T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE PARLAMENTO FAALYETLER (1920-1938)

Doktora Tezi

Cengiz AVKILI

Ankara-2011

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE PARLAMENTO FAALYETLER (1920-1938)

Doktora Tezi

rencinin Ad Cengiz AVKILI

Tez Danman Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Ankara-2011

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE PARLAMENTO FAALYETLER (1920-1938)

Doktora Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. mzas .. .. .. .. .. ..

Tez Snav Tarihi: . Yukardaki sonucu onaylarm.

Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN Enstit Mdr

ZET Osmanl Devletinin son zamanlarnda Jn Trklerin faaliyetleri sonucunda lkede Merutiyetin ilan edilmesiyle, parlamenter sistemin kaplar almtr. Bu yaplanma Bat tipi bir parlamenter sistemi ortaya karmamasna ramen daha sonraki srete bu ynde atlacak olan admlar kolaylatrmtr. 1920den sonra atlan admlar ise Trkiyede salam bir parlamenterist gelenein yerlemesine zemin hazrlamtr. Atatrk dneminde (1920-1938) Meclise baktmzda karmza be dnem kmaktadr. I. Dnem TBMM (1920-1923) ye kayt defterine 437 milletvekili yazl olmasna ramen, birok nedenlerden dolay geni bir halk tabanna dayal TBMMye katlan milletvekili says 378 olmutur. I. Dnemi eylemli olarak tamamlayan milletvekili says ise 337 kii olarak tespit edilmitir. I. Dnem TBMMye asker ve sivil yneticiler arlkl olmak zere 191 (yzde 43.70) brokrasi kkenli milletvekili seilmitir. I. Dnem TBMM, hakl olarak Trk Ulusal Kurtulu Savan baaryla tamamlayan ve bugnk Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temellerini atan Meclis olarak bilinmektedir. II. Dnem TBMM iin 72 seim evresinden 286 milletvekili seilmitir. Dnem iinde deiik zaman ve nedenlerle boalan 47 yelik iin seim yenilenmi, bylece bu dnemde yasama grevi yapan ye says 333e ykselmitir. II. Dnem TBMMde (1923-1927) yer alan 333 milletvekili ierisinde sivil-asker brokratlarn yzde 60a yakn bir oranda temsil edildikleri grlmektedir. Bu dnemde en fazla g kaybna urayan kesim ise din adamlar olmutur. 1923 seimlerini nemli klan faktrlerden birisi kukusuz ki; rejimi deitirecek olan ve ounluunu ARMHC (Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti) adaylarnn seildii meclisi meydana getirmi olmasdr. Birok alanda faaliyette bulunan II. Dnem TBMM, yapt inklplar sayesinde modern esaslarla devleti yeniden kurmu ve devletin kurumsallamasn byk lde salamtr. II. Meclis iin yaplan milletvekili seiminde etkili olan Mustafa Kemal, III. Dnem TBMM (1927-1931) iin yaplan 1927 tarihli seimde adaylar kendisi tespit etmi ve bu adaylar da halk tarafndan kabul grmtr. Bylece meclise inklplarn ruhunu benimseyen milletvekillerin girmesi temin edilmitir. III. Mecliste grev

i

yapan 333 milletvekilinden 189u (yzde 57.32) memur ve asker kkenlilerden olumutur. III. Mecliste brokratlarn arlkta olmasnn en nemli nedeni, her biri kendi alanlarnda ihtisas sahibi olan bu insanlarn toplumla i ie yaamalarndan dolay toplumun ihtiyalarn iyi biliyor olmalardr. III. Dnem TBMM Dneminde yaplan almalarn ruhunda lik anlay ve millletirme karakterleri ar basmaktadr. III. Meclis Dneminde yaplan inklplar vastasyla Cumhuriyetin temelleri pekitirilerek, rejim koruma altna alnmtr. III. Meclis siyasi, ekonomik ve toplumsal alanlarda att cesaretli admlarla bilinmektedir. IV. Dnem TBMMde (1931-1935) yer alan 348 milletvekilinden 161i (yzde 46.26) asker ve memur kkenlilerden olumaktayd. Bu dnemde tek parti rejimine ters olarak brokratlar, Mecliste dier dnemlerden daha az bir dzeyde temsil edilmilerdir. Fakat daha sonralar sivil brokrasi yava yava siyasal hayatta daha etkin bir rol oynamaya balamtr. IV. Dnem TBMM Dneminde youn bir alma temposu iine girilerek, millletirme faaliyetlerine devam edilmi, karlan kanunlar vastasyla Devlet tekilat alannda dzenlemeler yaplmtr. Sosyal hayatta ve kadn haklar konusunda ise ada uygarlk prensipleri benimsenmitir. V. Dnem TBMM (1935-1939) yelerinin ounluunu Trkiye

Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn belirledii son Meclis olma zelliine sahiptir. V. Meclise seilen 444 milletvekilinden 215i ( yzde 48.72) brokrasi kkenli milletvekillerinden meydana gelmitir. Bu Meclise ilk defa kadnlar milletvekili olarak seilmi, ayrca Mslman olmayan kiilerde ilk defa bir Cumhuriyet Meclisinde grev yapmlardr. Bu dnemde devrimler, asker ve sivil brokratlar tarafndan ve modernletirici tek parti eliyle yrrle konmu ve atlan admlarla parti ile devleti btnletirecek uygulamalar hayata geirilmitir. V. TBMM Dnemi, devlet rgtlenmesinde kurumsallamann devam ettii ve ada uygarla ulaabilmek iin her alanda atlmlarn yapld bir dnem olmutur.

ii

ABSTRACT By declaring Constitutional Goverment in the country, at the last time of the Ottomans as aresult of the activities Young Turks the doors of the Parliamentery Systems has opened. Although it didnt arise a Western type parliamentery system, it facilitated the steps to be taken latter periods. The steps taken in Turkey after 1920 prepared the ground for the establishment of a robust parlamenterist tradition. When we have a look at the parliament at Atatrks period (1920-1938), we come across with five periods. Although 437 deputies written to the 1st term Turkish Grand National Assembly (1920-1923) registry book, due to many reasons the number of deputies participating to Turkish Grand National Assembly who are based on a broad based of peole, were 378. The number of deputies who comleted the 1st term as acting, have been identified as 337 deputies. 191(43.70%) bureaucracy based deputies especially military and civilian administrator were chosen to the 1st term Turkish Grand National Assembly. 1st Term Turkish Grand National Assembly is rightly known as The Assembly that has successfully completed the Turkish National Liberation War and laid the foundation of the Republic of Turkey. For the 2nd term Turkish Grand National Assembly 286 deputies were elected from 72 election surroundings. In the term because of various reasons and times the election was renewed for 47 vacated membership, so that during this period the number of members acting as a legislature increased to 333 deputies. It has been seen that in 333 deputies taken place in 2nd term Turkish Grand National Assembly (1923-1927), civil-soldier bureaucrats have been represented in the rate of about 60%. In that term religious people mostly sustained power lost. One of the factors that make important 1923 elections is that; it introduced the assembly which would change the regime and consisted of the Assembly of which most of the candidates of Anatolia and Rumelia Defence of Rights Society elected. 2nd term Turkish Grand National Assembly operating in many areas re-established the state with modern bases thanks to reforms made and ensured the institutionalization of the state on a great extent. Mustafa Kemal who had influence at the election for the choice of the deputies to the Assembly, has identified the candidates himself for the 3rd Term Turkish Grand National Assembly (1927-1931) in the election done in 1927 and

iii

these candidates have been accepted by the public. Thus, the deputies who adopted the spirit of the reforms, have been implemented into the Assembly. 189 of 333 deputies served in the 3rd term National Assembly (57.32%) consist of officers and soldiers. The most important reason why bureaucrats were heavily in the assembly was, those people, who were experts in their subjects and lived concentric with the people, knew the needs of the society. In the spirit of the works done during the 3rd term Turkish Grand National Assembly outweigh the secular understanding and the nationalization characters. The regime has been taken under protection by hardening the foundations of the Republic through the reforms done during the 3rd Assembly Term. 3rd Assembly is known with its courageous steps taken in political, economic and social areas. 161 of 348 deputies taken place in 4th term Turkish Grand National Assembly (1931-1935), constituted from civil cervant-soldier originated (46.26%). In that term contrary to the single party regime, bureaucrats have been represented less in the assembly according to the other terms. But later the civil breaucracy has played more effective role in the political life step by step. During the 4th Term Assembly period by entering into an intense pace of work, nationalization has been continuing its activities, arrangements were made in the State organization by the civilization adopted. 5th Term Turkish Grand National Assembly (1935-1939) whose majority of the members were chosen by the Republic of Turkey's founder Mustafa Kemal Atatrk has also feature of being the last Assembly. 215 of 444 deputies choosen for 5th term Turkish Grand National Assembly (1935-1939), constituted from bureaucracy originated deputies (48.72%). For the first time, women were elected to the the parliament as MPs, besides the first time non-Muslim people worked at the Republican Assembly. During this period, reforms were put in place by military and civilian bureaucrats and modernizing one party, and applications that will integrate the State and the party brought into existance with the steps taken. 5th Turkish Grand National Assembly period has been a period at which institutionalization of state organization has continued and progresses have bee done in all areas to reach contemporary civilization. laws promulgated. In social life and women's rights topics the principles of modern

iv

NSZ Bu aratrmada; TBMMnin be dneminde parlamentonun eitim, hukuk, ekonomi, d ilikiler, toplumsal ve kltrel alanlardaki faaliyetleri dnemin aydnlatmas asndan genel olarak deerlendirilmeye allmtr. ncelikle lkenin kurtuluu ve yeni devletin kuruluu aamasnda, Birinci TBMMnin (1920-1923) yapm olduu faaliyetler genel hatlaryla ele alnmtr. Birinci Meclisin devleti yeniden yaplandrma faaliyetlerinin inklplarla desteklenmesi ve Cumhuriyetin temellerinin atlarak, prensiplerin pekitirilmesi ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla ilk defa denenen ok partili siyasi hayata gei denemesi kinci TBMM (1923-1927) Dneminde; likleme, millleme, eitim, sosyal hayat ve dier konularda ortaya konulan yenileme hareketlerinin yan sra Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla ok partili siyasal hayata gei iin ikinci deneme nc TBMM (1927-1931) Dneminde incelenmitir. Ayrca Drdnc TBMM (1931-1935) ve Beinci TBMM (1935-1939) dnemlerinde yaanan gelimeler sonucunda artk salam bir yapya kavuturulan mlk yap, idar kanunlar ve uygulamalar, Batdan getirtilen uzmanlarn grleri dorultusunda ana hatlar ile ele alnmtr. Atatrk devri parlamentosu ve parlamentonun faaliyetleri balca; ynetim, asker konular, ekonomi, hukuk, eitim, d ileri ve sosyal olaylar balklar altnda temel olarak yedi blm altnda incelenmeye allmtr. Ama daha nce parlamento zerine yaplm olan almalara bir tarihi gzyle bakarak; geni bir kaynak taramasyla birlikte olaylara farkl bir bak as getirerek, milletvekillerinin faaliyetlerini ve Meclisin eitli alanlarda ald kararlar deerlendirmektir. Aratrma srasnda, TBMM Arivindeki milletvekillerin ahs dosyalarndan, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Arivindeki baz mlk idarecilerin sicil dosyalarndan, Meclis Zabtlarndan (I. Dnem: 29, II. Dnem: 33, III. Dnem: 26, IV. Dnem: 25 ve V. Dnem: 29 Cilt) ve Meclis Gizli Celse Zabtlarndan byk lde istifade edildi. Ayrca sz konusu dnemlerle ilgili olarak Resm Gazete, Dstur, Kavanin Mecmuas, gazeteler, istatistikler ve dier kaynaklardan da yararlanld.

v

alma esnasnda zaman zaman baz zorluklarla karlald. rnein; TBMM Arivindeki milletvekillerin dosyalarnn dijital ortama aktarlmas nemli bir adm olmakla birlikte, milletvekilleri hakknda bu dosyalarda tatmin edici bilgilerin bulunmamas bir eksilik olarak karmza kmaktadr. ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivinin, ileri Bakanlnn bodrum katnda havasz ve almaya msait olmayan bir alanda bulunmas, aratrmaclar olumsuz ynde etkilemektedir. Ayrca ok kymetli bilgiler ieren bu dosyalarn birbirine karmas, tozlanmas, olduka ypranmas, modern arivcilik anlay ile tamamen bir tezat oluturmaktadr. Yine Milli Ktphanedeki gazetelerle ilgili mikro filmlerin ok kullanmdan dolay okunamayacak hale gelmesinin bizi zorlayan dier bir faktr olduunun da altn izmemiz gerekir. Bu almaya beni ynlendirerek, almamn bandan sonuna kadar byk bir sabr ve titizlikle bana yol gsteren, bilgi ve tecrbelerinden istifade ettiim deerli danman hocam ve Enstit Mdrmz Sayn Prof. Dr. Temuin Faik Ertana; Tez zleme Kurulunda yer alan ve benden bilgi ve desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Bige Skan ve Prof. Dr. zzet ztoprak hocalarma; tezin hazrlanmas srasnda sabr ve anlaylarn her an yanmda hissettiim eim Nee, olum Furkan ve kzm Senaya sonsuz teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca aratrmamz esnasnda ilgi ve yardmlarn grdm Babakanlk Cumhuriyet Arivi alanlarna, TBMM Arivi ve Ktphanesi alanlarna, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi alanlarna, Milli Ktphane ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi alanlarna teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

Ankara-2011

Cengiz AVKILI

vi

indekilerZET ABSTRACT ............................................................................................................. NSZV KISALTMALAR .................................................................................................. XV GR...1 I. BLM BRNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (19201923) ......... 7 1.1. BRNC DNEM TBMMNN TOPLANMASI VE GENEL YAPISI........ 7 1.2. BRNC DNEM TBMMDE KURULAN HKMETLER, KOMSYONLAR VE MECLSN BALICA FAALYETLER ..................... 11 1.3. BRNC DNEM TBMMDEK PARLAMENTERLERN ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER ............................................. 17 1.3.1. Milletvekillerinin Genel Durumlar ve Eitim Dzeyleri ...................... 17 1.3.2. Birinci Dnem TBMM Milletvekillerinin Meslekleri ............................ 18 1.3.3. Milletvekillerinin Tahsisat, Harcrah ve Emeklilikleriyle lgili Yaplan Dzenlemeler .................................................................................................... 20 1.4. BRNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR ALANDAK GELMELER ......................................................................................................... 22 1.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................... 22 1.4.1.1. Yeil Ordu Cemiyeti, Trkiye Komnist Frkas ve Trkiye Halk tirakiyn Frkas ...................................................................................................... 22 1.4.1.2. Saltanatn Kaldrlmas ..................................................................... 23 1.4.2. Brokratik Devlet Gelenei ve dari Alandaki Faaliyetler ..................... 25 1.4.2.1. Memur Kadrosunda Yaplan Dzenlemeler ve Mazuliyet Maa ... 25 1.4.2.2. 1864 Vilayet Nizamnamesinden Tekilt- Esasiye Kanununa Mlk Alanda Yaplan Dzenlemeler .................................................................... 29 1.4.2.3. Milletvekillerin Ynetimle lgili Faaliyetleri ve Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarna Bir Bak .................................................................. 32 1.4.2.4. Umum Mfettilik Kanun Layihas ............................................... 36 1.4.2.5. Hidemt- Vataniye Tertibinden Balanan Maalar ....................... 38 1.5. BRNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER .......... 39 1.5.1. I. Dnya Sava Sonras Dzenli Ordunun Yeniden Kuruluu .............. 39 1.5.2. Asker Hiyerarinin Kurulmas ............................................................... 41 1.5.3. Ordu Mensuplaryla ilgili Yaplan Baz Dzenlemeler .......................... 43 1.5.4. Bakomutanlk Kanunu ve Yaanan Tartmalar ................................... 45

vii

1.6. BRNC TBMM DNEMNDE EKONOM ALANINDAK GELMELER ......................................................................................................... 47 1.6.1. Divan- Muhasebat Kanun Tasars ........................................................ 48 1.6.2. Maliye Brokrasisinde Yaplan Atamalar zerine Tartmalar ............. 49 1.6.3. Mkellefiyet-i Ziraiye Heyetinin Kurulmas ve Ziraat Bankasnn Tarmsal Faaliyetleri ......................................................................................... 50 1.6.4. Trkiye Mill thalat ve hracat irketi ile Mill Trk Ticaret Birliinin Kuruluu ........................................................................................................... 51 1.6.5. Trkiye ktisat Kongresi (17 ubat 1923-zmir) .................................... 52 1.7. BRNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ......................................................................................................... 53 1.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler ........................................................ 53 1.7.1.1. Temyiz Mahkemesi Heyetinin Tekili ve Hkimi Mnferit Tekilt ............................................................................................. 53 1.7.1.2. ra-y Devlet zerinde Yaplan Dzenlemeler ve Divan- Temyiz-i Askernin Kurulmas ......................................................................... 54 1.7.1.3. Hyanet-i Vataniye Kanunu ve stiklal Mahkemeleri ..................... 56 1.7.1.4. Tekilat- Esasiye Kanunu .............................................................. 57 1.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler........58 1.7.2.1. Muhacir ve Mlteciler Sorununa zm Araylar ....................... 58 1.7.2.2. Meclisin Sosyal ve Salk Alanndaki Faaliyetleri........................ 59 1.8. BRNC TBMM DNEMNDE ETM FAALYETLER ..................... 60 1.8.1. Birinci TBMM Dneminde Maarif Vekleti Merkez rgt ................. 60 1.8.2. Maarif Mdr Atamas ve retmenlerin Sorunlar ............................ 61 1.9. BRNC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER62 1.9.1. TBMMnin Uluslararas Eitlik Prensibine Dayal D Siyaseti ............ 62 1.9.2. Hariciye Nezareti Tekilat Kararnamesi................................................ 62 1.9.3. Hariciye Personeli Maa ve Diplomat Tayini Sorunu ........................... 63 II. BLM KNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1923-1927) .......... 64 2.1. KNC DNEM TBMMNN AILII VE FAALYETLER .................. 64 2.2. KNC TBMMDE KURULAN HKMETLER VE KOMSYONLAR 69 2.3. KNC TBMMDEK PARLAMENTERLERN MESLEKLER ............. 71 2.3.1. Milletvekillerinin Tahsisat ve Harcrahlaryla lgili Dzenlemeler........ 73 2.4. KNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR GELMELER ......... 75 2.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................... 75

viii

2.4.1.1. Cumhuriyet Halk Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri .................. 75 2.4.1.2. Cumhuriyetin lan ......................................................................... 77 2.4.1.3. Halifeliin Kaldrlmas .................................................................. 79 2.4.1.4. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas .................................................. 80 2.4.1.5. eyh Sait syan............................................................................... 84 2.4.1.6. Mustafa Kemal Paaya Suikast Giriimi ve Muhaliflerin Tasfiye Edilmesi ..................................................................................................................... 86 2.4.2. dari Alandaki Gelimeler...88 2.4.2.1. Mbadele ve skn Mdriyeti Umumiyesinin Kurulmas ........... 88 2.4.2.2. 1925 Tarihli ra-y Devlet Kanunu............................................... 89 2.4.2.3. Valilerin Yetkilerinin Kstlanmasna Yaplan tirazlar ve 788 Sayl Memurin Kanunu ....................................................................................................... 90 2.4.2.4. Memurlar le lgili Dzenlemeler ve Ankarada Bir Memurin Kooperatifinin Tekili ................................................................................................ 92 2.4.2.5. Ankarann Bakent Olmas ............................................................ 94 2.4.2.6. Tekilat- Mlkiye Kanunu ve Mlk Alandaki Dzenlemeler ...... 95 2.4.2.7. Birinci Umum Mfettiliin Tekili ve Faaliyetleri ...................... 99 2.4.2.8. Mlk Amirlerinin Uygulamalarnn Bir Deerlendirilmesi ......... 102 2.5. KNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER ........... 104 2.5.1. Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin Kurulmas........................... 106 2.5.2. Komutanlarn TBMMden Uzaklatrlma abalar ............................. 106 2.5.3. Mustafa Kemal Paa Taraftarlar ve Asker Kkenli Muhalifler Arasndaki Mcadeleler .................................................................................. 107 2.5.4. Asker Brokrasinin levinde Ortaya kan Baz Deiiklikler ......... 111 2.6. KNC TBMM DNEMNDE EKONOM TEKLATI ALANINDAK GELMELER ....................................................................................................... 112 2.6.1. Tarm Alanndaki Tekilatlanma Faaliyetleri ....................................... 112 2.6.2. Bayndrlk Alanndaki Gelimeler ....................................................... 114 2.6.3. Bankasnn Kuruluu ........................................................................ 115 2.6.4. Sanayi ve Maadin Bankasnn Kuruluu ve Tevik-i Sanayi Kanunu .. 115 2.6.5. Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu ve li ktisat Meclisi ..................... 117 2.7. KNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 117 2.7.1. Hukuk Alanndaki Gelimeler .............................................................. 117 2.7.1.1. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ................................................... 118 2.7.1.2. Trk Medeni Kanunu ve Trk Ceza Kanunu ................................ 119

ix

2.7.1.3. stinaf Mahkemelerinin Lav ve Hkimler Kanunu .................... 120 2.7.2. Sosyal Alandaki Baz Faaliyetler.......122 2.7.2.1. stikll Madalyalar ve Hidemt- Vataniye Maalar ................... 122 2.7.2.2. apka ktisas (Giyilmesi) Hakknda Kanun................................. 123 2.7.2.3. Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas .................................... 123 2.7.2.4. Uluslararas Saat ve Takvimin Kabul ......................................... 124 2.7.2.5. Donanma Cemiyetinin Mal Varlnn Tayyare Cemiyetine Devredilmesi ................................................................................................... 124 2.7.2.6. Zafer Bayram Kanunu ................................................................. 125 2.7.2.7. Sokak ve Hane simlerinin Dzenlenmesi .................................... 125 2.8. KNC TBMMNN ETM VE KLTR FAALYETLER .............. 125 2.8.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Eitimin Genel Durumu ........................ 125 2.8.2. Maarif Tekilat Kanunu ve Maarif Eminliklerinin Kurulmas.127 2.8.3. lkretim ve Ky retmeni Yetitirme Politikalar .......................... 128 2.8.4. Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu ....................................................... 130 2.8.5. Eitimin Mal Yn zerine Bir Bak ................................................ 130 2.8.6. Dil ve Sanat Alanndaki Gelimeler..132 2.9. KNC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 133 2.9.1. Lozan Bar Antlamasnn Onaylanmas ve D Politikada Uygulanan Uluslararas Eitlik Anlay ........................................................................... 133 2.9.2. Hariciye Vekleti Memurin Kanunu ve Elilerin Seimi ..................... 134 III. BLM NC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1927-1931)..... 137 3.1. NC TBMMNN AILMASI VE KURULAN HKMETLER ... 137 3.2. NC DNEM TBMMNN FAALYETLER VE KURULAN KOMSYONLAR ................................................................................................... 140 3.3. NC DNEM TBMMYE SELEN PARLAMENTERLER ......... 140 3.3.1. Parlamenterlerin Eitim Dzeyleri Ve Meslekleri ............................... 140 3.3.2. Milletvekillerin Tahsisat ve Harcrahlaryla lgili Dzenlemeler ......... 142 3.4. NC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR GELMELER.... 143 3.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................. 143 3.4.1.1. CHFnin kinci Kurultay ve Atatrkn Byk Nutku ................ 143 3.4.1.2. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri ............ 143 3.4.1.3. Ahali Cumhuriyet Frkas ............................................................. 148 3.4.1.4. Trk Cumhuriyet, Amele ve ifti Frkas ................................... 149

x

3.4.1.5. Menemen Olay ............................................................................. 150 3.4.2. dari Alandaki Gelimeler.151 3.4.2.1. ark Vilayetlerinde Dzeni Salayc Tedbirler ve Tekilt Alannda karlan Kanunlar .......................................................................... 151 3.4.2.2. Kamu Personel Rejimi Alanndaki Dzenlemeler ........................ 154 3.4.2.3. Mlki Yapda Yaplan Deiiklikler ve Dzenlemeler ................ 157 3.4.2.4. Baz Mlk dare Amirlerinin Uygulamalar zerine Alnan ra-y Devlet Kararlar ........................................................................................... 159 3.5. NC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER ....... 162 3.5.1. Mareal Fevzi (akmak) Paann Ordu zerindeki Etkisi ................. 162 3.5.2. Yavuz Zrhls ve Taymis Ayron Vorks Olaylar ................................. 163 3.5.3. Asker Alanda Yaplan Baz Dzenlemeler .......................................... 165 3.6. NC TBMMNN EKONOM ALANINDAK FAALYETLER ... 166 3.6.1. 1927-1931 Yllar Arasnda Yaplan Milliletirme Hareketleri............ 166 3.6.2. Bankaclk Faaliyetleri ve Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn Kurulmas ....................................................................................................... 168 3.6.3. Mill hracat Dairesinin Kurulmas ....................................................... 169 3.6.4. Zira Kredi Kooperatiflerinin Kuruluu, Ziraat Bankasnn almalar ve Ziraat Alanndaki Uzmanlarn Faaliyetleri ................................................ 169 3.6.5. Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti ........................................................ 171 3.7. NC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 172 3.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler ...................................................... 172 3.7.1.1. Tekilt- Esasiye Kanununda Yaplan Deiiklikler ve Takrir-i Skn Kanununun Kaldrlmas .................................................................... 172 3.7.1.2. nc TBMMnin Hukuk Alannda kard Dier Kanunlar . 173 3.7.1.3. Temyiz Mahkemesinin Kurulmas ve Trk Kadnna Hkimlik Hakknn Verilmesi ......................................................................................... 173 3.7.2. Sosyal Alandaki Baz Faaliyetler..176 3.7.2.1. ehir Planlamacl Konusunda Yabanc Uzmanlarla Baz Brokratlar Arasnda Ortaya kan Gr Farkllklar....................................... 176 3.7.2.2. Tababet Kanunu ve Salk Alanndaki Baz Gelimeler .............. 177 3.7.2.3. Kadn Haklar Alanndaki Gelimeler .......................................... 178 3.7.2.4. Rakam ve llerde Deiiklik .................................................... 179 3.8. NC TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK FAALYETLER ..................................................................................................... 180

xi

3.8.1. retmen ve rencileri lgilendiren Baz Yasal Dzenlemeler ......... 180 3.8.2. Harf nklb ve Brokrasinin Bak .................................................... 182 3.8.3. Millet Mektepleri ve Faaliyetleri...185 3.9. NC TBMMNN DI POLTKA ALANINDA FAALYETLER 186 3.9.1. Briand-Kellogg (Paris) Pakt, Litvinof Protokol ve Trkiyenin Dier Devletlerle Siyasi likileri ............................................................................. 186 3.9.2. Hariciye Kadrosu ve Harcamalar zerine Yaplan Grmeler ......... 188 IV. BLM DRDNC TRKYE BYK MLLET MECLS (1931-1935) ............... 191 4.1. DRDNC DNEM TBMMNN AILMASI VE FAALYETLER . 191 4.2. VI. NN HKMET VE KURULAN KOMSYONLAR ................... 193 4.3. DRDNC DNEM TBMMDE YER ALAN PARLAMENTERLERN TOPLUMSAL KKENLER ............................................................................... 194 4.3.1. Milletvekillerinin Eitim Durumlar ve Meslekleri .............................. 194 4.3.2. Milletvekillerin zlk Haklar zerinde Yaplan Dzenlemeler ......... 196 4.4. DRDNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 196 4.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................. 196 4.4.1.1. Lyik Cumhuriyeti i ve ifti Frkas .................................... 196 4.4.2. dari Alandaki Gelimeler..................................................................... 197 4.4.2.1. Cumhurbakanl ve Babakanlk Tekilat Kanunlar ile Hava ve Denizyollar Tekilat Alannda karlan Kanunlar ...................................... 197 4.4.2.2. Polis Vazife ve Salhiyet Kanunu................................................. 198 4.4.2.3. Trakyada kinci Umum Mfettiliin Kurulmas ....................... 200 4.4.2.4. Memurlarn zlk Haklar ve Memur Evleri almas............... 201 4.4.2.5. 1426 Sayl Vilayet daresi Kanununda Deiiklikler ve Mlk Alanda Yaplan Dzenlemeler ................................................................................. 203 4.4.2.6. Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarnn Deerlendirilmesi ...... 205 4.5. DRDNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER . 207 4.5.1. Atatrkn Asker Brokrasiye Mdahalesi ......................................... 207 4.5.2. Subay Yetitirme Politikas, Asker Alanda Modernleme almalar ve Asker Bte Harcamalar............................................................................... 208 4.5.3. Asker Alanda karlan Baz Kanunlar211 4.6. DRDNC TBMM DNEMNDE EKONOM ALANINDAK GELMELER ....................................................................................................... 212 4.6.1. Himayecilikten Devletilie Gei ve Milliletirme Politikalar.......... 212

xii

4.6.2. Devlet Sanayi Ofisi ve Bankaclk Alanndaki Faaliyetler ................... 216 4.6.3. Avrupadan Ekonomi Uzmanlarn Getirilmesi, I. Sanayi Plan ve ktisat Vekleti Bnyesinde Kurulan Brolar............................................................ 217 4.7. DRDNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 219 4.7.1. Hukuk Alanndaki Gelimeler .............................................................. 219 4.7.1.1. ra-y Devlet (Dantay) Kanununda Yaplan Deiiklikler, Birinci ve kinci Dava Dairelerinin Kurulmas .............................................. 219 4.7.1.2. cra ve flas Kanunu, Hkimler Kanunu ve Hukuk Alannda Yaplan Dier Dzenlemeler ........................................................................................ 221 4.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler..224 4.7.2.1. Din Brokrasisi Alannda Yaanan Gelimeler ve Bursa Olay ... 224 4.7.2.2. Uluslararas Moris inasi Hastanesi ve Salk Alannda Yaplan Baz Dzenlemeler.......................................................................................... 226 4.7.2.3. ehir Planlamas Konusundaki Gelimeler ve skn Politikas .... 228 4.7.2.4. Sosyal Devlet Anlaynn Yerlemesi ve Yaplan Baz nklplar ................................................................................................ 229 4.8. DRDNC TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK GELMELER............................................................................ 232 4.8.1. Maarif Vekleti Tekilat zerine Yaplan almalar ........................ 232 4.8.2. Maarif Eminliklerinin Lav..233 4.8.3. lk ve Orta retim ile Ky retimi Alanndaki almalar ............. 234 4.8.4. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun Kurulmas ................... 237 4.8.5. Trk Ocaklarndan Halkevlerine Gei.............................................. 239 4.8.6. Kadro Hareketi, Kadro Dergisi ve lk Dergisi .................................. 242 4.8.7. Darlfnundan Modern niversiteye Gei ......................................... 243 4.8.8. Gzel Sanatlar Alanndaki Gelimeler..246 4.9. DRDNC TBMM DNEMNDE DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER ..................................................................................................... 247 4.9.1. Uluslararas Dostluk Siyaseti, Milletler Cemiyetine Giriimiz ve Balkan Antant ............................................................................................................ 247 4.9.2. Elilik ve Konsolosluk alanlaryla lgili Dzenlemeler .................. 250 V. BLM BENC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1935-1939) ..... 252 5.1. BENC DNEM TBMMNN AILMASI VE FAALYETLER ........ 252 5.2. BENC DNEM TBMM DNEMNDE KURULAN HKMETLER VE KOMSYONLAR ............................................................................................ 255

xiii

5.3. BENC TBMMDEK PARLAMENTERLERN ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER ............................................................................... 257 5.3.1. Milletvekillerinin Eitim Durumlar ve Meslekleri.............................. 257 5.3.2. Milletvekillerinin zlk leri zerinde Yaplan Dzenlemeler ......... 259 5.4. BENC TBMM DNEMNDE DAR ALANDAK GELMELER... 260 5.4.1. Devlet Tekilat Alann Kapsayan Dzenlemeler ............................... 260 5.4.1.1. Cumhurbakanl ve Baveklet Tekilat Kanunlar zerinde Yaplan Deiiklikler ............................................................................................... 260 5.4.1.2. Meteoroloji leri Umum Mdrl ve Vakflar Umum Mdrl Tekilat Kanunlar .................................................................................................... 260 5.4.1.3. Beinci TBMM Dneminde Kurulan Umum Mfettilikler ....... 261 5.4.1.4. Siyasi Mstearlklar ve Ynetim Alannda karlan Dier Kanunlardan Bazlar ............................................................................................... 263 5.4.1.5. Polis Tekilat Kanununda Yaplan Deiiklikler ....................... 264 5.4.1.6. lk Basn Kongresi ve Basn Birlii Kanunu ................................ 266 5.4.1.7. Cemiyetler Kanunu267 5.4.2. Memur Maalar ve Brokratlarn Genel Olarak Durumlar ................ 269 5.4.3. Kamu Ynetimi Tekilat Alanndaki Gelimeler (1935-1939)271 5.4.3.1. Maiyet Memurlarnn Yetitirilmesi ve 3001 Sayl Vilayet daresi Kanununda Yaplan Deiiklikler .......................................................................... 271 5.4.3.2. Mlk Yapda Dzenlemeler ve Tunceli (Munzur) Vilayetinin daresi Hakknda Kanun ........................................................................................... 272 5.4.3.3. Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarnn Deerlendirilmesi ...... 273 5.5. BENC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER ........ 276 5.5.1. Ordunun Geri Planda Kalmas, Asker Alanda Dzenlemeler ve smet nnnn Cumhurbakan Seilmesinde Ordunun Rol ............................... 276 5.5.2. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerinde Yaanan Gelimeler le Dnemin Bte Harcamalar .......................................................................................... 277 5.6. BENC TBMMNN EKONOM ALANINDAK FAALYETLER .... 279 5.6.1. kinci Be Yllk Sanayi Plan ve Devletilik Uygulamalar ................ 279 5.6.2. ktisat Vekletinde Kurulan Brosu, Maliye Vekletinde Krtasiyecilii Bitirme abas ve karlan Kanunu .................................. 280 5.6.3. Milliletirme Politikas ve Kamu ktisadi Teebbsleri ....................... 283 5.6.3.1. Bankaclk Alannda Yaplan Dzenlemeler, Etibank ve Denizbankn Kuruluu ............................................................................................ 284 5.6.3.2. Toprak Mahsulleri Ofisinin Kuruluu ve Atatrkn Kendisine Ait Baz iftlik ve Arazileri Hazineye Balamas ...................................................... 286

xiv

5.7. BENC DNEM TBMMNN HUKUK VE SOSYAL ALANDAK FAALYETLER ................................................................................................... 287 5.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler ...................................................... 287 5.7.1.1. Resm deoloji Kemalizm ve Alt lkenin Anayasaya Girii ........ 287 5.7.1.2. Davalarn Hzlandrlmas ve Hkimlerin Durumunda Yaplan Baz yiletirmeler ................................................................................................... 288 5.7.1.3. Genel Af Kanunu ve Baz Milletvekillerinin Teri Masuniyetinin (Dokunulmazlk) Kaldrlmas ........................................................................ 290 5.7.1.4. Temyiz Mahkemesinin Nakli ve ra-y Devlet Kanunu ............. 291 5.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler..291 5.7.2.1. Bayndrlk leri ve ehir Planlamacl Alanndaki Gelimeler 291 5.7.2.2. Salk Alannda Yaanan Gelimeler ........................................... 293 5.7.2.3. Din Brokrasisi ve Diyanet leri Bakanl Tekilt Kanunu .... 294 5.8. BENC DNEM TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK GELMELER............................................................................ 295 5.8.1. lkretim ve Ortaretim Alannda Yaplan Dzenlemeler ............... 296 5.8.2. Yksekretim Alannda Yaplan Dzenlemeler ................................. 298 5.8.3. Ky retmeni Yetitirme abalar ve Ky Eitmenleri Kanunu ....... 300 5.8.4. Gzel Sanatlar Alanndaki Gelimeler..302 5.9. BENC TBMM DNEMNDE DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER ..................................................................................................... 303 5.9.1. Hariciye Vekleti Tekilat ve Atatrkn Elileri ............................... 303 5.9.2. Ecnebilerin Trkiyede kamet ve Seyahatleri Hakknda Kanun ve Sefaret Binalaryla lgili Dzenlemeler .......................................................... 304 5.9.3. 1935-1939 Yllar Arasnda Trkiye Cumhuriyetinin D Politikas .. 305 5.9.3.1. Trkiyenin Boazlar Politikas ve Montreux Szlemesi ........... 307 5.9.3.2. Doulu Devletlerle Mnasebetler ve Sadabat Pakt ..................... 308 5.9.3.3. Fransayla Yrtlen Diplomatik Temaslar ve Hatay Sorunu ..... 309 5.10. ATATRKN LM, SMET NNNN CUMHURBAKANI SELMES VE TBMMNN BENC DNEMNN SONA ERMES ....... 312 SONU 314 KAYNAKA .......................................................................................................... 322 EKLER350 ZGEM ............................................................................................................ 380

xv

KISALTMALAR a.g.d. a.g.e. a.g.m. a.g.t. A.. AAMD AAMY ACF AD ARMHC ASD ATTB AHFY ASBFD ASBFY ATTED BCA BKKK Bkz. BMGMK BMM BTTD C. CDTA CHP ev. DE DP DSO DTCF Eitim kmaz : Ad Geen Dosya : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Tez : Ankara niversitesi : Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi : Atatrk Aratrma Merkezi Yayn : Ahali Cumhuriyet Frkas : Amme daresi Dergisi : Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti : Atatrkn Sylev ve Demeleri : Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar : Atatrk niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi :Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi Daire Bakanl : Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou : Baknz : Babakanlk Muamelt Genel Mdrl Katalou : Byk Millet Meclisi : Belgelerle Trk Tarih Dergisi : Cilt : Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi : Cumhuriyet Halk Partisi : eviri-eviren : Devlet statistik Enstits : Demokrat Parti : Devlet Sanayi Ofisi : Dil Tarih Corafya Fakltesi : Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk

Anayasa Metinleri : Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri

xvi

H.. Haz. HF HTVD .A. .. SD TC UVK KBY MEB MMZC ODT OMM s. S. SCF SDN SKB DN TBMM TBMM G.C.Z. TBMM Kav.M. TBMM Z.C. T.C. Hkmetleri TCK TCTA TDK TDT TDTC TEK TBY TD TTE

: Hacettepe niversitesi : Hazrlayan : Halk Frkas : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi : slm Ansiklopedisi : stanbul niversitesi : darenin Sesi Dergisi : ttihat ve Terakki Cemiyeti : dare-i Umumiye Vilayet Kanunu : Kltr Bakanl Yaynlar : Milli Eitim Bakanl : Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi : Orta Dou Teknik niversitesi : Osmanl Mebusan Meclisi : Sayfa : Say : Serbest Cumhuriyet Frkas : Sicil Dosya Numaras : Sanayi ve Kredi Bankas : ahsi Dosya Numaras : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar : Trkiye Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas : Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi : Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar : Trk Ceza Kanunu : Tanzimatdan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi : Trk Dil Kurumu : Trk Devrim Tarihi : Trk Dili Tetkik Cemiyeti : Tekilat- Esasiye Kanunu : Trkiye Bankas Yaynlar : Trk dare Dergisi : Trk nklp Tarihi Enstits

xvii

TKD TODAE TPC TPCF TPT TPY TSK TTKY TTTC TVD Yay. Y.Yok Y.Y.Yok YKY

: Trk Kltr Dergisi : Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits : Tek Partili Cumhuriyet : Terakkiperver Cumhuriyet Frkas : Trk Parlamento Tarihi : Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas : Trk Silahl Kuvvetleri : Trk Tarih Kurumu Yaynlar : Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti : Tarih Vesikalar Dergisi : Yaynlar, Yaynevi : Yaynlayan Yok : Yayn Yeri Yok : Yap Kredi Yaynlar

xviii

GR Atatrk Dneminde parlamento faaliyetleri konulu bu tez almasnn ana esi parlamentodur. Bu temel eyle birlikte devlet ve demokrasi kavramlarnn da eitli tanmlarnn yaplarak, niteliklerinin zerinde durulmas tezin anlalabilirlii asndan olduka faydal olacaktr. Devlet yzyllardan beri var olan bir sosyal olgudur. Siyasal dnrler ve sosyal bilimciler devlet nedir? sorusunun cevabn aramlar ancak imdiye kadar ortak bir tanma varamamlardr. Bunun farkl nedenleri olmakla birlikte en nemli neden olarak karmza devletin mahiyeti hakkndaki temel anlay farkllklar kmaktadr. Bugnk anlam ve unsuruyla devletin, ancak on beinci ve on altnc yzyllar iinde ortaya kt grlmektedir. Devlet kelimesinin Bat dillerindeki karlnn (status, stato, etat, state) kullanlmaya balamas on altnc yzyla rastlar. Ondan nce polis, civitas, respublica, regnum gibi terimler kullanlmtr.1 Devletler ekil ve ierik olarak birbirinden farkl zellikler gstermektedir. Bu eitlilik dolaysyla ortak bir tanm yapmak olduka gtr. Fakat devlet kavramn tanmlamak istersek; Toprak btnlne bal olarak siyasal bakmdan rgtlenmi millet veya milletler topluluunun oluturduu tzel varlk2 olarak tanmlayabiliriz. Dier bir tanmlamayla ise devlet; Belirli bir lkede yaayan insan topluluunun, egemenlik ve bamszlk temelinde oluturduu siyasal rgtlenme3 eklinde ifade edilebilir. Gnmzde devlet denince, gze arpan ilk olgu olarak kamu hizmetleri anlalmakta, yani devlet esas olarak birok hizmeti yerine getiren bir kurum olarak dnlmektedir.4 Kurumsal yapnn ne karld bir tanmda devlet; kolektif siyasi kararlarn uygulanmasyla grevli btn kamu kurumlarn, bakanlar, yarglar, brokratlar, asker ve polisleri bnyesinde toplayan bir organ5 olarak tanmlanmtr. Devletin genel olarak yaplan bu tanmlamalarndan sonra baz filozoflarn, siyaset bilimcilerin ve devlet adamlarnn konu ile ilgili dncelerinin ortaya

1 2

Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, 6. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1992, s. 33-40. Trke Szlk, 10. Bask, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2005, s. 514. 3 Ana Britannica, Ana Yaynclk, stanbul, 1986, s. 202. 4 Gencay aylan, ada Siyasal Sistemler, Sevin Matbaas, Ankara, 1981, s. 7. 5 Atilla Yayla, Siyaset Teorisine Giri, Siyasal Kitabevi, 4. Bask, Ankara, 2004, s. 7.

1

konulmas tarihsel geliimin anlalmas asndan faydal olacaktr. Platon, tek balarna kendi kendilerine yetmeyen insanlarn gereksinimlerini karlamak iin bakalarna ihtiyalarnn olduunu, sonu olarak bu insanlarn gereksinimlerini karlamak amacyla toplu yaanan bir dzen oluturduklarn ve buna da devlet denildiini belirtmektedir.6 Platona gre insanlarn ayr yan vardr ve bunlarn her birine zg ayr zevk, ayr istek, ayr buyruk bulunmaktadr. Onun iin balca eit insan vardr: Bilgi sever, n sever ve para sever. Platon devletini bu insan doas zerine kurmaya almakta ve devletin, bu doalara uygun toplumsal dzen kurmasnn gerektiini savunmaktadr.7 Devlet anlayna farkl yaklamda bulunan Nicolo Machiavelli, siyasal dnce tarihine getirdii gerekilik yaklamyla bir yenilik yapmtr. O, devleti maddiletirmekte, siyaseti ahlk ve hukuka balamak istemektedir. Siyasal olaylar iyi ve kt diye deerlendirmemekte, gerekliklerinin var olup olmadna bakmaktadr.8 Hegel devleti: Bireyin genel olarak bilip istedii ve ona inand lde kendisinde zgrlne sahip olduu ve onun tadn kartt gerekliktir9 eklinde tanmlamtr. Hegel, sivil toplumun genel bencillii, devletin ise genel zvericilii temsil ettiini savunmaktadr. Bylece genel kamu karn zedeleyen istemler, toplumda hangi zmre ya da snftan gelirse gelsin, tasfiye edilecektir. Hegel, sz konusu ilevi kamu brokrasisinin grdn, kamu brokrasisinin ise devleti temsil ettiini dnmektedir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, brokrasinin devlet olmad gereidir.10 Marx ve Engelse gre, devletin ortaya kmas aralarnda i blm bulunan toplum yelerinin birbirlerine muhta olmasyla ilgilidir. Devlet, belli bir toplumsal ilevi grmek iin ortaya kmaktadr. Karl Marx, devletin douunda temel faktrn snf mcadelesi olduunu sylemektedir. Marxa gre, gnmze kadar btn6 7

Platon, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu-M. Ali Cimcoz, TBY, stanbul, 1999, s. 56. Platon, a.g.e., s. 244-245. 8 Cengiz uhadar, Baz Filozoflarn Dncesinde Devlet Kavram, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 12:2, Elaz, 2007, s. 119; Daha geni bilgi iin bkz. Machiavelli, Hkmdar, ev. Selahattin Badatl, 4. Bask, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1994, s. 9. 9 George Wilhelm Fridrich Hegel, Tarihte Akl, ev. nay Szer, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1995, s. 110. 10 Metin Heper, Atatrkte Devlet Dncesi, Atatrk Dnce, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1992, s. 498.

2

toplumlarn tarihi bir snf savalar tarihidir.11 Batl aratrmaclardan Nettl ise devlete geni bir boyuttan bakarak; Ortak deneyimlerin rgtlenmi bir biimde toplumda yaygnlatrlmas12 eklinde ifade etmitir. Atatrk, devlet denildii zaman, her eyden nce bir insan topluluunun, bir milletin varlnn anlalmas gerektiini belirtmitir. Atatrk devletin, bireylerin hrriyetini salamak iin millet zerinde bir egemenlik kurmakla kalmayp ayn zamanda millet ve lkenin bamszln koruyabilmek iin kendine zg bir egemenlik ve kuvvete de sahip olmas gerektiini savunmutur. Atatrk devleti: Belirli blgede yerlemi ve kendine zg bir kuvvete sahip olan bireylerin bir araya gelmesinden ibaret bir var olu13 eklinde tanmlamtr. Hukuk zerine nemli almalar olan aratrmaclardan Recai Okandan devleti: Muayyen bir toprak zerinde, muayyen bir birlie mazhar, ferd arzulara stn ve herkes tarafndan riayet olunan bir iktidara ve bir hukuk nizama malik olan itima, siyas ve hukuk bir teekkl14 olarak tanmlarken; Server Tanilli ise devleti: nsanlarn toplum yaamnda bavurduklar bir rgtlenme biimidir eklinde ifade etmitir. Tanilli, devleti her eyden nce sosyal bir gereklik ve her sosyal gereklik gibi tarihsel bir gereklik eklinde yorumlamtr.15 Devlet ekillerinin oluumunda toplumlarn, ideolojilerin, corafyann ve dnce geleneinin ok byk etkisinin olduu anlalmaktadr. nsann sosyal bir varlk olduu gereinden hareket edilecek olursa, devlet zerine yaplan farkl tanmlama ve yorumlarn aslnda toplum ierisinde insann daha rahat nasl yaatlabilecei arayndan kaynakland grlmektedir. Sonu olarak; topluluklarn yarar esas zerine kurulan devlet, ne sadece lkedir, ne insan topluluudur, ne iktidardr, ne siyasal ve hukuki dzendir, ne de bunlarn bir toplam veya sentezidir. Devlet, bunlarn dnda ve tesinde, gzle grlemeyen, elle

11

Karl Marx-Friedrich Engels, Komnist Partisi Manifestosu, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1998, s. 44. 12 Heper, Atatrkte Devlet Dncesi, s. 497-498. 13 Aye fetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, AAMY, Ankara, 2000, s. 37-38. 14 Recai G. Okandan, Devletin Menei, Kenan Matbaas, stanbul, 1945, s. 7. 15 Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 7. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 1993, s. 9.

3

tutulamayan soyut bir kavramdr. Devletin bu anlamda, sadece kavramsal (conceptual) geerlilie sahip bir dnce rn olduunu syleyebiliriz.16 Politika biliminin temel kavramlarndan bir dieri olan demokrasi17, Yunanca demos (halk) ve kratos (iktidar) kelimelerinden olumu olup, halk iktidar anlamna gelmekteydi. Eski Yunanllar, o zamann dou despotluklarna kar, kendi ynetimlerine bu ad vermiler ve demokrasinin ilk uygulayclar olmulardr. Ne var ki, Yunan demokrasisi, ksm bir demokrasi, bir aznln demokrasisi olup, gerekte; halkn ancak belirli bir blm demokratik hak ve zgrlklerden yararlanabilmitir. Metek denilen yabanclar ile kadnlar, hele hele kleler, bu haklardan tamamen mahrum braklmlardr.18 Demokrasi, ana hatlaryla: Halkn halk tarafndan halk iin ynetimi ya da genel politikay uygulamak iin siyasal iktidara katlma eitlii19 eklinde tarif edilebilir. Modern siyas demokrasi ise; ynetenlerin, yaptklarndan dolay, seilmi temsilcilerinin rekabeti ve ibirlii yoluyla, dolayl olarak hareket eden vatandalar tarafndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar bir ynetim biimi20 olarak tanmlanmaktadr. Demokratik rejim, ok eksik bir ekilde insan hrriyetini salyorsa da, bunu daha mkemmel bir ekilde gerekletirecek bir vastann bulunmad da kabul edilmelidir.21 Demokrasinin belli bal grlen ekilleri ise unlardr: Dorudan doruya demokrasi, temsil demokrasi, liberal demokrasi, sosyal ve ekonomik demokrasi, Hristiyan demokrasisi. Halkn ynetimsel kararlar, halk oylamas yoluyla bizzat belirlemesine dorudan demokrasi denilmektedir.22 Gnmz toplumlarnda en fazla uygulanan ynetim biimi olarak temsil demokrasi

16 17

Kapani, a.g.e., s. 35-36. Demokrasi kavram hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Bahri Savc, Demokrasimiz zerine Dnceler, SBF Yaynlar, No: 155-137, Ankara, 1963; Hans Kelsen, Demokrasi, MahiyetiKymeti, ev. E. Menemenciolu, Devlet Matbaas, stanbul, 1938; Henry B. Mayo, Demokratik Teoriye Giri, ev. Emre Kongar, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar No: 6, Ankara, 1964; Suavi Tunay, Parti i Demokrasi ve Trkiye, Gndoan Yaynlar, Ankara, s. 21-26. 18 Tanilli, a.g.e., s. 27-28. 19 Blent Daver, Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, 5. Bask, Ankara, 1993, s. 184. 20 Philippe C. Schmtter-Terry Lyn Karl, Demokrasi Nedir, Ne Deildir? Sosyal & Siyasal Teori Seme Yazlar, Derleyen ve Yayna Hazrlayan: Atill Yayla, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993, s. 4. 21 Roger Lacombe, Demokrasi Buhran, ev. Suat Erginer, Anl Yaynevi, stanbul, 1962, s. 13. 22 mer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002, s. 96.

4

karmza kmaktadr. Temsil demokrasi, halkn kendi kendini setii temsilciler araclyla ynetmesi modelidir.23 Tez almasnn ana esi olan ve hemen hemen her dile girmi olan parlamento24 szc, Franszca da konumak anlamna gelen parler fiilinden kaynaklanmakta olup, zamanla konuulan yeri ifade etmek iin kullanlmaya balanlmtr.25 Temsil rejim ekillerinden biri olan parlamentarizm denince ise; hkmet yelerinin seim sonucu kurulmu yasama meclislerine veya bunlardan birine kar ortaklaa sorumlu olduklar siyasal sistem anlalmaktadr.26 Kamu hukuku literatr parlamentonun, Magnum Concilium Regisden doduunu kabul etmektedir. Magnum Concilium, baronlar, yksek rtbeli din adamlar, valyeler, kilise temsilcileri ve kent temsilcilerinden olumaktayd. Zaman iinde valyeler ve burjuvazi alt kamaray (Avam Kamaras), dierleri de st kamaray (Lordlar Kamaras) oluturacak ekilde toplanmaya balamlard.27 Parlamento yksek yarg ilevi de grrken, yzyllar iinde bu nitelii zayflam, yasamaya ilikin yetkileri glenmitir. Bill of Rights (Haklar Yasas) ile monark, parlamentonun kabul ettii yasay kabul etmek zorunda braklm ve parlamento, common law (genel hukuk) ilkeleri ile elien yasay yapabilme yetkisi ile donatlmtr. Bu iki gelime parlamentonun stnl kuraln dourmutur. Hkmetin temellerinin ngiliz kamu hukukuna gre ilk defa 1679 seimleri sonrasnda atld ifade edilmektedir. Zamanla yrtme kral ile fiilen iktidar elinde toplayan hkmet arasnda blnmtr. Fransada ise; Burjuva Demokratik Devrimi, Fransz parlamentosunu ortaya karmtr. 1789 Fransz Devrimi ile23 24

Ali ztekin, Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001, s. 64. Bat dillerinde kullanlan Latince kkenli parlamento kelimesi, Trkedeki meclis ve divan kelimelerinin karldr. Bir konuda karar vermek zere grme yapan kurul anlamna gelmektedir. Hukuk ve siyasi bilimlerde ise parlamento, hakk temsil etmek zere, halk tarafndan seilen yelerden meydana gelen, kanun yapan ve devletin nemli ilerine karar veren siyasi kurul demektir. Bkz. kr Karatepe, Parlamenter Sistem, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yaynlar, stanbul, 1991, s. 240. 25 Erdoan Tezi, Trk Parlamento Hukukunun Kaynaklar ve lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar, stanbul, 1980, s. 10-11. 26 Meydan Larousse, Parlamentarizm, C. 9, Meydan Yaynevi, stanbul, 1990, s. 907. 27 Murat Sarca, Fransa ve ngiltere Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayna Gei, HFY, stanbul, 1969, s. 43-46; ngilterede I. Edward zamannda temsil usul kati bir ekilde yerlemi ve parlamento messeseleri grnmeye balamtr. Henz olgunlamamasna ramen 1295 tarihinde parlamentonun kurulduu kesin olarak ifade edilebilir. Bkz. Vncenzo Mcel, Modern Parlamentolar, Parlamento Hukuk ve Siyaseti Ettlerinden, ev. Atf Akg, Ulus Basmevi, Ankara 1946, s. 23-24.

5

balatlan Merutiyet Devrindeki (1789-1792) monarik yapda yasama yetkisi kralla birlikte millete aittir.28 Parlamentolar, siyasal kurumlar olarak birbirinden ok farkl grntler sergilerler. Birok benzerlikleri olduu gibi hi benzemeyen birok ynleri de vardr. Kimi tek partili, kimi ift partili, kimi de ok partilidir. Kimisinin ise Afganistanda olduu gibi hi partisi yoktur. Parlamentolar da iinde yer aldklar toplumun ekonomik ve sosyal yapsna gre ekillenmekte, z kazanmaktadr.29 Sonu olarak; belirli bir corafyada yaayan insanlar, doal bir rgtlenme ierisine girerek, tzel bir varlk eklinde ortaya kan kendi devletlerini oluturmaktadrlar. nsanlarn demokrasi, insan haklar alannda verdikleri mcadelelerin temelinde elbette ki, onlarn daha iyi artlar altnda yaama arzular yatmaktadr. Bu abalarn sonucunda parlamenter sistem anlayna ulalmtr. Ulalan sistem her ne kadar nemli bir masefenin kat edildiini gsterse de, parlamenter yapnn tam olarak istenilen olgunlua eritiini asla syleyemeyiz.

28

Rdvan Akn, TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Dneminde Devlet Erkleri ve dare, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 30-31; Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Mehmet Turhan, Meclis Hkmeti (Konvansiyon Kuram), ASBFD, Prof. Dr. Muammer Aksoya Armaan, C. XLI, No: 1-2, Ocak-Haziran 1991, s. 453-463. 29 Ahmet N. Ycekk, Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, ASBF Yaynlar No: 533, Ankara, 1983, s. 8-9.

6

I. BLM BRNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (19201923) 1.1. BRNC DNEM TBMMNN TOPLANMASI VE GENEL YAPISI Osmanl Devletinin ilk parlamentosu 28 Ekim 1876da yaynlanan geici bir seim kanunu ile belirlenen ilkelere gre oluturulmutur. Yaplan iki dereceli seimler sunucunda Osmanl Devleti, biri halk tarafndan seilen Meclis-i Mebusan, dieri padiah tarafndan atanan Meclis-i Ayan olmak zere iki organdan meydana gelen ve adna Meclis-i Umumi denilen bir parlamentoya kavumutur.30 Osmanl Devletinin ilk parlamentosu, 19 Mart 1877de Dolmabahe Saraynda alarak almalarna balam; 56 birleim yapan Meclis-i Mebusann birinci devresi 28 Haziran 1877de sona ermitir. Meclis-i Mebusann ikinci devresi 13 Aralk 1877de balam, fakat ne yazk ki; baz nedenlerden dolay31 14 ubat 1878 tarihinde parlamento kapatlmtr.32 II. Abdlhamit parlamentoyu kapattktan sonra devlet ynetimini tekeline alarak, Kanun- Esasinin getirdii zgrlkleri askya alm ve lkede sk bir denetim mekanizmas kurmutur. Fakat giderek artan muhalefet hareketleri ve zellikle Makedonyada grev yapan III. Ordunun zorlamas ile tekrar Kanun- Esasinin ilanndan baka are olmad kanaatine varlmasyla, Osmanl Devleti 23 Temmuz 1908de yeniden meruti sisteme gemitir.33 Zamanla Meclisi-i Mebusan

30

Tark Zafer Tunaya, 1876 Kanun- Esasi ve Trkiyede Anayasa Gelenei, TCTA, C. I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 31. 31 Meclisin kapatlmasnda; mebuslarn sk sk hkmet ve padiahla ters dmeye balamalarnn ve 1877-1878 Osmanl-Rus Savann (93 Harbi) ortaya kard olumsuz havann fazlasyla etkisi olmutur. Blent Tanr, ktye giden sava artlarnda ve Rus ordusunun Ayastefanosa (Yeilky) yaklat gnlerde sadrazamn muhalefetiyle bile karlaan II. Abdlhamitin bir darbe olaslndan korktuunu iddia etmektedir. Bazlarna gre II. Abdlhamitte hakl olarak bu gelimeleri bahane ederek, Kanun- Esasinin ilgili maddesi gereince Meclisi sresiz olarak tatil etmitir. Sina Akine gre ise mebuslarn hkmeti denetlemeleri ve Mecliste birok farkl grleri serbeste dile getirmelerine, 93 Harbinin kt tesirleri de eklenince, zaten merutiyete inanmayan fakat srf Avrupaya irin grnmek iin merutiyet fikrinin zoraki arkasnda duran II. Abdlhamit ve Osmanl devlet adamlarnn, merutiyet ynetimini kaldrmalarnn nnde hibir engel kalmamtr. Bkz. Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 10. Bask, YKY, stanbul, 2004, s. 160; Sina Akin, Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan, SBFD, C. 25, S. 1, 1970, s. 39. 32 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, C. II, stanbul, 1939, s. 407. 33 II. Abdulhamiti Merutiyetin ilanna zorlayan en nemli faktr hi kuku yok ki Serezden gelen Kanun- Esasnin uygulanmamas halinde, Rumelide veliahta biat edileceini bildiren telgraftr. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklp Tarihi, C. I, II. Ksm, 3. Bask, Ankara, 1983, s. 59; Tahsin nal, Trk Siyasi Tarihi (1700-1958), Kutlu Yaynlar, stanbul, 1974, s. 358-359.

7

da, ttihat ve Terakki Cemiyetinin34 arl iyice kendini hissettirmitir. I. Dnya Sava sonrasnda ise ttihat nderler katktan ve TC tasfiye olduktan sonra dizginler Sarayn eline gemitir. Bu defa Saray, yeni dneme ve bar antlamasna hazrlanrken, Meclisten kurtulma yolunu semi ve Meclis-i Mebusan 21 Aralk 1918de feshetmitir.35 Bylece, halk tabanna dayanmayan ve daha emekleme safhasnda sayabileceimiz parlamenter sistemimiz, varlna gnlden inanmayan veya sistemi kendi karlarna hizmette kullanmak isteyen insanlarn kurban olmutur. Yrrlkteki anayasaya gre lke sorunlarnn zm yeri olan Meclisin, en ge drt ay ierisinde toplanmas gerekmekteydi.36 Damat Ferit Paa Hkmetinin bile seimlere scak bakmasna ramen, zmirin igali ile seimler adeta unutulmutur. Ulusalclarn basklar sonucunda istifa etmek zorunda kalan hkmetin yerine Ali Rza Paa bakanlnda yeni bir hkmet kurulmutur. Yeni hkmette ksa bir sre sonra gndemine seim konusunu alm ve 7 Ekim 1919da seim kararnamesini yaynlamtr. Mustafa Kemal Paa 13 Eyll 1919da Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerine, komutanlklara ve belediye bakanlklarna bir genelge gndererek seimde yaplmas gerekenleri sralam ve Meclis-i Mebusann stanbul dnda bir yerde toplanmasnn uygun olacan belirtmitir.37 Genel seimlerin yaplmasndan sonra Meclis-i Mebusan, seilen 164 milletvekilinden 72sinin katlmyla 12 Ocak 1920 tarihinde almtr.38 Mustafa Kemal Paann isteiyle Meclisi kontrol altna almak iin Mdafaa-i Hukuk adyla bir grup kurulmaya allm, ancak kurulan bu rgte Felah- Vatan ad verilmitir.39 Meclis-i Mebusann igal tehdidi altndaki stanbulda yapt olumlu ilerden birisi olarak34

Bu cemiyetin temelleri ilk kez ttihad- Osman adyla 2 Haziran 1889da Mekteb-i Tbbiyede brahim Temo, Abdullah Cevdet, shak Sukuti ve Mehmed Reit adndaki renciler tarafndan atlmtr. Bkz. M. kr Haniolu, ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 23, stanbul 2001, s. 476; brahim Temo, brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul 1987, s. 13-15; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 3. Bask, mge Kitabevi, Ankara 2001, s. 29. 35 Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, ada Yaynlar, stanbul, 1998, s. 117. 36 SunaKili-eref Gzbyk, Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri, 3. Bask, TBY, stanbul, 2006, s. 95. 37 hsan Gne, Birinci TBMMnin Dnce Yaps (1920-1923), TBKY, stanbul, 1997, s. 47. 38 Mahmut Gololu, nc Merutiyet, Gololu Yaynlar, Ankara, 1970, s. 81-82. 39 Milletvekilleri heyetince ittifakla imza edilmi olan antlama esaslar ile ittifakname de yazl esasl maddeleri kabul eden milletvekillerinin birlemesi ile Felh Vatan ttifak ismiyle bir grup kurulmutur. Bu grup bir ittifak hazrlamtr. Daha geni bilgi iin Bkz. Tlay Duran, Son Osmanl Meclisi Mebusannda Felh- Vatan ttifak, BTTD, S. 61, stanbul, 1972, s. 17.

8

karmza Erzurum ve Sivas Kongreleri ruhuna uygun olarak 28 Ocak 1920de Misak- Mill kararlarn kabul etmesi kmaktadr. tilaf Devletleri, Misak- Mill kararlarna bir tepki olarak 16 Mart 1920de stanbulu resmen igal ederek, Meclis-i Mebusan basmlar ve baz mebuslar tutuklamlard.40 Yaplan bu uygulama tilaf Devletlerinin gerek yzn ortaya karm; tm dnya devletlerinin gzleri nnde parlamenter sistemimize ok ar bir darbe indirilmitir. Bu gelimeler zerine Mustafa Kemal Paa, nce 17 Mart 1920de Heyet-i Temsiliye adna ektii telgrafla, bir Meclis-i Messisann kurulacan livalara bildirmitir. Fakat bu kurucu meclis ifadesine Kzm Karabekir Paa, Albay Selahattin Bey ve Sivas Valisi Reit Paadan gelen itirazlar zerine41; 19 Mart 1920 tarihinde ikinci bir tamim yaynlayarak, Ankarada selhiyet-i fevkalledeyi malik bir meclisin alacan kolordu komutanlarna, vilayetlere ve mstakil livalara bildirmitir.42 stanbulun resmen igal edilmesinden yaklak bir ay sonra 11 Nisan 1920de Padiah Vahdettinin yaynlad bir iradeyle Meclis-i Mebusan kapatlmtr. Ancak, iktidarn bu tutumu, kendisine bir ey kazandrmad gibi mill tekilatn, devlet kurma srecini daha da hzlandrmtr.43 lke 66 seim blgesine ayrlm ve her seim evresinden 5 milletvekilinin seilmesi kararlatrlmt. Buna gre yeni meclis 19 Mart tarihli genelge ile seilen 330 yeni milletvekiliyle birlikte stanbul Meclisinden gelecek milletvekillerinin katlmlaryla oluacakt.44 Bazlar tarafndan nfuslarna baklmakszn livalarn beer temsilci gndermeleri, az nfuslu ve az gelimi blgelerin temsil gcn arttran popler, demokratik ve eitliki bir dzenleme olarak yorumlanmtr.45 Baz seim evrelerinde Osmanl Hkmetinin olumsuz tutumu ve tilaf Devletlerinin basklar yznden seimlerin yaplmas olumsuz ynde etkilenmitir.46 Trabzon

40 41

Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, MEBY, stanbul, 1991, s. 48-49. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, Yce Yaynlar, stanbul, 1990, s. 515-517; Sabahattin Selek, Anadolu htilali, C. I, 8. Bask, Kasta Yaynlar, stanbul, 1987, s. 339; Tark Zafer Tunaya, Bamsz Trkiye Kurucusu TBMM 50. Yl Dnm, BTTD, S. 31, Nisan 1970, s. 38. 42 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal imzal, on iki maddeden oluan bu talimatnamenin ierii hakknda bkz. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. I, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, MEB Basmevi, Ankara, 1987, s. 421-422; Nurettin Can Glekli-Rza Onaran, Trkiye Byk Millet Meclisi 50. Yl Dnm (1920-1970), MEB Basmevi, stanbul, 1973, s.122. 43 Tansel, a.g.e., C. III, s. 86. 44 Gne, a.g.e., s. 63. 45 Tanr, a.g.e., s. 231. 46 Gne, a.g.e., s. 61-62.

9

Valisi Hamit Bey47, iyi etkisi olmayaca gerekesiyle, seimlerin yaplmasn oyalamtr. Kzm Karabekir Paa, Heyet-i Temsiliyeden ald telgraf zerine millet ve memleketin selameti iin seimler derhal yaplmazsa, sert tedbirler alacan vali ve frkaya yazarak seimlerin balatlmasn salamtr.48 Diyarbakr, Elaz, Urfa ve Marata da seimlerin yaplmasnda skntlar yaanmtr.49 Seimler konusunda Dersim, Malatya, Elaz, Konya, Diyarbakr ve Trabzon baz tereddtler yaamsa da, mill menfaatler anlatlnca onlar da milletvekillerini semilerdir.50 Seimlerde yaanan bir takm zorluklara ramen BMM olduka yksek bir katlmla almtr.51 Ankarada TBMMnin alabilmesi ve milletvekillerin toplanp, rahat bir ekilde alabilecekleri, bir meclis binasna ihtiya duyulmu; Meclis binas olarak, Enver Paann istei zerine 1915te Numune Mektebi ya da ttihat ve Terakki Frkas iin Frka Kulb olarak planlanan fakat yapm yarm kalm olan bina dnlmtr.52 Bu binann atsnda, Ulucanlarda yaplmakta olan bir ilkokul binasnn atlarnda kullanlacak olan kiremitler ve Ankarallarn evlerinin

47

Hamit Bey, Trk tarihindeki idareciler arasnda en ilgin kiilerinden birisidir. Dndn aka sylemesi, yurt karlarn kiisel karlar stnde tutmas, meslek haysiyetine toz kondurmamas ve bunlara engel olmaya alld anda hemen istifay basmas, Ona zamannda Deli sfatnn taklmasna sebep olmutur. Albay Refet Beyin nerisiyle daha nceden mstearlk yaptna aldr etmeksizin, Mustafa Kemal Paann nerdii Samsun Mutasarrfl grevini kabul etmesi, Onun bu ilgin kiiliinin ispat niteliindedir. Halit Bey, I. Dnem TBMMye Trabzon Milletvekili seilmi, fakat 4 Ekim 1920de Erzurum Valiliini tercih ederek milletvekilliinden istifa etmitir. Daha sonra Halit Bey, Dhiliye Vekleti Mstearl ve Adana Valilii grevlerini yapmtr. Bkz. Kmil Erdaha, Mill Mcadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul, 1975, s. 189-190. 48 Karabekir, a.g.e., s. 548-549. 49 Gololu, nc Merutiyet, s. 129; Selek, a.g.e., C. I, s. 340. 50 Enver Behnan apolyo, Mustafa Kemal ve Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi, lkemiz Yaynlar, Ankara, 1969, s. 14. 51 Meclise katlan milletvekillerinin saylar hakknda bkz. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralarm, Vatan Neriyat, stanbul, 1957, s. 310-311; Gololu, a.g.e., s. 158; Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 108; Falih Rfk Atay, ankaya, Kral Matbaas, stanbul, 1984, s. 242; Ylmaz Altu, Trk Devrim Tarihi Dersleri (19191938), stanbul, 1978, s. 39; Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTKY, Ankara, 1997, s. 570-571; Damar Arkolu, Milli Mcadele Hatralarm, Tan Matbaas, stanbul, 1961, s. 148; Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul, 1979, s. 54; Selek, a.g.e., C. I, s. 342; Kazm ztrk, Trkiye Byk Millet Meclisi Albm (1920-1970), Ankara, 1973, s. 1-73; Fahri oker, Trk Parlemanto Tarihi Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, C. I, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara, 1994, s. 39. 52 Gne, a.g.e., s. 68; evket Sreyya Aydemir, Tek Adam (1919-1922), C. II, Remzi Kitabevi, stanbul, 1977, s. 255; ttihat ve Terakki Kulb Binasnn tasarm ise Mimar smail Hasif Bey, tarafndan yaplmtr. Bkz. Sacit Karaibrahimolu, Trkiye Byk Millet Meclisi, Ege Matbaas, Ankara, 1968, s. 39.

10

damlarndan sktkleri kiremitler kullanlmtr.53 Meclisin krssn Ankaral vatansever marangozlar hibir cret talep etmeden yapmlar; mebuslarn oturmalar iin ise Ankara Muallim Mektebinin sralar Meclise dizilmitir.54 Mecliste mdr ve memurlarn toplam says 23 Nisan 1920 tarihi itibariyle 30-32 kii kadard. Btn memurlar, Baktip Recep Bey55 mstesna olmak zere bir tek odada oturuyorlard. Memur kadrosu birka ay ierisinde artnca iki odaya ayrlmtr. Kapdan girilince soldaki ilk oda Reis Paann odasyd. Onun yanndaki oda ise encmen odas olarak kullanlmtr. Karlarndaki kk odalarda ise yaverler ve zel kalem bulunuyordu.56 23 Nisan 1920de mebuslar, hkmet memurlar, Ankara halk, Hac Bayram Veli Camiinde toplanp cuma namazn kldktan sonra o gnn adet ve icabna uyarak ellerinde sancaklarla Meclisin nne gelmiler ve kap nnde dualar okunduktan, kurbanlar kesildikten sonra, Meclisteki yerlerini almlard.57 TBMMnin Cuma gn almas hi kuku yok ki tesadf deildir. Bu tarih zellikle planlanm ve uygulamaya konulmutur.58 Meclis, en yal yesi Sinop Mebusu erif Beyin bakanlk krssne gelerek yapt al konumasyla almalarna balamtr.59 BMMnin alyla ferd saltanat yerine, mill iradeye dayanan demokratik bir devlet, tarih sahnesinde yerini almtr. 1.2. BRNC DNEM TBMMDE KURULAN HKMETLER,

KOMSYONLAR VE MECLSN BALICA FAALYETLER Byk Millet Meclisi yeleri, 24 Nisan 1920de yaplan ikinci oturumda 120 milletvekilinden 110unun oyu ile Mustafa Kemal Paay Meclis Bakanlna,53 54

apolyo, a.g.e., s. 6-7, 20. Kansu, a.g.e., C. II, s. 570. 55 1889da stanbulda doan Recep Bey, Harp Okulunu birincilikle bitirdikten sonra Balkan ve I. Dnya Savanda grev yapm, daha sonra ise Anadoluya gelerek Mill Mcadeleye katlmtr. I. Dnem TBMMde yl, buuk ay TBMM Baktiplii (Genel Sekreterlii) grevini stlendikten sonra Genel Kurmay kinci ube Mdrl grevine getirilmitir. Bu grevde iken TBMMnin II. Dnemi iin yaplan seimde Ktahya Milletvekili seilmitir. Bkz. Recep Peker, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 582; Muhterem Vefa Veznedarolu, Cumhuriyet darecileri, Pulhan Matbaas stanbul, 1946, s. n.y; ztrk, TPT, II. Dnem, C. III, s. 572-573. 56 Hfz Veldet Velidedeolu, Bir Lise rencisinin Milli Mcadele Anlar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1971, s. 72-73. 57 Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s. 32. 58 Yunus Nadi Abalolu, Birinci Byk Millet Meclisinin Al ve syanlar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s. 27. 59 Velidedeolu, a.g.e., s. 61.

11

Celalettin Arif Beyi ise kinci Bakanla semilerdi.60 Yaplan seimlerle toplam 13 kiiden oluan Bakanlk Divan yeleri de belirlenmitir.61 BMMnin uzun vadede hkmet kurmakszn devletin ilerini icra etmesinin pek mmkn olmamasndan dolay, bir hkmetin tekili zarureti ortaya kmtr. BMMnin ilk oturumunda Mustafa Kemal Paa, yrtmenin hangi esaslar zerine ina edilecei konusunda uzun bir konuma yapmtr. Bu konumasnda; Meclisin yetkilerinin sadece snrl bir yasama yetkisi ile (vazife-i teriiye) kaytlanmayacan, Meclisin stnde bir kuvvetin artk mevcut olmadn ifade etmitir. Mustafa Kemal Paa yapt konumasndan sonra hkmet ilerinin temel izgileri zerinde younlaan bir nerge vermitir.62 Hkmetin kurulmasnn zorunlu olduu bir dnemde milletvekilleri de yeni bir yaplanma dorusunda admlar atmaya balamlard. Mecliste nce 25 Nisan 1920de Tokat Milletvekili Nazm Bey ve 24 arkadann verdii nerge tartlm; bu arada Celaleddin Arif Beyin on be kiilik bir layha encmeninin kurulmas ve icra vekillerinin seimi iin yaplacak yasann meclise onaylanmasna kadar be veya alt kiilik geici bir cr Encmeni tekiliyle ilgili verdii nerge okunmu ve yaplan tartmalardan sonra Mustafa Kemal Paann da desteklemesiyle kabul edilmitir.63 Dolaysyla sonuta Muvakkat cra Encmeni ad altnda, Meclis Bakannn doal bakanlnda bir heyet seilmitir.64 Seim sonucuna gre Muvakkat cra Encmeninin Reisliini Mustafa Kemal Paa, yeliklerini ise

60

Nait Hakk Ulu, Milletin Geleceini Dnmek in Bir Milli Meclisin Kurulmas Lazm, BTTD, S. 32, Nisan 1970, s. 15. 61 TBMM Zabt Ceridesi, I. Dnem, C. 1, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 51-52; Halil Neet, Byk Meclis ve nklp, TBMM Matbaas, Ankara, 1933, s. 132-133. 62 Bu nerge u hkmlerden olumutur: 1- Hkmet tekili zaruridir. 2- Muvakkat kaydyla bir hkmet reisi tanmak veya bir padiah kaymakam ihdas etmek kabili tecviz deildir. 3- Mecliste mteksif irade-i milliyeyi, bilfiil mukadderat vatana vazulyed tanmak umde-i esasiyedir. TBMMnin fevkinde bir kuvvet mevcut deildir. 4- TBMM teri ve icra-i salhiyetleri cmidir. Meclisten tefrik ve tevkil edilecek bir heyet umuru hkmeti ryet eder. Meclis reisi, bu heyetin de reisidir. Bkz. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 438; Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Turhan Kitabevi, Ankara, 1981, s. 214-216. 63 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 52-58; Gne, a.g.e., s. 230-233; Faik Reit Unat, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Vesikalar, TVD, C. I, S. 6, Nisan 1942, s. 403. 64 Bkz. Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, Sim Matbaaclk, Ankara, 1995, s. 135; Yavuz Aslan, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ( 23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 40.

12

Celaleddin Arif Bey, Cami Bey, Bekir Sami Bey65, Hamdullah Suphi Bey, Hakk Behi Bey ve smet Bey yapacaklard.66 Balangta BMMde hkmet yelerinin seimi konusunda sorun

yaanmtr. Baz milletvekilleri hkmet yelerinin Riyaset Divannca aday gsterilmelerini nermiler, fakat hkmet yesinin seiminde nce mutlak, daha sonra izafi ounluk sistemi benimsenerek, yelerin, aday gsterilmeden seilmesi ilkesi benimsenmitir.67 11 kiiden oluan cra Vekiller Heyeti, 2.5.1920de karlan 3 sayl Byk Millet Meclisi cra Vekiller Heyetinin Suret-i ntihabna Dair Kanun68 uyarnca seilmitir. 137 milletvekilinin katld seimde, mutlak ounluk 69 olarak dikkate alnm ve seimler buna gre yaplmtr. Yaplan seimler sonucunda Mustafa Kemal Paann Bakanlndaki ilk cra Vekiller Heyeti u ekilde oluturulmutur: Tablo1 lk cra Vekiller Heyeti (Bakanlar Kurulu)69 Vekletin Ad Vekillie Seilen Kii Ald Oy Umuru eriye Mustafa Fehmi Efendi 80 Dhiliye Cami Bey 90 Adliye Cellettin Arif Bey 83 Nafa smail Fazl Paa 79 Hariciye Bekir Sami Bey 121 Shhye ve Muav. timaiye Dr. Adnan Bey 127 ktisat Yusuf Kemal Bey 99 Mdafaa-i Milliye Fevzi Paa 118 Erkn- Harbiye-i Umumiye smet Bey 129 Maliye Hakk Behi Bey 74 Maarif Dr. Rza Nuri Bey 65

S. No: 123456789101165

1867de Kuzey Kafkasyada Osetyada doan Bekir Sami Bey, Fransada Paris Siyasal Bilgiler Okulunu bitirerek Hariciye Nezaretinde devlet hizmetine girmitir. Erzurum ve Sivas Kongrelerine katlarak Heyet-i Temsiliye yeliine seilen Bekir Sami Bey, OMMnin feshinden sonra Amasya Milletvekili olarak TBMMye katlm ve lk cra Vekilleri Heyetinde Hariciye Vekilliine seilmitir. TBMM Hkmeti adna Londra Konferansna katlan Bekir Sami Bey, esir deiimi konusunda ngilizlerle yapt anlama sonucunda byk eletiriler alarak, grevinden istifa etmek zorunda kalmtr. II. Dnem de Tokattan milletvekili seilmi; 17 Kasm 1924te ise TCFye girmitir. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paaya suikast giriimi ile ilgili grlerek tutuklanm, fakat Ankara stiklal Mahkemesi tarafndan yaplan yarglama sonucunda beraatna karar verilmitir. Bkz. Bekir Sami Bey, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 10; M. Orhan Bayrak, (19201984) Trkiyeyi Kimler Ynetti?, I. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1984, s. 120. 66 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 55-61. 67 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 158-161; Gne, a.g.e., s. 232-233. 68 Dstur, nc Tertip, C. 1, Milliyet Matbaas, stanbul, 1929, s. 6. 69 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 198.

13

cra Vekiller Heyetindeki vekil ad verilen hkmet yelerinin, Osmanl sistemindeki atama usulnden farkl bir ekilde seimle tespit edildii grlmektedir. Meclis Hkmeti modeli dediimiz bu yaplanmayla birlikte baz milletvekilleri nazr terimi yerine vekil terimini kullanmaya balamlard. Saltanat anlaya gre bu vekil teriminden anlalmas gereken padiah veya stanbuldaki nazrlarn vekili; inklplara gre ise Anadolu halknn vekilidir. Tokat Milletvekili Nazm Bey, stanbuldaki nazrlarla karmasn diye, nazrlarn geici olarak vazifesini yapacak olan vekillerin oluturulduunu iddia etmitir.70 Oysa kurulan ilk cra Vekilleri Heyeti ile birlikte vekil teriminin kullanlmas, Osmanly artracak terimlerden uzaklalarak, mill hkimiyet prensibinin n plana karlmak istenildii izlenimini vermektedir. Ayrca baz mebuslar Mdafaa-i Milliye Vekillii varken, Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekilinin, cra Vekilleri Heyetinde yer almasn gereksiz bularak, Kanun- Esasiye aykr olduunu ileri srmlerdi. Eletiriler zerine Mustafa Kemal Paa, Mdafaa-i Milliye Vekletinin tpk Osmanldaki Harbiye Nezareti gibi ordunun donamyla grevli olduunu; Genelkurmay Bakanlnn ise savaa hazrlktan sorumlu sayldn belirtilmitir.71 TBMMnin Birinci Dneminde Muvakkat cra Encmenini hari tutacak olursak, Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa (II. ve III. cra Vekilleri Heyeti), Hseyin Rauf Bey ve Ali Fethi Bey tarafndan olmak zere toplam be hkmet kurulmutur.72 Bu hkmetlerden sadece I. cra Vekilleri Heyeti program getirmitir. Hkmet hariciye siyasetinde Misak- Mill dairesinde bamszln esas alnaca; dhiliye alannda ise milletin birlik ve beraberliinin salanmasnn yan sra emniyetinin muhafazas konusuna da byk nem verilecei aklanmtr. Maliye alannda memleketin iktisadiyatn glendirerek, dost devletlerle ekonomik ilikiler kurmak temel hedeflerdendi. Nafa alannda mevcut yollarn onarlaca; salkta gerekli tedbirlerin alnaca; maarif alannda ocuklara mill terbiye esaslarnda eitimin verilecei belirtilmitir. Adl alannda ise hkimlerin maalarnn70 71

Gne, a.g.e., s. 234-235; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 167. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 439-441; Tanr, a.g.e., s. 237; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 163-164. 72 I. TBMM Dneminde kurulan kabineler hakknda bkz. Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, Ak Yaynlar, stanbul, 1968, s. 11-51; Nuran Dal-Belma Aktrk, Hkmetler ve Programlar (1920-1960), C. 1, TBMM Basmevi, Ankara, 1988, s. 2-8.

14

iyiletirmesi ve halkn ayana adaletin seyyar sulh hkimleri ile gtrlmesinden sz edilmitir.73 TBMMnin faaliyetlerini; yasama, yrtme ve denetim olmak zere balca ksmda deerlendirebiliriz. TBMMnin I. Dneminde kanunlar, sadece kanun tasars ve kanun teklifi olarak olumam, bu iki yolun dnda cra Vekilleri Heyeti ya da bu heyete dhil vekillerin, TBMM Bakanlna gnderdikleri tezkere veya sair evrakn genel kurul veya komisyonlarda grlmesi srasnda konunun bir kanun halinde dzenlenmesinin karar altna alnmasyla da kanunlar oluturulmutur. Tablo2 Birinci Dnem TBMMde Oluan 338 Kanunun Kaynaklar74 Sra No: Kanunun Kaynaklar: Kanunun Says: 1234Kanun Tasars75 Kanun Teklifi Tezkereler Sair Evrak Toplam: 225 98 5 10 338

TBMMnin denetim faaliyetleri ise; istizah (gensoru), soru nergesi76 ve konumalar olmak zere balca ksma ayrlr. Dnem ierisinde milletvekilleri tarafndan toplam 78 gensoru nergesi verilmi; bunlardan birisi sahibi tarafndan geri ekilmi, 10u reddedilmitir. Kalan 67 nerge ise kabul edilerek grlmtr. TBMMnin I. Dneminde toplam 625 soru nergesi verilmitir. En fazla soru nergesi verenler arasnda 50 nerge ile Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey gelmektedir. En fazla hakknda nerge verilen vekletler arasnda ise 147 nerge ile Dhiliye Vekleti gelmektedir.

73 74

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 242-245; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 13-17. oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 780. 75 Aslnda kanun tasars ile kanun teklifi arasnda ierik olarak nemli bir fark yoktur. Ancak kanun tasars, hkmet yelerinin tmnn imzasyla TBMM Bakanlna sunulur. Kanun teklifi ise, bir ya da daha fazla sayda milletvekilinin imzasn tayabilir. Bkz. Rauf Bozkurt-eref ba, 100 Soruda Parlamento, Trk Parlamento Hukukuna Giri, 1. Bask, Nobel Yaynlar, Ankara, 2004, s. 111. 76 TBMMye ilk soru nergesi 13 Mays 1921 tarihinde Nide mebuslar Vehbi Bey ile Abidin Bey tarafndan verilmi ve Nafa Vekletinden ifahi olarak imendiferlerde kmrn mevcut olup olmad sorulmutur. lk gensoru nergesi ise 05.09.1923 tarihinde Bozok Mebusu Sleyman Srr Bey ve Hamdi Beyler tarafndan verilmitir. Bu gensoru; Yozgat Darlmualliminin esbab seddine dair Maarif Vekili smail Sefa Beyden sual takriridir. Bkz. Mustafa Kksal, Trkiye Byk Millet Meclisinin lkleri, Nobel Yaynlar, Ankara, 2007, s. 67, 79.

15

I. Dnem TBMMnin grev sresi ksa olmasna ramen, Trk parlamento tarihinde milletvekillerin sz alarak, krsde en ok konutuklar dnemlerden biri olmutur. Konuma says 2027si gizli oturumda olmak zere 13.000e ulamaktadr. En fazla konuan milletvekili 408 kez sz hakk alan Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Beydir. Ant ime dnda krsye hi kmayan milletvekili says ise 119 kii olarak tespit edilmitir.77 Vekletlerin yalnz bana lkenin tm ilerinin zm mercii olarak yeterli olamayaca dncesiyle komisyonlarn kurulmas gerekletirilmitir. Meclis, 26 Nisan 1920 tarihli oturumunda, Bursa Mebusu Muhiddin Baha Bey ve Yozgad Mebusu Mehmed Hulusi Efendi ile arkadalarnn, zde on idare encmeni tekiline dair verdikleri takrirlerini birletirerek grmtr.78 Daha sonra ise ilerin younlamas ile birlikte bu komisyonlarn says 25i bulmutur.79 Meclisteki ilerin aksamamas iin 14 Mays 1920 tarihli kararla, bir ynetim kadrosu oluturulmutu.80 dari yaplanmayla birlikte asayi ve dzene byk bir nem verilmi; 1922de ilk etapta cra Vekiller Heyeti Riyasetinde alan 12 memur iin giri kartlar tanzim edilmitir.81 Meclisin idar yaplanmas erevesinde Meclis Baktipliine Recep Bey (Peker) atnm, dare Amirliine ise Sivas Mebusu Rasim Bey getirilmitir. Ankara Vali Vekili Yahya Galip Karg82 eleman ihtiyacn gidermek iin izlenen yolu yle anlatmaktadr: Muallim, ilk mektep hocalarnn akgzleri taharri memuru ayrld Ankara Sultanisinin retmenlerinden kimyac Avni Refik Berkman, corafya muallimi Zeki, tabiiye hocas Musa Kzm, riyaziye retmeni Mahir ve Avni Beyler zabt ktibi tayin olundular83 I. TBMMde Evrak ve Tahrirat Kalemi Mbeyyizi olan Hfz Veldet Velidedeolu da, kendisini

77 78

oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 780-782. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 73-77. 79 oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 108-109. 80 oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 138. 81 BCA (Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer Kodu: 11.66.5.Tarih: 02.02.1922. Say: 3142). TBMM Riyaseti Bakitabeti Evrak ve Tahrirat Mdriyeti antentlidir. 82 1874te stanbulda doan Yahya Galip (Karg) Bey, maliye ile ilgili eitli grevlerde bulunduktan sonra 17 Kasm 1917de Ankara Defterdarlna atanmtr. Ankara Valisi Muhittin Paann Mustafa Kemal Paann emriyle tutuklanmasyla nce Ankara Vali Vekili yaplm, TBMMnin almasndan sonra ise asil olarak Ankara Valiliine getirilmitir. 22 Austos 1922de Krehir Milletvekili seilen Yahya Galip Bey, Meclisteki yerini 14 Mays 1942 tarihinde lmne kadar korumutur. Bkz. Yahya Galip Bey, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 280; Mcellidolu Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, C. III, Mars Matbaas, Ankara, 1968-1969, s. 291-294. 83 apolyo, a.g.e., s. 36-39.

16

amcasnn olu Halil erafettinin Meclise gtrdn ve 600 kuru maala almaya baladn belirtmektedir.84 Yukardaki ifadelerden anlald zere eldeki mevcut imknlardan yararlanlmas yoluna gidilerek, zellikle seilen retmenlere idari ilerde grevler verilmi ve bylece bteye ok fazla bir yk getirilmemitir. 1.3. BRNC DNEM TBMMDEK PARLAMENTERLERN

ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER 1.3.1. Milletvekillerinin Genel Durumlar ve Eitim Dzeyleri 66 seim evresinden seilen ve stanbul Mebusan Meclisinden (Maltadan gelenler dhil) katlmlarla birlikte I. TBMM iin milletvekili says 437ye ulamtr.85 hsan Gnee gre birok nedenlerden dolay, geni bir halk tabanna dayal I. Dnem TBMMye katlan milletvekili says 378 dir. Gne, I. Dnemi eylemli olarak tamamlayan milletvekili saysn ise 337 kii olarak tespit etmitir.86 Milletvekillerin ounun Ankarada yatacak bir yerleri bile olmadndan, ilk etapta Muallim Mektebi binas milletvekillerine yatakhane olarak tahsis edilmiti.87 Milletvekillerin yemei iin mebuslardan Cevdet Izrap ve dier bir arkada tarafndan tabldot tesis edilerek, 70 kuru mukabilinde 3 kap yemek verilmeye balanmas, milletvekillerinin Ankarada yaam olduklar zorluklar hakknda bizlere ok ak fikirler vermektedir.88 lkenin o gnlerdeki iinde bulunduu koullar dikkate alndnda TBMM, genel olarak eitim dzeyi yksek kiilerden meydana gelmitir. Hatta birok mebus birka eitim kurumunu birden bitirmitir. Tm mebuslarn yzde 25,4 bir yksek renim kurumunu, yzde 4,8lik bir blm ise Harb Akademisini bitirmitir. Rtiyeyi bitirenlerin oran yzde 20,8 iken, medreselerde renim grenler yzde 18,8lik bir grubu oluturmaktadr. TBMM yelerinin yzde 8,7si idadi, yzde 2,3 sultani, yzde 1,6s meslek okulu, yzde 6,9u harbiye bitirmi, yzde 7,3 ise zel eitim grmtr. Herhangi bir eitim kurumunu bitirmeyen ya da eitim dzeyleri84 85

Velidedeolu, Mcadele Anlar, s. 46-49. oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 39. 86 Gne, a.g.e., s. 79. 87 Refik Turan, lk Trkiye Byk Millet Meclisine Girenlerin zellikleri, AAMD, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu (Al Konumalar ve Bildiriler 21-23 Eyll 1987), Ankara, 1994, s. 1062. 88 Kansu, a.g.e., C. II, s. 570; Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Rafet Zaimler Yaynevi, stanbul, 1958, s. 391.

17

hakknda herhangi bir bilgi olmayan mebuslarn oran ise yzde 14,6 olarak tespit edilmitir.89 I. Dnem TBMMdeki milletvekillerin eitim durumlar ise genel olarak u ekildeydi: Tablo3 I. Dnem TBMM Milletvekillerinin Eitim Durumlar (1920-1923)90 Milletvekillerin Eitim Durumlar 1920 1923 zel 7,8 7,0 lk 6,8 3,3 Orta 21,1 12,3 Lise 3,6 3,6 Yksek 42,2 65,2 Medrese 18,1 8,3 Tablodan anlalaca zere 1923 ylna gelindiinde yksek renim gren milletvekillerin says artarken, medrese renimi grenlerin says olduka azalmtr. Ayrca tm milletvekillerin yzde 58,8inin bir yabanc dil bilmesi, eitim asndan Meclisin hite kmsenemeyecek seviyede olduunu gsteren bir baka kanttr. Yabanc dil bilen milletvekillerden yzde 41,2lik blmnn, birka dili birden bildii anlalmaktadr. Franszca, Arapa ve Farsa bilenler Meclisin yzde 23,8ini, Arapa bilenler yzde 19,2sini, Farsa bilenler de yzde 13,5ini oluturmaktadr. Bu dili yzde 4,8lik oranlarla ngilizce ve Almanca izlemektedir.91 1.3.2. Birinci Dnem TBMM Milletvekillerinin Meslekleri Parlamenterlerin meslek niteliklerine baktmzda karmza ounluk olarak memurlar kmaktadr. Yaplan aratrmalar Meclisin yaklak yarsnn (yzde 43,70) devlet memuru olduunu ortaya koymaktadr.92 Geni bir kategori olan devlet memurlar snfna; ordu mensuplar, mdrlk dzeyinde grev yapan yksek memurlar, mlk yneticiler, diplomatlar, retim yeleri, retmenler, hkim ve savclarn yan sra vergi memurlarndan, emniyet grevlililerine, mahkeme zabt ktiplerinden, telgraf memurlarna kadar her dereceden dier memurlar89 90

Demirel, a.g.e., s. 146. hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclisi Mebusan (18771920), Geniletilmi 2. Bask, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 1998, s. 165. 91 Demirel, a.g.e., s. 146. 92 Bkz. oker, TPT, C. III; Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite, The M.I.T. Press, Cambridge, 1965, s. 181; Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1991, s.109.

18

girmektedir. Saysal olarak fazlal olan bu snf serbest meslek erbab ve ilmiyeci yeler izlemitir. Serbest meslekler snf ierisinde ifti ve ziraatlarn saysal fazlal dikkatlerden kamamaktadr.93 Profesyoneller bal altnda toplanabilecek avukat, gazeteci, bankac, doktor ve mhendis yelerin oran yzde 14; eraf olarak nitelendirilebilecek ifti, tccar ve airet reislerinin oluturduu oran ise yzde 18,9dur. Buna karlk mft, mderris ve eyhlerden oluan din adamlar da Mecliste yzde 11,2 gibi pek kmsenemeyecek bir oranda temsil edilmilerdir. I. Mecliste milletvekili olarak yalnzca bir ii yer almtr.94 Meslei konusunda hibir bilgi olmayan milletvekillerinin tm milletvekillerine oran da yzde 7,1 olarak tespit edilmitir.95 Atatrk Dneminde Kemalist dnceye daha yakn olan brokratlar daima Mecliste ounluu oluturmutur. Kurtulu Savan da gerekletirilen asker ve sivil brokrat aydn elitle, tccar ve iftiden oluan eraf arasndaki ittifak tm tek parti dnemince brokrat elitin egemenlii altnda srm ve Trk siyasal yaamnda ok nemli sonular ortaya karmtr. Meclise egemen olan unsur brokratlar olmasna ramen; tccar ve iftiden oluan eraf da nemli lde temsil edilerek, din adamlarnn durumuna dmemilerdir.96 Erafn yresel dzeydeki etkisi, ulusal dzeyden ok daha fazla hissedilmitir. Bu nedenle eraf Mecliste brokratlardan az temsil edilmesine karn, CHPnin yerel aygtnda daha fazla temsil edilerek, daha etkin bir duruma gelmilerdir.97 I. Dnem TBMMye baktmzda brokrasi kkenli milletvekillerinden genel olarak dokuz milletvekilinin eitli zaman dilimlerinde ve eitli bakanlklarda bakan olarak grev yaptklarn grmekteyiz. stanbul Milletvekili olan Ahmet Muhtar Bey98, 10 Austos 1920-8 ubat 1921 tarihleri arasnda Hariciye Vekiline Vekillik yapmtr. Bakanlk yapan dier milletvekilleri; Yusuf Kemal Tengirek,93 94

Tunaya, a.g.m., s. 33. Bu ahs Mecliste Numan Usta olarak bilinen stanbul Mebusu Numan Efendidir. Bkz. Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, C.III, TBMM Vakf Yaynlar No: 6, Ankara, 1995, s. 511. 95 Demirel, a.g.e., s. 147-148. 96 Turhan, a.g.e., s. 108-109. 97 Ergun zbudun, Transition from Authoritarianism to democracy in Turkey, Mimeo, 1979, s. 9. 98 3 Haziran 1920 tarihinde TBMMye stanbul Milletvekili olarak katlan Ahmet Muhtar Bey, 10 Austos 1920-8 ubat 1921 tarihleri arasnda Hariciye Vekaletine Vekillik yapmtr. II. Dnemde stanbul Milletvekili seilen Ahmet Muhtar Bey, 1927de balad Washington Bykeliliinden 1934 tarihinde ayrlmtr. Bkz. Ahmet Muhtar Bey, Tercme-i Hal Kd, I. Dnem, TBMM Arivi, DN: 213; oker, TPT, C. III, s. 497-498; ankaya (Mcellitolu), a.g.e., C. III, s. 437.

19

Mustafa Necati99, Zeki Apaydn, Hakk Behi, Hseyin Srr (Belliolu), Mehmet Vehbi (Bolak), Bekir Sami (Kunduh), Mustafa Faik ztrak100 ve Ata Bey idi. I. Dnem BMMde yer alan brokrasi kkenli milletvekilleri, kurulan 23 komisyonda ilgi alanlar dhilinde grev yapmlardr.101 1.3.3. Milletvekillerinin Tahsisat, Harcrah ve Emeklilikleriyle lgili Yaplan Dzenlemeler I. Dnem TBMMde milletvekillerine nceleri aylk tahsisat olarak 80 lira verilirken duyulan ihtiya zerine baz dzenlemelere gidilmitir.102 Bayazt Milletvekili Mehmet Bey ile arkadalarnn verdikleri kanun teklifi sonucunda, 5 Eyll 1920 tarihinde karlan Nisab- Mzakere Kanununun 6, 7 ve 8. maddeleri milletvekillerin denek ve yolluklaryla ilgili dzenlemeler getirmitir.103 Bu kanunla BMM azasna 4 ay iin 1250 lira denek ve 4 ayn bitiminden toplant yl sonuna kadar Meclise devam edenlere ayda 100er lira tazminat verilmesi; ylda bir kez olmak zere 40 lira zerinden gidi ve dn yolluu denmesi kararlatrlmtr. Ayrca kanuna gre; Osmanl Mebusan Meclisinden TBMMye katlan milletvekillerine katl tarihlerinden itibaren aylk yzer lira tazminat verilmesi karar alnmtr.104 denek ve yolluklarda yaplan ikinci dzenleme Siverek Milletvekili Mustafa Ltfi Bey ile arkadalarnn Nisab- Mzakere Kanununun altnc ve sekizinci maddelerinin tadiline dair verdikleri kanun teklifi sonucunda gereklemi ve 17 ubat 1921de 98 sayl Kanun karlmtr. Aylk denek 1 Mart 1920den geerli olmak zere 200 lira, yolluk da her yl aylk denein yars, yani 300 lira olarak

99

Mustafa Necati Bey, TBMMnin I. Dnemi iin yaplan seimlerde Saruhan Milletvekili seilmitir. II. ve IIInc dnemlerde zmirden milletvekili seilen Necati Bey, Maarif Vekillii zamanndaki uygulamalaryla ok byk bir hret edinmitir. Bkz. Mustafa Necati Bey, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 370; Mustafa Eski, Mustafa Necati, AAMD, C. XII, S. 35, Temmuz 1996, s. 463. 100 Cebelibereket Milletvekili Faik Bey, ileri Bakanl ve TBMM Bakan Vekillii grevleri yapmtr. Faik Bey, ileri Bakanl srasnda kaymakamlk kursunun almasn, mlk idare amirlerinin bilgi ve grglerinin artrlmas iin Bat lkelerine gnderilmesini gerekletirmitir. Bkz. Mustafa Faik Bey, TBMM Arivi, DN: 89; Mehmet Aldan, Faik ztrak, TD, Yl 65, S. 399, Haziran 1993, s. 234; Veznedarolu, a.g.e., s.n.y; oker, TPT, C. IIII, s. 252-253; ankaya (Mcellitolu), a.g.e., C. III, s. 1082-1083. 101 oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 108-109. 102 Kansu, a.g.e., C. II, s. 252-253. 103 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 535-550; oker, TP