Köstüklü, Nuri “K›br›s Türklerinin Milli Mücadele’ye

Katk›lar›”, II. Uluslar aras› K›br›s Araflt›rmalar›

Kongresi 24-27 Kas›m 1998, Gazimagusa, KKTC.,Bildiriler Kitab›.

Meclis-i Mebusan Zab›t Ceridesi, 17 fiubat 1336 in’ika-d›; ATASE Arflivi; Klasör:21, Dosya:1336/6, Fihrist:2,2-5:9;

Özalp, Kaz›m, Milli Mücadele (1919- 1922), C.I, An-kara 1985.

fiahingöz, Mehmet, “Milli Mücadele Esnas›nda Güney-do¤u Anadolu Bölgesinde Yap›lan Milli Birlik veBeraberlik Mitingleri”, Atatürk Araflt›rma Merkezi

Dergisi, Temmuz 1995, Say› 32.Tansel, Selahattin Mondros’tan Mudanya’ya Kadar,

C.I, ‹stanbul 1991.TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, C.1, Ankara 1999.Türk ‹stiklal Harbi, (Genelkurmay Harp Tarihi Daire-

si Yay.), C.2, K›s›m:1-3, Ankara 1963.Türk ‹stiklal Harbi- ‹dari Faaliyetler-, (Genelkurmay

Harp Tarihi Dairesi yay.,) C.7, Ankara 1975. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Komisyon, Atatürk

Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2000.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› Meclisi Mebusan›ndan Büyük Millet Meclisine geçifl sürecindeki ge-liflmeleri aç›klayabilecek,Türkiye Büyük Millet Meclisinin üyelerinin sosyal ve e¤itsel yap›s›n› de¤er-lendirebilecek,Türkiye Büyük Millet Meclisinde ortaya ç›kan gruplar hakk›nda fikir sahibiolabilecek,Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk döneminde kurulan siyasi partileri ta-n›mlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Türkiye Büyük Millet Meclisi• Siyasi Guruplar ve Partiler• Bolflevizm

• Anayasa• Millî ‹rade• Kuvvetler Birli¤i

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YEBÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE GEÇ‹fi

• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLETMECL‹S‹N‹N KURULUfiU VEÖZELL‹KLER‹

• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLETMECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR

• CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADARTÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YASALPART‹LER


Türkiye Büyük MilletMeclisi ve SiyasiYap›lanma (1920-1923)

MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLETMECL‹S‹NE GEÇ‹fiOsmanl› ‹mparatorlu¤u büyük umutlarla girdi¤i I. Dünya Savafl›’ndan 30 Ekim1918’de imzalad›¤› Mondros Mütarekesi ile ayr›lmak zorunda kalm›flt›. ‹ttihat veTerakki Partisi kendi kendini feshetmifl, ‹ttihatç› önderler yurt d›fl›na kaçm›flt›. Tekayakta kalan güç ise Meclis-i Mebusand›. Zira 1914’te yap›lan seçimlerde, seçime‹ttihat ve Terakki Partisi’nden baflka parti girmedi¤i için Meclis-i Mebusan üyeleride ‹ttihatç›lardan olufluyordu. 21 Aral›k 1918’de padiflah iradesi ile Meclis-i Mebu-san da kapat›ld›. Böylece siyasi iktidar›n uygulamalar›na karfl› duracak, onu eleflti-recek bir güç kalmad›. Ancak bu durum tepki do¤urmakta gecikmedi. Özelliklebas›n organlar›nda Meclis-i Mebusan›n aç›lmas›n› isteyen yaz›lar ç›kmaya bafllad›.Hatta ‹zmir’in iflgali sonras›nda toplanan Saltanat fiuras›’nda da Meclisi Mebusan›ntoplanmas› istendi. Tevfik Pafla ve Damat Ferit Pafla hükûmetleri iflgallerin sürdü-¤ünü bahane ederek meclisin toplanmas›n› hep savsaklad›. Bunlar asl›nda meflru-ti sistemi istemiyorlard›. Mecliste elefltiriye tahammülleri yoktu. Ancak ülke toprak-lar›n›n sömürgelefltirilmesine Türk halk›n›n esir edilmesine karfl› ç›kan bir avuç as-ker ve sivil ayd›n›n öncülü¤ünde Türk halk› Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ad› al-t›nda önce bölgelerini daha sonra da tüm ülkenin kurtar›lmas›n› kapsayan bir ha-reketi bafllatt›. Mustafa Kemal Pafla’n›n 9. Ordu Müfettifli olarak Anadolu’ya geçme-sinden sonra bu hareketin ivmesi de artt›. Erzurum’da ve Sivas’ta yap›lan Kongre-lerde millî s›n›rlar içinde vatan›n bölünmez bir bütün oldu¤u belirtilerek seçimle-rin yap›larak halk›n temsilcilerinden oluflan Meclis-i Mebusan›n toplanmas› ve ül-ke sorunlar›n›n burada görüflülmesi, hükûmetlerin de meclisten güç almas› isten-miflti. Damat Ferit Pafla bu sese kulak t›kay›nca ‹stanbul ile Anadolu aras›ndaki ile-tiflim koptu. Ülke âdeta ikiye ayr›ld›. Bunun üzerine Damat Ferit Pafla istifa etmekzorunda kald›. Yerine Ali R›za Pafla Sadrazaml›¤a atanarak yeni bir hükûmet kurul-du (2 Ekim 1919).

Yeni hükûmet o güne kadar asi olarak adland›r›lan millî güçlerle yüz yüze gö-rüflüp düflüncelerini ö¤renmek amac›yla Anadolu’ya bir heyet gönderdi. Amas-ya’da yap›lan görüflmeler sonunda pek çok hususla birlikte kapal› bulunan Meclis-i Mebusan› yeniden açmak için seçimlerin yap›lmas›na da karar verildi. Böylece ‹s-tanbul ile Anadolu aras›nda kopmufl olan iletiflim yeniden kuruldu, ülkedeki birliksa¤land› ve seçim çal›flmalar› bafllad›.

Türkiye Büyük Millet Meclisive Siyasi Yap›lanma

(1920-1923)

‹stanbul iflgal alt›nda oldu¤u için meclisin toplanaca¤› yer baflta olmak üzeremillî teflkilat›n durumu ve Paris Bar›fl Konferans›’ndan ç›kacak karar›n olumlu yada olumsuz olmas›na karfl› al›nacak tedbirlerin görüflüldü¤ü Heyet-i Temsiliye ilekomutanlar aras›ndaki Sivas Toplant›s› (16-29 Kas›m)’nda önemli kararlar al›nm›fl-t›. Bu toplant›da Kongrelerde ortaya konan temel ilkelerin korunmas›, ordununmillî iradenin emrinde olmas›, mali sorunlar›n millî mücadeleyi engellemeyece¤ikonular›nda görüfl birli¤i sa¤lanm›flt›r.

Ülkenin kaderini belirleyecek bu seçim karar› bafllang›çta olumlu bir yank› ya-ratt›. Ancak yüzlerce y›ldan beri Türklerle birlikte yaflayan Müslüman olmayan ke-simler farkl› amaçlar peflinde olduklar› için bu seçimlere kat›lmayacaklar›n› belirt-tiler. Hürriyet ve ‹tilaf Partisi ile onun yan›nda yer alan baz› partiler de Kuva-y›Millîye güçlerinin seçimlere müdahale edece¤ini dolay›s›yla serbest bir seçiminyap›lamayaca¤›n› öne sürerek seçimlere so¤uk durdular. Bunlara ra¤men seçim-ler yap›ld›.

Mustafa Kemal Pafla da Erzurum’dan mebus seçildi. Seçim sonuçlar› baflta pa-diflah ve hükûmet olmak üzere milliyetçi güçlere karfl› olanlar› memnun etmedi.Meclisin aç›lmas› engellenmeye çal›fl›ld› ise de baflar›l› olunmad›. 12 Ocak 1920’deMeclis-i Mebusan ‹stanbul’da aç›ld›. Padiflah aç›l›fl törenine kat›lmad›.

K›sa süre çal›flm›fl olan Meclis-i Mebusan›n yapt›¤› en önemli ifl 28 Ocak 1920’dekabul etti¤i ve 17 fiubat 1920’de Meclis kürsüsünden aç›kça okunup oylayaraktüm dünyaya aç›klanan ve tarihe Misak-› Millî (Millî Ant) olarak geçen belgeyi ka-bul etmesidir.

Karfl› harekete geçen ‹ngilizler 15 Mart’ta 150 kifliyi tutuklad›lar. 16 Mart 1920’dede fiilen ‹stanbul’u iflgal ettiler. Tüm devlet kurumlar›n› denetim alt›na ald›lar.Meclisi basarak baflta Rauf Bey, Kara Vas›f Bey olmak üzere baz› mebuslar› tutuk-lad›lar. Böylece devletin ba¤›ms›zl›¤›na büyük bir darbe vurdular. Bir bildiri ya-y›nlayarak sözde iflgalin geçici oldu¤unu, amaçlar›n›n Saltanat›n etkinli¤ini k›r-mak olmay›p, Osmanl› idaresinde kalacak yerlerde güçlendirmek oldu¤unu, tafl-rada isyan ç›kt›¤› ya da katliamlar yap›ld›¤› takdirde ‹stanbul’un Türklerden al›na-ca¤›n›, herkesin saltanat merkezi olan ‹stanbul’dan verilecek emirlere uymas› ge-rekti¤ini belirttiler.

Mustafa Kemal Pafla;bu geliflmeler üzerine ‹stanbul ile iletiflimin kesilmesini,iflgalci güçlerin Anadolu’ya asker göndermesini sa¤layacak stratejik noktalar›n tu-tulmas›n›, belirli noktalarda demiryollar›n›n bozulmas›n›, Anadolu’daki ‹tilaf Dev-letleri subaylar›n›n tutuklanmas›n›, ‹stanbul’a para ve k›ymetli eflya ak›fl›n›n dur-durulmas›n› istedi. ‹flgalin protesto edilmesini istedi. ‹stanbul’daki ‹ngiliz, Frans›z,‹talyan, Amerikan temsilcilerine, tarafs›z devletlerin D›fliflleri Bakanl›klar›na, ‹ngil-tere, Fransa ve ‹talya parlamentolar›na iflgali protesto eden birer telgraf gönderdi.Ayr›ca 19 Mart 1920’de Ankara’da bir meclisin toplanaca¤›n› belirten bir de genel-ge yay›nlad›.

TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VEÖZELL‹KLER‹Mustafa Kemal Pafla 19 Mart 1920 tarihli genelgede Ankara’da memleket iflleriniidare etmek ve denetlemek üzere ola¤anüstü yetkilere sahip bir meclisin toplana-ca¤›n› duyurdu. Milletvekili olmak isteyenlerin de milletvekili seçimi yasas› hü-kümlerine ba¤l› olacaklar›n›, her sancaktan 5 milletvekilinin seçilece¤ini duyurdu.Milletvekillerinin ikinci seçmenler yan›nda, sancak idare ve belediye meclisleriyleMüdafaa-i Hukuk yönetim kurulu üyeleri taraf›ndan seçilece¤ini, her parti, dernek


ve zümrenin aday gösterebilece¤ini, ba¤›ms›z milletvekili olmak isteyenlerin deaday olabileceklerini, seçimin gizli oy ve salt ço¤unluk esas›na göre yap›laca¤›n›,seçimlerin en üst düzeydeki kamu yöneticisinin denetiminde gerçeklefltirilece¤inibelirtti.

Ülkenin kaderini çizecek bu seçim genelgesinin uygulamaya konulmas› baz›güçlükleri de beraberinde getirdi. Baflta Padiflah olmak üzere Osmanl› Hükûmetive onun emrinden ç›kamayan bürokratlar, toplum üzerinde etkin olan kimi kiflileriktidar›n izni olmadan al›nan bu seçim karar›na karfl› ç›kt›lar. Bunlar, Ankara’n›nbu tavr›n› bir isyan olarak de¤erlendirdiler. Ayr›ca ülkenin çeflitli yerlerini iflgal et-mifl bulunan ‹tilaf Devletleri de iflgal alt›nda bulundurduklar› yerlerde seçimlerinyap›lmas›na izin vermediler.

Çatalca, Gelibolu, K›rklareli ve Tekirda¤’da seçim yap›lamad›. Adana, ‹zmir, ‹z-mit, Mersin, ‹stanbul gibi iflgal alt›nda bulunan yerlerin ise sadece belirli yörelerin-de seçim yap›labildi. Tüm güçlükleri gö¤üsleyerek, vatan›n›n sömürgelefltirilmesi-ne, milletinin köleleflmesine karfl› ç›kan “kellesini koltu¤una alarak” Ankara’yagelmek isteyen milliyetçi milletvekillerinin seçilmeleri önlenemedi. ‹stanbul’dan dakimi vatanperver mebuslar kaçarak Ankara’ya geldi. Meclis; 23 Nisan 1920 Cumagünü büyük bir törenle saat 13.45’te en yafll› milletvekili, Maarif Müdürlü¤ü’ndenemekli Sinop Milletvekili fierif Bey’in konuflmas›yla aç›ld›. fierif Bey’in bu konufl-mas›nda kulland›¤› Büyük Millet Meclisi ibaresi dikkati çekti.

Mustafa Kemal Pafla 24 Nisan 1920’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas›n-dan 23 Nisan’a kadarki geliflmeleri ve yap›lan çal›flmalar› anlatan uzun bir konufl-ma yapt›. Millî s›n›rlar içinde her fleyden önce kendi kuvvetimize dayanarak varl›-¤›m›z› koruyarak millet ve memleketin gerçek saadet ve refah›na çal›flmay› öngö-ren bir siyasetin yani millî bir siyasetin uygulanmas›n› istedi. Arkas›ndan da yenibir hükûmetin kurulmas›n› öngören flu teklifi sundu. 1-Hükûmetin kurulmas› zo-runludur. 2- Geçici olarak bir hükûmet baflkan› seçmek veya Padiflaha bir vekil ta-n›mak do¤ru de¤ildir. 3-Mecliste yo¤unlaflan millî iradenin do¤rudan do¤ruya va-

1656. Ünite - Türk iye Büyük Mi l let Mecl is i ve S iyasi Yap› lanma (1920-1923)

Foto¤raf 6.1

Mustafa KemalPafla, Rauf Bey veFevzi Pafla Meclisönünde


tan›n yazg›s›na el koymufl oldu¤unu kabul etmek temel ilkedir. Türkiye BüyükMillet Meclisi’nin üstünde bir kuvvet yoktur. 4- Türkiye Büyük Millet Meclisi yasa-ma ve yürütme yetkilerini kendisinde toplar. Meclisten seçilecek ve vekil olarakgörevlendirilecek bir heyet hükûmet ifllerine bakar. Meclis baflkan› bu heyetin debaflkan›d›r.

Büyük Millet Meclisinin toplanmas›nda davet sahibi konumunda olan Mustafa Kemal Pa-fla’n›n Mondros Mütarekesi’nden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyetleri aç›s›ndanson derece ayr›nt›l› ve belgeli bir flekilde aktarmas›n› nas›l de¤erlendirebiliriz? Tart›fl›n›z.

Mustafa Kemal Pafla bu konuflmada Padiflah ve Halifenin bask› ve zorlamadankurtuldu¤u zaman Meclisin düzenleyece¤i kanuni esaslar çerçevesinde durumunualaca¤›n› da belirtti. Böyle bir hükûmetin “millî hâkimiyet esas›na dayanan halkhükûmeti” oldu¤u dikkati çekmektedir.

Ayn› gün yap›lan gizli oturumdan sonra baflkanl›k divan› seçimine geçildi. Mus-tafa Kemal Pafla birinci baflkanl›¤a (Meclis Baflkanl›¤›na), Celalettin Arif Bey ikincibaflkanl›¤a, Abdulhalim Çelebi Efendi de birinci baflkan vekilli¤ine seçildi. ‹kincibaflkanvekilli¤ine ise 25 Nisan’da Cemalettin Efendi seçilecekti. Daha sonra kâtipüyeler seçilerek baflkanl›k divan› oluflturuldu.

Yeni bir hükûmetin kurulmas› konusu, 25 Nisan’da meclisin gündemini doldur-du. Bunun için öncelikle 15 kifliden oluflan bir Layiha Encümeni, ard›ndan da ge-çici bir ‹cra Encümeni oluflturuldu. 1 May›s 1920’de ‹cra Vekilleri Heyeti’nin olu-flum biçimini belirleyen yasa tasar›s› Meclise sunuldu ve uzun tart›flmalardan son-ra 2 May›s 1920’de kabul edildi. 3-4 May›s’ta seçimler yap›larak 11 kifliden oluflan‹cra Vekilleri Heyeti belirlendi. Her vekil tek tek do¤rudan do¤ruya milletvekilleritaraf›ndan seçildi. Dolay›s›yla da hükûmet üyeleri do¤rudan do¤ruya Meclise kar-fl› sorumlu oldular. Hükûmet baflkanl›¤›n› Meclis Baflkan› yürüttü. Hükûmete de ‹c-ra Vekilleri Heyeti ad› verildi. Böylece ‹mparatorluk’tan Millî Devlet’e geçifli sa¤la-yacak icra organ› oluflturulmufl oldu.

Meclis, otoritesini yurt yüzeyinde kurabilmek için yasal düzenlemeler yapt›, ‹s-tiklal Mahkemeleri gibi ola¤anüstü mahkemeler kurdu, iç isyanlar› bast›rmak malve can güvenli¤ini sa¤layabilmek için Seyyar Jandarma Birlikleri oluflturdu, ka-muoyu oluflturabilmek için yaz›l› sözlü propagandaya büyük bir önem verdi. Ana-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

Foto¤raf 6.2

Abdulhalim Efendi(TBMM BirinciBaflkan vekili)

Foto¤raf 6.3

Celaleddin Arif Bey(TBMM ‹kinciBaflkan›)

dolu Ajans›’n› destekledi, Matbuat ve ‹stihbarat Müdürlü¤ü’nü kurdu. Baflta Hâki-miyet-i Milliye olmak üzere milliyetçi çizgide yay›n yapan gazeteleri destekledi,milletvekillerinden, ayd›nlardan heyetler oluflturarak köy köy, kasaba kasaba mec-lisin amaçlar› halka anlat›ld›. Böylece Türk halk›n›n meclisin etraf›nda toplanmas›sa¤land›. Da¤›lm›fl ordunun yerine yeni bir ordu kurdu.

Türkiye Büyük Millet Meclisi bir de Teflkilat-› Esasiye Kanunu (Anayasa) yapa-rak kurulacak devletin dayanaca¤› temel ilkeleri belirledi.

Anayasa bir devletin temel yap›s›n›, devlet örgütlerinin birbirleriyle olan iliflki-lerini, bireyin temel hak ve özgürlüklerini belirleyen pozitif hukuk metinleridir.

Türk toplumu Anayasa kavram›yla 1876’da Kanun-i Esasi ad›yla tan›flt›. MillîMücadele bafllad›¤› s›rada da II. Meflrutiyet Dönemi’nde yap›lan de¤iflikliklerle buanayasa yürürlükte idi. Ancak 16 Mart 1920’de ‹stanbul’un iflgalinden sonra buanayasan›n pek de ifllevi kalmam›flt›. Zira 23 Nisan 1920’de Ankara’da çal›flmalar›-na bafllayan Türkiye Büyük Millet Meclisi, ola¤anüstü yetkilerle donat›ld›¤› içinkendi kurallar›n› kendisi koymaya bafllad›.


Foto¤raf 6.4

‹kinci ‹nönü Zaferimünasebetiyleyap›lan törendeMeclis balkonunda.


Foto¤raf 6.5

Mustafa KemalPafla ve vekillerMeclis önünde 23Nisan Bayramkutlamas›nda


Türkiye Büyük Millet Meclisi yasama, yürütme zaman zaman da yarg› görevle-rini üstlenerek güçler birli¤i ilkesini benimsemiflti. Misak-› Millî ile belirlenen vatantopraklar›n› ‹tilaf Devletleri’nin iflgalinden kurtarmay›, Türk milletini ba¤›ms›zl›¤ave özgürlü¤e kavuflturmay› amaçl›yordu. Bu amaca ulaflmak için, bir yandan iflgal-ci güçlere karfl› verilen savafl› yönlendirirken öte yandan da ad›m ad›m yeni dev-leti oluflturacak düzenlemeleri yap›yordu.

Yeni devletin dayanmas› gereken temel unsurlar konusunda gerek Meclis için-de gerekse Meclis d›fl›nda kimi çal›flmalar›n yap›ld›¤›, programlar›n haz›rland›¤›gözden kaçm›yordu. Bu programlar›n haz›rlanmas›nda yurt d›fl›ndan esen ideolo-jik rüzgârlar›n da etkisi vard›. Mustafa Kemal Pafla (Atatürk) Mecliste yapt›¤› konufl-malarda yeni devletin dayanaca¤› temel düflüncenin “halkç›l›k” oldu¤unu belirte-rek yeni aray›fllarda bulunanlar› uyar›yordu.

Halkç›l›k kavram›n›n fikrî geliflimi ve Atatürk’teki anlam› hakk›nda genifl bilgi için CezmiEraslan’›n “Yak›n Dönem Türk Düflüncesinde Halkç›l›k ve Atatürk” (‹stanbul 2003) adl›çal›flmas›na bakabilirsiniz.

Nitekim 13 Eylül 1920’de kendi imzas› ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›-¤›’na 31 maddeden oluflan ve Vekiller Heyeti’nin siyasi, toplumsal, idari ve askerî gö-rüfllerini özetleyen ve idare teflkilat› hakk›ndaki kararlar›n› yans›tan bir öneriyi sun-du. Bu belge 18 Eylül 1920’de Meclis gündemine al›nm›fl ve uzun uzun tart›fl›lm›flt›r.Tart›flmalar sonunda tasar› kimi ufak de¤iflikliklerle 20 Ocak 1921’de kabul edilmifl-tir. 24 maddeden oluflan bu anayasa siyasi yap› ve idari yap›y› belirlemek üzere ikiana bölümden olufluyordu. Siyasi yap› bölümünde (1-10. madde) egemenli¤in kay›t-s›z flarts›z millette oldu¤u düflüncesi anayasal hüküm hâline getirilmiflti. Yürütme gü-cü ve yasama yetkisinin milletin tek ve gerçek temsilcisi olan Büyük Millet Mecli-sinde topland›¤› kabul edilmiflti. Böylece Büyük Millet Meclisi aç›ld›¤› andan o günekadar yapt›klar›n› yasal bir çerçeve içine oturtarak egemenlik anlay›fl›nda köklü birdönüflümü gerçeklefltirmiflti. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Mutlak/Meflruti Monarflianlay›fl› yerine demokrasinin temel ögesi olan millet egemenli¤i anlay›fl›n› oturtmufl-tu. Anayasa Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi taraf›ndan idare olunur ve hükû-meti Büyük Millet Meclisi hükûmeti unvan›n› tafl›r hükmünü getirerek Osmanl› Dev-leti’nin art›k tarihe kar›flt›¤›n› onun yerine Türkiye Devleti’nin geçti¤ini belirtmifltir.Türkiye Devleti Hükûmeti’nin de Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ad›n› tafl›yaca¤›n›vurgulayarak Osmanl› Hükûmeti’nin yok oldu¤una dikkati çekmifltir. Anayasa Bü-yük Millet Meclisi üyelerinin vilayet halk›nca seçilece¤ini seçimin iki y›lda bir yap›-laca¤›n› seçilen milletvekillerinin seçildi¤i ili de¤il tüm milleti temsil edece¤ini, hü-kûmet üyelerinin kendi içlerinden birini “‹cra Vekilleri Reisi” olarak seçece¤ini, “‹c-ra Vekillerinin” görev ve yetkilerinin bir yasa ile belirlenece¤ini, Meclis Baflkan›n›n“‹cra Vekillerinin” kararlar›n› onaylayaca¤›n› belirtiyordu. Anayasa fleriat hükümleri-nin yürütülmesi, genel yasalar›n de¤ifltirilmesi, kald›r›lmas›, anlaflma ve bar›fl yap›l-mas›, yurt savunmas› gibi görevlerin de Büyük Millet Meclisine ait oldu¤unu vurgu-luyordu. Tüm bu hükümler Meclis Baflkan›n› devlet baflkan› konumuna getiriyor veyeni devlet de padiflah›n yerinin olmad›¤›n› örtülü bir flekilde benimsemifl oluyordu.

‹dari yap› bölümünde ise (11-23.madde); Anayasa ülkeyi vilayetlere, vilayetlerikazalara, kazalar› da nahiyelere ay›r›yordu. Vilayetlere ve Nahiyelere “Muhtariyet”veriyordu. Ancak d›fl ve iç politika, fler’i, adli ve askerî konularda, uluslararas› ikti-sadi iliflkiler d›fl›nda ç›kar›lacak yasalar çerçevesinde vak›flar, medreseler, e¤itim,sa¤l›k, iktisat, ziraat, bay›nd›rl›k ve sosyal yard›m ifllerinin düzenlenmesinde Vila-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




yet fiuralar›na yetki veriliyordu. Vilayet fiuralar› seçimle oluflacakt›. Vali, BüyükMillet Meclisinin temsilcisi olarak vilayette bulunacak ve devletin genel ve ortak ifl-lerini yerine getirecekti. Kazalar valinin emri alt›nda kaymakamlarca yönetilecekti.Nahiyeler nahiye müdürlerince yönetilecek. Nahiye Müdürünü Nahiye fiuras› seçe-cekti, Nahiye fiuras› da do¤rudan do¤ruya nahiye halk›nca seçilecekti. Nahiyeninidare heyetini de Nahiye fiuras› seçecekti. Nahiye fiuras› ve idare heyetinin yarg›-sal, iktisadi ve mali yetkileri olacak bunlar›n s›n›rlar› yasalarda belirlenecekti. 1921Anayasas›n›n öngördü¤ü devlet düzeni, yerel yönetimlere ve yerinden yönetim il-kesine büyük bir önem veren ad› konmam›fl bir cumhuriyetti.

Meclise verilecek ad konusu daha Meclis aç›lmadan 11 Nisan 1920 günü Vila-yet’te yap›lan toplant›da gündeme getirildi. ‹slamc›lar meclisin ad›n›n “Meclis-i Ke-bir” veya “Meclis-i Kebir-i Milli”, Türk Oca¤› yanl›lar› “Kurultay” Osmanl›c›lar ise“Meclis-i Mebusan” olmas›n› istiyordu. Milliyetçi ve ink›lâpç› milletvekilleri iseMeclisin ad›n›n “Büyük Millet Meclisi” olmas›n› istiyorlard›. fierif Bey de Meclisiaç›fl konuflmas›nda “Büyük Millet Meclisini aç›yorum” cümlesini kullanm›flt›. Bu-nunla birlikte, Meclis “Hukuk-u Esasiye Encümeni”, haz›rlad›¤› raporda, Meclisintan›m›n› yapt› ve Büyük Millet Meclisi ad›n› benimsedi (15 A¤ustos 1920). Dahasonra da buna Türkiye eklenerek meclisin ad› Türkiye Büyük Millet Meclisi oldu.

Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan üyelerin; %34,2’si sivil bürokrasiden,%24’ü serbest meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’› din adamlar›n-dan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden, %4’ü doktor ve eczac›lar-dan, %1,2’si afliret reislerinden, %1’i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMM’nintüm halk kesimini temsil etti¤ini gösteriyordu.

Türkiye Büyük Millet Meclisi genç ve e¤itim düzeyi yüksek bir meclisti. Üyelerinin%39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si ortaö¤retim ve %22’si medrese, %3,8’i meslek okulumezunudur. Milletvekillerinin %45’i fesli, %22’si kalpakl›, %18’i sar›kl›, %12,5’inin bafl›aç›k, %1,2’si yöresel bafll›kl›yd›. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekilleri-nin %50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yafl grubunda Frans›zcan›n, 40ve 50 yafl grubunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu.

Ülke genelindeki okuma yazma oran›n› dikkate ald›¤›m›zda Büyük Millet Meclisindeki me-buslar›n e¤itim durumlar›n› nas›l yorumlayabiliriz? Tart›fl›n›z.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin en belirgin özelliklerinden biri ihtilalci olmas›-d›r. Zira üyeler “kellelerini koltuklar›na alarak” Ankara’ya geldiklerini ifade etmifl-lerdir. Daha ilk günlerde benimsedikleri Meclisin üstünde bir güç olmad›¤› düflün-cesini 20 Ocak 1921’de ç›kard›¤› Anayasada egemenli¤i kay›ts›z flarts›z millete ve-ren hükmü benimseyerek, Hilafetle Saltanat› birbirinden ay›r›p alt› yüz y›ll›k Os-manl› Saltanat›n› 1 Kas›m 1922’de kald›rarak bu özelli¤ini aç›kça göstermifltir.

Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi kendinden öncekilerle ve kendinden son-rakilerle karfl›laflt›r›lamayacak kadar demokrat bir özellik sergilemifltir. Zira de¤ifliksiyasi düflüncelere sahip olan milletvekilleri ülkenin ve ulusun kurtuluflu için ön-gördükleri tüm düflünceleri meclis kürsüsünden aç›kça savunabilmifllerdir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinde etkili siyasal partiler oluflmam›flt›r. Küçük kü-çük gruplar oluflmufltur. Türkiye Büyük Millet Meclisine Türk ve Müslüman olma-yanlar›n d›fl›nda kimse kat›lmam›flt›r. Bu nedenle gerek oluflum biçimi gerekseamaçlar› bak›m›ndan tam bir Millî Meclistir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin üyeleri, Meclisten izin alarak Müdafaa-i Hukukderneklerinde çal›flm›fl, elde silah cepheye koflup askerlerle birlikte vuruflmufl, köy


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

köy, kasaba kasaba dolaflarak meclisin amaçlar›n› halk›na anlatm›fl, köylülerin üç-ler mahkemesi olarak adland›rd›¤› ‹stiklal Mahkemelerinde görev alarak halk›n hu-zurunu bozmaya kalkanlar› cezaland›rm›flt›r.

Milletvekilleri gaz lambas›yla ayd›nlanan, saç sobayla ›s›t›lan, çevredeki okul-lardan getirilen tahta s›ralarla donat›lan, gaz tenekesini masa olarak kullanan birMecliste çal›flm›fllar, 100 lira maafl alm›fllard›r. Milletvekillerinin bir bölümü ö¤ret-men okulunda yatm›fl, bir bölümü de otel odalar›nda, hanlarda kalm›fllar, sabah,ö¤le, akflam tabldottan yemek yemifllerdir.

Farkl› toplum kesimlerinden, farkl› kökenden, farkl› dünya görüflüne sahip in-sanlardan oluflan Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, farkl›l›klar› derinlefltirme-den Mustafa Kemal Pafla’n›n etraf›nda toplanarak iflgalci güçleri yurttan kovmufl,ömrünü tüketmifl Saltanat› kald›rarak cumhuriyete giden yolu k›saltm›flt›r. Milletegemenli¤ine dayanan yeni bir devlet kurmufltur. 1 Nisan 1923’te yeniden seçim-lerin yap›lmas› karar›n› alarak 16 Nisan 1923’te çal›flmalar›n› bitirmifltir.

TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiANGRUPLAR

Yeflil Ordu‹tilaf Devletleri’nin Osmanl› topraklar›n› ad›m ad›m iflgal etmeleri, bir k›s›m Osmanl›ayd›n›n›, Bat› emperyalizmine karfl› savaflan Bolflevizm’e (sosyalizme) yöneltmifltir.

Sivas Kongresi’ne kat›lan üyelerden baz›lar› gelece¤in flarkta oldu¤unu düflüne-rek, Anadolu’da Rusya’n›n yard›m›yla bir devrim yapmay› tasarlam›fllard›. Bunlar›nöncülü¤ünü de Hakk› Behiç Bey yap›yordu. Sivas Kongresi sonras›nda gizli örgüt-lenmeye geçen bu kifliler, Millet Meclisi aç›ld›ktan sonra Yeflil Ordu ad›n› alm›fllar-d›r. On dört merkez üyesi milletvekili olan bu örgüt k›sa sürede büyümüfltür. Mil-letvekilli¤i ve ‹cra Vekilli¤i yetkilerinden yararlanarak rahatça çal›flan örgüt üyele-ri, örgütlerini daha da gelifltirmek için, Mustafa Kemal Pafla’n›n ismini de kullan-maktan çekinmemifllerdir. Örgütlerinin kuruluflunu gösterir resmî bir belgeyi hü-kûmete vermedikleri için Yeflil Ordu Cemiyeti gizli örgüt olarak nitelenmifltir. Ye-flil Ordu Cemiyeti’nin Ankara ve Eskiflehir’de de birer merkezi vard›.

‹slamc› sosyalizmi savunan Yeflil Ordu Cemiyeti, Haziran ortalar›nda “Nizamna-mesini” yay›nlam›flt›r. III. Enternasyonale baflvurmufl fakat olumlu-olumsuz yan›talamam›flt›r. Haziran ay›ndan itibaren komünizm cereyan› Anadolu’ya yay›lm›flt›r.Yeflil Orducular, Ethem Beyle (Çerkez Ethem) iliflki kurmufllard›r. Bu durum Mus-tafa Kemal Pafla taraf›ndan hofl karfl›lanmam›flt›r. Mustafa Kemal Pafla cemiyetteneylemlerini durdurmas›n› istemifltir. Sosyalizmi tek kurtulufl yolu olarak gördü¤ü-nü söyleyen Ethem Bey, bu do¤rultuda kamuoyu oluflturmak için A¤ustos sonla-r›nda “Seyyare-Yeni Dünya” adl› bir “‹slam Bolflevik Gazetesi” ç›kararak Yeflil Or-du Cemiyeti’nin propagandas›n› sürdürmeye devam etmifltir.

Mustafa Kemal Pafla’n›n 14 A¤ustos’ta Mecliste yapt›¤› konuflmadan sonra, solkesim aras›nda bir ayr›l›k bafllam›flt›r. Bu ayr›l›k, Yeflil Ordu’ya da s›çram›fl, bir k›s-m› Sovyet Devrimi’ne benzer bir devrim modeli gelifltirmeye çal›fl›rken bir k›sm› daulusçu-halkç› bir düzen kurma modeli oluflturmaya yönelmifltir.

1920 Eylül’üne gelindi¤inde gizlilik temeli üstüne kurulan Yeflil Ordu Cemiyetitümüyle parçalanm›flt›r. Genel merkezi oluflturan bir iki üye d›fl›nda üyelerin ço¤uhükûmetçe kurulan Türkiye Komünist F›rkas›’na (T.K.F.) girmifltir. Mustafa KemalPafla, Ethem Bey’e de mektup yazarak, hem onun bu f›rkaya girmesini hem de de-netiminde ç›kan Yeni Dünya gazetesini Ankara’ya tafl›yarak, f›rkan›n yay›n organ›yapmas›n› istemifltir.


Yeflil Ordu’nun sol kanad›n› oluflturanlardan Naz›m Bey (Tokat) ise Yeflil Or-du’nun Türkiye Komünist F›rka’ya dönüflmesine karfl› ç›km›fl ve bu konuda çeflitlibildiriler yay›nlam›flt›r. Naz›m Bey ve baz› arkadafllar› Yeflil Ordu’nun Türkiye Halk‹fltirakiyun F›rkas›’na dönüfltü¤ünü belirtmifllerdir.

Halk ZümresiTürkiye Büyük Millet Meclisi toplan›nca kimi milletvekilleri Rusya’da oldu¤u gibiAnadolu’da da bir Bolflevik devrim gerçeklefltirmek için çal›flmalara bafllad›. 1920A¤ustos’undan bafllayarak ortal›kta çeflitli programlar dolaflmaya bafllad›.

Mustafa Kemal Pafla’n›n sosyalizme karfl› fakat “kuvvetin, kudretin, hâkimiyetin,idarenin do¤rudan do¤ruya halka verilmesini” öngören halkç›l›k yanl›s› olmas› ve“bizim nokta-i nazar›m›z halkç›l›kt›r” diyerek TBMM Hükûmeti’nin ideolojisini Mec-liste aç›kça ortaya koymas› bu milletvekillerinin halkç›l›k düflüncesi çerçevesindeörgütlenmelerini gündeme getirdi. TBMM’de 60-70 kifliden oluflan bir grup millet-vekili “Halk Zümresi” ad›yla ortaya ç›kt›(Eylül 1920). Yunus Nadi, Hakk› Behiç, Mu-hittin Baha, Dr. Adnan Bey gibi tan›nan isimler de bu zümre içinde yer ald›.

Yeflil Ordu’nun milliyetçilere ters düflmeye bafllad›¤› ve Türkiye sosyalizmindensöz edildi¤i bir s›rada ortaya ç›kan Halk Zümresi; bir de siyasi program yay›nlad› (8Eylül 1920). Bu programa göre Halk Zümresi’nin amac›; ülkede kay›ts›z koflulsuzhalk› egemen k›lmak, ça¤›n koflullar›na ve halk›n ihtiyaçlar›na göre gerekli olan ye-nilikleri yapmak ve gerekli kurumlar› oluflturmak, ‹slamiyet’in kutsal esaslar›na da-yanarak halk› Asr›saadetteki mutlulu¤a ulaflt›rmakt›. Halk Zümresi; yürütme gücü-nü ve yasama yetkisini halk›n büyük fluras›nda toplayacak, Büyük fiura 18 yafl›n› bi-tirmifl Liva halk›nca genel oy ile seçilecekti. Programa göre ülke; co¤rafi durumu veiktisadi konumu itibar›yla nahiye, kaza ve livalar marifetiyle idare olunacakt›. HalkZümresi; e¤itimin paras›z olmas›n›, kütüphanelerin ve okullar›n yayg›nlaflt›r›lmas›-n›, ülkede okumam›fl kimsenin kalmamas›n› hedefliyordu. Vergi oranlar›n›n adaletölçüsünde belirlenmesini, iflçi ve köylülerin vergi yükünden kurtar›lmas›n› istiyor-du. Topra¤›n denetiminin devlete ait olmas›n›, topra¤› olmayanlara hükûmetçe ye-terince toprak verilmesini savunuyordu. Emekçilerin evlerinin sa¤l›k koflullar›na uy-gun hâle getirilmesini, eczane ve hastanelerin hükûmetin idaresi alt›nda bulundu-rulmas›n›, fakir çocuklar›n 16 yafl›na kadar hükûmetin denetimi alt›nda tutulmas›n›öngörüyordu. Adaletin; üyeleri halk taraf›ndan seçilecek Halk Mahkemeleri taraf›n-dan yerine getirilmesini istiyordu. Halk Zümresi ‹ttihatç›-‹slamc›-Sosyalist görüflleribirlefltirmeye çal›flan siyasi bir oluflum olarak görülüyordu.

Islahat GrubuIslahat (Reform) Grubu, egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millete verilmesini, halk›n ken-di ifllerini do¤rudan do¤ruya kendisinin yürütmesini amaçlamaktad›r. Yasama ileyürütme yetkisinin Büyük Millet Meclisinde toplanmas›n›, Türkiye devletinin, Bü-yük Millet Meclisince yönetilmesini, Büyük Millet Meclisinin de iller halk›nca do¤-rudan do¤ruya seçilmesini, yasalar›n konulmas›, de¤ifltirilmesi, kald›r›lmas›, antlafl-ma ve bar›fl›n yap›lmas› ve vatan savunmas› gibi temel yetkilerin Türkiye BüyükMillet Meclisine verilmesini istemektedir. Bu grup Türkiye’nin co¤rafi ve iktisadi ilifl-kilerini göz önüne alarak ülkenin illere, illerin ilçelere, ilçelerin de bucaklara ayr›l-mas›n›, vergilerin, olanak ölçüsünde azalt›lmas›n›, tutumlulu¤a (tasarrufa) en geniflölçüde özen gösterilmesini ve bütçenin denk olmas›n› istiyordu. En k›sa sürede ulu-sun bütün bireylerini okuryazar duruma getirmeyi, her ilde bir ö¤retmen okulu aç-may›, ivedi olarak köylere ö¤retmen göndermeyi tasarl›yorlard›. K›zlar›n ö¤renimi-ne ‹slam gelenekleri çerçevesinde, erkeklerinki kadar özen gösterilece¤ini belirten


Islahat Grubu, Sultanî okullar› kald›r›p il merkezlerinde yedifler y›ll›k idadi okullar›açmak ve bu idadilerin son iki y›l›nda meslek okullar›na iliflkin program uygulamakistiyordu. ‹llerin elveriflli görülenlerinde, uygulamal› tar›m okullar› ile ebe ve diflçive küçük sa¤l›k memuru okullar› aç›lacakt›. K›y› ulafl›m› ve bu ulafl›m› güvenli birduruma getirmeye, madenlerden gere¤i gibi yararlanmak için iflçi örgütlenmesineiliflkin yasalar ç›kar›lacakt›. Mülkiyet ve tasarruf hakk›n› her türlü sald›r›dan koruya-ca¤›n›, genel ihtiyaçlar› yerli sermayelerle karfl›lamak için her türlü ortakl›klar› ko-ruyaca¤›n›, gerek üretim, gerek tüketim için kooperatifler kurulmas›na yard›m ede-ce¤ini söylüyordu. Bar›flta askerlik hizmeti olanak ölçüsünde az bir zamana s›¤d›r›-lacakt›r. Savafl durumunda halk›n bütün bireyleri vatan savunmas›yla ilgili ödevlerien büyük bir özveriyle yerine getirmeye ça¤r›lacakt›r.

‹stiklal GrubuMecliste Mustafa Kemal Pafla’ya hayranl›k duyan, ileri görüfllü 30-40 kadar millet-vekili bir araya gelerek ‹stiklal Grubu’nu kurdular. Bunlar Mecliste “Terakkiperver-Milliyetperver” ak›m› temsil edeceklerini aç›klad›.

Tesanüd GrubuMazhar Müfid (Hakkâri), Ferid (Çorum), ‹smail Suphi (Burdur), Mustafa (Dersim),Rasim (Sivas), Yusuf ‹zzet Pafla (Bolu), Dr. Suat (Kastamonu), Tahsin (Marafl), fiev-ket (Sinop), Abdulkadir Kemali (Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis) beylerin ‹dareHeyeti’ni oluflturdu¤u Tesanüd Grubu “Mutedil milliyetperver” milletvekilleri tara-f›ndan kurulmufltu. Amaçlar›; ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi mecliste milletvekilleriaras›nda dayan›flmay› sa¤lamay› amaçlam›flt›r.

Mecliste en örgütlü grup olarak tan›nm›fl, partileflmeyi düflünmemifltir. Bu ne-denle de siyasi program yapmam›fllard›r.

Müdafaa-i Hukuk Gruplar›

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup)Türkiye Büyük Millet Meclisinde ülkede kurulacak yeni düzen için yasalar Meclisgündemine geldikçe milletvekilleri birbirlerini daha iyi tan›maya bafllad›lar. Ancakbu tan›flma 1920 yaz›ndan itibaren ayr›flmalara yol açm›flt›.

Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤› Halkç›l›k Program›’n›n “Teflkilat-› EsasiyeKanunu” olarak Meclisce benimsenmesinden sonra, Meclisteki hizipleflmeler dahada ço¤ald›. Bu geliflme; yasama, yürütme ve zaman zaman da yarg› görevini üstle-nen TBMM’nin çal›flma düzenini olumsuz yönde etkiledi.

Meclis çal›flmalar›n›n mecliste oluflan gruplara dayan›larak daha düzenli bir ha-le gelece¤i san›ld› ise de bu beklenti gerçekleflmedi. Gruplar›n olumsuz tavr›ndanrahats›z olan milletvekilleri de kendi aralar›nda toplan›p yeni bir grup kurarak,meclis çal›flmalar›n› daha düzenli bir flekle sokmaya yöneldiler. Bu yeni geliflimi,Refet Bey arac›l›¤›yla Mustafa Kemal Pafla’ya yans›tt›lar. Mustafa Kemal Pafla Mec-lisin temelini oluflturan ve tüm yurt yüzeyine yay›lm›fl bulunan, Müdafaa-i HukukCemiyetlerinin Meclis Baflkanl›¤› ile iliflkilerini daha düzenli bir hâle getirmeleriniistedi. Ard›ndan da Meclisteki “ink›lapç› zihniyete sahip” milletvekilleriyle gruplarhâlinde vilayet kona¤›nda görüfltü. Onlar›n da düflüncelerini ald›ktan sonra, Ana-dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu ad› alt›nda meclis içinde büyük bir grupkurmaya karar verdi. Nitekim 10 May›s 1921’de TBMM’de Anadolu ve Rumeli Mü-dafaa-i Hukuk Grubu kuruldu. Erkek Ö¤retmen Okulu konferans salonunda 133


milletvekilinin kat›l›m› ile ilk toplant›s›n› yapt›. Mustafa Kemal Pafla Grup baflkan-l›¤›na seçildi. Gruba kat›lanlar›n say›s› giderek artt›.

Grubun bir baflkan›, iki baflkan yard›mc›s› ve on iki üyeden oluflan bir idare he-yeti olacakt›. Bunlar grup genel kurulunca gizli oy ile seçilecekti. ‹dare heyetigrupta görüflülecek konular› belirleyecek, üyeleri toplant›ya ça¤›racak ve toplant›zab›tlar›n› tutacakt›. Bunlar alt› ayda bir yinelenecekti. Grup, masraflar›n› karfl›la-mak üzere her üyeden iki lira ödenti alacak, grup üyelerinin yar›dan bir fazlas›mevcut olmad›kça görüflmelere bafllan›lmayacakt›. Az›nl›k, ço¤unlu¤un karar›nauyacakt›. Gruba girmek isteyenlerin baflvurusu idare heyetinde görüflülecekti.Grup genel kurulu en az on befl günde bir kez toplanacakt›.

Grubun iki maddeden oluflan bir program› vard›: 1. Büyük Millet Meclisinde oluflan “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Gru-

bu”nun temel amac› millî mücadelenin bafl›ndan beri Erzurum, Sivas Kon-greleri’nde saptanan ve son Osmanl› Meclis-i Mebusan› ile Büyük MilletMeclisi taraf›ndan kabul edilen Misak-› Millî esaslar› içinde vatan›n tamam›-n› ve milletin ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤layacak bar›fl› elde etmektir. Grup bu amaca ulaflabilmek için milletin tüm maddi ve manevi gücünü ge-rek görülen hedeflere yöneltecek ve kullanacak, ülkedeki resmî ve özel tümörgütleri ve kurulufllar› bu amaç do¤rultusunda kullanmaya çal›flacakt›r.

2. Grup, bu amac› gerçeklefltirmeye çal›flmakla beraber devlet ve milletin tefl-kilat›n›, Teflkilat-› Esasiye Kanunu dairesinde bölüm bölüm tespit edecek vehaz›rlamaya çal›flacakt›r.

Böyle bir grubun kurulmas› ve baz› kiflilerin grup d›fl›nda b›rak›lmas› Grubakarfl› tepkilere yol açt›. Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Grubun benimsedi¤i progra-ma karfl› ç›kt›. 1922 y›l› ortalar›nda Mecliste oldu¤u gibi Müdafaa-i Hukuk Grubuiçinde de tam bir dayan›flma yoktur. Grup ileri gelenleri Gruptaki da¤›n›kl›¤› gide-rebilmek için; Grupta kararlar›n oy çoklu¤u ile al›nmas›n›, herkesin düflüncesiniaç›kça söylemesini, yap›lacak oylamada oy çoklu¤u ile benimsenen karar›n mec-listeki tart›flma ve oylamalarda da geçerli k›l›nmas›n›, hükûmet üyelerinin tümününde Gruba kat›lmas›n› zorunlu gördüler. Bu da baz› hükûmet üyelerinin tepkisineyol açt›. Örne¤in fier’iye Vekili bu karara uymad›.

Mecliste âdeta bir siyasal parti ifllevini gören Birinci Grup, 1923 seçimlerindensonra siyasal parti biçimine dönüfltü ve Halk F›rkas› olarak ça¤dafl Türkiye’nin olu-flumuna damgas›n› vurdu.

‹kinci GrupTürkiye Büyük Millet Meclisinde Mustafa Kemal Pafla liderli¤inde Anadolu ve Rume-li Müdafaa-i Hukuk Grubu (10 May›s 1921) kurulduktan sonra meclisteki milletvekil-leri üçe bölünmüfltü. Hükûmete yak›nl›klar›yla tan›nan milletvekilleri sa¤ tarafta, hü-kûmete karfl› olanlar sol tarafta, yafll› ve tarafs›z gözükenler de ortada oturmaya bafl-lam›flt›. Sa¤ yanda oturanlar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l›olan milletvekilleri olduklar› için örgütlü hareket ediyorlard›. Sol yanda oturanlar iseörgütsüz olduklar›ndan 1921 ortalar›nda mecliste fazla bir etkinlik gösteremiyorlard›.Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu içinde yer alamayan kimi milletvekille-ri Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni ve Necati Bey, Samsun Milletvekili Emin Bey,Kastamonu Milletvekili Besim Bey, Kayseri Milletvekili R›fat Bey, Mersin MilletvekiliSelahattin Bey, Sivas Milletvekili Vas›f Bey, bir araya gelerek Meclis’te yeni bir grupoluflturmaya çal›flt›. Bu çaba sonuç verdi ve 1921 sonlar› 1922 bafllar›nda muhalefetdaha örgütlü bir flekil ald›. Böylece Mecliste bir muhalefet grubu do¤du.


Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisindehükûmete karfl› muhalefet görevini yapanbu grup, bir süre isimsiz olarak çal›flt›ktansonra; “biz de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne mensubuz. Biz de ocemiyet taraf›ndan seçildik. Bizim de ismi-miz ayn› fakat iki numaral› grubuz” diyerek,kendilerine ‹kinci Grup ad›n› takt›lar. Bafl-lang›çta 120 milletvekiline sahip olan ‹kinciGrup’un daha sonra giderek üye say›s›n›nazald›¤›, hatta Saltanat›n kald›r›lmas›ndansonra da¤›ld›¤› ileri sürülmüfltür. Bu iddia-n›n ortaya at›lmas›nda ‹kinci Grup’un ken-dine güçlü ve tutarl› bir baflkan bulamama-s›n›n etkisi olmufltur. Zaman zaman Mersin-li Cemal Pafla’n›n, Hüseyin Avni Bey’in, Hak-k› Hami Bey’in ve Basri Bey’in baflkanl›kla-

r›ndan söz edilmifl ise de bunlar aç›kça bafl-kanl›k görevini üstlendiklerini aç›klayamam›fllard›r. Böyle olunca da insanlar birerbirer gruptan kopmufllard›r.

‹kinci Grupçular, Millet Meclisinin hakk›n› ve hâkimiyetini savunmak, otokra-tik flef usulü bir idareye karfl› meflru ve yasal yan›t vermek, yasal kurallara ayk›-r› millet egemenli¤i ile örtüflmeyen ayr›cal›klar›, örgütleri ve uygulamalar› orta-dan kald›rmak için bu grubu kurduklar›n› belirtmifllerdir. Ancak Grup, yelpaze-sini oldukça genifl tutmufltur. Üyeleri aras›nda tutarl› bir görüfl birli¤i yoktur. Es-ki ‹ttihatç›lardan, ‹tilafç›lardan, Saltanatç›lardan, ‹slamc›lardan, Bolfleviklerdenüyesi vard›r. Ortak noktalar›; baflta Mustafa Kemal Pafla olmak üzere hükûmetemuhalefet etmektir. Zira hükûmette yer alamayanlar, yer ald›klar› hâlde bu yerikoruyamayanlar, karfl›t olmay› bir meziyet sayanlar›n bu grupta toplanm›fl olduk-lar› söylenebilir.

Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin demokratik bir nitelik kazanmas›ndaönemli bir görev yapm›fl olan ‹kinci Grup, Birinci Grup üyeleri taraf›ndan sürekliolarak “programs›zl›kla, içtihads›zl›kla” suçlanm›flt›r. Ancak bunun do¤ru oldu¤u-nu söylemek pek de mümkün de¤ildir. Zira ‹kinci Grup; ülkenin yenilefltirilmesive diriltilmesi için kendi içinden ay›rd›¤› milletvekillerinden oluflan bir özel komis-yon kurarak program›n› haz›rlam›flt›r. Bu komisyonun haz›rlad›¤› program Grupgenel kuruluna sunulmufl ve 27 maddesi 9 Kas›m 1922’ye kadar görüflülerek be-nimsemifltir. Grubun önde gelen kiflilerinden Hüseyin Avni Bey savafl durumu bit-medi¤i için, “Misak-i Millî’de gedikler” aç›lmas›na neden olmamak amac›yla buprogram› aç›klamad›klar›n› belirtmifltir.

‹kinci Grubun program›nda; Türkiye’nin, millî s›n›rlar içinde özgür ve ba¤›m-s›z bir devlet oldu¤u, yönetimin millet egemenli¤ine dayand›¤›, Türkiye toprakla-r›n›n bir bütün oldu¤u ayr›l›k kabul etmeyece¤i vurgulanm›flt›r. Her bireyin din vemezhep özgürlü¤ü de içinde olmak üzere tüm özgürlüklerinin korunaca¤›n›n al-t› çizilmifltir. Yasal s›n›rlar içinde bas›n›n, e¤itimin, flirket kurman›n, toplant›lar›nserbest olaca¤› belirtilmifltir. Her bireyin yasalar karfl›s›nda eflit oldu¤u, s›n›f, aileayr›cal›klar›n›n olmayaca¤›, siyasi suçlardan dolay› idam cezas›n›n verilmeyece¤i,iflkence, angarya gibi her çeflit bask›n›n yasaklanaca¤› ilan edilmifltir. Devletin ya-sama ve yürütme yetkisinin Mecliste toplanaca¤›, bu yetkinin hiçbir flekilde pay-


Foto¤raf 6.6

‹kinci grubun enönemliisimlerindenHüseyin Avni(Ulafl) Bey

lafl›lmayaca¤›, vazgeçilemeyece¤i, seçim yasas›n›n millî egemenli¤i yans›tacak fle-kilde de¤ifltirilece¤i vaat edilmifltir. ‹lkö¤retimin zorunlu olaca¤›, millî e¤itimin yö-resel ihtiyaçlar› karfl›layacak flekilde ve uygulamal› olaca¤›, Türkçeyi do¤ununözellikle de ‹slam dünyas›n›n bilim dili hâline getirmek için çal›fl›laca¤›, vergilerinMillet Meclisi karar›yla sal›naca¤›, iktisadi kurulufllar›n korunaca¤›, bir devlet ban-kas›n›n kurulaca¤›, ba¤›ms›z bir demiryolu politikas› izlenece¤i gibi konular üze-rinde durulmufltur.

‹kinci Grup, 1923 seçimlerine kendi iradesiyle kat›lmam›fl bunun sonucu olarakda siyasal yaflamdan silinip gitmifltir.

CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YAS‹ PART‹LERSiyasal partilerin ortaya ç›kmas› egemenlik anlay›fl›ndaki geliflmenin sonucudur.Halk›n egemenli¤inin kullan›m›na izin verilmedi¤i yerde siyasal partiden söz et-mek de zordur. Halk›n yönetime kat›lmaya bafllad›¤›, yönetenlerin gücünü görün-mez ilahi güçlerden de¤il, yönetti¤i halktan ald›¤› düflüncesinin yerleflti¤i yerde ik-tidar› elde etme mücadeleleri de bafllam›fl, bu da siyasal partilerin oluflumuna yolaçm›flt›r. Parlamentonun yetkilerinin artmas› ve ba¤›ms›zl›klar›n›n güçlenmesi, te-mel hak ve özgürlük alan›n›n genifllemesi, eflit ve genel oy ilkesinin yayg›nlaflma-s›, demokrasi kültürünün geliflmesi siyasal partileflme hareketinin de ivmesini ar-t›rm›flt›r. Dünya tarihine bakt›¤›m›zda siyasal partiler Amerikan Ba¤›ms›zl›k Sava-fl›’ndan sonra ortaya ç›km›fl, Frans›z ‹htilali’nden sonra yayg›nl›k kazanm›flt›r.

Partilerin egemen oldu¤u demokratik sistemler tek partili, çift partili ve çokpartili sistemler olarak ayr›l›r. Çok partili sistem; güçleri birbirine yak›n ikiden çokpartinin siyasal iktidar› ele geçirmek için özgürce birbiriyle mücadele etti¤i sistem-dir. Bu sistemde her görüfl kendini özgürce ifade edebilir. ‹ki partili sistem; bir ül-kede iktidar› ele geçirmek için birbirine yak›n iki büyük partinin oldu¤u sistemdir.Bunlardan biri iktidar di¤eri muhalefet olur. Bu sistemde küçük partilerin pek et-kisi olmaz.

Tek parti sistemi, iktidara uzun süre tek partinin egemen oldu¤u sistemdir. Busistemde parti resmî bir görüflü yerlefltirmenin arac› durumundad›r. Parti ile devletbütünleflmifltir. Bu nedenle de muhalefetin do¤mas›na izin verilmez. Bunlar genel-likle faflist ve komünist sistemler gibi demokrasi karfl›t› sistemlerde bulunurlar. Bu-nun yan›nda demokrasiye geçmek amac› güden kimi ülkelerde de ortaya ç›karlar.

Osmanl› Devleti’nde siyasal partili hayat 23 Temmuz 1908’de Meflruti sistemeyeniden geçildikten sonra bafllad›. 1 Eylül 1324 (14 Eylül 1908) kurulan Osmanl›Ahrar F›rkas›, Türk tarihinde parti ad›yla kurulan ilk siyasal parti oldu. 1908-1918aras›nda çeflitli siyasal partiler kuruldu ise de döneme damgas›n› ‹ttihat ve Terak-ki Partisi ile Hürriyet ve ‹tilaf Partisi vurdu.

Mondros Mütarekesi’nden sonra Hürriyet ve ‹tilaf Partisi yeniden siyaset sahne-sine dönerek ülke yönetiminde etkin olmaya bafllad›. Ancak ülkenin iflgale u¤ra-mas›na karfl› etkili bir direnifl göstermemesi ülkede Müdafaa-i Hukuk hareketi de-nilen yeni bir hareketi do¤urdu. Müdafaa-i Hukuk Hareketi, Anadolu’da giderekgüçlenirken ‹stanbul’da da yönetim bofllu¤undan yararlanan kifliler, gruplar, hertürlü siyasal partilerini kurarak aç›ktan aç›¤a ülkenin bütünlü¤ünü, halk›n birli¤iniparçalay›c› eylemlere giriflmekten çekinmediler.

Mustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤inde, Müdafaa-i Hukuk Hareketi Sivas Kongre-si s›ras›nda Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad› alt›nda birlefltirildi.Atatürk’ün liderli¤ini yapt›¤› bu cemiyet, Türkiye halk›n›n Misak-› Millî ile saptanan


s›n›rlar içinde ba¤›ms›z bir devlet olarak varl›¤›n› sürdürebilmesini sa¤lamak içinMillî Kurtulufl Savafl›’n› bafllatt›. Bunun için Ankara’da 23 Nisan 1920’de TürkiyeBüyük Millet Meclisini kurarak yeni bir devletin temelini att›. Türkiye Büyük MilletMeclisinde Türkiye Komünist F›rkas› (Partisi) Türkiye Halk ‹fltirakiyun F›rkas› (Par-tisi) gibi etkisiz k›sa süreli baz› partiler kuruldu. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hu-kuk Cemiyetine ba¤l› milletvekillerinden oluflan bu mecliste; zaman içinde çeflitlihizipler olufltu. Bu geliflmenin, amac›n gerçeklefltirilmesini engelleyece¤ini düflü-nen Mustafa Kemal Pafla, kendi liderli¤inde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i HukukGrubu ad›yla Meclis içinde yeni bir siyasi örgüt kurdu. Birinci Grup olarak adlan-d›r›lan bu örgüte karfl›, Meclisteki iktidar karfl›t› milletvekilleri ‹kinci ad›yla yeni birsiyasi örgüt oluflturdular. Bunlardan Birinci Grup iktidar›, ‹kinci Grup muhalefetitemsil etti. Kurtulufl Savafl› baflar›ya ulaflt›ktan sonra Mustafa Kemal Pafla’n›n, 6 Ara-l›k 1922’de ülkenin ça¤dafl dünyada sayg›n bir yere ulaflacak at›l›mlar› yapabilme-si için Halk F›rkas› ad›yla bir parti kuraca¤›n› belirtmesi, bir süreden beri geri pla-na itilmifl parti tart›flmas›n› yeniden alevlendirdi. 1 Nisan 1923’te Türkiye BüyükMillet Meclisi seçimlerin yenilenmesi karar›n› al›nca Mustafa Kemal Pafla 8 Nisan1923’te bir seçim bildirisi yay›nlad›. Bu bildiride lideri oldu¤u Anadolu ve RumeliMüdafaa-i Hukuk Grubunu (Birinci Grubu) Halk F›rkas›na (Partisine) dönüfltüre-ce¤ini belirtti. Nitekim 9 Eylül 1923’te Halk F›rkas› kuruldu.

Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas›Yeflil Ordu hareketinin durdurulmas›na karar verilince Yeflil Ordu’nun sol kanad›-n› oluflturan baz› kifliler Türkiye Komünist Partisine geçmedi. Bir süre gizli Türki-ye Komünist Partisi ad› alt›nda çal›flmalar›n› sürdürdüler. 7 Aral›k 1920’de TokatMilletvekili Naz›m, Bursa Milletvekili fieyh Servet ve Afyon Milletvekili Mehmetfiükrü, Baytar Binbafl› Hac›o¤lu Salih, Ziynetullah Nuflirevan eme¤i temel ilke ala-rak Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisini kurdular. Emek gazetesini ç›kard›lar. YeflilOrdu’nun taban›n› kendi yanlar›na çekmek için, Yeflil Ordu’nun, Türkiye Halk ‹fl-tirakiyûn Partisi’ne dönüfltü¤ü propagandas›n› yapt›lar.

Parti; Afyon’da, Yozgat’ta Sivas’ta, Çorum’da, Akda¤madeni’nde aktivitesini ar-t›rd›. ‹çiflleri Vekili, memurlardan bu partiye girenlerin görevlerine son verdi. Maa-rif Vekili, maarif müdürlerine bir genelge göndererek ‘’maarif mensuplar›n›n” bupartiye girmelerine izin verilmemesini istedi.

Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisinin saltanat›n babadan o¤la geçmesine, dinîesaslara dayanan tasarruf hakk›na; kiralama gibi “ülkeyi berbat eden” ve biravuç az›nl›¤›n ço¤unlu¤a egemen olmas›na yol açan haklara karfl› ç›kmas› ‹s-lamc› milletvekillerinin ve halk›n tepkisine yol açt›. Çerkez Ethem isyan›n› des-tekledikleri gerekçesiyle Salih Hac›o¤lu, Ziynetullah Nuflirevan ve baz› partiüyeleri tutukland›.

Çerkez Ethem isyan›ndan sonra Mecliste, hükûmetin sol anlay›fl›n›n ilerisindeolanlara karfl›, hem Türkiye Komünist Partisi hem de ‹slamc› milletvekilleri âdetaortak bir davran›fl içine girdiler. “Gafil ve hain” olarak niteledikleri Türkiye Halk ‹fl-tirakiyûn Partisi üyelerini d›flar›dan para almakla suçlad›lar ve partinin kapat›lma-s›n›, üyelerinin milletvekilli¤inden ç›kar›lmas›n› istediler.

Bu bask›lar karfl›s›nda Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi yöneticileri 1 fiubat 1921’denitibaren çal›flmalar›n› durdurduklar›n› bir bildiri ile aç›klad›lar. Nâz›m, fieyh Servet veMehmet fiükrü Beyler, hükûmeti yasa d›fl› yollardan devirmeyi amaçlad›klar› gerek-çesiyle ‹stiklal Mahkemesi’ne verildiler. Tokat Milletvekili Nâz›m Bey, H›yanet-i Va-taniye Yasas›’n›n 2. maddesi uyar›nca 15 y›l hapse mahkûm edildi (9 May›s 1921).


Sakarya Savafl›’n›n zaferle bitmesinden sonra ülke içinde ve d›fl›nda gücünü iyi-ce pekifltirmifl olan TBMM Hükûmeti, May›s ay›nda hükûmeti devirmek suçuyla tu-tuklanan sol düflünceli kifliler için bir af ç›kard›. Hapisten kurtulan bu kifliler k›sa sü-re sonra tekrar örgütlenmeye yöneldiler. 18 Mart 1922’de ç›karmaya bafllad›klar› Ye-ni Hayat Dergisi ile kamuoyu oluflturmaya çal›flt›lar. III. Enternasyonale ba¤l› olduk-lar›n› aç›klad›larsa da partiyi canland›ramad›lar. Hükûmet baflkan› olan Rauf Bey 21Temmuz’dan itibaren sosyalistlerin çal›flmalar›n› yasaklad›. 2 Ekim 1922’de de ‹craVekilleri Heyeti karar›yla Türkiye Halk ‹fltirakiyûn Partisi tümüyle kapat›ld›.

Türkiye Komünist F›rkas›Rusya’da Bolflevik ‹htilal sonunda Sosyalist temellere dayanan yeni bir düzen ku-rulmufltu. Türkiye Büyük Millet Meclisi aç›l›nca ilk iliflki Sovyet Rusya ile kurulma-ya çal›fl›ld›. Sovyet Rusya’da emperyalizme savafl açan Türkiye Büyük Millet Mec-lisi Hükûmetiyle iyi iliflki kurmay› ç›karlar›na uygun buldu. ‹ki ülke aras›nda kuru-lan iyi iliflkiler Sosyalist düflüncenin Anadolu’da yay›lmas›na yol açt›. 1920 sonba-har›nda Anadolu’da göz ard› edilemeyecek kadar geliflmifl bir “Bolflevik” kitle olufl-tu. Hükûmet bu kitleyi denetimi alt›na almak istedi.

Zira bu s›rada baz›lar› komünist bir parti kurarak Anadolu’da sosyalist bir dü-zene geçmenin mücadelesini veriyorlard›. Oysa “millet, meclis ve hükûmet” böylebir düzen yanl›s› olarak gözükmüyordu. Hükûmet, d›fl etkilerle ülkenin kimi yer-lerinde hissedilen sosyalist hareketlenmeleri önlemek, hükûmete muhalif sol güç-leri denetim alt›na almak, emperyalist düflmana karfl› verilecek savaflta Sovyetlerinyard›m›n› daha da art›rabilmek için, 18 Ekim 1920’de Türkiye Komünist Partisi ad›alt›nda bir parti kurdu. 9 kiflilik kurucu heyeti, 30 kiflilik “Merkez-i Umumisi” olanpartinin üyeleri aras›nda Hakk› Behiç Bey, ‹hsan Bey (Cebelibereket), Refik Bey(Konya), Eyüp Bey (Eskiflehir), Tevfik Rüfldü Bey, Mahmut Esat Bey, Yunus NadiBey, K›l›ç Ali Bey, Süreyya Bey gibi Türkiye Büyük Millet Meclisinin aktif üyelerivard›. Kurtulufl Savafl›’n›n asker kadrosunda önemli yerleri bulunan Fevzi Pafla, Kâ-z›m Karabekir Pafla, Ali Fuat Pafla, Refet ve ‹smet Beyler de Parti’ye dâhil olmufl-lard›. ‹flte bu nedenle Mustafa Kemal Pafla, partiyi kuran kiflileri “en k›ymetli, ennamuslu, en vatanperver” kimseler olarak nitelemiflti. Türkiye Komünist Partisi,Rusya’da oldu¤u gibi Anadolu’da da iflçinin önderli¤inde proletarya diktatörlü¤ü-ne dayanan bir komünizm kurmay› amaçlamamaktad›r. Türkiye Komünist Partisi,Anadolu’nun ve Türk milletinin koflullar› farkl› oldu¤u için Türkiye’ye özgü yuka-r›dan gelen kanl› olmayan bir komünizmi benimsemifltir.

III. Enternasyonal’e ba¤l› oldu¤u ilan edilen bu partiyi, Hâkimiyet-i Milliyeve Anadolu’da Yeni Gün gazeteleri desteklemifltir. Parti 1921 y›l› ortalar›ndakapat›lm›flt›r.

Büyük Millet Meclisindeki baz› milletvekillerinin Bolfleviklik ve ‹slam esaslar› a¤›rl›kl› gu-ruplar oluflturmas›n›n zeminini de¤erlendiriniz.

Cumhuriyet Halk F›rkas›Kurtulufl Savafl›’n›n baflar›yla bitirilmesinden sonra s›ra Yeni Türkiye Devletininça¤dafllaflt›r›lmas›na gelmiflti. Ülkeyi ve milleti ça¤dafl uygarl›¤›n ilerisine tafl›yabil-mek için ça¤dafl siyasal örgütlere ihtiyaç vard›.

Savafl s›ras›nda Türkiye Büyük Millet Meclisinde oluflturulan Müdafaa-i HukukGrubu, Mudanya Mütarekesi’nden sonra art›k ifllevini tamamlam›flt›. Bunun bir si-yasal partiye dönüfltürülmesi zaman› gelmiflti. Zira mecliste yaflanan kimi olaylar


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

da bunu zorunlu k›l›yordu. Nitekim Mustafa Kemal Pafla, 6 Aral›k 1922’de Halk F›r-kas› ad›yla bir parti kuraca¤›n› aç›klad›.

Atatürk böyle bir parti kurmaktaki amac›n› flu noktalar üzerine oturtmufltu: Kur-tulufl Savafl› baflar›s›n› siyaset, yönetim ve ekonomi alan›nda yap›lmas› gereken in-k›laplarla tamamlamak, yap›lacak ink›laplar› bir programa dayand›rmak, bu prog-rama halk› da katmak, kurulacak partiyi halkç›l›k esas›na göre yap›land›rmak.Mustafa Kemal Pafla’n›n parti kuraca¤›n› aç›klamas› çeflitli tepkiler do¤urdu. Özel-likle Halkç›l›k düflüncesine farkl› anlamlar yüklenmeye çal›fl›ld›. Mustafa Kemal Pa-fla ülkenin düflünen kiflilerini kurulacak partinin altyap›s›n› haz›rlamaya ça¤›rd›.Onlar›n düflüncelerinden yararlanaca¤›n› aç›klad›. Bunun yan›nda kendisi de yurtgezisine ç›kt›. Eskiflehir’de, ‹zmit’te, Bursa’da, Bal›kesir’de ve ‹zmir’de halkla görü-flerek bu konuda görüfllerini aç›klad›. Bal›kesir’de Pafla Camii’nde, kurulacak partihakk›nda flunlar› söyledi:

“Bu milletin siyasi partilerden çok can› yanm›flt›r. fiunu aç›klayay›m ki baflkaülkelerde siyasi partiler ekonomik amaçlarla kurulmufl ve kurulmaktad›r. Çünküo memleketlerde farkl› s›n›flar vard›r. Bir s›n›f›n ç›karlar›n› korumak için kurulansiyasi partiye karfl›l›k öteki s›n›f›n ç›karlar›n› korumak için bir baflka parti kurulu-yor. Bu da do¤ald›r. Bizim ülkemizde de ayr› ayr› s›n›f varm›fl gibi kurulan siyasipartiler yüzünden karfl›laflt›¤›m›z olaylar bilinmektedir. Halk F›rkas› dedi¤imizzaman bunun içinde bir k›s›m de¤il, bütün millet dâhildir. Bir defa halk›m›z› göz-den geçirelim. Memleketimiz çiftçi memleketidir. O hâlde milletimizin büyük ço-¤unlu¤u çiftçi ve çoband›r. Bu böyle olunca buna karfl› büyük arazi ve çiftlik sa-hipleri akla gelir. Bizde büyük araziye kaç kifli sahiptir? Bu arazinin miktar› ne-dir? ‹ncelenirse görülür ki memleketimizin büyüklü¤üne nazaran hiç kimse büyükaraziye sahip de¤ildir. Bu arazi sahipleri korunacak insanlard›r. Sonra sanat sa-hipleriyle kasabalarda ticaretle u¤raflan küçük tüccarlar gelir. Kuflkusuz bunlar›nç›karlar›n›, geleceklerini korumak zorunday›z. Çiftçilerin karfl›s›nda oldu¤unudüflündü¤ümüz büyük arazi sahipleri gibi bu ticaretle u¤raflanlar›n karfl›s›nda dabüyük sermaye sahibi insanlar yoktur. Kaç milyonerimiz var? Hiç. Biraz paras›olanlara da düflman olacak de¤iliz. Tam aksine memleketimizde birçok milyoner-lerin hatta milyarderlerin yetiflmesine çal›flaca¤›z. Sonra amele(iflçi) gelir. Bugünmemleketimizde fabrika, imalâthane vesaire gibi kurulufllar çok azd›r. ‹flçi say›-m›z yirmi bini geçmez. Hâlbuki ülkeyi kalk›nd›rmak için daha çok fabrikaya ihti-yac›m›z var. Bunun için de iflçi lâz›md›r. O nedenle iflçiyi de korumam›z gerekir.Bundan sonra ayd›n ve ulema denilen kifliler gelir. Bu ayd›n ve ulema kendi ken-dilerine toplan›p halka düflman olabilir mi? Bunlara düflen görev halk›n içine gi-rerek onlar› ayd›nlatmak ve onlara ilerleme ve uygarlaflmada önder olmakt›r.Farkl› meslek gruplar›n›n ç›karlar› birbiriyle iç içe girmifl oldu¤undan onlar› s›n›f-lara ay›rmak olas› de¤ildir. Onlar›n tümü de halkt›r. Halk Partisi halk›m›za siya-si e¤itim vermek için bir okul olacakt›r”.

Atatürk yurt gezilerini tamamlad›ktan sonra Meclisin yenilenmesi konusundakidüflüncelerini hükûmet üyeleriyle de paylaflt›. Ancak bu konuda karar› Meclisinvermesi gerekiyordu. Nitekim 1 Nisan 1923’te Ayd›n milletvekili Esat Efendi ve 120arkadafl›n›n verdi¤i seçimlerin yenilenmesini öngören bir yasa teklifi, uzun ve flid-detli tart›flmalardan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan kabul edildi veseçimlerin yenilenmesi kararlaflt›r›ld›.


Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleriSeçim karar› al›n›nca siyasal örgütlerin seçim meydanlar›na inmesi ve adaylar›n› veseçim bildirilerini yay›nlamas› beklendi. Ancak Mustafa Kemal Pafla’n›n liderli¤iniyapt›¤› Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu d›fl›nda hiçbir siyasi örgüt se-çim alan›na inmedi. Mustafa Kemal Pafla, 8 Nisan 1923’te ivedi olarak çözülmesigereken ülke sorunlar›n›n neler oldu¤unu halka aç›klayan ve 9 maddeden oluflanflu seçim bildirisini haz›rlad›.

“Ülkeyi ve milleti da¤›lmaktan ve yok olmaktan kurtarmak için milletten ald›¤›mutlak yetki ile toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi millet egemenli¤ine daya-narak bir halk devleti kurdu. Üslendi¤i görevin önemli bir bölümünü yerine getir-di¤i için 1 Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesi karar›n› ald›. Önümüzdeki dönem-de bar›fl› sa¤lamak, iktisadi geliflmeyi temin etmek ve her türlü örgütlenmeyi ta-mamlayarak ülkeyi ve milleti refaha kavuflturmak amac›m›z olacakt›r. Yeni çal›flmasürecinde Meclisin ço¤unlu¤unu bu amaç etraf›nda toplayabilmek ve ülkeyi milletegemenli¤i çerçevesinde siyasi örgütlenmeye kavuflturabilmek için bir Halk Parti-si kurulacakt›r. Mecliste bulunan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu,Halk Partisi’ne dönüfltürülecektir. Ad› geçen partinin halk egemenli¤ini, yenilefl-meyi, maddi ve manevi alanda geliflmeyi esas alan genifl ve geliflmifl bir program›tüm üyelerin görüfl ve onay›na sunacakt›r. Grubumuz afla¤›daki umdelerle (ilkeler-le) yeni seçime kat›lmaya karar vermifltir. Bu umdeler ülkenin ivedi ihtiyaçlar›n›karfl›lamak üzere birçok uzman›n görüflü ve ‹zmir’de toplanan ‹ktisat Kongresi so-nuçlar›na göre belirlenmifltir.

Umde 1. Egemenlik kay›ts›z flarts›z milletindir. ‹dare yöntemi halk›n do¤rudando¤ruya kendi kaderini belirlemesi esas›na dayan›r. Milletin gerçek temsilcisi Tür-kiye Büyük Millet Meclisidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi d›fl›nda hiçbir kifli, hiç-bir makam, hiçbir güç milletin yazg›s›na egemen olamaz.

Umde 2. Egemenlik ve hükmetme yetkisi Türkiye halk›n›n gerçek temsilcisiolan Türkiye Büyük Millet Meclisinin manevi flahs›nda toplanm›fl oldu¤u için, Tür-kiye Büyük Millet Meclisinin 1 Kas›m 1922’de verdi¤i Saltanat›n kald›r›lmas›na ilifl-kin karar de¤ifltirilmez ilkedir.

Umde 3. Ülkede iç güvenli¤in kesin olarak sa¤lanmas› en önemli görevlerdenbiridir.

Umde 4. Mahkemelerin h›zl› bir flekilde adalet da¤›tabilmeleri sa¤lanacak, ya-sal mevzuat millî ihtiyaçlar›m›za, bilimsel hukuk anlay›fl›na göre yeni bafltan iyilefl-tirilecek ve tamamlanacakt›r.

Umde 5. Aflar yönteminde halk›n flikâyetine ve ma¤duriyetine yol açan k›s›m-lar iyilefltirilecek, tütün ekimi ve ticaretini milletin yarar›na dönüfltürecek önlemleral›nacakt›r. Mali kurumlar çiftçilere, sanayicilere ve ticaretle u¤raflanlara kolaycaborç verecek bir flekle getirilecek, ivedi ihtiyac›m›z olan demiryollar› için vakit ge-çirilmeden giriflimde bulunulacak, ilk e¤itim birlefltirilecek, tüm okullar›m›z ihtiya-c›m›za ve ça¤dafl esaslara uygun hale getirilecek, sa¤l›k ve sosyal yard›m kurulufl-lar› iyilefltirilecektir.

Umde 6. Askerlik süresi k›salt›lacakt›r. Umde 7. Milletin ba¤›ms›zl›¤› ve vatan›n savunulmas› u¤runda sakat kalan kifli-

lerin, ordu emeklilerinin, dul ve yetimlerinin sefaletine meydan vermeyecek ön-lemler al›nacakt›r.

Umde 8. Memurlar›n atanma, görevden ç›kar›lma, yükseltilme, ödüllendirme,emekli edilme koflullar› belirlenecektir.


Umde 9. Ülkenin h›zl› bir flekilde onar›lmas› için özel flirketlerin kurulmas› daözendirilecektir. Mali, iktisadi, idari ba¤›ms›zl›¤›m›z› sa¤lamak kofluluyla bir bar›flortam›n›n oluflturulmas›na çal›fl›lacakt›r. Bu koflullar› sa¤lamayan bar›fl antlaflmas›-n› kabul etmeyece¤iz.

Seçimler bittikten sonra Mustafa Kemal Pafla, 4 A¤ustos 1923’te “A¤ustos’un ye-dinci Sal› günü Halk F›rkas›na mensup yeni üyelerin baz› konular›n müzakeresiiçin Meclis binas›nda ö¤leden sonra saat üçte haz›r bulunmalar›n› isteyen bir du-yuru yay›nlad›. 7 A¤ustos 1923’te Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l› milletvekilleriy-le yapt›¤› toplant›da uzun bir konuflma yaparak ulusal mücadelenin bafllang›c›n-dan Millet Meclisinin kurulufluna kadar Müdafaa-i Hukukun ve Halk Partisi’nin ku-rulma haz›rl›klar›n› anlatt›. Haz›rlanan 106 madde ile bir ekten oluflan tüzük tasa-r›s›n› tart›flmak üzere milletvekillerine da¤›tt›. Bu tasar›n›n ilk maddelerinde flöyledeniyordu:

Madde l. Halk F›rkas› (Partisi); Cemiyetler Kanunu’na göre kurulmufl siyasi bircemiyettir. Amac›, millî egemenli¤in halk taraf›ndan ve halk için icras›na k›lavuz-luk etmek ve Türkiye’yi ça¤dafl bir devlet hâline yükseltmektir.

Madde 2. Halk Partisi bir ihtilal partisi de¤il bir ink›lap partisidir. Tüm siyasalmücadelesini yasalar çerçevesinde yapacakt›r. Türkiye’de tüm yasalar›n üstündeyasan›n otoritesini egemen k›lmaya çal›flacakt›r.

Madde 3. Halk Partisine göre halk kavram›, herhangi bir s›n›fa özgü de¤ildir.Hiçbir imtiyaz iddias›nda bulunmayan ve genellikle yasa karfl›s›nda mutlak eflitli¤ibenimseyen tüm bireyler halktand›r. Halkç›lar, hiçbir ailenin, hiçbir s›n›f›n, hiçbircemaatin, hiçbir ferdin imtiyazlar›n› kabul etmeyen ve yasalardaki mutlak hürriyetve ba¤›ms›zl›¤› tan›yan bireylerdir.

Madde 4. Halk Partisine her Türk ve d›flar›dan gelip Türk vatandafll›¤›n› ve uy-garl›¤›n› kabul eden her birey girebilir.

Madde 5. Halk Partisi Genel Baflkan›n› Büyük Kongre seçer. Bu tasar›y› incelemek üzere bir komisyon kuruldu. Tasar›n›n incelenmesi 9 Ey-

lüle kadar sürdü ve 9 Eylül 1923’te Parti kuruldu. 11 Eylül 1923’te toplanan HalkPartisi üyeleri Mustafa Kemal Pafla’y› Parti Baflkanl›¤›na, Baflvekil Ali Fethi Bey’iParti Grup Baflkanl›¤›na, Recep Bey’i de (Peker’i) Genel Sekreterli¤e seçti.


Foto¤raf 6.7

Mustafa KemalPafla hükûmetüyeleriyle(F.Çakmak,R.Peker,K.Özalp) bir arada.


29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilince Mustafa Kemal Pafla(Atatürk) Cum-hurbaflkan› olarak fiilen Parti Baflkanl›¤›n› sürdürmeyi uygun görmedi ve 19 Kas›m1923’te ‹smet Pafla’y› Parti Baflkan vekilli¤ine atad›. ‹smet Pafla da 20 Kas›m’da ya-y›nlad›¤› bildiri ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin flubeleriniHalk Partisi’ne ba¤lad›. Böylece Halk Partisi k›sa süre içinde yurdun dört bir yan›n-da örgütlenmifl oldu.

Halk Partisi (F›rkas›), 10 Kas›m 1924’te al›nan grup karar› do¤rultusunda ad›n›nbafl›na Cumhuriyeti ekleyerek Cumhuriyet Halk Partisi ad›n› ald›. Cumhuriyet’inilan›ndan ve Hilafetin kald›r›lmas›ndan sonraki geliflmeler Halk Partisi üyeleri ara-s›nda parçalanmaya yol açt›. Mustafa Kemal’in listesinden seçime girerek milletve-kili seçilen ve daha sonra da Halk Partisi’nin üyesi olan baz› milletvekilleri partininizledi¤i politikaya ters düflerek Partiden istifa ettiler. Bunlar yeni bir parti kurarakmeclisteki çal›flmalar›n› sürdürdüler.

Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak 1927 y›l›na kadar çal›flmalar›n› ilk tü-zük do¤rultusunda sürdürdü. 15-20 Ekim 1927’deki ikinci kongrede (birinci kon-gre olarak Sivas Kongresi’ni benimsemifllerdir) tüzü¤ünü daha da gelifltirdi. Ülke-de yap›lan ink›laplara paralel olarak ideolojik do¤rultusunu da belirledi. Tüzü¤ünilk 7 maddesinde flu ilkelere yer verdi:

Madde 1. Cumhuriyet Halk Partisi, Cemiyetler Kanunu’na uygun olarak kurul-mufl cumhuriyetçi, halkç›, milliyetçi, siyasi bir cemiyettir ve merkezi Ankara’dad›r.

Madde 2. Parti; Türk Milletinin konumunu ve refah›n› sürekli yükseltmekteolan ve her türlü bask› zorbal›k yönetimine izin vermeyen tek devlet fleklinin Cum-huriyet oldu¤unu belirtir. Cumhuriyetin bugün ve gelecekte her türlü tehlike ve ta-arruzlardan korunmas›n›n en önemli bir vatan ve millet görevi oldu¤unu en temeldüflünce ve siyasi amaç sayd›¤›n› aç›klar.

Madde 3. Parti; din ve inanc› siyasetten ve siyasetin kar›flmas›ndan kurtararakmilletin, siyasi, içtimai, iktisadi tüm yasalar›n›, teflkilat ve gereksinimlerini pozitifbilim ve teknolojinin ça¤dafl uygarl›¤a arma¤an etti¤i esaslara uygun olarak dü-zenler, devlet ve millet ifllerinde din ile dünyay› tamamen birbirinden ay›rmay› enönemli görev sayar.

Madde 4. Parti; ulus egemenli¤i ve idareyi ilgilendiren tüm çal›flmalardahalk taraf›ndan ve halk için ilkesini hâkim k›lmay› amaç edinmifltir. Yasa kar-fl›s›nda mutlak bir eflitli¤i kabul eden ve hiçbir ailenin ve hiçbir s›n›f›n, hiçbir ce-maatin, hiçbir bireyin imtiyazlar›n› tan›mayan bireyleri halktan ve halkç› ola-rak kabul eyler.

Madde 5. Parti; vatandafllar aras›nda en sa¤lam ba¤›n dil birli¤i, his birli¤i, fi-kir birli¤i oldu¤una inanarak Türk dilini ve Türk kültürünü gelifltirmeyi ve ç›kar›-lacak yasalar›n vazedilecek kanunlar›n velâyet-i ammesini ve her bireye eflit ola-rak uygulanmas›n› ana amaç sayar.

Madde 6. Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Baflkan›: Partinin kurucusu Ga-zi Mustafa Kemal Hazretleridir.

Madde 7. Bu genel esaslar, hiçbir flekilde de¤ifltirilemez.

Halk partisi tüzü¤ünün genel esaslar›nda bilhassa vurgulanan cumhuriyetçilik, laiklik,halkç›l›k ve milliyetçilik ilkelerini ve partiye atfedilen siyasi e¤itim vermek için bir okulolma vasf›n› birlikte düflünerek iflaret etti¤i siyasi kültür birikimini de¤erlendiriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1927 Kongresi’nde Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, Mil-liyetçilik ve Laiklik ilkelerini benimsedi¤i dikkati çekmektedir. Parti, Türkiye’yi builkeler do¤rultusunda ça¤dafl uygarl›¤a tafl›y›c› düzenlemeleri yapm›flt›r. Ayr›caÇa¤dafl Türk Devleti’nin nas›l kuruldu¤unun belgesi olan Atatürk’ün büyük eseriNutuk da bu kongrede okunmufltur. 1930’da Cumhuriyet Halk Partisi’nde yeni birayr›flma yaflanm›flt›r. Serbest Cumhuriyet F›rkas› ad›yla yeni bir parti kurulmufl isede bu da uzun ömürlü olmam›flt›r.

Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n feshinden sonra seçimler yap›lm›fl, ard›ndan da10 May›s 1931’de Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n üçüncü kongresi toplanm›flt›r. Bukongrede Cumhuriyet Halk Partisi’nin ilk kez program› tart›fl›larak kabul edilmifl ve1927 tüzü¤ünde de baz› de¤ifliklikler yap›lm›flt›r.

Partinin program›ndaki Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, Milliyetçilik, Laiklik ilkeleri-ne Devletçilik ve ‹nk›lâpç›l›k ilkeleri de eklenmifl ve bunlar›n tan›mlar› yap›lm›flt›r.9 May›s 1935’te yap›lan Dördüncü Kurultay’da ise dildeki sadeleflmeye uygun ola-rak F›rka ad› Partiye dönüfltürülmüfl ve Partinin benimsedi¤i ilkeler Kamalizm (Ke-malizm) olarak adland›r›lm›fl ve bu ilkelerden baz›lar›n›n tan›mlar› yeniden yap›l-m›flt›r. Bu ilkeler 5 fiubat 1937’de Anayasaya eklenmifltir.

Cumhuriyet Halk Partisi 1950’ye kadar iktidar partisi ve halka siyasi e¤itim ve-ren okul olarak ülkenin ça¤dafllaflmas›nda belirleyici rol oynam›flt›r. Kuruluflundanbafllayarak 10 Kas›m 1938’e kadar Partinin Genel Baflkanl›¤›n› Mustafa Kemal Pa-fla (Atatürk) yapm›flt›r. Onun vefat› üzerine ise Genel Baflkanl›¤› ‹smet ‹nönü sür-dürmüfltür. 1923 tüzü¤ünde Genel Baflkan’›n Büyük Kongrece seçilece¤i belirtilir-ken, 1927 kongresinde bu hüküm de¤ifltirilmifltir. Cumhuriyet Halk Partisi’nin Ge-nel Baflkan›’n›n F›rka’n›n kurucusu Gazi Mustafa Kemal oldu¤u belirtilmifltir. Buhüküm Atatürk’ün vefat›na kadar sürmüfltür. O’nun ölümü üzerine toplanan kurul-tayda Atatürk “ebedi baflkan” olarak kabul edilirken ‹smet ‹nönü de “de¤iflmez ge-nel baflkan” olmufltur. Genel Baflkan’›n de¤iflmesi ölüm, görev yapamayacak kadarhastal›k ve istifa gibi üç unsura ba¤lanm›flt›r.

Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi’nde 1946’da çok partili siyasi hayata geçilenekadar Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›, Serbest Cumhuriyet F›rkas› baflta olmaküzere birtak›m partiler kurulmuflsa da onlar› kitab›m›z›n ikinci cildinde ele alaca¤›-m›zdan burada yer verilmemifltir.


Foto¤raf 6.8

Gazi, onuncu y›lnutkunu verirkenhemen yan›nda‹smet ‹nönü



Osmanl› Meclisi Mebusan›ndan Büyük Millet Meclisinegeçifl sürecindeki geliflmelere ana hatlar›yla bak›ld›¤›n-da Osmanl› toplumunun demokratik bilinç seviyesinigiderek art›rd›¤›n› göstermektedir. Gerçekten de Birin-ci ve ‹kinci Meflrutiyet Dönemlerinde edinilen tecrübebirinci dönem Büyük Millet Meclisinde net bir biçimdekendini göstermektedir. Mebusan Meclisinin mutlakatoplanarak milletin meseleleri hakk›nda karar vermesikonusundaki ›srar Osmanl› Hükûmeti’ni ve Padiflah› se-çimleri yaparak meclisi toplamak hususunda hareketegeçirmifltir. Bu seçimlerde oluflan son Osmanl› MeclisiMebusan› da milletin ba¤›ms›zl›k arzusunu ortaya ko-yan Misak-› Millî’yi kabul ederek bütün dünyaya ilan et-mifltir. Meclis böylece temel sorumlulu¤unu yerine ge-tirmifl say›lmal›d›r. ‹stanbul’un fiilen ve resmen iflgalin-den ve Meclisin feshinden sonra Erzurum milletvekilis›fat›yla Mustafa Kemal Pafla’n›n yapt›¤› ça¤r›ya uyanmilletin temsilcileri Ankara’da Büyük Millet Meclisinioluflturmufllard›r. Bu esnada ‹stanbul’daki meclisten ge-len vekillerin kat›l›m› ve ‹stanbul’daki son gündemi dedikkate alarak çal›flmalar yapmas› bu fikri devaml›l›¤›nve tecrübe birikiminin en aç›k göstergesidir. Osmanl› Devleti’nin sonunda 1920’li y›llar itibar›yla okuryazar oran›n›n %6-10 aras› oldu¤unu dikkate almal›y›z.Bu durumda Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin%39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si orta ö¤retim ve %22’simedrese, %3,8’i meslek okulu mezunu olmas› dikkatçekicidir. Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan millet-vekillerinin %50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil bili-yordu. 30 yafl grubunda Frans›zcan›n, 40 ve 50 yafl gru-bunda ise Arapça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikka-ti çekiyordu.3-Türkiye Büyük Millet Meclisine kat›lan üyelerin;%34,2’si sivil bürokrasiden, %24’ü serbest meslek sa-hiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’› din adamlar›n-dan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev alm›fl üyelerden,%4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afliret reislerinden,%1’i teknik elemandan olufluyordu. Bu da TBMM’nintüm halk kesimini temsil etti¤ini gösteriyordu. Meslekve e¤itim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ülkenin alt› yüz y›ll›kbir dünya devletinin ortaya ç›karabildi¤i bir elit tabakaoldu¤unu göstermektedir.Türkiye Büyük Millet Meclisinde ortaya ç›kan gruplarabak›ld›¤›nda hemen pek ço¤unda Osmanl› Devleti’ninson yüzy›l›nda ortaya ç›kan meselelerin çözümüneodaklanm›fl olduklar› dikkat çekmektedir. Adli mesele-

lerde, toprak rejiminde, e¤itimde, idari yap›da reform-lar yaparak ülkeyi ça¤dafllaflt›rmak, bunun yan› s›ragruplar›n önemli bir k›sm›n›n Rusya’da ortaya ç›kanBolflevik devriminden etkilendiklerini görmekteyiz. Buaç›dan milletvekilleri aras›ndaki guruplaflmalar›n kes-kinleflti¤ini söylemek mümkün olmakla beraber, süre-cin geliflmelerini mutlaka kontrol etmek mevkiinde olanMustafa Kemal Pafla’n›n jeopolitik, stratejik ve uluslara-ras› dengeleri dikkate alarak komünist partisini bile ar-kadafllar›na kurdurarak kontrol etmeye çal›flt›¤›n› söyle-mek mümkün görünmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk döneminde kurulansiyasi partileri tan›yacaks›n›z. Cumhuriyet’in ilan›na ka-dar olan dönem içerisinde Türkiye Halk ‹fltirakiyyunF›rkas›, Türkiye Komünist Partisi ve Halk F›rkas› faali-yet göstermifltir. ‹lk ikisi Bolfleviklik fikri etraf›nda top-lanan partiler dönemin flartlar› çerçevesinde belli birsüre faal olmufl, bilahare kapat›lm›fllard›r. Halk f›rkas›ise Gazi Mustafa Kemal idaresinde Meflrutiyet Dönem-lerinin de birikimine sahip olarak s›n›f fark› gözetme-den, tamamen millî düflünceler ile Türk milletinin siya-si kültürüne katk› sa¤layacak bir okul olarak de¤erlen-dirilmifltir. Dikkat edildi¤inde Halk F›rkas›’nda ve za-man zaman Mustafa Kemal Pafla’n›n söylemlerinde deRusya deneyiminin etkileri görülecektir. Arada kurulanve k›sa ömürlü olan iki parti d›fl›nda Halk F›rkas› top-lam 27 y›l iktidarda kalarak üstlendi¤i görevi yerine ge-tirmeye çal›flm›flt›r.

Özet


1. Büyük Millet Meclisinin kabul etti¤i anayasal sistemafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kuvvetler ayr›l›¤›,b. Parlamenter Sistem,c. Kuvvetler Birli¤i,d. Meclis hükûmeti sistemi,e. Meflruti Monarfli,

2. Büyük Millet Meclisinin yapt›¤› ilk anayasa hangi-sidir?

a. Kanun-i Esasi,b. Teflkilat-› Esasiye Kanunu, c. Sened-i ‹ttifak,d. Misak-› Milli,e. Misak-› ‹ktisadi,

3. Teflkilat-› Esasiye Kanununun temelinde afla¤›daki-lerden hangisi yer almaktad›r?

a. Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤› halkç›l›kprogram›,

b. Misak-› Milli,c. Kanun-i Esasi,d. Bolflevik fiura Sistemi,e. Erzurum Kongresi Kararlar›.

4. Afla¤›dakilerden hangisi yasama, yürütme ve yarg›-n›n Meclis’te toplanmas›n›n sebeplerinden olamaz?

a. Savafl hali dolay›s›yla millet ifllerinin süratli gö-rülme ihtiyac›

b. Millet iradesini temsil eden Meclisin millet iflleri-ni de kendi görmesi gerekti¤i anlay›fl›

c. Mustafa Kemal Pafla’n›n millî mücadele geliflme-lerinin meflru müesseseler eliyle yönetilmesi gerekti¤i inanc›

d. ‹stanbul’daki hükûmetlerin millî mücadeleyi en-gelleme giriflimlerine karfl› koymak

e. Cumhuriyet kuram›na göre bunun bir zorunlu-luk olmas›

5. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni oluflturan milletve-killerinin ço¤unlu¤u hangi meslek gurubundand›r?

a. Din adamlar›,b. Serbest meslek sahipleric. Askerlerd. Sa¤l›k görevlileri e. Sivil bürokrasi.

6. Osmanl› toplumunda okur yazar oran›n›n düflük ol-mas›na karfl›n Büyük Millet Meclisi üyelerinin e¤itim se-viyesinin yüksek oluflu neleri mümkün k›lm›flt›r?

a. Toplumun her kesiminden ayd›nlar›n Millet Mec-lisi fikrine sahip ç›kmalar›n›,

b. ‹stiklal mücadelesini toplumun her kesimininbenimsenmesini

c. Milletin iradesine sahip ç›km›fl bilincine ulafl-mas›n›,

d. Milletvekillerinin hem Meclis’te hem cephedehem de halk aras›nda çal›flmas›yla Meclis-halkbütünleflmesinin fiilen gerçekleflmesini,

e. Hepsini.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye Cumhuriyetinin ilkpartisidir?

a. ‹ttihat ve Terakkib. Halk F›rkas›,c. Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›d. Serbest Cumhuriyet F›rkas›e. Demokrat Parti,

8. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi döneminde bol-flevizme yönelen gurup afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Halk Zümresi,b. Yeflil Ordu,c. Islahat Grubu,d. Tesanüt Grubu,e. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu.

9. ‹kinci dönem TBMM’de kurulan Halk F›rkas›n›n kö-keni meclisteki hangi guruba dayanmaktad›r?

a. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Gurubu(Birinci gurup)

b. ‹kinci Gurup,c. Halk Zümresi,d. ‹stiklal Gurubue. Yeflil Ordu.

10. Mustafa Kemal Pafla, Halk F›rkas›n› kurarken toplu-mun hangi kesimin temsilcisi olmay› hedeflemifltir?

a. Çiftçiler,b. ‹flçilerc. Askerlerd. Türk halk›n›n tamam›e. Büyük sermaye sahipleri.



MECL‹S‹N KIYMET‹

Bu günlerde tarihi karar›n› verecek olan meclis hak-k›nda dahil ve hariçte tarihi ta¤lit edecek(yan›ltacak)mütalaalar serdedildi¤ini(düflünceler ifade edildi¤ini)görüyoruz. ‹stanbul’da meclisi içinde ve ruhundan tan›mayan baz›kalemler meclis için i¤neli sütunlar, ecnebi(yabanc›)memleketlerinde meclisi ifline geldi¤i gibi tan›mak, ta-n›tmak isteyen baz› gazeteler de meclis hakk›nda mu-galatal›(yan›lt›c›) makaleler yazd›lar. ‹kinciler için reddiyelere ihtiyaç yoktur: Meclisteki ikigurubu mecliste ikilik zanneden, istiklal karfl›s›nda mec-liste iki grup de¤il iki mebus bile olmad›¤›n› bilmeyenbaz› ecnebi mehafil(çevreler) ve ceraid(gazeteler), ce-hillerinin(bilgisizliklerinin) cevab›n› bu günlerde mec-listen fiilen alacaklard›r!Bizi ecnebilerin cehlinden ziyade kendi içimizdekilerinaldan›fl› müteessir ediyor (üzüyor). Meclisi kendimiz iyibilmezsek harice nas›l bildirece¤iz. Yedi tepenin üstünden baz› sadalar iflitiyoruz: Diyorlarki, meclisin ilmi seviyesi yüksek de¤ilmifl, cahiller alim-lerden daha çok ve münevverler(ayd›nlar) ehliyetsizler-den daha azm›fl.Hayata giden cehil hayat› götüren ilimden hay›rl›d›r.Allahtan ki, meclis yüreksiz âlimlerle dolu olmad›,iflimiz böyle âlimlere kalayd› bugün elimizde vatankalmayacakt›!Diyorlar ki, meclis alelâcele topland› ve her yer o buh-ranl› devrede en ak›ll› adam›n› göndermedi. ‹yi amma biz ne ak›ll› adamlar biliriz ki, ak›llar›na o za-man bu davan›n baflar›laca¤›n› s›¤d›ramam›fllard›: Çokince düflündükleri için meclis azal›¤›n› kabul etmeyen-lerin durendifl zekalar›ndaki hotkâml›k (bencillik), ati-nin (gelece¤in) makus (olumsuz) ihtimallerini düflün-meyerek büyük sadaya(ça¤r›ya) koflanlar›n tecellüdün-deki feragatten daha k›ymetli midir?Diyorlar ki, vatan›n münevverlerinden büyük bir k›sm›-n›n ecnebi iflgaliyle vatan›n haricinde kal›fl› vatan›n da-hilindeki ehliyetsizleri ikbal sahibi yapt› ve bu hâl an-cak yeni intihabat yap›l›nca mündefi olacakt›r (ortadankalkacakt›r). Vatan›n dahilindeki ehliyetsizlerin vatanla beraber va-tan haricindeki o büyük bir k›s›m münevverleri de kur-tar›fl› ehliyetsizlikse kurtar›lan münevverlerin kurtaranehliyetsizlere bu suretle flükran› kendi ehliyetlerine birniflane midir?

Ehliyetsizlerin ikbali yeni intihab(seçim)la kalkacak-m›fl, demek ki o ikbal en ziyade mecliste göze bat›yor.Fakat flimdi, davan›n sonunda pek cazibeli görünenbu ikbal, davan›n bafl›nda herkesin geçmek istemedi-¤i tehlikeli bir s›ratt›. bu günün ikbal cennetine giren-ler o k›ldan ince ve k›l›çtan keskin yoldan geçtiler, ocennete girenlere g›pta ederken o yoldan geçenlerehürmet edelim. Demiyoruz ki, meclisimiz hatas›zd›r, meclisin bütünazas› kemale ermifltir. Fakat flunu diyoruz ki, bu mecli-sin bütün noksanlar›n› örtecek ve bütün aksakl›klar›n›unutturacak büyük bir meziyeti vard›r. O meziyet bumeclisin ruhundaki muhasaladan (bileflke)do¤uyor, oruh hamasetten(yi¤itlik) bir flelale gibi coflkundur, oruh Sakarya’n›n kara günlerinde fennin tereddüdünüyendi ve hesab›n sesini bo¤du. Sakarya’n›n kara günle-rinden fleref günlerine geçerken dehan›n kumandas›,zabitin kan›, Mehmet’in kahramanl›¤› kadar o ruhun dahizmetini gördük. ‹stilan›n ordusu galip ve ma¤rur Ankara’ya ilerlerken“ille burada müdafaa edece¤iz” diye ayak depreyen(di-reyen) mebuslar›n hamaseti yan›nda “Mirabo”nun mefl-hur celadeti fanus karfl›s›nda gece kandili gibi sönükkal›yor.Meclisteki bu ruhu ve bu ruhtaki kurtar›c› hamaseti gör-memek için insanda mutlaka o ruhun z›dd› bir ruh ol-mak laz›m gelir! K›ymetine emin oldu¤umuz kalemlerden rica ederiz;yaz› yazmadan evvel düflünmüyorlarsa, bari yaz›lar›n›basmadan evvel düflünsünler!Yeni Gün: (Hergün bir düflünce): 1 Mart 1923. ‹smailHabib.

Kaynak: ‹smail Habib Sevük, O Zamanlar, 1920-/1923Ankara 2001, s. 229-231’den al›nm›flt›r.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec-lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz-den geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec-lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz-den geçiriniz

3. a Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec-lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz-den geçiriniz

4. e Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Türkiye Büyük Millet Mec-lisi’nin Kuruluflu Ve Özellikleri” konusunu göz-den geçiriniz



7. b Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›na Ka-dar Türkiye’de Kurulan Siyasi Partiler” konusu-nu gözden geçiriniz

8. b Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Türkiye Büyük MilletMeclisi’nde Oluflan Gruplar” konusunu göz-den geçiriniz

9. a Yan›t›n›z Yanl›fl ise “Türkiye Büyük MilletMeclisi’nde Oluflan Gruplar” konusunu göz-den geçiriniz

10. d Yan›t›n›z Yanl›fl ise “ Cumhuriyetin ‹lan›na Ka-dar Türkiye’de Kurulan Siyasal Partiler” konu-sunu gözden geçiriniz

S›ra Sizde 1

Büyük Millet Meclisinin toplanmas›nda davet sahibi ko-numunda olan Mustafa Kemal Pafla’n›n Mondros Müta-rekesi’nden sonraki geliflmeleri bilhassa kendi faaliyet-leri aç›s›ndan son derece ayr›nt›l› ve belgeli bir flekildeaktarmas› millete karfl› bir sorumluluk hissinin gere¤idir. Mütareke’nin imzalanmas›ndan itibaren milletin gelece-¤ini ilgilendiren kararlar›n milletin temsilcileri taraf›n-dan verilmesi gerekti¤ini savunarak Meclisin toplanma-s›n› isteyen Mustafa Kemal Pafla, uzun u¤rafl›lardan son-ra bunu gerçeklefltirdi¤inde ilk ifl olarak söz konusu sü-recin bütün ayr›nt›lar›n› milletin temsilcileri ile paylaflt›-¤› bir konuflma yapm›flt›r. Bu konuflmada davet sahibiolarak sürecin nas›l geliflmesi gerekti¤i ve millî hakimi-yet düflüncesi etraf›nda mücadelenin nas›l örgütlenme-si gerekti¤ini ortaya koymufltur. Bu yaklafl›m bugün içinmillî iradeye sayg›n›n, demokratik anlay›fl›n bir gere¤i-dir. ‹radenin sahibi millettir, meclis onun temsilcisidirdolay›s›yla onun ad›na hareket edenlerin neler yapt›¤›-n› da milletin bilmesi gerekir. O günlerde de hakimiyet-i milliye inanc›n›n bir gere¤i olarak bu tür bilgilendir-meler yap›lm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla 1927 y›l›nda da19 May›s 1919’da Samsun’a ç›k›fl› sürecinden ikinci kon-grenin yap›ld›¤› günlere kadar geçen süreci kendi gö-rüfl ve anlay›fl› çerçevesinde milletiyle paylaflm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin e¤itim düzeyison derece yüksektir. Hele imparatorlu¤un sonundaokur yazar oran›n›n %6 ‘larda dolaflt›¤› bir ortam içinmeclisin seviyesi ortalaman›n çok üzerindedir. Mebus-lar›n %39,4’ü yüksekö¤retim, %27’si ortaö¤retim ve%22’si medrese, %3,8’i meslek okulu mezunudur. Tür-kiye Büyük Millet Meclisine kat›lan milletvekillerinin%50.1’i Türkçe d›fl›nda bir yabanc› dil biliyordu. 30 yaflgrubunda Frans›zcan›n, 40 ve 50 yafl grubunda ise Arap-ça ve Farsçan›n belirleyici oldu¤u dikkati çekiyordu. Bumanzara gerek bat› gerekse do¤u kültürünü bilen birkadronun söz konusu oldu¤una iflaret etmektedir. Yineüyelerin; %34,2’sinin sivil bürokrasiden, %24’ünün ser-best meslek sahiplerinden, %13,2’si askerlerden, %8,6’›din adamlar›ndan, %12,7’i yerel yönetimlerde görev al-m›fl üyelerden, %4’ü doktor ve eczac›lardan, %1,2’si afli-ret reislerinden, %1’i teknik elemandan oluflmas› devletve toplum sosyolojisinden haberdar bir kadro ile ifllerinyürütüldü¤ünü göstermektedir. Bir manada toplumunen e¤itimli, dünya geliflmelerinden ve ülke gerçeklerin-



den haberdar insanlar›n bir arada oldu¤u meclisin ne-den Türk demokrasi tarihinin en demokrat meclisi ola-rak adland›r›ld›¤›n› da izah etmektedir.

S›ra Sizde 3

Mecliste oluflan gruplar›n Bolfleviklik ve ‹slam esaslar›a¤›rl›kl› guruplar oluflturmas› tamamen mücadeleningeliflti¤i flartlarla ilgilidir. ‹ngiliz emperyalizmine karfl›ortak güç olarak ortaya ç›kan Rusya’daki bolflevik dev-rimi ilan etti¤i esaslar dolay›s›yla tabii bir sempati ilekarfl›lanm›flt›. Buna ilaveten Nisan 1920 itibar›yla baflla-t›lan görüflmeler sonunda k›t imkânlara karfl›n sa¤lananpara, silah ve cephane yard›m› kendi ülkesinde baflar›-ya ulaflan Bolflevik rejimine öykünmeyi art›rm›flt›r. Tür-kiye Büyük Millet Meclisi hükûmetinin de Bolflevik yö-netimi ile iyi geçinmeyi politikalar›na uygun görmesibu süreci desteklemifltir.Buna ilaveten ülkedeki toplumun en temel ortak pay-das› ‹slam dinidir. Daha 1880’li y›llardan bafllayarak ge-liflen bu e¤ilimin de siyasi programlarda yer almas› sonderece anlafl›l›r bir durumdur.

S›ra Sizde 4

Halk partisi tüzü¤ünün genel esaslar›nda bilhassa vur-gulanan cumhuriyetçilik, laiklik, halkç›l›k ve milliyetçi-lik ilkeleri ekonomik ihtiyaçlardan da beslenerek partihayat›n›n tamam›nda belirleyici olan hususlard›r. Halk F›rkas›’n›n tüzük esaslar› olarak ifade edilen ilke-ler asl›nda Türkiye’nin son yüzy›l›na etki eden kavram-lar›n birikimi olarak görülebilir. Zira 1860’l› y›llardanberi tart›fl›lan cumhuriyet kavram›n›n ayd›nlar aras›ndaedindi¤i yer kadar ‹slamc›l›k politikalar› da 1880’li y›l-lardan itibaren toplumda önemli yer edinmiflti. ‹stiklalHarbinin verildi¤i y›llarda toplumun flartlar›n› ve anlay›-fl›n› dikkate alarak belirlenen ilkeler bir bütün hâlindeelde edilen kazan›mlar›n muhafazas›n› hedeflemifltir.Süreci toplumla beraber yaflayarak ö¤renen Halk F›rka-s› yöneticilerinin de bu birikimi toplumun her kesimineuygulamal› olarak ö¤retmeyi onlara okul olmay› hedef-lemesi iddial› olmakla birlikte pragmatik bir yaklafl›molarak görülebilir. Zira son otuz y›l›n geliflmeleri sade-ce ayd›n kesim aras›ndaki tart›flmalar çerçevesinde olu-flan afaki fikir tart›flmalar›yla de¤il toplumun her kesi-minin y›llar süren savafllar ile birlikte art›s› ve eksisinekatlanarak idrak etti¤i bir zaman diliminde olmufltur.Yaflayanlar yeni yetiflenlere bu birikimi aktararak vatan-dafll›k görevini de yerine getirmifl olacaklard›r.

A¤ao¤lu, Samet, Kuva-y› Milliye Ruhu, Birinci Türki-ye Büyük Millet Meclisi, ‹stanbul 1973.

Arar, ‹smail, Atatürk’ün Halkç›l›k Program›, ‹stanbul1963.

Atay, Falih R›fk›, Çankaya, ‹stanbul 1969. Balkanl›, Remzi., Mukayeseli Bas›n ve Propaganda,

Ankara, 1961.Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hat›ralar›, ‹stanbul 1955Cebesoy, Ali Fuat, Millî Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul

1968.Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet: ‹kinci

Gurup, ‹stanbul 1994.Dumont Paul., “Revolution Imposible les Counants

d’opposition en Anatolie 1920-1921”, Cabiers du

Monde Russe et Sovietique, VoL XIX, 1-2. Eraslan, Cezmi, Yak›n Dönem Türk Düflüncesinde

Halkç›l›k ve Atatürk, ‹stanbul 2003.Günefl, ‹hsan., Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi-

nin Düflünsel Yap›s› (1920-1923), Eskiflehir, 1985.Hâkimiyet-i Milliye, 3 A¤ustos 1336.Kandemir, Feridun, Atatürk’ün Kurdu¤u Türkiye Ko-

münist F›rkas› ve Sonras›, ‹stanbul 1966.Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar

Atatürk’le Beraber, c.1-2, Ankara 1968.Karabekir, Kaz›m, ‹stiklal Harbimizin Esaslar›, ‹stan-

bul 1969. Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düflünceler, Ankara

1982.Karpat Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, ‹stanbul 1967. Sonyel, Salahi.R. Türk Kurtulufl Savafl› ve D›fl Politi-

ka I, Ankara 1973. Toprak, Zafer, “II. Meflrutiyette Solidarist Düflünce:

Halkç›l›k”, Toplum ve Bilim, 1977. Say› 1, s. 92-123.

Tunaya, Tar›k Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-

1952), ‹stanbul 1952.Tuncay, Mete, Türkiye’de Sol Ak›mlar, Ankara, Bilgi

Yay›nevi, 1978. Yunus Nadi, Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› ve ‹s-

yanlar, ‹stanbul 1955.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› Devleti’nin son döneminde tar›m, sanayi ve ulafl›m sektörünün du-rumunu aç›klayabilecek,Osmanl› yönetiminin d›fl ticaret durumunu, para ve bankac›l›k sistemine ba-k›fl›n› analiz edebilecek, Yirminci yüzy›l›n bafllar›ndaki durumu ile Osmanl› toplumunun Millî Müca-dele’yi nas›l finanse etti¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.

‹çindekiler

• Tar›m Toplumu• Sanayileflme• D›fl Borçlar

• Millî Banka• Tekalif-i Milliye Emirleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• OSMANLI‹MPARATORLU⁄U’NUN SONYILLARINDA EKONOM‹K DURUM

• OSMANLILARDA PARA VEBANKA

• M‹LLÎ MÜCADELE’N‹NF‹NANSMANINDA ‹ÇKAYNAKLAR


Osmanl›’danCumhuriyet’eEkonomik Geliflmeler

OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDAEKONOM‹K DURUMOsmanl› toplumu XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar iktisat bilimine ve ça¤›n gelifl-melerine uzak kalm›flt›r. Az›nl›klardan Sehak Efendi 1859 y›l›nda hediye olarak, li-tografya ile bas›lm›fl kitab› ‹lm-i Tedbir-i Menzil’i, devrin padiflah› Abdülmecid’evermifltir. Kitap Frans›z iktisatç› J.B.SAY (1767-1832)’›n görüfllerini içermekteydi.

1879 y›l›nda Ahmet Mithat, iktisadi konularda yazd›¤› yaz›lar›n› “Ekonomi Poli-tik” bafll›¤› alt›nda toplam›fl ve kitap hâlinde yay›mlam›flt›r. Yaz›lar›nda az›nl›klar›ndenetiminde Osmanl› ekonomisinin nas›l ya¤ma edildi¤ini, Müslümanlar›n nas›lekonomi yönetimi d›fl›na itildi¤ini anlatmaya çal›flm›flt›r.

Bu geliflmeler d›fl›nda Osmanl› Devleti’nde ilk iktisat kitab›n›n yaz›lmas› ve ba-s›lmas› 1881’de Ohannes Efendi taraf›ndan gerçeklefltirildi. Yazar bu kitab›n› hoca-l›k yapt›¤› Mekteb-i Mülkiyede okutmufltur. Kitap büyük ölçüde Adam Smith’in gö-rüfllerini tekrarlayan ve savunan bir nitelik tafl›yordu. Sak›zl› Ohannes Efendi vePortakal Mikail Pafla, Mekteb-i Mülkiyede verdikleri derslerde Osmanl› Devleti içinsanayileflmeyi kaynak israf› say›yorlard›. Yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde ise M. CavitBey “‹ktisat ilkelerine ters düflen bir sanayileflme ülkeyi yoksullaflt›racakt›r” diyordu.

Gayrimüslimlerin Osmanl› Devleti için sanayileflmeyi elveriflsiz bularak kaynak israf› say-malar› ile ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Bat›l›lar›n Türkiye için tar›m toplumu olarak kalma-y› tavsiye etmelerindeki amaçlar› aras›nda bir paralellik olabilir mi? Tart›fl›n›z.

V. Eldem’in de¤erlendirmelerine göre 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Bat› Avrupa’dakifli bafl›na ortalama gelir 170 dolar iken Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda yaklafl›k 44dolar idi. Ancak bu miktar ‹stanbul’da 66 dolara yükselirken Irak’ta 35 dolaradüflüyordu.

Cumhuriyet öncesi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sosyoekonomik yap›s› hakk›n-da elimizde tutarl› ve yeterli bilgiler yoktur. Bunun bafll›ca nedeni bu döneme aitdevlet arflivlerinin tasnifinin bitmemifl olmas›d›r. Eldeki bilgiler da¤›n›k ve s›n›rl›-d›r. Örne¤in Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son y›llar›nda toplam nüfus ve nüfusundi¤er özellikleri hakk›nda elimizde güvenilir veriler yoktur. Kullanaca¤›m›z verilergenellikle baz› araflt›r›c›lar›n yapt›¤› tahminlerdir. 1919 y›l›nda Millî Misak’›n çizdi-¤i s›n›rlar içinde kalan Osmanl› Devleti’nin nüfusu için elimizde güvenilir bir kay-nak vard›r. Bu kaynak 14 Nisan 1919 y›l›nda yay›mlanm›fl bir belgedir. Bu kaynak-

Osmanl›’dan Cumhuriyet’eEkonomik Geliflmeler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



K ‹ T A P




1

tan elde edilen bilgilerle çeflitli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra ‹mparatorluk’un bü-yük kentlerinin nüfuslar›n› hesaplamak mümkün olmufltur.

1914 y›l› sonuna göre bafll›ca büyük kentlerin nüfuslar› flöyledir: ‹stanbul1.122.000, ‹zmir 198.000, Bursa 76.000, Adana 64.000, Konya 49.000 ve Ankara27.000. Görülüyor ki ‹mparatorluk’un bugünkü anlamda tek büyük kenti vard› oda ‹stanbul idi.

Bu kentin özelli¤i devletin baflkenti olmas› yan›nda d›fl ticaretin de merkezi ol-mas› idi. ‹kinci s›rada yer alan ‹zmir de daha küçük çapta olmak üzere ithalat veihracat›n yap›ld›¤› ikinci büyük liman kent özelli¤ini tafl›maktayd›. Di¤er bir deyifl-le ülkenin Avrupa’ya aç›lan k›y›lar› kentleflmifl ve geliflmifl iken ‹ç Anadolu ve Do-¤u Anadolu bütünleflme d›fl›nda kalm›flt›. Bat› Avrupa’da kentleflmeyi belirleyen ol-gu sanayi yat›r›mlar›n›n bafllamas› ile ortaya ç›kan ifl gücü talebidir. Oysa Osmanl›Devleti ça¤dafl sanayi süreci d›fl›nda kald›¤›ndan ‹stanbul ve ‹zmir’de görülenkentleflme iç ve d›fl ticaret yan›nda kamu hizmetlerinin yo¤unlaflmas› ile oluflmufl-tur. I. Dünya Savafl› sonras›nda bu kentlerin nüfuslar› tahmin edebilece¤imiz ne-denlerle çok azalm›flt›.

Tar›m‹stiklal Harbi öncesi Osmanl› Devleti’nde özellikle Do¤u ve Güney Do¤u Anado-lu’da toprak - insan iliflkileri feodal düzen içindeydi. Aflar Vergisi ve bu uygulama-n›n ortaya ç›kard›¤› mültezimlik tar›mda modernleflmeyi engellemiflti. Ulafl›m vehaberleflme yetersizli¤i çiftçinin içe dönük üretimle yetinmesine yol açm›flt›. Bitlisve Diyarbak›r’da 51 ve daha büyük dönüm topra¤› iflleyenler egemen iken Bat›Anadolu da ise iflletme büyüklükleri küçülmekte ve piyasaya yönelik üretimde ar-t›fl görülmektedir. Miras yoluyla topra¤›n paylafl›lmas› nedeniyle ekilebilir toprak-lar küçülmekteydi.

Hemen her bölgede tah›l ekimi bitkisel üretimde belirleyici durumdayd›. Eki-lebilir alanlar›n bir k›sm› mera, bir k›sm› da bak›ms›zl›ktan batakl›k hâldeydi. Me-ra alan›n›n genifl olmas› hayvanc›l›¤› kolay ve yayg›n hâle getirmiflti. Do¤al güb-re büyük çapta yak›t olarak kullan›ld›¤› hâlde, ekim alanlar› s›n›rl› oldu¤undangübreleme yeterli düzeydeydi. Muhtemelen bu yüzden, hektar bafl›na verim yük-sek gözüküyordu.

Geleneksel Osmanl› toprak düzeni Devlet’in çökmesiyle ifllemez hâle gelmiflti.Bu boflluktan yararlanan derebeyleri, a¤alar, tefeciler özellikle Do¤u ve GüneyDo¤u Anadolu’da, köylüyü üzerinde çal›flt›¤› toprakla birlikte sahiplenmifltir. Köy-lü “maraba”, yani yetifltirdi¤i ürünün toplam› üzerinden pay alan üretici durumun-dayd›. Toprak mülkiyetini düzenleyen sistem karmakar›fl›kt›. Bu kar›fl›kl›ktan dola-y› kendini güçlü hisseden her kifli ve grup Hazine’nin topraklar›na el koyabiliyor-du. Merkezî idare aciz kal›nca valiler, mutasarr›flar, kaymakamlar, jandarma gibidevlet memurlar› da topra¤a el koyarak toprak a¤as› hâline gelebiliyorlard›.

20. yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u içinde yaflayan insanlar›n ço¤un-lu¤u k›rsal alanlarda tar›mla u¤rafl›rken kentlerde yaflayanlar memuriyet, askerlikve ticaret yapmaktayd›. Ticaret ile ço¤unlukla az›nl›klar u¤raflmaktayd›. Ancakkentlerle k›rsal alan aras›nda iktisadi, sosyal ve kültürel iletiflim ve etkileflim yok-tu. Örne¤in büyük kentlerin tah›l ihtiyac› iç piyasa oluflmad›¤› için ithalatla kar-fl›lan›yordu.

1838 Ticaret Anlaflmas› sonras›nda baflta ‹ngiliz mallar› olmak üzere her türlütar›msal ürün kentlerde yerli ürünlerin yerini alm›flt›. Zira Hükûmet tar›m kesiminiveya çiftçiyi koruyacak önlemler alam›yordu. Kapitülasyon rejimi alt›nda olan ül-


ke, 1878-1913 döneminde her y›l ortalama 75 bin ton un, 65 bin ton pirinç ve 10bin ton bu¤day ithal etmek zorunda kalm›flt›r. Bu yüzden her y›l yaklafl›k 12 mil-yon alt›n lira d›flar›ya ödenmifltir. Devletin koruyuculu¤undan ve kentlerin olanak-lar›ndan uzak yoksul Anadolu halk› tar›mda kurakl›k ve k›tl›k yafland›¤› y›llarda aç-l›kla savaflmak ve ölümü kabullenmek zorunda kalm›flt›r.

Nüfusun %80’den fazlas›n›n tar›m ile u¤raflt›¤› bir ülkenin önemli miktarda tar›m ürünüithal etmek zorunda kalmas› ne ile aç›klanabilir? Tart›fl›n›z

I. Dünya Savafl› y›llar›nda tar›m kesiminde üretime katk›da bulunan insanlar as-kere al›n›rken büyükbafl hayvanlar da askerî birliklerin emrine verilmiflti. Bu olgutar›msal üretimin an›lan y›llarda azalmas›na yol aç›nca devlet “tar›mda çal›flma, ek-me yükümlülü¤ü” getirmiflti.

Bu uygulama Kurtulufl Savafl› y›llar›nda da önemini korumufltur. Özellikle Ana-dolu’da hayvan ve orman varl›¤› savafl y›llar›nda büyük tahrip görmüfltür. Henüzkömür ve petrolü tan›mam›fl olan k›rsal kesim insan› enerji üretmek için ormanla-r› bilinçsiz biçimde kesmifl, ya¤ma etmifltir.

‹lkel tar›m teknolojisi kullanarak ve hava koflullar› uygun gitti¤i y›llarda üreti-len pamuk, tütün, afyon, tiftik, f›nd›k, üzüm, incir gibi geleneksel tar›m ürünleri ih-raç edilmekteydi. Özellikle pamuk ekim ve üretiminde miktar ve kalitenin artt›r›l-mas›nda önce ‹ngilizler sonra Almanlar etkili olmufllard›r. Fakat yabanc›lar “sömür-ge tipi çiftlikler” kurmaya gitmemifl ticaret ve ulaflt›rmay› elde tutmakla yetinmifl-lerdir. Toprak al›m sat›m›n›n serbest olmas›ndan ve Türklerin yoksullaflmas›ndanyararlanan Rum ve Ermeni cemaati genifl topraklar sat›n alm›fllard›r. Böylece Müs-lüman Osmanl›, az›nl›klar›n iflçisi durumuna gelmifltir. Kurtulufl Savafl› öncesinekadar Türk köylüsü devletin sadece “vergi ver asker ver” yönündeki isteklerinemuhatap olmufltur. Bu yüzden köylü, devlet yerine, “ayan” veya “a¤a”n›n himaye-sine s›¤›nm›flt›r.

1917. Ünite - Osmanl › ’dan Cumhuriyet ’e Ekonomik Gel iflmeler

Foto¤raf 7.1

Tar›ma elverifllitopraklar› art›rmakiçin milleteönderlikgerekiyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



K ‹ T A P




2

SanayiOsmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 20. yüzy›l›n bafl›nda bile henüz sanayileflme yolundaciddi kararlar almad›¤› bilinmektedir. Devletin özellikle Saray’›n ve Ordu’nun ihti-yaçlar›n› karfl›lamak için kurdu¤u birkaç fabrikadan ve ülkede yabanc› sermayeninkurdu¤u küçük ölçekli ve az say›da sanayi tesislerden baflka s›nai faaliyet yoktu.

Devlet sermayesiyle 1810 y›l›nda kurulan ve askerî kundura, çizme, palaska, fi-fleklik gibi mallar› imal eden Beykoz tesislerinden sonra, 1835 de çuha, fes, batta-niye imal etmek üzere ‹stanbul’da Feshane Tesisleri kuruldu. Kadife, ipekli kumafl,saten ve tafta üretmek için 1845’te Hereke Fabrikas› tesis edildi. Yine devlet eliyle1850’de pamuklu dokuma ürünleri imal etmek üzere ‹stanbul Bak›rköy Bez Fabri-kas› faaliyete geçti. Son olarak 1892’de Y›ld›z Çini Fabrikas› kuruldu. Bu büyük te-sisler Cumhuriyet’ten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak ülkenin her ka-sabas›nda küçük atölyelerin, sanatkârlar›n var oldu¤unu belirtmek gerekir. Fakatbu konuda resmî, ayr›nt›l› ve yeterli bilgi üretilmifl de¤ildir. Ülke içinde gümrükbirli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi, 1873 y›l›nda ancak mümkünolabilmifltir.

Parasal olanaklar› elveriflli ve tasarruf edebilen kesim genellikle asker ve sivilbürokratlard›. Bu yüksek memurlar›, o zamanki ülke koflullar›na göre ald›klar› üc-retler nedeniyle bugünün büyük zenginleri gibi görmek mümkündür. Günümüzedek gelen ve hepimizin güzelli¤ini kabul etti¤imiz ‹stanbul yal›lar› zaman›n büyükasker-sivil bürokratlar› taraf›ndan yapt›r›lm›flt›. Bu yüzden Müslüman-Türk ayd›n-lar, genellikle devlet memuru veya asker olmay› tercih etmifllerdi. Ayr›ca ça¤daflgeliflmelerin d›fl›nda kalm›fl olan e¤itim sistemi üretime yönelik ifl gücünün olufltu-rulmas›na olanak vermemifltir.

Büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayanaz›nl›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamda ekonomik faaliyetlerleancak II. Meflrutiyet’ten (1908’den) sonra ilgilenmeye bafllam›fllard›. Hristiyanlaraskere al›nmazlar bedel öderlerdi. Böylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibiolma zaman› bulurlard›. Oysa Müslümanlar seneler süren askerlik hizmeti veya sa-vafllar nedeniyle sürekli ve düzenli ifl güç sahibi olma flans›na sahip de¤illerdi. F›r-sat bulanlar genellikle bakkall›kla ifle bafllard›.

1913 ve 1915 y›llar›nda düzenlenen sanayi say›mlar› sonuçlar›na göre bugünküTürkiye s›n›rlar› içinde kalan s›nai tesislerinin da¤›l›m› faaliyet alan›na göre flöyleydi:

20 un de¤irmeni, 2 makarna fabrikas›, 1 bira fabrikas›, 6 konserve fabrikas›, 1buz imalathanesi, 3 kireç-3 tu¤la imalathanesi, 7 kutu imalat›, 2 ya¤ imalat›, 2 sa-bun imalat›, 2 porselen imalat›, 11 tabakhane, 7 marangoz ve do¤rama atölyesi, 7yünlü dokuma fabrikas›, 2 pamuk iplik ve dokuma fabrikas›, 30 ham ipek atölye-si, 1 ipekli dokuma fabrikas›, 5 çeflitli dokuma fabrikas›, 35 matbaa, 8 sigara kâ¤›-d› fabrikas›, 5 madeni eflya fabrikas› ve 1 kimyasal ürün fabrikas› gibi...

Tüm s›nai faaliyetlerin ‹stanbul’da toplanmas›n› büyük ölçüde Saray’›n ve yük-sek memurlar›n ‹stanbul’da uygun bir piyasa yaratmas›yla aç›klamak mümkündür.Ayr›ca kamunun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n›n temel hedef al›nd›¤›n› da unutma-mak gerekir. ‹stanbul d›fl›nda h›zl› büyüme ve flehirleflme, ticari faaliyetlerin yo-¤unluk derecesine göre ‹zmir, Selanik ve Beyrut’ta olmufltur.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u imzalad›¤› uluslararas› antlaflmalar ve kapitülasyonlarnedeniyle, Bat› Avrupa ülkelerinin tar›msal ve s›nai ürünlerinin tam bir pazar› hâ-line dönüflmüfltü. Eskiden ülke ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda büyük pay sahibiolan küçük aile iflletmeleri ortadan kalkm›flt›. Yine de y›k›c› rekabete dayanarakhal›c›l›k, bak›rc›l›k, silah imalat›, saraçl›k ve dokumac›l›k gibi alanlarda ayakta kal-may› baflaran küçük iflletmeler vard›.


Küçük sanayi teflvik ve yerli mal›n› koruma amac›yla 1913’de “Geçici SanayiKanunu” ç›kar›ld›. Bu kanunla en az befl beygirlik güç kullanan ve 1000 Osmanl›liral›k üretim arac›na sahip olan ve bir y›l boyunca 750 ifl günü yevmiyeli iflçi ça-l›flt›ran ifl yerleri bu kanunun getirdi¤i kolayl›klardan yararlan›yordu. Kanun vergimuafiyeti, bedava arazi, geçici gümrük muafiyeti, kamunun öncelikle bu tesislerinürünlerini sat›n alma zorunlulu¤u gibi hükümler getirmifltir. Ancak bu yasadan ço-¤unlukla az›nl›klar ve yabanc›lar yararlanm›flt›r.

‹kinci Meflrutiyet Dönemi’nde ‹ttihat ve Terakki yöneticilerinin hayata geçirmeye çal›flt›k-lar› millî iktisat politikalar› hakk›nda genifl bilgi edinmek isterseniz Zafer Toprak’›n “Millî‹ktisat” (Tarih Vakf› yay›nlar›, ‹stanbul 1995) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

1913 y›l›na göre yabanc› sermayenin toplam yat›r›mlar›n›n da¤›l›m› flöyleydi:Madencilik : 123 Milyon kuruflElektrik, havagaz›, su : 343 Milyon kuruflTütün, tekel : 265 Milyon kurufl‹malat Sanayi : 265 Milyon kuruflÖzellikle büyük flehirlerdeki su, elektrik, havagaz›, telefon, tramvay gibi altyap› te-

sislerinin iflletilmesi imtiyaz›na sahip yabanc› flirketler tekel durumunda olman›n tatl›kârlar›n› elde etmifllerdi. Bat› sermayesinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u içindeki ortaklar›veya yard›mc›lar› olan az›nl›klar da uygun pay almay› baflarm›fl ve zengin olmufllard›.

Görülüyor ki yabanc› sermaye a¤›r sanayi yerine kolay ve k›sa vadede gelir ge-tiren alanlara girmifltir. Ayr›ca gümrük duvarlar›n›n son derecede düflük olmas›, ya-banc› ürünlerin iç piyasaya kolayl›kla girmesine olanak vermifltir.

Kurtulufl Savafl› s›ras›nda ülke, iflgal alt›nda bulunan ‹stanbul, ‹zmir gibi flehir-lerdeki tüm s›nai faaliyetlerden yoksun idi. 1913-1915 sanayi say›m›na göre tüm ifl-yerlerinin %50 den fazlas› ‹stanbul’da toplanm›flt›. Kurtulufl Savafl› s›ras›nda Anka-ra’da kurulan el tezgâhlar›nda imal ve tamir ifllerini Askerî Sanayi Okulunda yetifl-mifl birkaç usta yürütmüfltür.


Foto¤raf 7.2

Zaten çok azsay›da olanfabrikalar›nartmas› içindevletin önderli¤ineihtiyaç vard›.(Nazilli dokumaFabrikas›nda1937)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



K ‹ T A P




‹lk elektrik enerjisi istasyonu 1902’de Adana’da kuruldu. 1913 y›l›nda benzer biristasyon ‹stanbul’da faaliyete geçti. Cumhuriyet Dönemi’nde ilk elektrik santrali1948’de Etibank taraf›ndan kuruldu. Ba¤›ms›zl›k Savafl› bafllarken ülkenin her köfle-sinde maden arama ve iflletme imtiyaz› yabanc›lara verilmifl durumdayd›. Kömür ifl-letmelerinin %50’den fazlas› Frans›z ve ‹talyanlar›n kontrolündeydi. Ergani bak›rmadeni de yabanc›lar›n elindeydi ve imalat›n tamam› ham olarak ihraç ediliyordu.‹mparatorlu¤un ihtiyac› olan bak›r, levha hâlinde ‹ngiltere’den ithal ediliyordu.

1921 y›l›na göre toplam 1298 maden iflletme imtiyaz›n›n sadece 259’u devlete aitti.

Ulaflt›rmaAvrupa’da Sanayi Devrimi 1750- 1820 aras›nda ulafl›m sektöründe de büyük yeni-likler getirmifltir. 19. yüzy›l›n birinci yar›s›nda buharl› gemiler ve lokomotiflerle in-san ve yük tafl›yan ve ülkeleri yak›nlaflt›ran yeni bir ulafl›m sistemi egemen olmufl-tu. Ancak Osmanl› Devleti’nin ça¤› izleyen bir sanayileflme politikas› olmad›¤› içinulaflt›rma sektörünü yenileme ihtiyac› öne ç›kmam›flt›. Millî Mücadele’nin bafllad›¤›günlerde Anadolu’da üç ulafl›m yolu vard›: Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Herüçü de çok ilkel ve ihtiyac› karfl›lamaz durumdayd›. Ülke özellikle ça¤dafl anlamdakara yolu ve deniz yolu tafl›tlar›na sahip de¤ildi. Deve, kat›r, at ve merkep tafl›ma-c›l›kta belirleyici araçlard›. Ba¤›ms›zl›k Savafl› s›ras›nda kullan›labilir tek ulafl›m ara-c› demir yoluydu. Bunlar›n yap›m› ise yabanc› sermayenin denetiminde ve kendi ç›-karlar›na göre olmufltur. Örne¤in demir yolu hatlar› kurulurken hep k›y›lar yani Ak-deniz ve Ege tercih edilmifl ve buradaki hatlar baflkent ‹stanbul’a ba¤lanmam›flt›r.Böylece merkezî yönetimin ülkenin tümüne ulaflmas› ve güçlenmesi önlenmifltir.Osmanl› Dönemi’nin sonunda mevcut bafll›ca demir yolu hatlar› flöyleydi:

1. Anadolu demir yolu (‹stanbul, ‹zmit, Eskiflehir, Ankara),2. Ba¤dat hatt› (Eskiflehir, Afyon, Konya, Adana, Halep),3 Mersin, Tarsus, Adana,4. ‹zmir, Band›rma,5. Band›rma, Bursa,6. ‹zmir, Ayd›n, Afyon.Bu hatlar›n tamam› yabanc› flirketlerce iflletilmekteydi. ‹lk demir yolu imtiyaz›

1856’da ‹ngiltere’ye ‹zmir-Ayd›n hatt› için verildi. Kömür sa¤lanamad›¤›ndan odun


Foto¤raf 7.3

Mustafa KemalPafla’n›n Mersinziyaretinde Tarsusistasyonunda


kullan›l›yordu, çok ilkel bir düzen içindeydi. ‹ngiliz flirketleri 1866 y›l›na gelindi-¤inde 608 kilometre demir yolu hatt›n›n yönetimini ellerine alm›flt›.

Bir Avusturya flirketi “fiark Demir yolu” hatt›n›n yap›m›na 1871’de giriflti. Al-manlara ilk demir yolu imtiyaz› 1888’de verildi. II. Abdülhamid Konya, Ba¤dat veBasra Körfezi aras›nda demir yolu yap›lmas›na iliflkin imtiyaz› 27 Kas›m 1899’daDeutsche Banka vermiflti. Bu imtiyaz› k›sa bir süre sonra 1902’de Anadolu Demir-yollar› Osmanl› fiirketi devralm›flt›. Bu flirket yine ayn› bankan›n denetimindeydi veo tarihte Haydarpafla-Eskiflehir-Ankara ve Eskiflehir-Konya hatlar›n› iflletmekteydi.

Demir yolu a¤›n›n denetimi ancak Millî Mücadele Dönemi’nde AnkaraHükûmeti’nce sa¤lanm›flt›r. Bu kapsamda 19.7.1920 tarihinde Ankara Hükûmeti’ncebir ‹flletme Umum Müdürlü¤ü kurulmufltur. Daha sonra cumhuriyet idaresi bir ya-sayla demir yolu iflletmelerini devlet tekeline alm›flt›r.

Cumhuriyet hükûmetlerinin devrald›¤› demir yolu miras› ve uygulad›klar› politikalar› hak-k›nda ayr›nt›l› bilgi için Atatürk Araflt›rma Merkezi’nin haz›rlad›¤› “Cumhuriyetin Demiryolu Politikalar›” (Ankara 2010) adl› sempozyum kitab›n› okuyabilirsiniz.

Anadolu’da yerleflme yerleri aras›nda düzenli ve dört mevsim aç›k kara yoluyoktu. Yol yap›m›nda mükellefiyet olmas›, merkezî bir örgütün bulunmamas› yolyap›m›n› kaba ve gelifligüzel inflaatlar flekline dönüfltürmüfltü. 1919-1920 dönemin-de befl ana kara yolu vard›:

1. Ba¤dat kara yolu (Samsun, Amasya, Sivas, Harput, Musul),2. Ere¤li (Konya), Kayseri, Malatya, Harput, Diyarbak›r, 3. Kayseri, Sivas, 4. Halep, Urfa, Diyarbak›r, 5. Trabzon, Bayburt, Erzurum, ‹ran yolu.

Di¤er yollar iklim flartlar›n›n müsaadesine göre geçit veren ilkel yollard›. 1919’daTürkiye’de 1000 civar›nda otomobil vard›. Bunlar›n 800 tanesi ‹stanbul’dayd›.

Dünya deniz tafl›mac›l›¤›nda kullan›lan buharl› gemileri, Osmanl› ‹mparatorlu-¤u ilk kez 1826’da ‹ngiltere’den sat›n ald›¤› gemiyle tan›m›flt›. Padiflaha Bo¤az’da


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



K ‹ T A P




Foto¤raf 7.4

Anadolu’da mevcutyollar›n ço¤u hamhalde olup ço¤uk›fl›n geçitvermezdi.


gezmesi için al›nm›flt›. ‹ngiliz ve Ruslar›n Bo¤az içinde ifllettikleri vapurlar vard›.Osmanl›lar 1844 y›l›nda iki vapuru Bo¤az’da sefere koydu. “Fevaid-i Osmaniye”ad› verilen deniz yolu iflletmesinin yönetimi Mustafa Faz›l Pafla ile Bogos Bey’e ve-rilmiflti. 1851 y›l›nda Üsküdar’a günde dört sefer yapan Vesile-i Ticaret ve Girit va-purlar› sefere bafllad›. Yolculardan 25 para ücret al›n›yordu. 1849 y›l›na kadar ‹s-tanbul flehir hatt› vapurlar›na kad›n yolcu al›nmazd›. Türk bayrakl› gemilere de butarihten sonra al›nmaya baflland›. “fiirket-i Hayriye” kurulduktan sonra ‹ngiltere’ye6 gemi siparifl edildi ve bu gemiler 1854’den itibaren sefere bafllad›.

Kabotaj hakk›na sahip olmayan Osmanl›larda dolay›s›yla deniz ticaret filosu ge-liflmedi. Sahip olunan mevcut c›l›z filoyu ise I. Dünya Savafl› olumsuz etkiledi. De-niz ulafl›m› taka ve küçük motorlarla yap›l›yordu. Savafl sonunda sadece 6 gemikalm›flt›. 1920’lerde ithal mallar› genellikle deniz yoluyla ve yabanc› gemilerle ‹s-tanbul, Mersin ve Trabzon limanlar›na gelirdi.

Türk tersaneleri gemi yap›m›na bafllay›nca Bo¤aziçi’nde yabanc› bayrakl› gemi-lerin çal›flmas› sona erdi. 1923 y›l›nda ülkede 35 DW ton gibi küçük bir deniz tica-ret filosu vard›.

‹stanbul içinde ulafl›m› sa¤layan temel tesislerden biri olan Galata Köprüsü de-mir köprü olarak 1878 y›l›nda II. Abdülhamid zaman›nda yapt›r›lm›flt›. BugünküGalata Köprüsü hâline gelmesi 1912 y›l›nda bir Alman flirketi taraf›ndan gerçeklefl-tirilmifltir. Hâlâ ‹stanbul halk›na hizmet veren Karaköy-Tünel aras›nda iflleyen ye-ralt› treni 1874 y›l›nda hizmete girmifltir.

Türkiye’de ilk düzenli posta teflkilat› Ekim 1840’da kuruldu. Bir kamu hizmetiolarak devletçe yürütülmeye baflland›. 1840’da posta, 1855’te telgraf ve 1908’de detelefon hizmetleri bafllat›ld›.

D›fl TicaretOsmanl› ‹mparatorlu¤u yönetimi kapitülasyonlar nedeniyle serbest d›fl ticaret reji-mini benimsemek zorunda kalm›flt›r. Bu durum d›fl ekonomik iliflkilerde oldu¤ukadar siyasette de ülkenin güçlü devletlerin denetimine girmesine yol açm›flt›r.19.yüzy›lda imzalanan ticaret anlaflmalar›yla durum daha da kötüleflmifltir. Örne¤inülkede zaten son derece yetersiz olan yerli sanayii gümrük vergileriyle korumakmümkün de¤ildi. Zira devlet 1838 anlaflmalar›ndan bafllayarak ithal mallar içingümrük vergilerini %3 den yukar› ç›karma hakk›na sahip de¤ildi. Buna mukabil ih-raç mallar› için gümrük bu miktar›n üç kat› idi. Bunal›m›n giderek büyüdü¤ü y›l-lar olan, Düyunu Umumiye ‹daresi’nin kuruldu¤u y›l ile I. Dünya Savafl›’n›n baflla-d›¤› y›l aras›nda (1881-1914), ülkenin d›fl ticaret göstergeleri flöyledir:

Osmanl› d›fl ticaret istatistikleri 1878 y›l›ndan itibaren yay›mlanmaya baflland›.Bu istatistiklerin mal guruplar›na göre sistematik tasnifi de 1907 y›l›ndan itibarenmümkün oldu. Ayr›ca s›n›rl› say›da ülkeyle ilgili d›fl ticaret istatistikleri belirlen-mekteydi. Ülke 1830-1913 aras›nda sürekli toprak kaybetti¤inden d›fl ticaretin han-gi bölgeleri kapsad›¤› sorusu akla gelmektedir.

Y›llar ‹thalat ‹hracat Aç›k

1880 17,847 8,467 -9,350

1890 22,914 12,836 -10,077

1900 23,841 14,905 -8,936

1911 45,063 24,909 -20,154

1913 41,842 21,600 -19,242


Tablo 7.1D›fl Ticaret (MilyonOsmanl› Liras›)

Ele al›nan dönemde d›fl ticaret aç›¤› süreklidir ve ihracat›n ithalat› karfl›lamaoran› yaklafl›k %55 düzeyindedir. D›fl ticaretin di¤er yönüne, ithalat ve ihracat›n ül-kelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, an›lan dönemde siyasi geliflmelere paralelolarak ortaya ç›kan ilginç bir geliflmeyle karfl›lafl›yoruz. 1890 y›l› sonuna göre Al-manya’n›n gerek ithalat ve gerekse ihracat içindeki pay› yaklafl›k %2 civar›nda ol-du¤u hâlde; 1913 y›l›na gelindi¤inde bu oranlar büyümüfl; ithalatta %17,6 ve ihra-catta %8,3 düzeyine ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k ‹ngiltere’nin pay› her iki yönde deazalm›fl; ithalatta %50,6’dan %33,6’ya, ihracatta da %49,7’den %31,6’ya düflmüfltür.Bir baflka deyiflle 1900-1913 y›llar› aras›nda Osmanl› d›fl ticareti içinde ‹ngiltere veFransa’n›n paylar› düflerken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve ‹talya’n›n paylar›yükselmifltir. Zira ‹ngiltere ve Fransa an›lan dönemde Rusya’y› da itilaflar›na dahilederek Osmanl› Devleti üzerindeki paylafl›m anlaflmalar›n› flekillendirmifllerdi. Bugeliflmeye karfl›n II.Abdülhamid de millî birli¤ini yeni sa¤lam›fl olan Almanya’y› birdenge unsuru olarak d›fl iliflkilerinde önemli bir noktaya getirmifltir.

Osmanl› Devleti tar›m ürünleri ve baz› madenler ihraç eden; temel tüketim mal-lar›, di¤er sanayi mallar› ile demir yolu malzemesi ve silah-cephane ithal eden bird›fl ticaret yap›s› içindeydi. ‹thalat ve ihracat büyük çapta deniz tafl›mac›l›¤› ile ger-çeklefltiriliyordu. Deniz ticareti ise ‹ngiliz ve Frans›zlar›n elindeydi. Anadolu d›fl ti-careti ‹stanbul d›fl›nda ‹zmir, Mersin, ‹skenderun, Samsun ve Trabzon limanlar›n-dan gerçeklefliyordu.

Osmanl›-Alman ticari iliflkilerinde dönüm noktas› say›lacak olay, 1898 sonbaha-r›nda II. Wilhelm’in II. Abdülhamid’i ‹stanbul’da ziyaret etmesidir. Bu görüflmeler-de Alman ‹mparatoru iki ülke aras›nda ortak giriflimler önerirken d›fl al›mlarda Al-man mallar›n›n tercih edilmesini istemifltir. Bu ziyaretten sonra Alman giriflimcile-rine verilen yat›r›m ve iflletme imtiyazlar›, özellikle demir yolu alan›nda, büyük bo-yutlara ulaflm›flt›r.

Alman sermayesi, demir yolu d›fl›nda Konya ve Adana ovalar›n›n sulama proje-leriyle ilgilenmifltir. Özellikle tah›l ve pamuk üretiminde verimi artt›rmay› öngörenprojeler, I. Dünya Savafl› nedeniyle uygulanamam›flt›r. Savafl sonras› dönemde An-kara Hükûmeti, emekli amiral Colby M. Chester’in bafl›nda bulundu¤u bir Ameri-kan flirketine, Nisan 1923’te befl bin km’lik demir yolu ve maden imtiyaz› verdi.Cumhuriyet yönetimine haz›rlanan Ankara Hükûmeti ABD ile yak›nlaflmay› askerîve siyasi yönden uygun görmüfltür.

OSMANLILARDA PARA VE BANKAOsmanl›larda ilk para 1327’de Orhan Bey zaman›nda kestirilen “gümüfl akçe”dir.Bu para Fatih Dönemi’ne kadar (1479) kullan›lm›flt›r. Fatih Sultan Mehmet, döne-minin ihtiflam›n› yans›tan kararlardan biri olarak, ilk Osmanl› alt›n liras› olan “Sul-tani’leri bast›rtm›flt›r. Böylece o tarihten itibaren piyasada çift metal para sisteminegeçilmifltir. 9 Ocak 1881 tarihli yasayla Osmanl› liras› para birimi olmufl ve böyle-ce alt›n esas› yasallaflm›flt›r.

Avrupa’da devlet deste¤iyle üretilmifl mallar›n, Osmanl› piyasalar›n› iflgal etme-siyle d›fl ticaret aç›¤› h›zla büyüyünce, 17. yüzy›ldan itibaren paran›n ayar›n›n dü-flürülmesi uygulamas›na gidilmifltir.

Temel ödeme arac› durumunda olan “akçelerin de¤erlerine ba¤l› olarak, za-man zaman tedavülden çekilmesi karfl›s›nda, para arz›n› artt›rmak için piyasayayeni bir araç “para” ç›kar›lm›flt›r. Osmanl›-Rus Savafl›’n›n finansman›nda kullan›l-mak üzere 1809 y›l›nda, “Befllik” ve “Alt›l›k” diye adland›r›lan yeni para çeflitleripiyasaya sürülmüfltür.


Osmanl› Devleti’nde ilk kâ¤›t para uygulamas›, yani “Kaime”, 1840 y›l›nda ger-çekleflti. Devletin piyasaya sundu¤u bu Kaimeler geri ödemeli ve %8 faizliydi. Birçeflit borçlanma arac› durumundayd›. Kaimeler alt›n veya gümüfl paralara irtibatl›de¤ildi. ‹lk on y›l içinde miktar s›n›rl› tutuldu¤u hâlde, daha sonra miktar önemlioranda artt›. Art arda gelen savafllar nedeniyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun büyükmali s›k›nt› içine girmesiyle, “kötü para iyi paray› kovar” kural›na uygun olarak“Akçe’ler piyasadan çekildi yerine “Kaime’ler egemen oldu. Ülke I. Dünya Sava-fl›’na girdi¤inde tedavülde egemen para “kaime” idi. Savafl y›llar›nda Almanya veMacaristan’dan sa¤lanan alt›n karfl›l›¤› kredi Düyunu Umumiye ‹daresine devredil-mifl ve ‹darenin garantisi alt›nda 6,5 milyon liral›k kaime piyasaya sürülmüfltür. Sa-vafl y›llar› boyunca alt›n sikkeler piyasaya ç›kmad›. Toplam para hacmi 5-6 milyarkurufl civar›ndayd›. Ayr›ca depo edilmifl alt›n 2-3 milyon kurufl de¤erindeydi. 1 Al-t›n lira 100 kurufl, 4,3 dolar, 18 mark idi. ‹stanbul’dan uzak illerde ulusal para ya-n›nda yabanc› paralar da kullan›l›yordu. Örne¤in Hicaz’da Riyal, Trabzon’da Rub-le, Do¤u illerinde ‹ran paras› tedavül ediyordu.

I. Dünya Savafl› öncesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun para sistemi üç farkl›para biriminden olufluyordu. Alt›n ve gümüfl sikkeler ile konvertibl banknotlar do-lafl›mdayd›. Osmanl› Bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yard›mc› para niteli¤indeydi.‹lk kâ¤›t para 1915’te tedavüle ç›kt›. 1918’de mütareke imzaland›¤›nda 1 alt›n lira,333 kurufl idi. Ba¤›ms›zl›k Savafl› sonunda 625 kurufl oldu. 1930 y›l›nda 1567 say›-l› Yasa yürürlü¤e girdi¤inde kur 930 kurufl civar›ndayd›.

Osmanl› Devleti, Bat› Avrupa’da yaflanan geliflme, sanayileflme ve d›fla aç›lmasürecini yaflamad›¤› için, benzer bir bankac›l›k sistemine ihtiyaç duymam›fl ve tefl-vik de etmemifltir. Sadece Hazinenin iç ve d›fl borçlanmas›n› kolaylaflt›rmak ve sür-dürmek yönünde, özellikle yabanc› bankalar›n hizmetine ihtiyaç duyulmufltur.

K›r›m Savafl›’ndan sonra Tanzimat Ferman›’na ek olarak ç›kar›lan 18 fiubat 1856tarihli “Hatt› Hümayun”da, ekonomik ve mali sistemi yönlendirmek ve canland›r-mak için bir banka kurulmas›n›n önemine iflaret edilmifltir. Bu karar›n ilan›ndançok k›sa bir süre sonra bir ‹ngiliz sermaye grubuna 500 bin ‹ngiliz liras› sermayelive Bank-› Osmanî (Ottoman Bank) ad›n› tafl›yan bir banka kurma izni verildi. Ku-ruluflundan 7 y›l sonra 1863 y›l›nda Banka, Bank-› Osmanî-i fiahane’ye kat›larak fa-aliyetine son verdi. Günümüze Osmanl› Bankas› olarak gelen bu Banka, Frans›z-‹ngiliz ortak sermayesiyle ve 30 y›l süreyle imtiyaz alm›flt›. Ancak bu imtiyaz süre-si dönem dönem uzat›lm›flt›r. Bankaya Hazine ifllemleri yapma ve banknot ç›kar-ma yetkisi verildi. Ayr›ca tüm ticari bankac›l›k ifllemleri yapma hakk› verilirken hertürlü vergi ve resimden muaf tutuldu. Banka 1863-1914 aras›nda alt›n karfl›l›kl›konvertibl banknotlar ç›karm›flt›.

‹kinci yabanc› banka, merkezi Paris’te olan Kredi Lyone’dir. Bu banka faaliyet-lerine 1933 y›l›na kadar devam etti. 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru ve 20. yüzy›l›n ba-fl›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ngiliz ve Frans›zlarla ekonomik ve mali iliflkile-ri bozulurken Alman ve ‹talyanlarla h›zla geliflmiflti. Bu çerçevede Alman sermaye-li iki banka; Deutsche Orient Bank 1906’da, Deutsche Bank 1909’da ülkeye geldi-ler ve II. Dünya Savafl› sonuna kadar da kald›lar. Alman bankalar›n› iki ‹talyan ban-kas›, 1911’de Banco Di Roma ve 1919’da Banco Commerciale ‹taliana izledi. Birin-cisi halen faaliyetini sürdürmekte olup, di¤eri 1977’de Türkiye’deki flubelerini tas-fiye etmifltir. Daha baflka yabanc› bankalar da gelmifl fakat uzun ömürlü olamam›fl-lard›r. Gelen yabanc› bankalar, ülkeleriyle Osmanl› Devleti aras›nda özellikle tica-ri iliflkileri gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Ayr›ca madencilik ve ulaflt›rma alan›na yat›-r›m yapmay› tercih etmifllerdir.


Osmanl›lar›n ulusal bankac›l›k giriflimi Mithat Pafla önderli¤inde 1863’de ZiraatBankas› ve 1868’de ‹stanbul Emniyet Sand›¤› ile bafllam›flt›r. Mithat Pafla Nifl Valili-¤i s›ras›nda Ruscuk-Pirot yöresinde kurdu¤u “Memleket Sand›¤›” ile Ziraat Banka-s›n›n temelini atm›flt›r. Bu sand›klar bugünkü anlamda bir tar›m-kredi kooperatifiolarak faaliyet göstermeye çal›flm›fllard›r. Yaklafl›k 20 y›ll›k bir deneyimden sonraMemleket Sand›klar›, A¤ustos 1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 MilyonOsmanl› liras› olan ve merkezi ‹stanbul’da bulunan Ziraat Bankas›’na dönüfltü. Buaflamada Banka’n›n sadece tar›m sektörüne kredi vermesi istendi.

‹stanbul Emniyet Sand›¤›, Mithat Pafla taraf›ndan Rusçuk’ta halk›n tasarruflar›n›toplamak ve saklamak üzere faaliyete geçirilen “Emniyet Sand›¤›”ndan do¤mufltur.1868 y›l›nda Sand›¤›n merkezi ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Bir çeflit tasarruf bankas› gibiçal›flan Sand›k 1984 y›l›nda Ziraat Bankas›’na kat›larak faaliyetine son vermifltir.

Yerli sermayeyle ilk banka ‹tibar-› Millî Bankas› ad›yla 1917’de kurulmufltu. ‹lky›lda personelin %90’n› Türkler d›fl›ndaki kifliler oluflturuyordu. Banka kay›tlar›Frans›zca tutuluyordu ve ilk genel müdürü Avusturyal› idi. Bu banka 1924 y›l›ndaTürkiye ‹fl Bankas› ile birleflti.

1908-1923 y›llar› aras›nda, 11’i ‹stanbul’da, 13’ü Anadolu’da olmak üzere, 24yerli banka kurulmufltur. Genellikle il merkezi veya ilçe düzeyinde faaliyet göste-ren bu bankalardan 14’ü Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra da ayakta kalm›fllarsa dabunlar›n sadece ikisi günümüze gelebilmifltir. Bunlar, Türk Ticaret Bankas› (Ada-pazar› ‹slam Ticaret Bankas›) ve Millî Ayd›n Bankas› (Tarifl Bank)’d›r.

Kamu MaliyesiOsmanl› Devleti bir ‹slam devleti olarak kuruldu¤undan, devletin yönetiminde di-nî kurum ve kurallar egemendi. Bu özelli¤e uygun olarak devletin temel gelir kay-na¤› fleri vergilerdi. Ancak zaman içinde örfi vergilere de yer verilmifltir. Ülkede“Tek Hazine”, “Tek Bütçe” ilkeleri 1856 y›l›ndan itibaren yürürlü¤e kondu. 1876Meflrutiyet Anayasas› ile vergilemenin kanuna dayal› olmas› ilkesi getirildi.

Osmanl›larda devletin “Bat›” anlam›nda bütçe haz›rlamas› 1909’dan sonra ol-mufltur. Gelir-gider tahminlerinde büyük yan›lmalar oldu¤undan devlet yönetimibüyük zorluklarla hatta krizle karfl› karfl›ya kal›yordu. Örne¤in, I. Dünya Savafl› y›l-lar›nda bu tahminlerdeki büyük dalgalanmalar ve büyük bütçe aç›klar› devletiborçlanmaya zorlam›flt›. Osmanl› maliyesi 1881 y›l›nda yürürlü¤e giren “MuharremKararnamesi’ ile Düyun-u Umumiye ‹daresinin denetimine girmiflti. 1876-1909 y›l-lar› aras›nda Osmanl› Devleti’ni yöneten II. Abdülhamid’in bu kararnameyi imza-lamas›yla ülke resmen yar› sömürge hâline gelmifl oldu.

Düyun-u Umumiye ‹daresi yabanc› alacakl›lar› temsil eden befl ülke temsilci-si ile yerli alacakl›lar› ve Galata bankerlerini temsil eden 2 temsilcinin kat›lmas›y-la 7 üyeden meydana geliyordu. Tarihçiler bu idareyi ikinci bir Maliye Bakanl›¤›olarak dünyada benzeri az görülebilecek bir uygulama biçiminde nitelemektedir-ler. Osmanl› Devleti’nin ekonomik ve mali kaynaklar›n› denetim alt›na alan ida-re, gerek gördü¤ünde haciz yoluyla tahsilat yapabiliyordu. Böylece ba¤›ms›zdevlet olman›n belki de en önemli unsuru olan vergileme hakk› devletin elindenal›nm›flt›. On civar›nda vergi çeflidinin gelirlerini do¤rudan Düyun-u Umumiye‹daresi topluyordu. Birinci Dünya Savafl› öncesinde “vergilerin %5’i devletçedo¤rudan toplan›rken %95’i mültezim (vergi gelirlerini devlet için toplayan me-murlar)ler arac›l›¤›yla toplanmaktayd›.

I. Dünya Savafl› sonras›nda galip devletlerin iflgaline u¤rayan Osmanl› Devletiikinci bir yabanc› yönetimin denetimine girmiflti. Buna karfl› bafllat›lan Millî Müca-


dele ile Osmanl› topraklar› üzerinde siyasi ve iktisadi yönden üç ayr› karar merke-zi do¤du; Anadolu’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, ‹stanbul’da PadiflahHükûmeti ve ‹flgal Kuvvetleri. Osmanl› Devleti ekonomik olarak ça¤›n gerisindekalm›fl, borçlar›n›n taksit ve faizlerini ödeyemeyen, ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kay-betmifl, topraklar› paylafl›lm›fl bir devlet durumundayd›.

1919 Y›l› Bütçesi, Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi toplanamad›¤› için onayla-namam›flt›. Bu yüzden 1918 y›l› Bütçe Kanunu’nun 1919 y›l›nda da uygulanmas›kararlaflt›r›ld›. 1920 y›l› bafl›nda toplanan Mebusan ve Ayan Meclisi bütçe çal›flma-lar›n› yapmadan ‹ngiliz iflgal kuvvetlerince da¤›t›ld›. Ortaya ç›kan yasal ve maliboflluk “avans kanunlar›” yoluyla doldurulmaya çal›fl›ld›. Meclis onay görevini an-cak 28 fiubat 192l’de yapabildi. Onaylanan 1920 y›l› bütçesi 11,6 milyon lira aç›k-la kapanm›flt›. Aç›k Osmanl› Bankas›ndan al›nan avanslar ve Hazineye ait tafl›nmazmallar›n sat›fl›yla kapat›lm›flt›. 1920 y›l› Bütçe gelirlerinin da¤›l›m›; %30 Aflar, %23gümrük, %11 a¤nam, %9 tuz vb. vergi gelirleri biçimindeydi.

Osmanl› Devleti borçlanarak yaflamaya al›flm›fl bir idareye sahipti. Birinci Dün-ya Savafl› öncesinde devletin birikmifl borç miktar› 180 Milyon Osmanl› liras› ka-dard›. Bu borcun en önemli k›sm› d›fl borçlard›. 6 A¤ustos 1924’de yürürlü¤e gi-ren Lozan Antlaflmas› ile toplam d›fl borç miktar› 161,3 milyon lira olarak belirlen-di. Ancak borcun Osmanl› ‹mparatorlu¤u s›n›rlar› içinde olup da Lozan Antlaflma-s› ile ayr›lan ve ba¤›ms›z hâle gelen ülkelerce de ödenmesi kararlaflt›r›ld›. Sonun-da Osmanl› borcu olarak Türkiye Cumhuriyeti’ne düflen pay 85 milyon lira oldu.Buna ek olarak 30 milyon kadar faiz hesap edildi, yani toplam 115 milyon liraborç ortaya ç›kt›. Cumhuriyet Hükûmetleri borcu ödemeyi kabul etmifllerse de za-man› ve taksitleri üzerinde alacakl›larla uzun görüflmeler olmufltur. Kesin çözüme193l’de Paris’te var›lm›flt›r. Bu antlaflmaya uygun olarak yap›lan ödemeler 1954 y›-l›nda sona ermifltir.

M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç KAYNAKLARSavafl y›llar›nda 3 milyona yak›n insan silah alt›na al›nm›fl, bunun yaklafl›k bir mil-yonu flehit veya esir düflmüfl, kaybolmufl veya sakat kalm›flt›r. Savafl sonras›ndatoplumun 18-35 yafl aras›ndaki erkek nüfusunda büyük azalma olmufltu. MustafaKemal Pafla iflgal alt›ndaki ‹stanbul’dan ayr›l›p Anadolu’ya geçti¤inde karfl›s›nda,Balkan ve Birinci Dünya Savafl› nedeniyle çal›flma yafl›ndaki genç nüfusu k›r›lm›fl,yoksul ve çaresiz bir halk bulmufltur. Anadolu büyük çapta öz tüketime dayal› veküçük aile iflletmelerinden oluflan ilkel bir tar›m toplumu özelliklerini tafl›maktay-d›. ‹l, ilçe ve köyler aras›nda iletiflim ve ulaflt›rma a¤› bulunmad›¤› için iç ticaret he-nüz çok ilkel düzeyde ve s›n›rl›yd›.

‹stiklal Savafl› bafllang›çta Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin halktan toplad›¤› aynive nakdi yard›mlarla finanse edilmifltir. Zaman içinde h›zla büyüyen “gönüllü mi-lis teflkilat›n›n iafle, ibate ve silahland›rma” giderlerinin karfl›lanmas›n›n bir esasaba¤lanmas› Erzurum ve Sivas Kongrelerinde görüflülmüfl ve flu kararlar al›nm›flt›r:

• Kazalarda maliye teflkilat› ve levaz›m kurulacak ve milis kuvvetlerinin gider-leri bu örgütlerce karfl›lanacak,

• fiah›s ve ailelerden al›nacak yard›m miktarlar› mahalle muhtar ve ihtiyar he-yeti taraf›ndan verilecek mali belgelere dayand›r›lacak,

• Yard›m yapmaktan kaç›nacak kiflilere verilecek cezay› ilgili milis komutan›belirleyecek,

• Yüz lira nakdi bedel ödeyenler 3 ay askerlikten muaf tutulacakt›.


Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulduktan sonra, ilk mali karar ola-rak, Anadolu halk›n›n Osmanl› Hükûmeti’ne ödedi¤i vergilere el konulmufltur.Özellikle “Düyun-u Umumiye” ve Tütün Rejisi ‹daresi gibi örgütlerin toplad›¤› dev-let gelirlerinin Ankara Hükûmeti Hazinesine nakli sa¤lanm›flt›r. Bu aflamada, an›-lan hükûmetin henüz bir devlet bütçesi yoktur. Yaflanan ola¤anüstü koflullar için-de gelir ve giderleri tahmin etmek mümkün de¤ildi.

Kurtulufl Savafl›’yla düzenli bir ordunun günü gününe ihtiyaçlar›n› karfl›lamakdurumunda olan Ankara Hükûmeti, ayn› zamanda örgütlenme ve yerleflme gider-leri için de kaynak bulmak zorunda kalm›flt›. 5 A¤ustos 1921’de Büyük Millet Mec-lisinin ç›kard›¤› ola¤anüstü bir yasayla Mustafa Kemal Pafla’ya baflkomutanl›k gö-revi verilmifltir.

Bu amaçla Mustafa Kemal Pafla 7-8 A¤ustos 1921 tarihinde yay›nlad›¤› Tekâlif-iMilliye Emirleri ile savafl›n gerektirdi¤i mal ve hizmetlerin teminine çal›flm›flt›r. Buemirler;

“1. Her ilçede birer ulusal vergi kurulu kurulacak, bu kurullarca toplanan fley-ler ordunun çeflitli bölümlerine da¤›t›lacakt›r.

2. Yurtta her ev, birer kat çamafl›r, birer çift çorap ve çar›k haz›rlay›p Vergi Ku-ruluna verecektir.

3. Tüccar ve halk elinde bulunan çamafl›rl›k, bez, kaput bezi, patiska, pamuk,y›kanm›fl ve y›kanmam›fl yün ve tiftik, erkek elbisesi, dikmeye elveriflli hertürlü yazl›k ve k›fll›k kumafl, kal›n bez, kösele, vaketa, taban astarl›¤›, sar› vesiyah meflin, sahtiyan, dikilmifl ve dikilmemifl çar›k, potin, demir, kunduraçivisi, tel çivi, kundura ve saraç ipli¤i, nall›k demir ve yap›lm›fl nal, m›h, yemtorbas›, yular›, belleme, kolan, kafla¤›, gebre, semer ve urganlardan %40’›naparas› sonra ödenmek üzere el konulacakt›r.

4. Eldeki bu¤day, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasapl›khayvanlar›, fleker, gaz, pirinç, sabun, ya¤, tuz, zeytinya¤› çay ve mumlar›n-da yine %40’›na, paras› sonra ödenmek üzere teslim al›nacakt›r.

5. Ordu için halktan alman tafl›tlardan geriye kalanlar›n da ayda bir kez ve pa-ras›z olarak 100 km’lik bir uzakl›¤a dek askerî ulaflt›rma ifllerinde çal›flt›r›la-cakt›r.

6. Ordunun yedirilip giydirilmesine yarayacak bütün sahipsiz mallara el konu-lacakt›r.

7. Halk›n elinde bulunan savafla elveriflli bütün silah ve cephane üç gün için-de hükûmete verilecektir.

8. Benzin, vakum, gres ya¤›, makine ya¤›, don ya¤›, saatçi ve taban ya¤lar›, va-zelin otomobil ve kamyon lasti¤i, lastik yap›flt›r›c›, buji, so¤uk tutkal, Fran-s›z tutkal›, telefon makinesi, kablo, pil, ç›plak tel, yal›tkan ve bunlara ben-zer gereçlerin ve gaz ya¤›n›n %40’›na el konulacakt›r.

9. Demirci, marangoz, dokumac›, tesviyeci, saraç ve arabac›larla bunlar›n ifllik-lerinin ifl ç›karma giderinin; kasatura, k›l›ç, m›zrak ve e¤er yapabilecek us-talar›n adlar›yla say›lar›n›n ve durumlar› tespit edilecektir.

10.Halk›n elinde bulunan dört tekerlekli yayl› araba, dört tekerlekli at ve öküzarabas›yla ka¤n› arabalar›n›n bütün donat›m ve hayvanlar›yla birlikte, binekhayvanlar›, topçeker hayvanlar, kat›rlar, yük hayvanlar›n›n, deve ve eflekle-rin %20’sine el konulacakt›r.”

Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla’n›n yay›mlad›¤› bu emirlerin “kanun kuvve-tinde” oldu¤u hususu, Ankara’da 9 Ocak 1920’den itibaren ç›kan Hâkimiyet-i Mil-liye gazetesi arac›l›¤› ile halka duyuruldu. Oysa 28 fiubat 1921’de yürürlü¤e konan


Osmanl› Hükûmeti bütçe kanununun 8. maddesi, Ankara Hükûmeti’nin halktan“her ne adla olursa olsun” vergi toplayamayaca¤›n› öngörmekteydi.

Ülke içinde kendi vatandafllar›n›n mali s›k›nt›lar›, d›flar›dan al›nan borçlar dolay›s›yla ma-li ba¤›ms›zl›¤›n ortadan kalkm›fl olmas›na karfl›n milletin elindeki malzemenin % 20 ila%40’›n› devlete ve orduya tahsis etmeyi kabullenmesini nas›l yorumlayabiliriz? Tart›fl›n›z.

Kurtulufl Savafl› enflasyonsuz afl›ld›. Savafl y›llar›nda Anadolu’da kullan›lan pa-ra Osmanl› Kaimeleriydi. Kuvay› Milliye para basma yoluna gitmedi. Paran›n “sa-hib-i mülk” say›lan Padiflah’a ait oldu¤u halk aras›nda kabul görüyordu. Siyasal veaskerî egemenlik alanlar› farkl› olmas›na karfl›n ayn› para piyasada dolafl›yordu.

Sonuç olarak, Kurtulufl Savafl›’n›n finansman› vergileme, el koyma, borçlanmave d›fl kredi gibi bafll›ca kaynaklarla gerçeklefltirilmifltir. Bunlarla birlikte en büyükdestek, ba¤›ms›zl›k için her fleyi feda etmeyi bir vatan görevi sayan Anadolu insa-n›n›n gönüllü katk›lar›ndan ve yard›mlar›ndan sa¤lanm›flt›r.

Anadolu halk› ard› ard›na gelen Balkan Savafl›, Birinci Dünya Savafl› ve Kurtu-lufl Savafl› nedeniyle insan›n›, hayvan›n› ve mal›n› kaybetmifl, yoksul ve çaresizdi.Halk›n %80’den fazlas› geçimini tar›ma dayal› faaliyetlerden sa¤lamaktayd›. Ülke-de yetiflmifl ifl gücü, deneyimli giriflimci, sermaye ve altyap› olmad›¤› gibi, yol gös-terecek düzenli çal›flan kamu kurum ve kurulufllar› da yoktu.

17 fiubat - 4 Mart 1923 tarihlerinde ‹zmir’de toplanan Türkiye ‹ktisat Kongre-si’nde al›nan kararlara uygun olarak, hükûmet ilk ulusal ticaret bankam›z olan Tür-kiye ‹fl Bankas›’n›n 1924’te faaliyete geçmesini sa¤lam›flt›r. Ard›ndan sanayi alan›n-da kredi vermek üzere 1925 y›l›nda Sanayi ve Maadin Bankas› kurulmufltur. Çiftçikesiminin iste¤ine uyularak, yaklafl›k devlet gelirlerinin %30’unu sa¤layan AflarVergisi yürürlükten kald›r›ld›. 1927 y›l›nda “Teflvik-i Sanayi Kanunu” ile s›na-i yat›r›mlar özendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yani ulusal ekonomiye geçifl süreci içinde Hükûmetdemir yolu yap›m›n› öncellikle ele alm›flt›. Kamu kaynaklar› çok yetersiz olmaklabirlikte yabanc› flirketlerin millilefltirilmesi bafllat›lm›flt›. Devlet d›fl ekonomik iliflki-leri denetim alt›na almaktan uzakt›. Birinci nedeni ülkenin bir ‘merkez bankas›’yoktu. ‹flleri yabanc› bir banka olan Osmanl› Bankas› yürütüyordu. Ayr›ca LozanAntlaflmas›’na ba¤l› “Ticaret Sözleflmesi”ne göre 1929 y›l›na dek Türkiye gümrüktarifelerini de¤ifltirme hakk›ndan yoksundu.

Ana hatlar›yla belirlemeye çal›flt›¤›m›z bu olumsuz koflullar, ‘ulusal ekonomiyegeçifl dönemi’ diye niteledi¤imiz (1923-1930) dönemde at›l›m yapmay› engellemifl-tir. Gazi Mustafa Kemal ve arkadafllar› ‘Modern Türk Devleti Projesi’ne uygun ola-rak laik Türkiye Cumhuriyeti’nin yaflamas›n› sa¤layacak kurum ve kurulufllar›n ya-salar›n› yürürlü¤e koydular. Ana hedef halk egemenli¤ine dayanan, ça¤dafl ve bi-limi rehber alan yeni bir devlet düzeni kurmakt›.

Ülke içinde siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlar afl›lmaya çal›fl›l›rken“1929 Büyük Buhran›” patlak verdi. Dünyay› sarsan bu ekonomik kriz özellikle ta-r›m ürünleri piyasalar›nda fiyatlar›n h›zla düflmesine neden oldu. Geleneksel tar›mürünleri ihracatç›s› olan Türkiye’nin döviz gelirleri h›zla düfltü. Dolay›s›yla tar›msalürünlerin üreticileri büyük bir yoksullaflma süreciyle karfl› karfl›ya kald›lar. Ulusalekonomik düzenini kurmaya çal›flan genç Türkiye Cumhuriyeti ‘ekonomik sefer-berlik’ ilan etmek zorunda kald›. Atatürk’ün önderli¤inde baflar›yla yürütülen siya-sal, toplumsal ve kültürel reformlar yan›nda, bu kez h›zl› ve köklü iktisadi reform-lar bafllat›ld›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



K ‹ T A P




3


Osmanl› Devleti’nin son dönemine ait çok güvenilir is-tatistiki verilerin olmamas› dönemi de¤erlendirmede bireksikliktir. Osmanl› Devleti’nin son döneminde tar›m,sanayi ve ulafl›m sektörlerinin durumu hiç de iç aç›c›bir durumda de¤ildi. Ancak genele bak›ld›¤› zamanözellikle Do¤u ve Güney Do¤u Anadolu’da toprak - in-san iliflkilerinin feodal düzen içinde oldu¤unu söyle-mek mümkündür. Aflar Vergisi ve bu uygulaman›n or-taya ç›kard›¤› mültezimlik tar›mda modernleflmeyi en-gellemiflti. Ulafl›m ve haberleflme yetersizli¤i çiftçininiçe dönük üretimle yetinmesine yol açm›flt›. Devletindo¤usunda 50 ve daha büyük dönüm topra¤› iflleyenleregemen iken Bat› Anadolu da ise iflletme büyüklükleriküçülmekte ve piyasaya yönelik üretimde art›fl görül-mektedir. Miras yoluyla topra¤›n paylafl›lmas› nedeniy-le ekilebilir topraklar küçülmekteydi. Hemen her bölgede tah›l ekimi bitkisel üretimde belir-leyici durumdayd›. Ekilebilir alanlar›n bir k›sm› mera,bir k›sm› da bak›ms›zl›ktan batakl›k hâldeydi. Mera ala-n›n›n genifl olmas› hayvanc›l›¤› kolay ve yayg›n hâlegetirmiflti. Nüfusun %80-85 ‘i tar›m alan›nda çal›flmaktave geçimini sa¤lamaktayd›. Devletin özellikle Saray’›n ve Ordu’nun ihtiyaçlar›n›karfl›lamak için kurdu¤u bir kaç fabrikadan ve ülkedeyabanc› sermayenin kurdu¤u küçük ölçekli ve az say›-da sanayi tesislerden baflka s›nai faaliyet yoktu. Devlet sermayesiyle XIX. as›rda kurulan tekstil ve orduihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik büyük tesisler Cumhuri-yet’ten sonra da faaliyetlerine devam ettiler. Ancak ül-kenin her kasabas›nda küçük atölyelerin, sanatkârlar›nvar oldu¤unu, belirtmek gerekir. Ülke içinde gümrükbirli¤i oluflmas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi,1873 y›l›nda ancak mümkün olabilmifltir.Büyük kentlerdeki az say›da s›nai faaliyetler yabanc›la-r›n ya da ülkede yaflayan az›nl›klar›n elindeydi. Müslü-man Türkler, gerçek anlamda ekonomik faaliyetlerleancak II. Meflrutiyet’ten (1908’den) sonra ilgilenmeyebafllam›fllard›. Hristiyanlar askere al›nmazlar bedel öder-lerdi. Böylece yerleflme, ifl kurma veya meslek sahibiolma zaman› bulurlard›. Oysa Müslümanlar seneler sü-ren askerlik hizmeti veya savafllar nedeniyle sürekli vedüzenli ifl güç sahibi olma flans›na sahip de¤illerdi. F›r-sat bulanlar genellikle bakkall›kla ifle bafllard›.Ulafl›ma gelince Osmanl› Devleti’nin ça¤› izleyen bir sa-nayileflme politikas› olmad›¤› için ulaflt›rma sektörünüyenileme ihtiyac› öne ç›kmam›flt›. Millî Mücadele’nin

bafllad›¤› günlerde Anadolu’da üç ulafl›m yolu vard›:Demir yolu, kara yolu, deniz yolu. Her üçü de çok ilkelve ihtiyac› karfl›lamaz durumdayd›. ülke özellikle ça¤-dafl anlamda kara yolu ve deniz yolu tafl›tlar›na sahipde¤ildi. Deve, kat›r, at ve merkep tafl›mac›l›kta belirle-yici araçlard›. Ba¤›ms›zl›k Savafl› s›ras›nda kullan›labilirtek ulafl›m arac› demir yoluydu. Bunlar›n yap›m› ise ya-banc› sermayenin denetiminde ve kendi ç›karlar›na gö-re olmufltur. Örne¤in demir yolu hatlar› kurulurken hepk›y›lar yani Akdeniz ve Ege tercih edilmifl ve buradakihatlar baflkent ‹stanbul’a ba¤lanmam›flt›r. Böylece mer-kezî yönetimin ülkenin tümüne ulaflmas› ve güçlenme-si önlenmifltir.Ele al›nan dönemde d›fl ticaret aç›¤› süreklidir ve ihra-cat›n ithalat› karfl›lama oran› yaklafl›k %55 düzeyinde-dir. D›fl ticaretin di¤er yönüne, ithalat ve ihracat›n ül-kelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, an›lan dönemdesiyasi geliflmelere paralel olarak ortaya ç›kan ilginç birgeliflmeyle karfl›lafl›yoruz. 1890 y›l› sonuna göre Al-manya’n›n gerek ithalat ve gerekse ihracat içindeki pa-y› yaklafl›k %2 civar›nda oldu¤u hâlde: 1913 y›l›na ge-lindi¤inde bu oranlar büyümüfl; ithalatta %17,6 ve ihra-catta %8,3 düzeyine ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k ‹ngilte-re’nin pay› her iki yönde de azalm›fl; ithalatta %50,6’dan%33,6’ya, ihracatta da %49,7’den %31,6’ya düflmüfltür.Bir baflka deyiflle 1900-1913 y›llar› aras›nda Osmanl›d›fl ticareti içinde ‹ngiltere ve Fransa’n›n paylar› düfler-ken; Avusturya-Macaristan, Almanya ve ‹talya’n›n pay-lar› yükselmifltir.Osmanl› Devleti, Bat› Avrupa’da yaflanan geliflme, sa-nayileflme ve d›fla aç›lma sürecini yaflamad›¤› için, ben-zer bir bankac›l›k sistemine ihtiyaç duymam›fl ve teflvikde etmemifltir. Sadece Hazinenin iç ve d›fl borçlanma-s›n› kolaylaflt›rmak ve sürdürmek yönünde, özellikleyabanc› bankalar›n hizmetine ihtiyaç duyulmufltur.I. Dünya Savafl› öncesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunpara sistemi üç farkl› para biriminden olufluyordu. Al-t›n ve gümüfl sikkeler ile konvertibl banknotlar dola-fl›mdayd›. Osmanl› Bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yar-d›mc› para niteli¤indeydi. ‹lk kâ¤›t para 1915’te teda-vüle ç›km›flt›.Osmanl›lar›n ulusal bankac›l›k giriflimi Mithat Pafla Dö-nemi’nde 1863’de Ziraat Bankas› ve 1868’de ‹stanbulEmniyet Sand›¤› ile bafllam›flt›r. Mithat Pafla Nifl Valili¤is›ras›nda Ruscuk-Pirot yöresinde kurdu¤u “MemleketSand›¤›” ile Ziraat Bankas›n›n temelini atm›flt›r. Bu san-

Özet


d›klar bugünkü anlamda bir tar›m-kredi kooperatifi ola-rak faaliyet göstermeye çal›flm›fllard›r. Yaklafl›k 20 y›ll›kbir deneyimden sonra Memleket Sand›klar›, A¤ustos1888 tarihli bir Nizamname ile sermayesi 10 Milyon Os-manl› liras› olan ve merkezi ‹stanbul’da bulunan ZiraatBankas›’na dönüflmüfltür. Bu aflamada Bankan›n sadecetar›m sektörüne kredi vermesi isteniyordu.‹stanbul Emniyet Sand›¤›, Mithat Pafla taraf›ndan Rus-çuk’ta halk›n tasarruflar›n› toplamak ve saklamak üzerefaaliyete geçirilen “Emniyet Sand›¤›”ndan do¤mufltur.1868 y›l›nda Sand›¤›n merkezi ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Birçeflit tasarruf bankas› gibi çal›flan Sand›k 1984 y›l›ndaZiraat Bankas›’na kat›larak faaliyetine son vermifltir.‹stiklal Savafl› bafllang›çta Müdafaa-i Hukuk Cemiye-ti’nin halktan toplad›¤› ihtiyaç malzemeleri ve nakdiyard›mlarla finanse edilmifltir. Zaman içinde h›zla büyü-yen “gönüllü milis teflkilat›n›n iafle, ibate ve silahland›r-ma” giderlerinin karfl›lanmas›n›n Erzurum ve Sivas Kon-grelerinde bir esasa ba¤lanm›flt›r.Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulduktansonra, ilk mali karar olarak, Anadolu halk›n›n Osmanl›Hükûmeti’ne ödedi¤i vergilere el konulmufltur. Özellik-le “Düyun-u Umumiye” ve Tütün Rejisi ‹daresi gibi ör-gütlerin toplad›¤› devlet gelirlerinin Ankara HükûmetiHazinesine nakli sa¤lanm›flt›r. Bu aflamada, Meclishükûmetinin henüz bir devlet bütçesi yoktu. Yaflananola¤anüstü koflullar içinde gelir ve giderleri tahmin et-mek mümkün de¤ildi. Normal vatandafllar ise zaten1911’den beri savafl hâlinde oldu¤undan elinde avu-cunda olan› da tüketmifl durumdayd›. Bütün bunlarara¤men ‹slam aleminden ve Rusya’dan silah, Rusya’da-ki Müslümanlardan para yard›mlar› ile ‹stiklal Savafl›-’n›n giderleri karfl›lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla’n›n baflkomutanl›¤a atand›ktan son-ra yay›mlad›¤› “Tekalif-i Milliye Emirleri” ise Türk mille-tinin ba¤›ms›z yaflama azmini gerçeklefltirmek üzerekatland›¤› fedakârl›¤›n flahikas›n›; zirvesini oluflturmak-tad›r. ‹stisnas›z her evin gücü ölçüsünde katk› sa¤lad›¤›bu savafl ayn› zamanda toplumu milletlefltiren bir süre-ce de iflaret etmektedir.


1. Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda tar›m kesiminde üre-time katk›da bulunan insanlar askere al›n›rken, büyük-bafl hayvanlar da askerî birliklerin kullan›m›na verilmifl-ti. Bu olgu tar›msal üretimin an›lan y›llarda azalmas›nayol aç›nca, devlet afla¤›daki uygulamalardan hangisiniyapm›flt›r?

a. Tar›mda çal›flma, ekme yükümlülü¤ü getirdib. Vergileri art›rd›c. Toprak al›m sat›m›n› serbest b›rakt›d. Her türlü tar›msal ürünün ithalat›n› serbest b›rakt›e. Tar›m ürünlerine el koydu

2. Osmanl› Devleti’nde ülke içinde gümrük birli¤i olufl-mas› ve ulusal düzeyde pazar genifllemesi hangi tarihtemümkün olabilmifltir?

a. 1850 y›l›ndab. 1835 y›l›ndac. 1845 y›l›ndad. 1873 y›l›ndae. 1892 y›l›nda

3. Osmanl› Devletinde büyük kentlerdeki az say›da s›-nai faaliyetler yabanc›lar›n ya da ülkede yaflayan az›n-l›klar›n elindeydi. Müslüman Türkler, gerçek anlamdaekonomik faaliyetlerle ancak ne zaman ilgilenmeye bafl-lam›fllard›?

a. Tanzimat Dönemindeb. Birinci Meflrutiyet Dönemindec. II. Meflrutiyetten (1908’den) sonra d. Balkan Savafllar›ndan sonrae. Birinci Dünya Savafl›ndan sonra

4. Küçük sanayii teflvik ve yerli mal›n› koruma amac›y-la 1913 y›l›nda ç›kar›lan “Geçici Sanayi Kanunu” ndaafla¤›daki hükümlerden hangisi yer alm›yordu?

a. Vergi muafiyeti, b. Bedava arazi, c. Geçici gümrük muafiyeti, d. Kamunun öncelikle bu tesislerin ürünlerini sat›n

alma zorunlulu¤ue. Az›nl›klar ve yabanc›lar öngörülen yeni ayr›ca-

l›klardan yararlanmaz

5. Osmanl› Devletinde ‹lk elektrik enerjisi istasyonu1902’de nerede kuruldu?

a. Adana’da b. ‹zmir’dec. ‹stanbul’dad. Mersin’dee. Tarsus’da

6. ‹lk demir yolu imtiyaz› 1856’da ‹zmir-Ayd›n hatt› içinhangi ülkeye verildi?

a. ‹ngiltere’yeb. Almanya’yac. Fransa’yad. Rusya’yae. ‹talya’ya

7. Osmanl› Devleti’nde ilk ka¤›t para uygulamas›, “Kai-me” hangi y›l gerçeklefltirildi.?

a. 1453b. 1801c. 1840d. 1856e. 1876

8. Osmanl› Devletinde 1917 y›l›nda yerli sermayeylekurulan ilk banka afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹tibar-› Milli Bankas› b. Bank-› Osmanic. Bank-› Osmani-i fiahaned. Milli Ayd›n Bankas› (Tarifl Bank)e. Türk Ticaret Bankas›

9. Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclis’inin toplanamama-s› nedeniyle hangi y›l›n bütçesi onaylanamam›flt›r?

a. 1916b. 1917c. 1918d. 1919e. 1920

10. Lozan Antlaflmas› ile Osmanl› borcu olarak TürkiyeCumhuriyeti’ne düflen pay ne kadard›r?

a. 55 Milyon lirab. 75 Milyon lirac. 95 Milyon lirad. 115 Milyon lirae. 145 Milyon lira



Milliyet Fikrinin Do¤uflu, Uykusu, 1898’de Göz Aç›fl›,

Meflrutiyetin ilan› da Türklerin iktisat gözlerini kapayankal›n perde tam kald›rmam›fl ise de o karanl›k perdeninaras›n› 1908 ink›lab› açm›flt›r ve Cumhuriyet devri buperdeyi s›y›rm›flt›r. Perde s›yr›l›nca etraf›m›z› saran ate-fli çok iyi gördük, anlad›k. Tehlike anlafl›ld›ktan sonraçaresini bulmak mümkündür. U¤rafla u¤rafla, s›k›nt›larçeke çeke mutlaka bu f›rt›nadan kurtulaca¤›z, benimitikad›m budur.fiimdi gelelim eski halimize ve eski duygumuza:‹stanbul Bafldefterdarl›¤›nda bulunmufl olan büyük ba-bam Muhtar Efendiden kalma Vaniköyü’ndeki yal›m›z-da ben dünyay› ilk görüp anlamaya bafllad›¤›m vakit ai-le doktorumuzun ad› Andonaki, eczac›m›z›n ismi Petra-ki idi. Babam›n sarraf› Artin di. Bakkal›m›z Bodosaki ,terzimiz Karnik, kuyumcumuz Garpis, berberimiz Yaniidi. Yal›n›n önünden kay›kla geçen tefeci Miflon, gev-rekçi Yanko, yemiflçi Vasil bize her gün mal satard›. Ya-l›da sandalc›m›z Dimitri idi. Ayvaz›n ad› ‹stipan idi; evegelen bohçac› kad›n Mannik dudu idi. Biz, bu bir sürü yabanc›lar›n al›flveriflini çok tabii bulu-yorduk. Paralar›m›z› onlara düflünmeden verirdik. Çün-kü ‹stanbul’un Türkleri ya Mevleviyet tahsisat› veya Ar-pal›k paras› alan bafl› sar›kl›lardan, yahut maafll› olarakkalemlerdeki memurlardan ve zabitlerden ibaret idi veticarete, sanayie esnafl›¤a hakaretle bakard›k. Bu iflleri‹stanbullu beyler kendilerine lay›k görmezdi. ‹stanbulTürkleri hemen hep haz›r yiyici idi. Anadoludan ve Ru-meliden flehre gelen Türkler ise hamal, küfeci ve renç-berlikten ileri geçmezlerdi ve bu zavall›lara “kaba Türk”,“Leblebici Türk” derlerdi.Bo¤aziçinden ‹stanbula bizi indiren vapurlar›n kaptan-lar›n›n hiç birisi Türk de¤ildi. fiimendifer idarelerinde,bankalarda, karantina ve fener idarelerinde tek bir Türkgörülmüfl de¤ildi. Kitab›m›n birinci cildinde yazd›¤›m üzre gazetecilik vekitapç›l›k ve matbaac›l›k dahi her fley gibi Türk olma-yanlar›n elinde idi. Günlük gazetelerin sahipleri Çörçil,Filip, Mihran, Nikolaidi adl› idi. Mecmualar› Karabetlerve Gasparlar, Ohannesler ç›kar›rd›. Türk tebaas› oldu¤uhalde Türklük ile alakas› hiç mesabesinde olan bu gü-ruhun yan›nda daha ac›kl› bir güruh daha vard›. Bu da‹stanbul veya ‹zmir’de belki yüz seneden beri yerlefltik-leri ve ifller tuttuklar› halde ceplerinde, belki hiç tan›-mad›klar› bir memleketin, ecnebi pasaportunu tafl›yanLevantenler idi. Kapitülasyon rejiminden istifade edenlevantenler cennette imifl gibi vergisiz, kontrolsüz Tür-

kiye’de yaflarlard›. Ve bunlar›n her birinin o zamankihayat› ve imtiyaz› bugünkü ecnebi elçileri mertebesin-deydi. Onlara “Firenk” derlerdi. ‹zmir’de Firenk mahal-lesi bile vard›r. Beyo¤lu onlar›n saltanat sürdükleri mu-hitti. Haraç veren sade Türklerdi. ve biz bu hali tabi-i bulurduk. Bizi sömürüp yiyen hastal›¤›n hiç fark›ndade¤ildik. Haz›r yiyicilikte devam eder giderdik. ‹flte dedi¤imiz gibi bu iktisadi körlü¤ümüzün ilk ›fl›¤›1855’te parlam›fl 1897’de Ermeni isyan›nda ilk eserinivermifltir. O tarihte Saray bile ürktü, Mihran’›n “Sabah”gazetesini muvakkaten kapad›. Bu sayede “‹kdam” için-de ç›rp›nd›¤› s›k›nt›dan kurtulmufltu. Halk art›k bir Tür-kün ç›kard›¤› gazeteye heves eyledi¤i için Sabah’›n ka-pal› kald›¤› günlerde ‹kdama al›fl›verdi ve ‹kdam› yaflat-t›. Gene 1897’de ilk Türk eczanesi aç›ld›. fiehzadebafl›n-da idi. Hamdi isminde idi. fiimdi burada bir mühim noktaya temas edece¤im: Ben bu hali gençlere, eski iktisadi körlü¤ümüzü anlat-mak için yaz›yorum. As›rlarca iktisat hayat›nda kör ya-flayanlar gözlerini açar açmaz derhal tacir, esnaf vesan’atkâr oluvermezler ve böyle zanne düflüp reaksiyo-na kalkmak daha tehlikelidir. Ve ifl “fiövenlik” fleklinedöner. Gençler haz›r yiyicili¤imizi göz önünde tutup ik-tisat hayat›nda “milliyet” ruhunu ve çal›flkanl›¤›n› yedi-re yedire getirmek gibi çok zor bir vazife bafl›na geli-yorlar. Bunu unutmas›nlar.”

Kaynak: Ahmet ‹hsan (Tokgöz), Matbuat Hat›rala-

r›m (1888-1923) ‹kinci cilt Meflrutiyet ‹lan›ndan

Umumi Muharebeye Kadar 1908-1914, Ahmet ‹hsanMatbaas›, ‹stanbul 1931, s. 111-114.

Okuma Parças›


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunSon Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunSon Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunSon Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunSon Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunSon Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise” Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunSon Y›llar›nda Ekonomik Durum” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise” Osmanl›larda Para ve Ban-ka” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Ban-ka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Ban-ka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl›larda Para ve Ban-ka “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Gayrimüslimlerin Osmanl› Devleti için sanayileflmeyielveriflsiz bularak kaynak israf› saymalar› ile ‹kinci Dün-ya Savafl› sonras› Bat›l›lar›n Türkiye için tar›m toplumuolarak kalmay› tavsiye etmelerindeki amaçlar› aras›ndagörünür bir paralellik vard›r. Gayrimüslimler sanayilefl-meye karfl› ç›kmaktad›rlar. Zira yurt d›fl›ndan gelen fab-rikasyon mallar için kendileri arac›l›k etmekte ve geliripaylaflmaktad›rlar. E¤er devlet sanayileflirse d›flar›ya dö-viz ödeyerek ald›¤› pek çok mal› ülke içinde yapacak-t›r. Bu da d›fl ticareti adeta tekellerinde bulunduran gay-rimüslim Osmanl› vatandafllar›n›n istemedi¤i bir fleydir.Osmanl› co¤rafyas› Bat›’n›n sanayileflmifl ülkeleri içinhem ham madde kayna¤› hem de önemli bir pazard›r.Tar›m ülkesi olarak kalmaya devam etti¤i sürece buvasf›n› sürdürecektir. Cumhuriyetle birlikte giriflilen sa-nayileflme hamlesi 1929 dünya iktisadi buhran› ile ke-

sintiye u¤rasa da sab›rla devam ettirilmifltir. ‹kinci Dün-ya Savafl›’ndan sonra Bat› dünyas› ile birlikte olmak ih-tiyac›n› duyan Türkiye’ye muhataplar› yine tar›m toplu-mu olarak geliflmesini tavsiye ederek mamul madde vesanayi ürünlerini kendileri temin etmeyi dayatm›fllard›r.

S›ra Sizde 2

Nüfusun %80’den fazlas›n›n tar›m ile u¤raflt›¤› bir ülke-nin önemli miktarda tar›m ürünü ihraç etmesi ancak il-gili sahalarda koordinasyonun olmamas› ile aç›klanabi-lir. Tar›m ile u¤raflanlar mahallî piyasa ve flahsi ihtiyaç-lar› için üretim yapmay› esas alarak çal›flmaktad›rlar.Ülke içindeki ulafl›m a¤› yeterli olmad›¤› için hiç olmaz-sa flehirler aras› nakliye ile çevre illerin pazarlar›na yö-nelik üretim yapma ihtiyac› da hissedilmemifltir. Ülke-nin tar›m alan›ndaki ithalat› verilerine bak›ld›¤›nda Os-manl› Devleti’nin son döneminde her alanda dünya sa-nayi ve tar›m›n›n ürünlerine ihtiyaç duyan bir aç›k pa-zar hâline dönüflmüfl bulundu¤unu söylemek mümküngörünmektedir.

S›ra Sizde 3

Ülke içinde kendi vatandafllar›n›n mali s›k›nt›lar›, d›fla-r›dan al›nan borçlar dolay›s›yla mali ba¤›ms›zl›¤›n orta-dan kalkm›fl olmas›na karfl›n milletin elindeki malzeme-nin % 20 ila %40’›n› devlete ve orduya tahsis etmesi tekkelime ile fedakârl›¤›n zirve yapmas›d›r. Gerek insangücü gerekse ekonomik güç olarak sona gelinmesinekarfl›n mevcut olan›n da büyük oranda mücadele emri-ne tahsisi ancak Türk milletindeki bitmek tükenmekbilmeyen ba¤›ms›z yaflama arzusu ile aç›klanabilir. Dün-yan›n hiçbir yerinde bu kadar uzun bir savafllar döne-minden sonra üstelik ortada geleneksel manada bir ik-tidar mercii var iken bafllat›lan ‹stiklal Mücadelesi’neböylesine destek sa¤layan bir millet yoktur.



Aysan, Mustafa, Atatürk’ün Ekonomi Politikas›, ‹s-tanbul, 1980.

Berkes, Niyazi, Türkiye ‹ktisat Tarihi I, II, Gerçek Ya-y›nlar›, ‹stanbul.

Çavdar, Tevfik, Milli Mücadele Bafllarken Say›larla

Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yay›nla-r›, 1971.

Eldem, Vedat, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Ekonomisi,

Türk Tarih Kurumu Yay›n›, 1994.F›nd›ko¤lu, Z.F., Türkiye’de ‹ktisat Tedrisat› Tarih-

çesi, ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay›nlar›, 1946.Kuruç, Bilsay, Belgelerle Türkiye ‹ktisat Politikas›,

SBF Yay›nlar›, Ankara, 1988.Ökçün, Gündüz, Osmanl› Sanayii 1913,1915, SBF

Yay›nlar›, 1970.Pamuk, fievket, Osmanl› D›fl Ticaret ‹statistikleri,

D‹E Yay›nlar›, 1995Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli ‹ktisat (1900-1918),

Yurt Yay›nlar›, 1982.Tezel, S. Yahya, Cumhuriyet Döneminin ‹ktisadi Ta-

rihi, Yurt Yay›nlar› Ankara, 1986. Ülken, Yüksel, Atatürk ve ‹ktisat, Türkiye ‹fl Bankas›

Kültür Yay›nlar›, 1982Yeniay, ‹.Hakk›, Yeni Osmanl› Borçlar›, ‹ktisat Fakül-

tesi Yay›n›, 1964.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Askerî geliflmelerden sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin dip-lomatik görüflmeleri nas›l idare etti¤ini aç›klayabilecek,Lozan Bar›fl Konferans›’nda Türk heyetinin hangi konularda büyük tart›flma-lar yaflayarak Türk tezini kabul ettirmeye çal›flt›¤›n› aç›klayabilecek,‹kinci dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yeni devletin oluflumunu ta-mamlayan kanunlaflt›rma faaliyetlerinin gerekçelerini aç›klayabilecek,Mustafa Kemal Pafla’n›n yönetiminde Cumhuriyet’in ilan›na nas›l ad›m ad›mgidildi¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Tam Ba¤›ms›zl›k• Az›nl›klar Meselesi• S›n›rlar›n Belirlenmesi

• Millî Devletin Oluflumu• Cumhuriyetin ‹lan›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Atatürk ‹lkeleri ve‹nkilap Tarihi-I

• YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI:LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E

• LOZAN KONFERANSININTOPLANMASI

• SINIRLARIN TESP‹T‹• AZINLIKLAR ‹LE ‹LG‹L‹ MESELELER• ‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER• ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi• CUMHUR‹YET‹N ‹LANI


Yeni Türk Devleti’nin‹lan›: Lozan’danCumhuriyet’e

YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E

Mudanya Mütarekesi26 A¤ustos 1922 tarihinde Büyük Taarruz bafllam›fl, 30 A¤ustos’ta Yunan ordusu ta-mamen kuflat›lm›fl ve büyük bir k›sm› imha edilmifltir. Yunan Baflkomutan› GeneralTrikopis de esir al›nm›flt›r. Mustafa Kemal Pafla’n›n “ Ordular ilk hedefiniz Akdeniz-dir, ileri!” emriyle ilerleyen Türk kuvvetleri 9 Eylül’de ‹zmir’e girmifltir. ‹zmir’in kur-tar›lmas›ndan sonra Türk kuvvetleri, ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeyebafllam›flt›r. ‹ngiltere, bu bölgenin Müttefikler taraf›ndan beraberce korunmas› iste-miflse de Fransa ve ‹talya buna itibar etmemifllerdir. 19 Eylül’de Frans›zlar askerle-rini bölgeden çektikleri gibi ‹ngiltere Baflbakan› Lloyd George’un, dominyonlar›n-dan yard›m kuvveti getirmek teflebbüsü de sonuçsuz kalm›flt›r.

‹tilaf Devletleri, 23 Eylül 1922 tari-hinde verdikleri nota ile ‹zmit veyaMudanya’da bir toplant› yap›lmas›n›teklif etmifllerdir. ‹tilaf Devletlerineverilen cevabi notada, Müttefiklerinverdikleri güvence karfl›s›nda TürkOrdusu’nun ‹stanbul ve Çanakkaleyönünde ilerlemeyecekleri belirtil-mifltir. Ayr›ca, Edirne dahil olmaküzere, Trakya’n›n Meriç Nehri’nin ba-t›s›na kadar derhâl boflalt›lmas› flartkoflularak mütareke görüflmelerine 3Ekim’de Mudanya’da bafllanaca¤› ifa-de edilmifltir.

Mudanya Konferans›’nda Türki-ye’yi ‹smet Pafla, ‹ngiltere’yi Gene-ral Harrington, Fransa’y› GeneralCharpy, ‹talya’y› General Mombellitemsil etmifltir. Konferans’a Yunan-l›lar kat›lmam›fllard›r. Yunan dele-geleri General Mazarakis ile AlbaySar›yanis de Mudanya’ya gelmifller,ancak limanda bir Yunan gemisin-de kalmay› tercih etmifllerdir.

Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›:Lozan’dan Cumhuriyet’e

Foto¤raf 8.1

‹smet Pafla ‹stanbul Bas›n›n›n Önemli ‹simlerinden Tevhid-i EfkârBaflyazar› Velid Ebuzziya ile Mudanya’da

Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi I, YKY,‹stanbul 1999.

‹ngiltere’nin sömürgelerinden asker getirmek çabas›nda oldu¤u görülüyor, Zaten BirinciDünya Savafl› s›ras›nda da Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan sömürgelerinden askerle-ri cepheye sürmüfltü. Afrika kökenli sömürge askerlerini cepheye süren ve ayr›l›kç› Os-manl› vatandafl› Ermenilerle ifl birli¤i yapan Frans›zlar›n da onlardan geri kal›r yan›n›n ol-mad›¤› anlafl›lmaktad›r. Anadolu’ya istilac› güç olarak ç›kart›lan Yunanlar da Mudanya gö-rüflmelerinde yer almam›fllard›r. Öyleyse bu savafl meydanda kimler aras›nda, sahne geri-sinde kimler aras›nda verilmifltir? Tart›fl›n›z.

Mütareke görüflmeleri 3 Ekim’de Mudanya’da bafllam›fl ve 11 Ekim’e kadar de-vam etmifltir. ‹lk toplant›da General Harrington Konferans’›n bafll›ca amac›n›n, ça-t›flmalar›n durdurulmas›, Do¤u Trakya’n›n Yunan kuvvetleri taraf›ndan boflalt›larakTürklere teslimi ve yap›lacak bar›fl antlaflmas› için zemin haz›rlanmas› oldu¤unu ifa-de etmifltir. Müttefik devletlerin temsilcileri, ‹smet Pafla’n›n Do¤u Trakya’n›n Yunan-l›lar taraf›ndan terk edilmesi iste¤ini de kabul etmek zorunda kalm›fllard›r. 10Ekim’de bütün konularda anlaflmaya var›lm›fl, 11 Ekim 1922 günü mütareke imzaedilmifltir. ‹mza edilen protokole göre Do¤u Trakya’n›n tahliyesine, sözleflmeninyürürlü¤e girdi¤i tarihten itibaren bafllanacak ve 15 gün içinde tamamlanacakt›r.Yunanl›lar çekildikçe idareyi Müttefiklere, onlar da Türklere b›rakacaklard›r. Yunank›talar›n›n çekilmelerinden sonra 30 gün içinde Müttefikler de Trakya’y› tamamenboflaltacaklard›r. Mütareke 15 Ekim 1922 tarihinden itibaren yürürlü¤e girecektir.

Mudanya Mütarekesi ile Do¤u Trakya savafl yap›lmadan ve Yunan kuvvetlerince tahrip edil-meden kurtar›lm›fl olmaktad›r.

Mudanya Mütarekesi’nin yap›lm›fl olmas› ile BMM ‹tilaf Devletlerince resmentan›nm›fl oluyordu. Trakya’n›n bar›fl antlaflmas›na b›rak›lmadan hemen boflalt›lma-s› ile hukuken de facto (fiilî) bir durum önlenmifl oldu¤u gibi bu süre zarf›ndaTrakya’n›n da Yunanl›lar taraf›ndan tahrip edilmesinin ve Yunan mezaliminin önü-ne geçilmifl oluyordu. Köklü bir bar›fl yap›labilmesi için gereken zemin de Mudan-ya Mütarekesi ile haz›rlanm›fl oluyordu.

LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASIMilli Mücadele Dönemi’nde elde edilen askerî baflar›lar, siyasi baflar›lar› da bera-berinde getirmifl, Mudanya Mütarekesi imzalanm›fl ve taraflar aras›nda k›smen sa¤-lanan uzlaflman›n hukuki bir statüye dönüfltürülebilmesi için bir konferans toplan-mas› kararlaflt›r›lm›flt›r. TBMM Hükûmeti konferans›n ‹zmir’de toplanmas›n› iste-diyse de bu istek, Türk taraf›n›n itibar›n›n art›raca¤› ve Yunanistan’›n incinebilece-¤i nedeniyle ‹tilaf Devletleri taraf›ndan kabul görmemifl, Konferans’›n tarafs›z olan‹sviçre’nin Lozan flehrinde toplanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Bununla birlikte Türk ta-raf›n›n iste¤i ve ›srar› üzerine Bo¤azlarla ilgili görüflmelere kat›lmak üzere Rusya,Ukrayna ve Gürcistan da Konferans’a davet edilmifltir.

13 Kas›m 1922’de Bar›fl görüflmelerini Lozan’da bafllatmay› kararlaflt›ran Mütte-fik Devletler, 27 Ekim 1922’de konferansa Türk taraf›nda ikilik ç›karmak amac›ylaAnkara Hükûmeti ile birlikte ‹stanbul Hükûmeti’ni de davet etmifllerdir. 29 Ekim1922’de Tevfik Pafla TBMM’ye gönderdi¤i bir telgrafla konferansa birlikte kat›lma-y› teklif etmifltir.

Tevfik Pafla’n›n bu teklifi TBMM’de fliddetli tart›flmalara yol açm›fl, yaflanan tar-t›flmalar neticesinde Saltanat’›n kald›r›lmas› meselesini gündeme gelmifl ve 1 Kas›m1922’de Saltanat kald›r›lm›flt›r. Saltanat’›n kald›r›lmas› ile Türk Milleti’nin yegâne ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




meflru temsil hakk›n› eline alm›fl olan Anka-ra Hükûmeti, bar›fl görüflmelerinde daha ra-hat hareket imkân› bulacakt›r. Baflka bir ifa-de ile ‹tilaf Devletleri bundan böyle Ankarayönetimi d›fl›nda ‹stanbul’da muhatap ala-ca¤› hiçbir makam ve merci bulamayacakt›r.

Saltanat’›n kald›r›lmas›n› takip eden gün-lerde Vahidettin aleyhinde ‹stanbul’da gös-teri yürüyüflleri yap›lm›flt›r. Son Osmanl› hü-kûmeti’nin de 4 Kas›m tarihinde topluca isti-fa etmesi üzerine dayanacak bir gücü kalma-d›¤›n› düflünen Vahidettin 16/17 Kas›m 1922gecesi ‹ngilizlerin Malaya Z›rhl›s› ile sessizsedas›z ‹stanbul’dan ayr›larak ‹ngiltere’ninhimayesine geçmifltir. General Harrington budurumu yay›mlam›fl oldu¤u bir beyannameile duyurmufl ve beyannamenin bir nüshas›-n› da Ankara Hükûmeti’nin ‹stanbul’dakitemsilcisi Refet Pafla’ya göndermifltir.

Lozan görüflmeleri için görevlendirile-cek heyet de Ankara’da tart›flma konusu ol-mufltur. Mustafa Kemal Pafla, Lozan Konfe-rans›’nda Türkiye’yi, Mudanya Mütârekesi’nde de görüflmeleri baflar›yla yürüttü¤ü-nü düflündü¤ü ‹smet Pafla’n›n temsil etmesini istiyordu. D›fliflleri Bakan› Yusuf Ke-mal Bey’in istifas› üzerine önce bu göreve getirilen ‹smet Pafla daha sonra Türk de-legasyonu baflkan› olmufltur. Heyet flu kiflilerden oluflmufltur: Hariciye Vekili ‹smetPafla I. Delege, Sa¤l›k Vekili Dr. R›za Nur II. Delege olarak tayin edilirken mali mü-flavir olarak Hasan Saka ve Celal Bayar görevlendirilmifllerdir. Bu isimlere ek ola-rak adli, siyasi, askerî, ticari ve bahri müflavirler de tayin edilerek genifl bir dan›fl-manlar grubu oluflturulmufltur.

2138. Ünite - Yeni Türk Devlet i ’n in ‹ lan› : Lozan’dan Cumhuriyet ’e

Foto¤raf 8.2

Son Osmanl›Sadrazam›Ahmed TevfikPafla.

Kaynak:Yaflamlar› veYap›tlar›ylaOsmanl›larAnsiklopedisiI, YKY,‹stanbul1999.

Foto¤raf 8.3

Lozan’daki TürkHeyeti Toplu Hâlde.


Lozan Konferans› görüflmelerine ‹ngiltere’deki Hükûmet de¤iflikli¤i sebebiyleplanlanandan bir hafta sonra 20 Kas›m 1922’de, saat 15.30’da Lozan’da, Casinode Montbenon’da bafllanm›flt›r. Konferans’a Türkiye ile birlikte ‹ngiltere, Fransa,‹talya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve Yugoslavya (Eski S›rp-Karada¤, H›rvat,Makedon) bütün maddeler üzerinde söz sahibi olarak Sovyet Rusya ve Bulgaris-tan ise yaln›zca Bo¤azlar görüflmelerine kat›lmak üzere ABD de gözlemci s›fat›y-la kat›lm›flt›r.

Lozan Konferans›’nda Görüflülen MeselelerLord Curzon’un baflkanl›¤›nda 20 Kas›m 1922’de toplanan Lozan Konferans›’ndameseleleri incelemek üzere üç komisyon kurulmufltur. I. Komisyon, topraklara, as-kerli¤e, bo¤azlara; II. Komisyon Türkiye’de yabanc›lar›n tabi olaca¤› rejime; III. ko-misyon ise iktisadi ve mali meselelere ait konulara bakacakt›. Komisyon baflkanl›k-lar›n›n da¤›l›m›ndan da anlafl›laca¤› gibi ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya kendilerini ençok ilgilendiren konular›n ele al›naca¤› komisyonlar›n baflkanl›klar›n› alm›fllard›r.

‹tilaf Devletleri’nin eski düzenin bir flekilde devam ettirilmesini istemeleri, Tür-kiye’nin ise kay›ts›z flarts›z ba¤›ms›z bir devlet olarak yaflamak istemesi üzerine uz-laflma sa¤lamak kolay olmayacak ve konferans, ‹tilaf Devletleri temsilcilerinin bek-lentilerinin aksine sekiz ay kadar sürecektir.

Konferans’ta Türk heyeti Misak-› Millî’nin gerçeklefltirilmesi için gayret gösterir-ken ‹tilaf temsilcileri Yunanistan’a karfl› kazan›lan zaferi pek de hesaba katmadanSevr’i esas alarak Türkiye’yi yenik bir devlet olarak görmek istiyorlard›. Türklerleyap›lacak bar›fl antlaflmas›n›n esaslar›n›n tespit edilece¤i konferansta esasen Os-manl› Devleti’nin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan as›rl›k meseleler görüflülecekti. I. Dün-ya Savafl›’ndan Avrupa’n›n en güçlü devleti olarak ç›km›fl olan ‹ngiltere, Lozan gö-rüflmeleri süresince Türkiye’yi yaln›z b›rakmaya azami gayret gösterecektir. Böylebir anlay›fl ve politik bir tav›r karfl›s›nda Lozan’dan beklenen neticenin ç›kmayaca-¤› da tabii idi. Nitekim antlaflma tasar›s›nda Ermenilere toprak verilmesi, kapitülas-yonlar›n devam ettirilmesi, Osmanl› d›fl borçlar›n›n tamam›n›n Türkiye’ye ödetil-mek istenmesi, savafl tazminat› ve tamirat bedeli, bo¤azlar›n statüsü gibi meseleler-de anlaflmaya var›lamayacakt›r.

Türkiye Anadolu topraklar› üzerinde yap›lan savafltan galip ç›kmas›na karfl›n Lozan’da herbak›mdan bask› alt›na al›narak bütün mali yükler üzerine y›k›lmak istenmifltir. Sebeplerineler olabilir? Tart›fl›n›z.

31 Ocak 1923’te komisyonlarla müflterek bir oturum yap›lm›fl ve o güne kadarKonferans’ta görüflülen bütün konular yeniden gözden geçirilmifltir. Böylece sonflekli verilen 161 madde ve 7 ekten oluflan antlaflma metni Türk heyetine verilmifl-tir. Ancak Lord Curzon taraf›ndan kaleme al›nan antlaflma tasar›s›n› içerik itibar›y-le Türk taraf›n›n kabul etmesi mümkün de¤ildi. Hâl böyle olunca Ankara Hükûme-ti’nin de iste¤iyle 4 fiubat 1923’te Türk heyeti, antlaflma tasar›s›n› imzalamay› red-dederek toplant›y› terk etmifl ve Türkiye’ye dönmüfltür.

Lozan’dan dönen Türk heyeti Türkiye Büyük Millet Meclisinde a¤›r elefltirileremuhatap olmufltur. Olumsuz sonuçlanan görüflmelerle ilgili TBMM’de Misak-› mil-lî’den tavizler verildi¤i ve ‹smet Pafla’n›n Konferans’›n yükünü kald›ramad›¤› nok-talar›nda yo¤unlaflan tart›flmalar yaflanm›flt›r. Di¤er taraftan mevcut durumda da-yatmalar› kabul etmeyece¤i anlafl›lan Meclis içinde de farkl› yaklafl›mlar ortaya ç›k-m›flt›r. Yurdun düflmandan temizlenmesi ile Meclisin asli görevini tamamlad›¤› be-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

lirtilerek bar›fla karar verecek Meclis için millet iradesine baflvurulmas› istenmifltir.Bu esnada Meclisteki muhalif gurubun önemli ismi Ali fiükrü Bey’in bir cinayetekurban gitmesi büyük tepki do¤urmufltur. Yap›lan görüflmelerden sonra 1 Nisan1923 tarihinde Büyük Millet Meclisi büyük bir ço¤unluk ile seçimlerin yap›lmas›karar›n› alm›flt›r.

Konferans’›n ilk döneminde en ciddi tart›flmalar ‹ngiliz donanmas›n›n ‹stan-bul’da ve ‹ngiliz kuvvetlerinin Musul’da bulunmas› nedeniyle ‹ngiltere ile yaflan-m›flt›r. Konferans’›n ilk k›sm›nda ‹ngiltere ile olan anlaflmazl›klar üzerinde durul-mufl ve bu meseleler k›smen de olsa çözülmüfltür. Fransa’y› ilgilendiren mali ve ik-tisadi meseleler çözümlenememifltir. ‹talya’ya On ‹ki Ada verilmek suretiyle Türki-ye üzerindeki istekleri itibar›yla tatmin edilmifltir.

‹smet Pafla, taraf devletlerin D›fliflleri Bakanlar›na, 8 Mart 1923 tarihli bir mek-tupla müracaat etmifl ve antlaflma üzerinde Türk Hükûmeti’nce yap›lmas› istenende¤ifliklikleri bildirmifltir. Devletler bu notaya 28 Mart 1923 tarihli bir nota ile ce-vap vermifller ve 4 fiubat’ta kabul edilen baz› fleylerin tekrar ele al›nmas›ndan flikâ-yet etmekle beraber bar›fl› elde edebilmek için görüflmelere haz›r olduklar›n› bil-dirmifllerdir. Bu geliflmelerden sonra heyetlerin Lozan’a gelmesi ile 23 Nisan 1923’teKonferans’›n ikinci dönemi bafllam›flt›r. Bu görüflmelerde Türkiye’yi yine ‹smet Pa-fla temsil etmifltir. ‹ngiltere’yi Sir Horace Rumbold, Fransa’y› General Pelle, ‹talya’y›ise Montagna temsil etmifllerdir.

SINIRLARIN TESP‹T‹ Türkiye’nin s›n›rlar› meselesinin görüflülmesine 22 Kas›m 1922’de Lord Curzon’unbaflkanl›¤›ndaki Arazi ve Askerlik Komisyonunda bafllanm›flt›r. Suriye s›n›r›n›n, 20Ekim 1921’de Fransa ile imzalanan Ankara ‹tilafnamesi’nde belirlenen haliyle aynenkabul edilmesi ve ‹skenderun ve Antakya’daki Türklerin kendi kültürlerini koruma-lar› konusunda Ankara ‹tilafnamesi’nin hükümlerine uyulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.

‹skenderun Sanca¤›, Misak-› Millî s›n›rlar› içinde mütalaa edilmesine ra¤menAnkara ‹tilâfnamesi’nde millî s›n›rlar d›fl›nda kalm›flt›. Ankara ‹tilafnamesi ile Fran-sa, her ne kadar ‹skenderun Sanca¤›’n›n Misak-› Millî s›n›rlar› içine al›nmas›n› ka-bul etmemifl ise de özel bir statüyü kabul etmekle ileride Türk vatan›na ilhak›nazemin haz›rlam›flt›r. Böylece ‹skenderun Sanca¤›, Suriye ile birlikte Frans›z manda-s› alt›na girmifltir. Fransa daha sonra Suriye içinde Sancak bölgesi için özerk bir yö-netim tesis etmifl, ‹skenderun Sanca¤›’n› da Halep’e ba¤lam›flt›r.

Bu arada 1923 y›l›nda Tayfur Sökmen’in baflkanl›k etti¤i “Antakya-‹skenderunve Havalisi Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” kurulmufl ve kurulan bu cemiyet, bölgeninTürkiye’ye kat›lmas› yönünde faaliyetlerini sürdürmüfltür.

Karadeniz’de Rezve deresi s›n›r›na kadar gelen 1913 s›n›r› aynen kabul edilmeksuretiyle Bulgaristan s›n›r› belirlenmifltir.

Do¤u Trakya s›n›r›n›, Mudanya Mütarekesi’nde tespit edildi¤i flekilde MeriçNehri’nin teflkil etmesi ve Edirne ile birlikte (Harp tazminat› olarak) Karaa¤aç’›n daTürkiye’de kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. M›s›r ve Sudan’da ‹ngiliz hâkimiyeti kabuledilmifl, Trablusgarp üzerindeki haklardan da vaz geçilmifltir.

Konferans’ta Türkiye-Irak s›n›r›n›nda çözümü mümkün olamam›fl ve meseleninLozan’dan sonra dokuz ay içinde Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda dostça belirlenmesikararlaflt›r›lm›flt›r. Böylece Musul meselesi Konferans’ta çözülememifl ve ileriye b›-rak›lm›flt›r. Konferans’tan sonraki süreçte 1926’da imzalanan Ankara Antlaflmas› ileMusul’un ‹ngilizlerin manda yönetimi alt›nda Irak’a b›rak›lmas›na karar verilecektir.


Türkiye için hayati bir öneme sahip olan ve asgari vatan s›n›rlar›n› ifade edenMisâk-› Millî’nin vazgeçilmez bir parças› Musul, ‹ngiltere için de gerek zengin “pet-rol kaynaklar›” gerekse “Hindistan yolunun emniyeti” bak›m›ndan ele geçirilmesizorunlu görülen stratejik ve iktisadi öneme sahip bir bölgeydi.

Musul Meselesi’nde Türkiye, Musul’un bir Türk topra¤› oldu¤u tezini siyasi, ta-rihî, etnografik, co¤rafi, ekonomik ve askerî gerekçelere dayand›r›larak ‹ngilte-re’nin ortaya koymaya çal›flt›¤› iddialar çürütülmüfltür. Ortaya koyulan siyasi, tari-hi, etnografik, co¤rafi, ekonomik ve askerî gerekçelere delillere ve ‹smet Pafla’n›nbölgede “plebisit” yap›lmas› yönündeki teklifine ra¤men Lord Curzon Musul me-selesinin Milletler Cemiyetine havalesi ve karar›n cemiyet taraf›ndan verilmesiniteklif etmifltir. ‹smet Pafla bu teklifi kabul etmemifl ve yaz›l› bir teklif yaparak Mu-sul meselesini Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda bir y›l içinde ortak bir anlaflmayla çö-zümlemek üzere Konferans program›ndan ç›kar›lmas›n› istemifltir.

Lozan’da halledilemeyen Musul meselesinin, Lozan sonras›ndaki dokuz ay zar-f›nda Türkiye ile ‹ngiltere aras›nda görüflmeler yoluyla halledilmesi, bu mümkünolmad›¤› takdirde meselenin Milletler Cemiyetine havale edilmesi kararlaflt›r›lm›fl-t›r. Lozan’dan sonra 19 May›s 1924 tarihinde ‹stanbul’da bafllayan ikili görüflmeler-de ‹ngiltere’nin Hakkari üzerinde de hak iddia etmesi üzerine bir sonuç al›nama-m›fl ve ‹ngiltere meseleyi 6 A¤ustos 1924’te Milletler Cemiyetine götürmüfltür. Türktaraf› burada da plebisit teklifinde bulunmufl ancak ‹ngiltere bu teklifi bölgede ya-flayan halk›n cahil oldu¤u ve s›n›r ifllerinden anlamad›¤› gerekçesiyle reddetmifltir.Musul meselesinin Milletler Cemiyetinde görüflüldü¤ü bir zamanda Türkiye’de ç›-kan fieyh Sait isyan› Musul’un Türkiye’ye verilmesi tezini zay›flatm›flt›r. 5 Haziran1926’da imzalanan Ankara Antlaflmas› ile Musul’un ‹ngilizlerin manda yönetimi al-t›nda Irak’a b›rak›lmas›na karar verilecektir.

Türk ‹stiklal Harbi’nin temel belgelerinden biri olan Misak-› Millî Lozan’da da Türk tara-f›n›n baflar›s›n›n ölçütü olarak de¤erlendirilmifltir. Belgenin ortaya ç›k›fl›ndan temel mese-lelerinin çözümlenmesine kadar geçirdi¤i safhalar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için MustafaBudak’›n “ ‹dealden Gerçe¤e Misak-› Milli’den Lozan’a D›fl Politika”, (Küre yay›nlar› ‹stan-bul 2002) adl› çal›flmas›n› okuyabilirsiniz.

Bo¤azlar Lozan Konferans›’n›n en zor geçen görüflmelerinden biri Bo¤azlar meselesi üzerin-de olmufltur. Ruslar›n Bo¤azlarla ilgili görüflmelere kat›lmalar› ve Türk görüflüneyak›n bir tav›r izlemelerine karfl›l›k ‹ngilizler, kendi isteklerini müttefiklerin iste¤iy-mifl gibi ileri sürmüfllerdir. Anlafl›laca¤› gibi Bo¤azlarla meselesinde sert tart›flmala-r›n yaflanmas›n›n as›l nedeni Bo¤azlara, Karadeniz’e komflu olmayan devletlerin demeseleye kar›flmalar›d›r.

Konferans’ta bo¤azlarla ilgili üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r:1. ‹tilaf Devletlerinin görüflü: ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›n›n, hem ticaret

hem de harp gemileri için kesin olarak aç›k olmas›; bu aç›kl›¤›n güvencesiolarak Bo¤azlar›n iki taraf›n›n askersizlefltirilmesi ve milletleraras› bir idarekurularak bu idarenin kontrolünde yönetilmesi. ABD temsilcisi de hiçbirmillet için özel ayr›cal›k olmaks›z›n tam bir serbestlik olmas›n› ve dünya ti-caretini hiçbir milletin engellememesi gerekti¤ini savunmufltur.

2. Rusya’n›n görüflü: Bo¤azlar, ticaret gemilerine ve bar›flç› gemilere daimaaç›k bulundurulmal›, ‹stanbul’un güvenli¤i Karadeniz’in bar›fl› ve k›y›lar›n›ngüvenli¤i sürekli güvence alt›na al›nmal›, Bo¤azlar gerek savaflta gerekse


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




bar›flta bütün harp gemilerine kapal› bulundurulmal›; Türkiye, Bo¤azlar›tahkim edebilmeli ve bir savafl filosuna sahip olmal›d›r.

3. Türkiye’nin görüflü: Misak-› Millî’ye uygun olarak, ‹stanbul ve Marmara’n›ngüvenli¤i flart› ile Bo¤azlardan geçiflin serbest olmas›.

Lozan’da Bo¤azlarla ilgili ortaya konulan bu görüfller do¤rultusunda gerçekle-flen görüflmelerde Türk hâkimiyetine zarar verebilecek olan bo¤azlar›n askerdenar›nd›r›lmas› meselesi tart›fl›lm›flt›r. Sonunda Türk devletinin hâkimiyeti alt›ndakitopraklarda bulunan ve Türkiye için özel bir öneme sahip olan Çanakkale ve Ka-radeniz Bo¤azlar›ndan yabanc› gemilerin serbestçe geçmesi prensip olarak kabuledilmifltir. Bar›fl zaman›nda yabanc› ticaret gemilerine gündüz ve gece tam geçiflserbestli¤i tan›nm›fl; savafl zaman›nda Türkiye tarafs›z ise bar›fl zaman›ndaki reji-min uygulanmas›; Türkiye savaflta ise tarafs›z gemilerin düflmana yard›m etmemekflart›yla baz› s›n›rlamalarla Bo¤azlardan serbestçe geçebilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›r.Bo¤azlardan geçecek yabanc› gemilere nezaret etmek üzere bir Türk temsilcisininbaflkanl›¤›nda anlaflmaya kat›lan devletlerinin temsilcilerinden oluflan bir Bo¤azlarKomisyonu kurulmas› ve bu komisyonun görevini Milletler Cemiyetinin himaye-sinde yapmas› kabul edilmifltir. Bu komisyonda Türk temsilcinin yan› s›ra Fransa,‹ngiltere, ‹talya, Japonya, Rusya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve S›rbistan’›ntemsilcileri bulunacakt›. Ayr›ca Çanakkale m›nt›kas›nda sahilden 20 kilometrelikbir bölge ile ‹stanbul Bo¤az›’n›n her iki taraf›n›n 15 kilometrelik m›nt›kas› asker vesilahtan ar›nd›r›lacakt›.

Lozan’da Bo¤azlar meselesi her ne kadar çözülmüfl ise de Bo¤azlar›n ve Mar-mara Denizi’ndeki adalar›n askersizlefltirilmesi Türkiye’nin egemenlik haklar›n› s›-n›rland›r›yordu. Bir süre sonra Lozan Antlaflmas›’nda öngörülen garanti ile haklar›-n›n korunamayaca¤›n› anlayan Türkiye, flartlar›n de¤iflti¤inden bahisle Bo¤azlarlailgili statünün de¤iflmesi yönünde birtak›m teflebbüslerde bulunmufl ve 20 Tem-muz 1936 y›l›nda Montreux Bo¤azlar Sözleflmesi imzalamak suretiyle Bo¤azlar me-selesini iste¤i do¤rultusunda çözülecektir.

Dünyada de¤iflen dengelere karfl›n Cumhuriyet Dönemi’nde Karadeniz ve bo¤azlar hakk›n-da ayr›nt›l› bilgi için Selma Yel’in “De¤iflen Dünya fiartlar›nda Karadeniz ve Bo¤azlar Mese-lesi” (Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara 2009) adl› kitab›na bakabilirsiniz.

Adalar Türk karasular› içinde bulunan irili ufakl› Akdeniz ve Ege adalar› Anadolu’nun hu-zuru ve güvenli¤i için büyük önem tafl›yan Anadolu’ya ba¤l› parçalard›. Ancak Lo-zan’da görüflülen Adalar meselesinde Türkiye isteklerinin ancak çok az›n› alabilmifl-tir. Türkiye’nin tarihî ve hukiki durumu gözard› edilmifltir. Lozan’da ‹mroz, Bozcaa-da ve Tavflan adalar› Türkiye’ye b›rak›lm›flt›r. Bu adalar d›fl›ndaki Sisam, Sak›z, Mi-dilli, Limni ve Semadirek adalar› askersiz olmalar› flart›yla Yunanistan’a b›rak›lm›fl-t›r. Yunan birliklerinin iflgal ettikleri ‹mroz ve Bozcaada’dan çekildikten sonra Tür-kiye’nin buralarda yerli halk›n da söz sahibi olaca¤› bir yönetim uygulamas› ve Lim-ni, Midilli, Sak›z, Sisam ile Nikarya (Lemnos, Mitylène, Chio, Samos et Nikaria) ada-lar›nda hiçbir deniz üssü ve askerî istihkâm kurmamas› kararlaflt›r›lm›flt›r.

1912’den beri iflgal alt›ndaki Rodos ve on iki ada ile yanlar›ndaki adac›klar vekarasular›m›zdaki Meis Adas›n›n ‹talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.

K›br›s adas› 5 Kas›m 1914’ten beri ‹ngiltere’ye terk edilmifl say›lacakt›r. Bunun-la birlikte K›br›s’taki Türklerin iki y›l içinde Türk vatandafll›¤›na geçebilme imkân›garanti alt›na al›nm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Konferans’ta al›nan kararlar gere¤i:M›s›r ve Sudan üzerindeki Türk haklar›ndan 5 Kas›m 1914 tarihinden geçerli ol-

mak üzere vazgeçilmifl ve buralar ‹ngilizlere verilmifltir.Filistin, Sina, Yemen, Asir, Hicaz ve Irak ülkeleri üzerinde de art›k Türkiye’nin

hiçbir hakk›n›n olmad›¤› kabul edilerek buralar ‹ngilizlere verilmifltir. Ancak Mi-sak-› Millî’nin birinci maddesine giren Musul-Kerkük ve Süleymaniye ile Erbil üze-rindeki Türk iddialar› bar›fl›n tasdikinden sonra Milletler Cemiyetinin karar›na gö-re Türkiye-Irak s›n›r› çizilirken göz önüne al›nacakt›r.

Türkiye’nin Tunus ve Fas üzerinde art›k hiçbir hakk› kalmam›flt›r. Bu ülkelerFransa’ya verilmifltir.

Türkiye’nin Trablusgarp ve Bingazi (bugünkü Libya) üzerinde art›k hiçbir hak-k› kalmad›¤› ve buralar›n ‹talyanlara verilmesi kabul edilmifltir.

AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELERBüyük devletlerin Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmak için s›k s›k gerekçe ola-rak kulland›klar› az›nl›klarla ilgili meselelerin Lozan’da hassasiyetle ele al›nmas› ta-bii görünüyordu. Lord Curzon için az›nl›klar meselesi çok iyi bir propaganda mal-zemesi idi. Lord Curzon, bir yandan az›nl›klar meselesini kendi isteklerini eldeedebilmek için bir bask› arac› kullanmak isterken di¤er taraftan da Konferans’›nkesintiye u¤ramas› hâlinde bunun sorumlulu¤unu Türk taraf›na yüklemek için mü-kemmel bir f›rsat olarak kullanmak istemifltir.

14 Aral›k 1922 tarihinde toplanan Az›nl›klar Alt-komisyonu baflkanl›¤›na seçilen‹talyan Montagna, komisyonda incelenmesi gereken konularla ilgili haz›rlad›¤› pla-n›nda yer alan “Ermeniler için ulusal yurt” maddesini Türk heyetinin reddetmesiüzerine 18 Aral›k 1922 tarihinde yap›lan oturumda sunulan tasar›da Ermeni yurduve Ermeniler konusu yer almam›flt›r. 9 Ocak 1923 tarihinde Müttefikler, gayrimüs-lim az›nl›klar›n korunmas› konusundaki isteklerini s›n›rlam›fllard›r. Öte yandanTürk taraf› genifl kapsaml› bir genel aff›n ilan› ve az›nl›klar› askerî görevden muaftutmay› reddetmifltir. Türk heyetinin bu konudaki kararl› tutumu sayesinde az›nl›k-lar meselesi Türk taraf›n›n iste¤i do¤rultusunda hâlledilmifltir.

Lozan’da az›nl›klar meselesi kapsam›nda Türkiye’de yerleflmifl Ortodoks Rum-lar ile Yunanistan’da yaflayan Müslüman Türklerin mübadelesi (nüfus de¤iflimi)konusu görüflülmüfltür. Al›nan karara göre, Türkiye içinde yaflayan Müslüman ol-mayan az›nl›klar hukuken ve fiilen Türk uyruklu say›lacaklar ve kendileri için hertürlü hay›r kurumu ve okul açabileceklerdir. Türkiye’de yaflayan Rumlarla Yuna-nistan’da yaflayan Türkler karfl›l›kl› olarak de¤ifltirilecekler, ‹stanbul’da yaflayanRumlarla, Bat› Trakya’da yaflayan Türkler bu de¤ifl tokuflun d›fl›nda tutulacaklard›r.‹stanbul Rumlar› yay›n, okul açma, hastane ve vak›f ifllerinde serbest olacaklar,Türk mahkemelerinde kendi dilleri ile ifade vermelerine engel olunmayacak, dinîtatillerinde mahkemeye ça¤r›lmayacaklard›r. Bu haklar›n hepsi Bat› Trakya’dakiTürkler için de geçerlidir.Ayr›ca her iki tarafta kalm›fl olan harp esirleriyle sivil tu-tuklular›n derhâl memleketlerine iade edilmeleri kabul edilmifltir.

Türk taraf›n›n, Patrikhane’nin de mübadele kapsam›nda de¤erlendirilerek Tür-kiye’den ç›kar›lmas› iste¤i kabul görmedi¤i gibi yabanc› okullar›n da Türk kanun-lar›na tabi olmak kayd›yla Türkiye’de kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Al›nan karara gö-re ‹stanbul’daki Rum-Ortodoks patrikhanesi yine ‹stanbul’da kalacak ve dokunul-mazl›¤› olacakt›r. Yabanc› okullar, Türk Maarif Vekâleti müfettiflleri taraf›ndan tef-tifl edilebilecekler ve müdür muavinlerinden birisi Türk olacakt›r. Yabanc› hastane-ler ise Sa¤l›k Bakanl›¤›nca kontrol edilebilecektir.


Lozan’da taraflar›n Türkiye’deki Rum as›ll› vatandafllar›n de¤iflimini kabul etmelerine karfl›npatrikhane ve okullar›n kalmas›ndaki ›srar›n yak›n geçmiflte yaflananlar ile ba¤lant›s› var m›-d›r? Tart›fl›n›z.

‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELEROsmanl› borçlar›, iflgal masraflar›n ödenmesi, savafl tazminat› ve tamirat borçlar› gi-bi genel mali meseleler Maliye Alt Komisyonu’da ele al›nm›flt›r. Komisyon’un 2Aral›k 1922 günkü oturumunda Türk taraf›, iflgal masraflar›n›n Türkiye taraf›ndanödenmesinin hiçbir flekilde mümkün olmad›¤›n› ve tamir masraflar›n›n ancak mü-tekabiliyet (karfl›l›kl›l›k) esas›na dayanmas› gerekti¤ini savunmufltur. Yunanlar ta-raf›ndan Türklere ve mallar›na verilen zararlar›n tümünün tazmin edilmesi husu-sunda ›srar etmifltir.

‹ngiltere ve Yunanistan Musul, ‹stanbul’un boflalt›lmas›, Osmanl› borçlar› ve ka-pitülasyonlar meselelerinde Türk heyetine çok zorluk ç›karm›fllard›r. ‹ki hafta dost-ça süren görüflmeler, ikinci haftadan itibaren ç›kmaza girmeye bafllam›fl, anlaflmaz-l›k had safhaya gelince Türk heyeti 4 fiubat 1923’te Ankara’ya dönmüfltür.

20 Kas›m 1922- 4 fiubat 1923 aras›ndaki Lozan Konferans›’ndan ‹ngilizlerin Yu-nanistan’› aç›kça himaye etmesi ve Türkiye üzerindeki bask›s›, Bat› Trakya’n›n Yu-nanistan’a kalmas›na ve milyarlarca lira maddi ve ondan daha ac› manevi zararlarvererek Bat› Anadolu, Marmara ve Do¤u Trakya’y› harabeye çeviren Yunanl›lardanharp tazminat› al›nmas›n› imkâns›z hâle getirmifltir.

Konferans s›ras›nda bütün Osmanl› borçlar›n› Türkiye’ye ödetmek isteyen müt-tefiklere karfl› sürülen teze karfl› Osmanl›lar bu borçlar› ald›¤› zamanki topraklar›n›ntamam› Türkiye’de olmad›¤›na göre Türkiye de bütün borçlardan mesul olamazd›.Türk tezi “Ya o topraklar› bize verin bizde bütün borçlar› kabullenelim veya o borç-lardan bugün elimizde kalan topraklara göre hissemize düfleni öderiz” fleklinde ol-mufltu. Müttefiklerin söz konusu topraklar› Türkiye’ye vermeye yanaflmalar› müm-kün de¤ildi. O zaman da ikinci fl›kk› kabul etmek zorunda kald›lar. Fakat eski Os-manl› topraklar› üzerinde kurulan yeni devletler bunu kabul etmediler. Zaten Bat›-l›lar›n onlara böyle bir konuda ›srar› da beklenemezdi. Antlaflmada al›nan kararagöre Osmanl› Borçlar›, Osmanl› Devleti’nden ayr›lan ülkeler aras›nda paylafl›lacakve Türkiye’nin pay›na düflen borçlar›n ödenmesi belirli taksitlere ba¤lanacakt›r.

Lozan’da Osmanl› d›fl borçlar› d›fl›nda ‹tilaf Devletleri’nin devam›nda çok ›srar-c› olduklar› Kapitülasyonlar›n bütün sonuçlar›yla kald›r›lmas› mümkün olmufltur.Ancak baz› Bat›l› uzmanlar Türk adliyesini düzenlemek için 5 y›l süreyle Türki-ye’de dan›flmanl›k görevi yapacaklard›r.

143 maddeden oluflan Lozan Bar›fl Anlaflmas›, 24 Temmuz 1923’te Türkiye, ‹n-giltere, Fransa, ‹talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçi-ka devletleri aras›nda imzalanarak yürürlü¤e girmifltir. Bo¤azlara ait bölümünü iseSovyet Rusya temsilcisi ‹stanbul’da imzalam›flt›r. ABD Lozan’a gözlemci olarak ka-t›lm›fl, bu nedenle Antlaflma’y› imzalamam›flt›r. Antlaflma 23 A¤ustos 1923 tarihin-de TBMM’de onaylanm›fl ve 6 Haziran 1924 tarihinde yürürlü¤e girmifltir.

Türkiye’nin istiklal harbini kazanmas›na karfl›n görüflme masas›nda bu baflar›-n›n görmezden gelinmeye çal›fl›lmas› ve Misak-› Millî’de ortaya konan esaslardanbaz› noktalarda tavizler vermek zorunda kalmas› hiç flüphesiz iç ekonomik, sosyalve askerî flartlardan kaynaklanm›flt›r. Türkiye’nin istediklerinin hepsini alamamas›durumunda savafla devam edebilme gibi bir seçene¤inin olmamas› kazan›mlar›nbelli bir düzeyde kalmas›na ve II. Dünya Savafl›’na giden y›llar›n uygun uluslarara-s› ortamlar›nda tamamlanabilmesine yol açm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

Sonuç olarak; Türk milleti I. Dünya Savafl›’ndan sonra kendisine hayat hakk› ta-n›mayan Sevres Bar›fl Anlaflmas›’n› kabul etmemifl, iflgallere karfl› ‹stiklal mücade-lesine girmiflti. Kazand›¤› askerî zaferler sonunda imzalad›¤› Lozan Bar›fl Antlaflma-s› ile de ba¤›ms›zl›¤›n› tüm dünyaya ilan etmifl oluyordu. Misak-› Millî’nin gerçek-lefltirilmesi ve tam ba¤›ms›zl›¤›n sa¤lanmas› yolunda büyük bir kararl›l›kla yürütü-len millî hareketin siyasi ve hukuki alanda bir baflar›s› olarak kabul edilmesi gere-ken Lozan Bar›fl Antlaflmas› yeni, ba¤›ms›z ve güçlü bir Türk devletinin kurulmas›-n› sa¤layan bir antlaflma olmufltur.

ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›Türkiye Cumhuriyetini ilan etmenin yan›nda yeni devletin esaslar›n› belirleyecekköklü düzenlemeleri yapacak olan ikinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 11 A¤ustos1923 Cumartesi günü çal›flmalar›na bafllam›flt›r. Toplam üye say›s› 278 olan Meclis-te 13 A¤ustos’ta yap›lan baflkan seçiminde mevcut 197 milletvekilinden 196 s›n›noyunu alan Gazi Mustafa Kemal meclis baflkan› olmufltur. Meclis hükûmeti esas›nagöre teflekkül eden kabine 14 A¤ustos günü belirlenmifl, mevcut 190 üyenin kat›-l›m› ile yap›lan seçimde vekiller heyeti baflkanl›¤›na 183 oyla Fethi (Okyar) Bey ge-tirilmifltir. Bakanlar Kurulu üyelerinin hepsi de 180 oyun üzerinde alarak Meclis’initimad›n› kazanm›fllard›r. Yeni meclis ilk olarak eski meclisin çal›flmalar›n› takdiretmifltir. 23 A¤ustos’ta da Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n› onaylam›flt›r.

Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli‹stanbul asl›nda daha Mudanya Mütarekesi sonras›nda Trakya’y› teslim almak üze-re Ankara Hükûmeti taraf›ndan görevlendirilen Refet Pafla’n›n gelifliyle 19 Ekim1922 tarihinde Türk askerîne aç›lm›flt›. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan LozanAntlaflmas› hükümleri gere¤i Antlaflma Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan tas-dik olunduktan sonraki alt› hafta içinde ‹stanbul’daki ‹tilaf askerleri boflalt›lacakt›.

Ankara’da meclisin hükûmet baflta olmak üzere çal›flma organlar›n› teflkil etti¤i14 A¤ustos’ta Salahaddin Âdil Pafla da ‹stanbul komutanl›¤›na atand›. 23 A¤ustos1923’te ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Lozan Antlaflmas›’n› tasdik etmesiyle


Foto¤raf 8.4

‹tilaf Kuvvetlerisubaylar›n›n TürkSanca¤›n›Selamlayarak‹stanbul’danAyr›l›fl› 5 Ekim1922


‹stanbul’un boflalt›lmas› süreci resmen bafllat›ld›. 29 Eylül tarihinde önce yabanc›askerler flehri terk ettiler, ard›ndan 1 Ekim de Bo¤azlar bölgesinin boflalt›lmas›nadair protokol ‹stanbul komutan› S. Âdil Pafla ile Müttefik Kuvvetlerin baflkomutan-lar› taraf›ndan imzaland›. Komutanlar ertesi gün Dolmabahçe Saray› önünde Türkbayra¤›n› selamlad›ktan sonra Âdil Pafla’ya veda etmifllerdi.

6 Ekim 1923 tarihinde fiükrü Naili Pafla komutas›ndaki Türk askerleri ‹stanbulhalk›n›n büyük sevgi gösterileri aras›nda ‹stanbul’a girdiler. Böylelikle 13 Kas›m1918’de fiilen ve 16 Mart 1920’de resmen bafllayan iflgal her manada sona ermifloluyordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti de ‹stanbul halk›n›n yapt›¤› kut-lamalara kat›lmak üzere bir heyet göndermiflti.

Ankara’n›n Baflkent OlufluBundan sonra s›ra yeni devletin merkezinin belirlenmesine gelmiflti. Yeni devletinmerkezi için asl›nda Mustafa Kemal daha Eylül sonlar›nda gereken iflareti vermifl-ti. Gazeteci Hans Lazar’a verdi¤i 23 Eylül 1923 tarihli demecinde Ankara’n›n Tür-kiye Cumhuriyeti’nin Baflkenti olaca¤›n› kesin bir dille ifade etmiflti. Mustafa Ke-mal’in bu direktifi ‹smet Pafla taraf›ndan uygulamaya kondu. 9 Ekim 1923 tarihin-de Malatya Mebusu ‹smet Pafla ve 14 arkadafl›n›n imzalar›yla mevcut geliflmeler ilegelece¤e yönelik düflüncelerin merkezin Ankara flehri olmas›n› mecburiyet hâlinekoydu¤u yolundaki teklifi Meclise verildi. Hilafetin merkezî olmas› sebebiyle ‹stan-bul’un da öneminin daima korunaca¤›n› ifade eden teklifte devletin esasl› tarzdateflkiline bafllamak lüzumuyla iç ve d›fl tereddütleri ortadan kald›rma gereklili¤i dezikredilmifltir. Lozan’da elde edilebilen flartlar›n ülke emniyeti aç›s›ndan yeterli bu-lunamamas›n›n da Ankara’n›n jeopolitik konumunu güçlendirdi¤ine iflaret etmeli-yiz. Böyle bir teklif ile düflman iflgalinden kurtulmufl dahi olsa ‹stanbul’un merkezolarak kabul edilemeyece¤i tarafl› tarafs›z herkese gösterilmiflti. Merkezî ve yürüt-me organlar› ile her fleyden önemlisi eskisinden tamamen farkl› esaslara dayananmilli hâkimiyet anlay›fl› ile yeni bir devlet, bütün kurumlar› ile flekilleniyordu. Ni-tekim 13 Ekim 1923’te Meclis’te görüflülerek kabul edilen ve Anayasa’ya dahil edi-len madde ile “Türkiye Devleti’nin baflflehri Ankara flehri” olarak belirlenmifltir.

Ekonomik ve sosyal yat›r›mlar›n merkezi ‹stanbul olmas›na ra¤men Ankara’n›n baflkentseçilmesinin nedeni sadece emniyet flartlar› olabilir mi? Tart›fl›n›z.

CUMHUR‹YET‹N ‹LANIYeni devletin her fleyi ile ‹stanbul’daki yönetimden farkl› bir noktaya do¤ru gitti-¤ini aç›kça gösteren bu geliflme Mecliste Hükûmete karfl› muhalefeti h›zla art›rma-ya bafllam›flt›r. Bu muhalefete karfl›l›k Hükûmet Reisi ve ‹çiflleri Bakan› Fethi Beydaha etkili olabilmek için ‹çiflleri Bakanl›¤› görevinden ayr›lm›flt›r. Ayn› s›rada AliFuat Pafla da meclis ikinci reisli¤inden istifa etmifltir. Muhalifler, Fethi Bey’den bo-flalan ‹çiflleri Bakanl›¤›na Erzincan Mebusu Sabit Bey’in, meclis ikinci baflkanl›¤›naRauf Bey’in seçimini karar alt›na ald›rm›fllard›. Sabit Bey’in ittihatç›l›¤› ile meflhurolmas›n›n Mustafa Kemal Pafla’y› rahats›z etti¤i ifade olunmaktad›r.

Bu durumda Mustafa Kemal’in daha seçimlerin hemen ertesinde haz›rl›¤›n›yapt›¤› projeyi uygulamaya koydu¤unu görüyoruz: Cumhuriyeti ilan etmek. 25 ve26 Ekim günlerinde Hükûmeti Çankaya’da toplayarak son geliflmeler üzerine Hü-kûmetin istifa etmesi gerekti¤ini belirten Mustafa Kemal Pafla, mevcut Hükûmetüyelerinden hiç kimsenin yeni kurulacak kabinede görev kabul etmemesini iste-mifltir. Böylece Meclisteki muhalefet grubuna bir Hükûmet kurma imkân› tan›mak-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

tayd›. Asl›nda bu ayn› zamanda bir iktidar mücadelesi, aç›ktan aç›¤a bir güç göste-risiydi. O zaman di¤er Hükûmet üyeleri gibi Meclis taraf›ndan seçilen Genelkur-may Baflkan› d›fl›nda bütün Hükûmetin istifas› ile muhalefet, kendi düflünceleriçerçevesinde bir Hükûmet kurmak ve memleketi yönetmek flans›na kavufluyordu.Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla, onlar›n uyumlu bir hükûmet kuramayacak-lar›na, kursalar bile memleketi idare edemeyeceklerine inan›yordu. Burada Musta-fa Kemal Pafla’n›n haz›rl›klar›n› çok yönlü gerçeklefltirdi¤ine iflaret etmeliyiz. 27Ekim 1923 tarihli istifa yaz›s›nda Hükûmet, Türkiye Devleti’nin karfl› karfl›ya bulun-du¤u mühim iç ve d›fl meselelerin kolayca hâlli için “Meclisin tam deste¤ine sahip,gayet kuvvetli bir hükûmet’in kurulmas›na hizmet”in amaçland›¤›n› belirtmektey-di. Bu geliflme üzerine Mecliste çeflitli hükûmet listeleri oluflturulmaya bafllanm›fl,ancak muhalefet grubu bir türlü tek bir liste üzerinde birleflememiflti. Yap›lan lis-telerde muhakkak Mustafa Kemal Pafla’n›n ekibinden bir veya birkaç bakan yer al-d›¤› ve bunlar da yeni kabinede görev almay› reddettikleri için netice al›nam›yor-du. Di¤er yandan ‹stanbul’daki muhalif bas›n organlar› da Rauf, Kaz›m ve Ali FuatPaflalar ile Dr. Adnan Bey’i ön plana ç›karan yay›n yapmaktayd›.

28 Ekim akflam›na kadar bir netice al›namay›nca Mustafa Kemal Pafla, Çanka-ya da toplad›¤› arkadafllar›na “yar›n Cumhuriyeti ilan edeceklerini” bildirmifl vemeselenin hâlli için kendisinin Meclis’e ça¤›r›lmas› talimat›n› vermifltir. MustafaKemal, kendisiyle “zaten ve tabiaten hemfikir olduklar›na flüphe etmedi¤i” Anka-ra’daki bütün arkadafllar›na dan›flmak lüzumunu hissetmedi¤ini belirtirken ‹smetPafla ile birlikte daha Temmuz ay›nda haz›rlatt›¤› metni yeniden gözden geçir-mifltir. Buna göre, Teflkilat› Esasiye Kanunu’(Anayasa)nun birinci maddesine“Türkiye Devleti’nin idare flekli cumhuriyettir” cümlesi ilave edilmifl ve dördün-cü madde “Türkiye Devleti TBMM taraf›ndan idare olunur, Meclis, Hükûmet’inyükümlülü¤ündeki görevleri Bakanlar Kurulu vas›tas›yla yerine getirir” fleklinegetirilmiflti. Onuncu ve on birinci maddeler Cumhurbaflkan›’n›n konumunu belir-lerken mevcut krizin hâlline yönelik düzenleme 12. maddede görülmektedir:“Baflbakan, Cumhurbaflkan› taraf›ndan ve Meclis üyeleri aras›ndan seçilir. Di¤erbakanlar baflbakan taraf›ndan yine Meclis üyeleri aras›ndan seçildikten sonra ta-mam› Cumhurbaflkan› taraf›ndan Meclis’in tasvibine arz olunur. Meclis, toplant›hâlinde de¤il ise onay için Meclisin toplanmas›na b›rak›l›r”. Kabine sistemine ge-çifli sa¤layan bu düzenlemelere Meclis Anayasa Komisyonunda “Türkiye Devle-tinin dini ‹slam, resmî lisan› Türkçedir” maddesi de ilave olunmufltur. Bu maddeAnayasa’n›n ikinci maddesi olarak kanunlaflacakt›r.

29 Ekim günü Meclis yine eski hükûmetin yerine daha kuvvetli bir hükûmetkurmaya çaba harcam›flt›r. Ancak bütün giriflimlerin sonuçsuz kalmas› üzerineÇankaya’da al›nan karar gere¤i Meclis Baflkan›’n›n bu konuda kendilerini ayd›nlat-mak ve yol göstermek üzere ça¤›r›lmas› teklifi yap›lm›flt›r. Davet üzerine Meclisegelen Mustafa Kemal Pafla, Anayasa’n›n baz› maddelerinin aç›klama ve düzeltilme-si için haz›rlad›¤› metnini vermifl ve Anayasa Komisyonunda müzakere edilmesiniistemifltir. Burada Anayasa de¤ifliklikleri yerine düzeltmeleri tabirinin kullan›lmas›olaya nas›l bak›ld›¤›n› göstermesi bak›m›ndan dikkat çekicidir. Kanun de¤ifliklikle-rinin tamam› hakk›nda konuflulmaya baflland›¤›nda söz alan Anayasa KomisyonuBaflkan› Yunus Nadi Bey Mustafa Kemal’den gelen teklifleri küçük düzenlemeler-le Meclise arz ettiklerini belirterek fleklî de¤ifliklik isteklerinin zaten var olan duru-mun ilan› olaca¤›na dikkat çekmifltir. Yunus Nadi Bey, en çok tepki çeken madde-nin; “Türkiye cumhurbaflkan› Devlet’in de baflkan›d›r. Bu s›fatla lüzum gördükçeMeclise ve Bakanlar Kuruluna baflkanl›k eder” fleklinin asl›nda tadil dahi olmad›¤›-n›, zira as›lda da bu yetkinin Meclis Baflkan›’na verilmifl oldu¤unu belirtmifltir.


Bu düzenlemede etkili olan gerekçenin “millî meselelerin daha kolay ve h›zl›bir flekilde hâlli” oldu¤una iflaret eden Yunus Nadi Bey, Meclis tatilde iken mem-leket meselelerinin sahipsiz kalmamas› gerekti¤ini ve bunun bir zaruret oldu¤unuMeclis üyelerine anlatm›flt›r. Daha sonra söz alan Vas›f Bey (Saruhan/Manisa) mil-letvekili), Cumhuriyet idaresini kabul etmenin asl›nda Meclisin aç›ld›¤› günden iti-baren zaten var olan bir durumu yasallaflt›rmaktan baflka bir fley yapmad›¤›n› be-lirtmifltir. Bu konuflmalardan sonra müzakere kâfi görülerek oylamaya geçilmifl,Cumhuriyet’i ilan eden madde alk›fllar aras›nda aynen kabul edilmifltir. ‹kinci mad-denin oylanmas›ndan önce söz alan Urfa milletvekili fieyh Saffet Efendi, devletindili ve dinine yönelik maddenin Anayasa’n›n ilk oluflturuldu¤u s›radaki flartlar›ngere¤i unutuldu¤u için ilave edildi¤ini, Cumhuriyet’in ilan› ile “Hülefâ-i Raflidin dö-nemine dönüldü¤ünü” ifade etmifltir. Bu s›rada Yunus Nadi Bey komisyonu ad›na,dinlerin serbestîsi ve kanun dairesinde korunaca¤›na dair hükümlerin bundan son-ra da devam edecek düzenlemelerde yer alaca¤›n› bildirerek do¤mas› muhtemelflüphelerin önüne geçmifltir. Cumhurbaflkan›’n›n süresinin bir seçim devresi yerineüç seçim dönemi için seçilmesi gerekti¤i tart›fl›lm›flt›r. Daha sonra bütün siyasi par-tilerin de¤ifltirilmesini isteyece¤i bir husus olan Cumhurbaflkan›’n›n iktidar partisi-ne ba¤l› de¤il bilakis “bütün milletin mal› olmas›” gerekti¤i savunulmufltur. Bu söz-lerden sonra madde aynen kabul edilmifltir. Son olarak on ikinci madde ile Cum-hurbaflkan›’n›n yetkilerine dair olan husus aynen kabul edilerek kanunlaflm›flt›r.

Böylece Cumhuriyet’in ilan› gerçeklefltirildikten sonra hemen Cumhurbaflkan›seçimi yap›lmas› teklif edilmifl ve bu oturumda “158 azan›n oy birli¤iyle” AnkaraMebusu Gazi Mustafa Kemal Pafla’y› Cumhurbaflkanl›¤›na seçtikleri ilan olunmufl-tur. Baflbakanl›¤a getirilen ‹smet Pafla hükûmeti güvenoyu alm›fl, ayn› gün FethiBey Meclis Baflkanl›¤›na seçilmifltir.

Yukar›da k›saca izah edilen geliflmelerin seyrinden de anlafl›laca¤› üzere Cum-huriyet’in ilan›n› sa¤layan Anayasa düzenlemeleri kendine has flartlar ve mülahaza-lar ile gerçeklefltirilmifltir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri s›rada ha-z›rl›ks›zl›klar›n› ve fikrî uyumlar›n›n tam olmad›¤›n› fark eden Mustafa Kemal Paflaharekete geçmifltir. Cumhuriyet’in ilan›n›n meclis vas›tas›yla halk bilgilendirildikten


Foto¤raf 8.5

Atatürk,CumhuriyetBayram›ndaMeclisten Ç›karken‹smet ‹nönü veKaz›m Özalp ‹le


sonra yap›lmas› gerekti¤i iddias›yla muhalefet edenlere karfl› yine Mustafa KemalPafla, “bir toplumda bir ink›lap yap›ld›¤› zaman elbette onun sebepleri vard›r. An-cak o ink›lab› yapanlar, inanmak istemeyen anut (inatç›)has›mlar›n› iknaya mecburmudur?” diye sormakla olaya nas›l yaklaflt›¤›n› aç›k bir biçimde ortaya koymufltur.

Cumhuriyetin Manas›Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 29 Ekim 1923 tarihinde ilan› ile alt› as›rl›k bir dün-ya devleti resmen y›k›lm›fl; ayn› millete dayanmakla birlikte anlay›fl›, sistemi ve ide-alleri farkl› bir kadronun idaresinde yeni bir devlet do¤mufltur. Cumhuriyet’in ila-n›ndan amaç, medeni ve modern dünya ile Türkiye aras›nda aç›lan bofllu¤u bir anevvel kapatmak, hatta muas›r medeniyet seviyesinin üzerine ç›kmakt›r. Hemen ifla-ret edelim ki kavram ve sistem olarak Cumhuriyet gerek son as›r Türk düflüncesin-de gerekse Atatürk’ün düflüncesinde yeni ortaya ç›km›fl bir fley de¤ildi. Cumhuri-yet Yeni Osmanl› düflüncesinde 1860’l› y›llardan itibaren tart›fl›ld›¤› gibi Atatürk’ünde 1923’ten çok daha önceleri Türkiye’nin kurtuluflu için meflruti-monarfli tarz› biryönetimin yeterli olmayaca¤› fleklindeki düflünceleri bilinmekteydi.

Daha Erzurum Kongresi toplanmadan evvel mücadele baflar›ya ulaflt›¤›nda dev-let fleklinin cumhuriyet olaca¤›n› yak›n arkadafllar› kadar o süreçte temas etti¤i Er-zurum gençleriyle de paylaflt›¤›n› biliyoruz. Millî Mücadele’yi yürüten Türkiye Bü-yük Millet Meclisinin aç›l›fl›ndan itibaren bütün geliflmelerin bu hedefe yöneltildi¤ianlafl›lmaktad›r. Bununla beraber toplumdaki genel kanaat ve mücadelenin baflar›-s› garantilenene kadar cumhuriyetin ilan› hakk›ndaki düflünceler aç›kça dile getiril-memiflti. Bu, Mustafa Kemal Atatürk’ün her fleyi yeri ve zaman› geldi¤inde uygula-maya koyma tarz›ndaki ‹nk›lapç›l›k anlay›fl›n›n da bir gere¤i idi. ‹stanbul’da iflgalkuvvetlerinin kontrolündeki Halife-Padiflah’›n millî mücadeleyi baltalay›c› mahiyet-teki faaliyetlere ra¤men halk gerçek durumu bilmedi¤i için eski sistem ve müesse-seler hakk›ndaki kesin hükümleri tam olarak aç›klamak faydal› görünmüyordu.

Her türlü iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Meclisteki milletvekilleri aras›n-da da birbirinden çok farkl› düflünceler ve beklentiler hakim durumdayd›. Memle-ketin düflman iflgalinden, halife-padiflah›n esaretten kurtar›lmas› herkesin birleflti¤iana hedefti. Bununla birlikte Mondros Mütarekesi ile âdeta idam ferman› imzala-nan Osmanl› Devleti’nden yeni bir devlet ç›karmak sürecinin önderleri aras›nda dafikir ayr›l›klar› daha mücadele tamamen sona erdirilmeden önce ortaya ç›kmayabafllam›flt›r. Gerçekten de Millî Mücadele’yi baflar›ya ulaflt›ran Türkiye Büyük Mil-let Meclisinde halk hâkimiyetine dayanan yeni bir devlet kurmay› hedefleyen veMustafa Kemal’in etraf›nda toplanan milletvekillerine mukabil mücadelenin bafla-r›lmas›ndan sonra Halife-Padiflah›n yeniden millet ve memleketin kaderine hakimolaca¤› eski flekle dönülmesini savunanlar da vard›.

20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat-› Esasiye Kanunu’nun birincimaddesiyle hâkimiyetin kay›ts›z flarts›z millete verilmifl olmas› eski rejim taraftarla-r›n› rahats›z etmiflti. Millî Mücadelenin önemli isimlerinden Kaz›m Karabekir de bukesimin cumhuriyet aleyhtar› birtak›m tahriklerine maruz kalarak Mustafa Ke-mal’den izahat istemiflti. Kaz›m Karabekir’e verilen cevapta amac›n cumhuriyet de-¤il, padiflah›n yetkilerini k›s›tlayarak milletin haklar›n›n sa¤lama al›nmas› oldu¤ubelirtilmiflti. Hâlbuki hâkimiyetin kay›ts›z ve flarts›z millete verildi¤inin belirtilmesio günlerin anlay›fl› ile zaten cumhuriyet demekti. Meclisin en yafll› ve hat›r› say›l›rüyelerinden Abdurrahman fieref Efendi de cumhuriyetin ilan› günü bu maddeyetemasla gösterdi¤i manaya iflaret etmiflti.


Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla’n›n 24 Nisan konuflmas›nda Halife-Padi-flah’›n konumunun mücadele baflar›ya ulaflt›ktan sonra Türkiye Büyük Millet Mec-lisi taraf›ndan belirlenece¤ini ifade etmesi de asl›nda devlet fleklinin ve anlay›fl›n›nne yöne gitmekte oldu¤unu hiçbir flüpheye yer vermeyecek flekilde göstermektey-di. Hâkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan Büyük Millet Meclisinin elinde ola-cakt›. Bütün bu göstergeler müsait ilk f›rsatta cumhuriyet idaresinin ilan edilece¤i-nin delili idi.

Bu s›rada Meclisteki muhalefetin durumu Falih R›fk› Atay’›n flu tarifine büyükölçüde uymaktad›r; “1923 y›l›n›n o haftalar›nda Büyük Millet Meclisinde Cumhuri-yetçilik ak›m› var m›yd›? Hay›r. Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazs›z raz› olacak-lar dahi, içlerinden - keflke bunu yapmasa...- diyorlard›. Mustafa Kemal o meclistefikir tart›flmalar› ile tabii bir “ekseriyet” elde edemezdi. ‹nce politika taktikleri ilebir teslimiyet havas› yaratmal› idi”.

Burada üzerinde önemle durmam›z gereken husus Mustafa Kemal’in durumu-dur. Büyük ölçüde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kontrolünde geçen bir seçim-le oluflturulan ikinci Meclise birinci dönemden muhaliflikleri bilinen milletvekille-rinden girebilenler yok denecek kadar azd›. Mustafa Kemal Pafla, Müdafaa-‹ Hu-kuk Grubu ad›na adaylar› tespit ve ilan ederek dâhil olduklar› seçimden baflar›l›ç›kt›klar›n› düflünmektedir. Mustafa Kemal Pafla seçim sonuçlar›n› milletin kendisitaraf›ndan ilan edilen esaslar› tamamen benimsedi¤inin göstergesi olarak de¤erlen-dirmifltir. Ancak geliflmeler yak›n çevresi içinde dahi cumhuriyetin ilan› hususun-da onunla ayn› fikirde olmayan milletvekillerinin oldu¤unu gösterecektir.

Mücadeleye at›ld›¤› ilk günden itibaren Meclisi ön plâna ç›karan ve her husus-ta tam bir fikir birli¤i ile netice almaya çal›flan Mustafa Kemal Pafla’n›n bu tavr›cumhuriyet konusunda o s›rada tarafl› tarafs›z her milletvekilini ikna etmeninmümkün olmamas›n› bilmekten kaynaklan›yor olmal›d›r. Bütün üyelerin tek tekikna edilmesi gibi bir çaba elbette daha demokratik olurdu. Ancak demokrat dav-ranmak u¤runa hedeften sap›lmas› ve neticenin bilinmeyen bir gelece¤e b›rak›l-mas› pek makul bir hareket tarz› olamazd›. Zira hedef, her fleyden önce memleke-ti düflman iflgalinden kurtarmak idi. Evet, askerî harekât bitmiflti. Ancak bu baflar›siyasi düzenlemeler ile pekifltirilmedi¤i takdirde milleti uçurumun kenar›na getirenyönetim anlay›fl›n›n yeniden hakim duruma gelmesi, mevcut ortamda çok kolay-l›kla gerçeklefltirilebilecek bir olayd›.

Önceki dönemlerde devleti kurtarmak ve düzeni ›slah etmek amac›yla yap›lan-lar›n hep k›s›r, yar›m ifller oldu¤unun bilinci ile Mustafa Kemal Pafla, bir daha ay-n› s›k›nt›lar› yaflamamak için gerekli gördü¤ü bütün köklü de¤ifliklikleri birbiri ar-d›na hayata geçirmifltir. Cumhuriyet’in ilan› anlay›fl de¤iflimi gibi son derece güç vezahmetli bir sosyal ink›lâb› gerçeklefltirmenin ilk ad›m›n› teflkil etmifltir. Cumhuri-yeti Atatürk’ün en büyük baflar›s› ve Türk milletinin onun önderli¤inde gerçeklefl-tirdi¤i en büyük ink›lâp olarak anlamak ve iflaret etti¤i halk›n yönetimde etkinli¤i-ni bütün unsurlar› ile hayata aktarmak O’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlaman›ntemel flart›d›r.



26 A¤ustos 1922 tarihinde bafllayan Büyük Taarruz ile30 A¤ustos’ta Yunan ordusu tamamen kuflat›lm›fl ve bü-yük bir k›sm› imha edilmifltir. Türk kuvvetleri 9 Eylül’de‹zmir’e girmifltir. ‹zmir’in kurtar›lmas›ndan sonra Türkkuvvetleri, ‹stanbul ve Çanakkale yönünde ilerlemeyebafllam›flt›r. ‹ngiltere, bu bölgenin Müttefikler taraf›n-dan beraberce korunmas› istemiflse de mütareke süre-cinde yaflanan gerginlikler dolay›s›yla Fransa ve ‹talyabu ça¤r›ya itibar etmemifllerdir. 19 Eylül’de Frans›zlaraskerlerini bölgeden çektikleri gibi ‹ngiltere Baflbakan›Lloyd George’un, dominyonlar›ndan yard›m kuvveti ge-tirmek teflebbüsü de sonuçsuz kalm›flt›r. Art›k diploma-si sahne alacakt›r. Nitekim, ‹tilaf Devletleri, 23 Eylül1922 tarihinde verdikleri nota ile ‹zmit veya Mudan-ya’da bir toplant› yap›lmas›n› teklif etmifllerdir.‹tilaf Devletlerine verilen cevabi notada, Müttefiklerinverdikleri güvence karfl›s›nda Türk Ordusu’nun ‹stan-bul ve Çanakkale yönünde ilerlemeyecekleri belirtil-mifltir. Ayr›ca, Edirne dahil olmak üzere, Trakya’n›n Me-riç Nehri’nin Bat›s›na kadar derhâl boflalt›lmas› flart ko-flularak, mütareke görüflmelerine 3 Ekim’de Mudan-ya’da bafllanaca¤› ifade edilmifltir. Mudanya Konferans›’nda Türkiye’yi ‹smet Pafla, ‹ngilte-re’yi General Harrington, Fransa’y› General Charpy, ‹tal-ya’y› General Mombelli temsil etmifltir. Konferans’a Yu-nanlar kat›lmam›fllard›r. Yunan delegeleri General Ma-zarakis ile Albay Sar›yannis de Mudanya’ya gelmifller,ancak limanda bir Yunan gemisinde kalmay› tercih et-mifllerdir. Savafl alan›nda galip olman›n ilk neticesi ola-rak Türkiye Do¤u Trakya’n›n hemen boflalt›lmas›n› mu-hataplar›na kabul ettirmifltir. ‹tilaf Devletleri’nin eski düzenin bir flekilde devam etti-rilmesini istemeleri, Türkiye’nin ise kay›ts›z flarts›z ba-¤›ms›z bir devlet olarak yaflamakta ›srarl› olmas› üzeri-ne konferans kesintilere u¤rayacak ‹tilaf Devletleri tem-silcilerinin beklentilerinin aksine sekiz ay kadar süre-cektir. Konferans’ta Türk heyeti Misak-› Millî’nin gerçeklefltiril-mesi için gayret gösterirken ‹tilaf temsilcileri Yunanis-tan’a karfl› kazan›lan zaferi pek de hesaba katmadanSevr’i esas alarak Türkiye’yi yenik bir devlet olarak gör-mek istiyorlard›. Türklerle yap›lacak bar›fl antlaflmas›-n›n esaslar›n›n tespit edilece¤i konferansta esasen Os-manl› Devleti’nin y›k›lmas›yla ortaya ç›kan as›rl›k mese-leler görüflülecekti. I. Dünya Savafl›’ndan Avrupa’n›n engüçlü devleti olarak ç›km›fl olan ‹ngiltere, Lozan görüfl-

meleri süresince Türkiye’yi yaln›z b›rakmaya azami gay-ret gösterecektir. Böyle bir anlay›fl ve politik bir tav›rkarfl›s›nda Lozan’dan beklenen neticenin ç›kmayaca¤›da tabii idi. Nitekim antlaflma tasar›s›nda, Ermenilere toprak veril-mesi, kapitülasyonlar›n devam ettirilmesi, Osmanl› d›flborçlar›n›n tamam›n›n Türkiye’ye ödetilmek istenmesi,savafl tazminat› ve tamirat bedeli, bo¤azlar›n statüsü gi-bi meselelerde anlaflmaya var›lamayacakt›r. Türk heye-ti görüflmeleri terk ederek ülkeye dönecektir. Yeni dönem çal›flmalar›na bafllayan Meclis bar›fl anlafl-mas›n› tasdik ettikten sonra ilk ifl olarak yeni devletinmerkezini belirlemekle ifle bafllam›flt›r. ‹stanbul’da he-nüz Halife’nin olmas› ve Lozan’da elde edilebilen flart-lar›n ülke emniyeti aç›s›ndan yeterli bulunamamas› bafl-kent seçiminde Ankara’n›n jeopolitik konumunu güç-lendirmifltir. Böyle bir teklif ile düflman iflgalinden kur-tulmufl dahi olsa ‹stanbul’un merkez olarak kabul edi-lemeyece¤i tarafl› tarafs›z herkese gösterilmiflti. Ziramerkezî ve yürütme organlar› ile her fleyden önemlisieskisinden tamamen farkl› esaslara dayanan millî hâki-miyet anlay›fl› ile yeni bir devlet, bütün kurumlar› ile fle-killeniyordu. Nitekim 13 Ekim 1923’te Meclis’te görüflü-lerek kabul edilen ve Anayasa’ya dahil edilen maddeile “Türkiye Devletinin baflflehri Ankara flehri” olarakbelirlenmifltir. Cumhuriyetin ilan›n› sa¤layan Anayasa düzenlemelerikendine has flartlar ve mülahazalar ile gerçeklefltirilmifl-tir. Muhaliflerin kendilerini en kuvvetli hissettikleri s›ra-da haz›rl›ks›zl›klar›n› ve fikrî uyumlar›n›n tam olmad›¤›-n› fark eden Mustafa Kemal Pafla harekete geçmifltir. Mustafa Kemal Pafla Erzurum Kongresi toplanmadanevvel mücadele baflar›ya ulaflt›¤›nda devlet fleklininCumhuriyet olaca¤›n› yak›n arkadafllar› kadar o süreçtetemas etti¤i Erzurum gençleriyle de paylaflm›flt›r. MillîMücadele’yi yürüten Türkiye Büyük Millet Meclisini deaç›l›fl›ndan itibaren bu hedefe yöneltmiflti. Bununla be-raber toplumdaki genel kanaat ve mücadelenin baflar›-s› garantilenene kadar Cumhuriyet’in ilan› hakk›ndakidüflünceler aç›kça dile getirilmemiflti. Bu, Mustafa Ke-mal Atatürk’ün her fleyi yeri ve zaman› geldi¤inde uy-gulamaya koyma tarz›ndaki ‹nk›lapç›l›k anlay›fl›n›n dabir gere¤i idi. Her türlü iyi niyet ve samimiyetlerine mukabil Mecliste-ki milletvekilleri aras›nda da birbirinden çok farkl› dü-flünceler ve beklentiler hakim durumdayd›. Memleketin

Özet


düflman iflgalinden, Halife-Padiflah’›n esaretten kurtar›l-mas› herkesin birleflti¤i ana hedefti. Bununla birlikteMondros Mütarekesi ile âdeta idam ferman› imzalananOsmanl› Devleti’nden yeni bir devlet ç›karmak süreci-nin önderleri aras›nda da fikir ayr›l›klar› daha mücade-le tamamen sona erdirilmeden önce ortaya ç›kmayabafllam›flt›r. Gerçekten de Millî Mücadele’yi baflar›yaulaflt›ran Türkiye Büyük Millet Meclisinde halk hâkimi-yetine dayanan yeni bir devlet kurmay› hedefleyen veMustafa Kemal’in etraf›nda toplanan milletvekillerinemukabil mücadelenin baflar›lmas›ndan sonra Halife-Pa-diflah’›n yeniden millet ve memleketin kaderine hakimolaca¤› eski flekle dönülmesini savunanlar da vard›. 20Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teflkilat-› Esasiye Ka-nunu’nun birinci maddesiyle hâkimiyetin kay›ts›z flart-s›z millete verilmifl olmas› eski rejim taraftarlar›n› rahat-s›z etmiflti. Milli Mücadelenin önemli isimlerinden Kaz›m Karabekirde bu kesimin cumhuriyet aleyhtar› birtak›m tahrikleri-ne maruz kalarak Mustafa Kemal’den izahat istemiflti.Kaz›m Karabekir’e verilen cevapta amac›n Cumhuriyetde¤il, padiflah›n yetkilerini k›s›tlayarak milletin haklar›-n›n sa¤lama al›nmas› oldu¤u belirtilmiflti. Hâlbuki hâki-miyetin kay›ts›z ve flarts›z millete verildi¤inin belirtilme-si o günlerin anlay›fl› ile zaten cumhuriyet demekti.. Bununla birlikte Mustafa Kemal Pafla’n›n 24 Nisan ko-nuflmas›nda Halife-Padiflah’›n konumunun mücadelebaflar›ya ulaflt›ktan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisitaraf›ndan belirlenece¤ini ifade etmesi de asl›nda dev-let fleklinin ve anlay›fl›n›n ne yöne gitmekte oldu¤unuhiçbir flüpheye yer vermeyecek flekilde göstermektey-di. Hâkimiyet milletin temsilcilerinden oluflan BüyükMillet Meclisinin elinde olacakt›. Bütün bu göstergelermüsait ilk f›rsatta Cumhuriyet idaresinin ilan edilece¤i-nin delili idi. Mustafa Kemal Pafla, meclisteki muhalefe-tin artmas› üzerine muhalifleri en kuvvetli olduklar› s›-rada harekete geçmifltir. Muhalefet güçlü oldu¤u dö-nemde Hükûmet’in çal›flmalar›n› engellerken O, bu sü-reci mücadelenin baflar›ya ulaflmas› yolunda de¤erlen-dirmeye çal›flt›.


1. Afla¤›daki devletlerden hangisi Lozan’a sadece Bo-¤azlar konusunu görüflmek için kat›lm›flt›r?

a. ‹ngiltere b. Fransac. Sovyet Rusyad. Yunanistane. Amerika

2. I. PatrikhaneII. Savafl tamirat›III. D›fl borçlarIV. Nüfus Mübadelesi

Lozan’da görüflülen yukar›daki meselelerden hangileriyaln›zca Türkiye ve Yunanistan’› ilgilendiren konulard›r?

a. Yaln›z I b. II-III c. II-IV d. I-II-IVe. I-IV

3. Afla¤›daki antlaflmalardan hangisi, Türkiye’nin, Lo-zan Antlaflmas›’n›n egemenlik haklar›n› s›n›rland›ranhükümlerden kurtulmas›n› sa¤lam›flt›r?

a. Türk - Rum nüfus mübadelesib. Balkan Antant›c. 1926 Ankara Antlaflmas›d. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesie. Montrö Sözleflmesi

4. Afla¤›daki Devletlerden hangisi Lozan Konferans›’nakat›lm›fl ancak Lozan Bar›fl Antlaflmas›’n› imzalamam›flt›r?

a. Fransab. ‹ngilterec. Almanyad. Yunanistane. Amerika

5. I. Suriye s›n›r›II. KapitülasyonlarIII.Bo¤azlarIV.Bat› TrakyaV. Irak s›n›r›

Yukar›daki meselelerden hangisi Lozan’da Misak-› Mil-li’ye uygun olarak çözümlenmifltir?

a. Ib. IIc. IIId. IVe. V

6. Afla¤›daki devletlerden hangisi Mudanya Konferan-s›na kat›lmam›flt›r?

a. Fransab. ‹talyac. Yunanistand. ‹ngilteree. Amerika

7. Afla¤›daki flahsiyetlerden hangisi Türkiye Büyük Mil-let Meclisinin ‹stanbul’daki temsilcisidir?

a. Refet Pafla,b. Adnan Ad›var,c. Rauf Bey,d. Ali Fuat Cebesoye. ‹smet Pafla

8. Ankara’n›n baflkent seçildi¤i tarih afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. 23 Eylül 1923b. 9 Ekim 1923c. 23 Nisan 1923d. 13 Ekim 1923e. 29 Ekim 1923

9. Türkiye Cumhuriyeti hangi tarihte ilan edilmifltir?a. 23 Nisan 1920b. 29 Ekim 1923c. 24 Temmuz 1923d. 30 A¤ustos 1922e. 6 Ekim 1922

10. Türkiye Büyük Millet Meclisi Saltanat› hangi tarihtekald›rm›flt›r?

a. 23 Nisan 1920b. 29 Ekim 1923c. 13 Ekim 1923d. 1 Kas›m 1922e. 9 Eylül 1922



‹K‹NC‹ ‹ST‹DÂ

Gazi Pafla Hazretleri’ne

Sen deyince “Sulhtan sonra isterim;Herkes gibi bir fert olmak, hür olmak”Hepimizde do¤du büyük bir vehim;Gerçekten mi bu k›yamet kopacak?

Yeniden mi bafllayacak felâket?Düflecek mi yine derde memleket?Hay›r, asla! Yoktur buna bir imkan;Fert olamaz bir milletin beflîri,

Hürdür belki mefkuresiz bir insan, Hür olamaz vazifenin esiri...Kimse yar›m b›rakamaz bir ifli, Eserinin borçlusudur her kifli...

Gazi Pafla! Gerçi fazla yoruldun, ‹htimal ki rahata da muhtaçs›n,Lakin Türk’ün t›ls›m›n› sen buldun‹ksir gibi bu millete ilaçs›n...

Türk çocuktur yaflayamaz babas›z, Karanl›kta k›lavuzsuz lambas›z...Art›k çiftlik de¤il bir hür memleket,“Malikane” yaz›lamaz tafl›nda...

Kahramanlar soyu olan bu millet, Arslanlar› görmek ister bafl›nda...Tehlikeli anda o kim himmet Eylemiflse odur ancak mutemet...

Tepesinde kahramanlar olunca, Bu memleket daim gitmifl ileri...i‹lk s›raya harîs fertler dolun,Pasl› kalm›fl kalbindeki cevheri...

Bu milletin hali olur pek yaman,K›lavuzu olmazsa bir kahraman...Gazi Pafla! Ulu Tanr› aflk›naElinden bu mülkü çürük b›rakma!

Ac› kurtard›¤›n yurdun halk›na, Öksüz gibi boynu bükük b›rakma!Mektebinde onu okut, çal›flt›r...Yavafl yavafl halkç›l›¤a al›flt›r...Neticeden anlafl›l›r isabet;

Yoktur senin gibi Türk’ü anlayan...Bilen, ancak yapabilir bir hizmet, Sensin asr› bilen, mülkü anlayan.

Bu milletin sen tutmazsan elinden, Yanl›fl yola gidebilir cehlinden...Sen yaln›z bir büyük insan de¤ilsin; Sende sakl› nice meçhul kuvvetler...

Yaln›z dâhi ve kahraman de¤ilsin;Hep sendedir bize mevhub nusretler;Türk feyzinin kayna¤›s›n, tafl durma!‹çten gelen hamleleri durdurma!

Tekâmülün zembere¤i dehand›r,Tali’imiz sende etmifl tecelli...Bizi mev’ud terakkiye ulaflt›r;

Bu da senin vazifendir besbelli...Türk, hars›n› Garp’tan ödünç alamaz;Nurlan›rken cihan nursuz kalamaz.

Ziya Gökalp(Küçük Mecmua, Diyarbak›r, nr.21, 30 Teflrin-i evvel1338/1922, s. 14)

Kaynak: Atatürk Devri Fikir Hayat› I, Haz›rlayanlarMehmet Kaplan ve di¤erleri, Ankara 1992, s. 36-38

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lozan Konferans›n›n Top-lanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lozan’da Görüflülen Konu-lar “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›rlar›n Tespiti “ konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi ve Mali Meseleler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi ve Mali Meseleler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mudanya Mütarekesi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyetin ‹lan›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.


‹ngiltere’nin emperyalist yay›lma politikalar›n›n temelhususlardan biri kendi insan kaynaklar›n› muhafaza et-mek ve baz› küçük ç›karlar karfl›l›¤›nda baflkalar›n› kul-lanmak olarak flekillenmiflti. I. Dünya Savafl›’nda da sö-mürgelerinden getirdi¤i askerlerin hayatlar› üzerindenhâkimiyet mücadelesi yapm›flt›r. Savafl s›ras›nda ‹talyaile imzalanan St. Jean Du Maurienne anlaflmas›yla Bat›Anadolu’da ‹talyan hâkimiyetini kabul etmesine karfl›nuzun vadede ç›karlar›na ters düfltü¤ü için Yunanlar›devreye sokarak geliflmeleri kontrol etmeye çal›flm›flt›r.Ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi ordular›n›n büyükfedakârl›klarla gerçeklefltirdi¤i istiklal harbi karfl›s›ndaçaresiz kalm›flt›r. Frans›zlar›n da Ermenileri kullanarakAnadolu’nun kaynaklar›n› sömürme çabas› mütarekedöneminde Adana, Urfa, Marafl ve Antep’in yi¤it insan-lar›n›n flanl› ve kahraman direniflleriyle engellenmifltir.Yunan delegeler Mudanya görüflmelerine bile al›nma-m›flken Ermeniler de bar›fl görüflmeleri s›ras›nda devred›fl› kalmaktan kurtulamam›fllard›r. Bütün bunlar ‹stik-lal Harbi sürecinde Yunanlar ve Ermeni iflbirlikçilerlesavaflmas›na karfl›n Türk milletinin as›l mücadeleyi per-de arkas›nda bu piyonlar› kullanan emperyalist güçlerekarfl› verdi¤ini ortaya koymaktad›r.

S›ra Sizde 2Türklerin Anadolu’ya gelmesiyle bafllayan mücadeleson dönemde Osmanl› Devletinin topraklar›n› paylafl-maya dönüflmüfltü. fiark meselesi olarak isimlendirilenbeklenti Balkanlardan, Anadolu’dan ç›karmak ve geldi-¤i yere geri göndermekti. On dokuzuncu yüzy›l›n so-nunda ‹ngiltere, Rusya ve Fransa bunu baflarmak üzerekendi aralar›nda anlaflm›fllard›r. Emperyalist devletlerOsmanl› Devleti’nin Trablusgarp ve Balkan Savafllar›n-da yenilmesiyle ümitlenmelerine karfl›n I. Dünya Sava-fl›’nda Türk milletinin gösterdi¤i direnç karfl›s›nda flaflk›-na dönmüfllerdir. Bilhassa Çanakkale sular›na gömdü-¤ü yenilmez armada ile savafl›n üç y›l daha uzamas›navesile olan Osmanl› Devleti’ni en a¤›r flekilde cezalan-d›rmak istiyorlard›. Dolay›s›yla görmek istedikleri he-sap sadece savafl›n de¤il as›rlar›n biriktirdi¤i hesap ol-du¤u için Türk milletini bir daha kendine gelip ba¤›m-s›z yaflama mücadelesi veremeyecek hâle getirmek isti-yorlard›. Bu sebeple Türk milletinin ba¤›ms›z yaflamahakk›n› savafl sahas›nda elde etti¤ini göz ard› ederekyenik devlet muamelesi yapmaya çal›fl›yorlard›.

S›ra Sizde 3‹tilaf Devletleri temsilcilerinin Türkiye’deki OrtodoksRum vatandafllar›n de¤iflimini kabul etmelerine karfl›npatrikhane ve okullar›n kalmas›ndaki ›srar›n yak›n geç-miflte yaflananlar ile do¤rudan ilgilidir. Zira Osmanl›devletinde yaflayan gayrimüslimleri devlete karfl› k›fl-k›rtmak ve isyanlar›n› organize etmek için Bat›l› devlet-lerin en büyük iflbirlikçileri kilise ve okullar olmufltur.Siyasi ve ekonomik yönden zay›f Osmanl› devletinintopraklar› üzerindeki bu müesseseleri denetleyememe-si büyük bir zaaf oluflturuyordu. Lozan’da da Türkiyebilhassa Patrikhanenin ülke d›fl›na ç›kar›lmas›nda ›srar-c› olmas›na karfl›n bir bütün hâlinde direnerek daimaülke aleyhinde bir ortal›¤› kar›flt›rma aleti olmufl bu mü-esseselerin kalmas›n› kabul ettirmifllerdir.

S›ra Sizde 4Ekonomik ve sosyal yat›r›mlar›n merkezi olmas›, dün-yaca bilinirli¤i, mevcut en büyük flehir ‹stanbul olmas›-na ra¤men sadece emniyet flartlar› dolay›s›yla Anka-ra’n›n baflkent seçilmesinin baflka sebepleri vard›r. Herfleyden önemlisi, art›k eskiye dönüflün olamayaca¤›n›nsimgesi hâline gelen, âdeta millî mücadelenin dünyayatan›tt›¤› flehri baflkent yapmakt›. Ankara art›k hiçbir fle-yin eski manada devam etmeyece¤ini bütün milletegöstermek için en güzel vesile kabul edilmifltir. D›fl dev-letlere de art›k tamamen farkl› dünya görüflüne, anlay›-fl›na sahip bir kadro ile muhatap olduklar› mesaj› veril-mek istenmifltir.



Akçora, Ergünöz, “Hatay’›n Anavatan’a ‹lhak›n›n TürkD›fl Politikas›ndaki Yeri”, Atatürk Araflt›rmaMer-

kezi Dergisi, C. XI, S. 32, (Temmuz, 1995), s. 379-404.

Armao¤lu, Fahir, 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 1914-1980,

Türkiye ‹fl Bankas› yay›n›, Ankara, 1984.Atatürk, Kemal Nutuk,1919-1927, Atatürk Araflt›rma

Merkezi yay›n›, Ankara, 1989.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III, Ankara, 1997.Atay, Falih R›fk›., Çankaya, ‹stanbul, 1969. B›y›kl›o¤lu, Tevfik Trakya’da Milli Mücadele, C. I,

TTK yay›n›, Ankara, 1987. Bilsel, M. Cemil, Lozan, C. I-II, ‹stanbul, 1933.Demirel, Ahmet., Birinci TBMM’de Muhalefet, ‹stan-

bul, 1994.Dumont, Paul, Mustafa Kemal, (Çeviren. Zeki Çelik-

kol), Ankara, 1993.Eraslan, Cezmi, “Atatürk ve Cumhuriyetin ‹lan› Üzerine

Düflünceler” Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel Sa-

y›s› I, say› 23-24 Ankara 1998, s.278-283.Erkin, Feridun Cemal, Türk-Sovyet ‹liflkileri ve Bo-

¤azlar Meselesi, Ankara, 1968.Ero¤lu, Hamza., “Türkiye Cumhuriyetinin ‹lan›”, Atatürk

Araflt›rma Merkezi Dergisi, VI, say› 16, s.7-26.Gazi Mustafa Kemal, Nutuk II (1920- 1927), Devlet Mat-

baas›, ‹stanbul, 1934.Gönlübol, Mehmet - Sar Cem, Atatürk ve Türkiye’nin

D›fl Politikas›, (1919-1938), AAM yay›n›, Ankara,1990.

Göztepe,Tar›k Mümtaz Osmano¤ullar›n›n Son Padi-

flah› Vahidettin Gurbet Cehenneminde, ‹stan-bul, 1978.

Güneri, Süleyman Necati., Hat›ra Defteri (yay›na ha-z›rlayan Ali Birinci) ‹stanbul 1999.

Günefl, ‹hsan., Birinci Türkiye Büyük Millet Mecli-

sinin Düflünsel Yap›s› (1920-1923), Eskiflehir, 1985Jaeschke, Gotthard Türk Kurtulufl Savafl› Kronoloji-

si II, (Mudanya Mütarekesi’nden 1923 Sonuna Ka-dar), Ankara, 1989.

Kansu , Mazhar Müfit., Erzurum’dan Ölümüne Kadar

Atatürk’le Beraber I, Ankara 1966. Karacan Ali Naci, Lozan, ‹stanbul, 1971.Kili, Suna- Gözübüyük, fieref, Türk Anayasa Metinle-

ri, Ankara 1985.Melek Abdurrahman, Hatay Nas›l Kurtuldu?, TTK ya-

y›n›, Ankara, 1986.

Meray Seha, L., (Çeviren) Lozan Bar›fl Konferans›,

Tutanaklar, Belgeler, C. I, ‹stanbul, 1993. Orbay, Rauf, Cehennem De¤irmeni, Siyasi Hat›rala-

r›m, C. II, ‹stanbul, 1993.Özalp, Kaz›m, - Özalp, Teoman., Atatürk’ten An›lar,

Ankara, 1992.Sar›nay, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikas›-II- (1938-

1939)”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, C.XII, S. 35 (Temmuz, 1996).

Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, History of the

Ottoman Empire and Modern Turkey II, Cam-bridge 1985.

Sonyel, Salahi R. Türk Kurtulufl Savafl› ve D›fl Politi-

ka, C. II, Ankara, 1986, s. 317Sonyel Salâhi R., “Lozan’da Türk Diplomasisi” Belle-

ten, C. XXXVIII, S. 149, (Ocak 1974).Soyak, Hasan R›za., Atatürk’ten Hat›ralar I, ‹stanbul

1973.fiimflir, Bilal N. Lozan Telgraflar› I (1922-1923), TTK

yay›n›, Ankara, 1990.Turan, Ömer “Lozan Bar›fl Görüflmelerinde Ermeni So-

runu”, Osmanl›’n›n Son Döneminde Ermeniler,

Ankara, 2002.Türkiye Büyük Millet Meclisi Zab›t Ceridesi, devre

2, içtima senesi 1, cilt 1-3.Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zab›tlar›,

C. III, Türk ‹stiklal Harbi II. cilt, Bat› Cephesi, 6. K›s›m

IV. Kitap ‹stiklal Harbi’nin Son Safhas› (18 Eylül1922-1Kas›m 1923), Ankara 1969.

Uçarol, R›fat, Siyasi Tarih, 1789-1999, ‹stanbul, 2000.


atatÜrk ‹lkeler‹ ve ‹nkilap tar‹h‹-ilap tarihi enstitüsü’nde türk ‹stiklal harbini...

Documents