Autorzy: Urszula Depczyk, Bożena Sienkiewicz, Halina Binkiewicz

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania przyrody, na podstawie opinii rzeczoznawców: mgr Teresy Kutajczyk, dr Ewy Nowak, dr. Andrzeja Persony, mgr Zofii Szmidt, dr. Wojciecha Kaliszewskiego.

Etap edukacyjny: IITyp szkoły: szkoła podstawowaRok dopuszczenia: 2014

Numer dopuszczenia wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 604/5/2014

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.Warszawa 2014

Wydanie I

ISBN 978-83-02-14271-0 (część 2.)ISBN 978-83-02-14272-7 (całość)

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Barbara Butwiłowska (redaktor cyklu, redaktor merytoryczny)Redakcja językowa: Katarzyna Sobiepanek-Szczęsna, Milena SchefsRedakcja techniczna: Danuta HutkowskaProjekt okładki: Anna Wielbut, Artur MatulaniecProjekt graficzny: Wojciech Chełchowski, Anna Przygodzka, Artur MatulaniecProjekt stron działowych: Krzysztof PłuciennikOpracowanie graficzne: Krzysztof Płuciennik, Zbigniew LarwaOpracowanie kartograficzne: Adrian BergielFotoedycja: Agata Bażyńska, Natalia MarszałekSkład i łamanie: Zbigniew Larwa

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowaniabezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonachz systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu AppStore); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnegoprogramu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.plMateriały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotemdalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel. 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

V

VI

SPIS TREŚCI

VIII

VII

Jak korzystać z podręcznika .......................................................... 4

Odkrywamy krajobrazy strefy umiarkowanej i zimnej 37. Na stepach w głębi lądów ........................................................... 8 38. Życie wśród stepowych traw ...................................................... 12 39. Gospodarowanie ludzi na stepach ........................................... 16 40. Ciepłe lato i mroźna zima w tajdze ........................................ 20 41. Wśród drzew iglastych tajgi ....................................................... 24 42. Życie ludzi w tajdze syberyjskiej ............................................... 28 43. Krótkie lato zimnej tundry ........................................................ 32 44. Na spotkanie z reniferem i chrobotkiem ............................... 36 45. Na pustyni lodowej Antarktyki i Arktyki ............................... 40 46. Wśród mieszkańców pustyń lodowych .................................. 44 47. Zagrożone krajobrazy strefy umiarkowanej i zimnej ......... 48 48. W obronie ginących krajobrazów świata ................................ 52 49. Podsumowanie działu V ........................................................... 56

Badamy zmienność w przyrodzie 50. Masa i jej wyznaczanie ............................................................. 64 51. Zależność masy od objętości ................................................... 68 52. Pływanie ciał ................................................................................ 72 53. Rozpuszczanie i topnienie substancji ...................................... 76 54. Sposoby rozdzielania mieszanin ............................................. 80 55. Podsumowanie działu VI ......................................................... 84

Obserwujemy ruch w przyrodzie 56. Ruch jako zmiana położenia ciała ........................................... 92 57. Prędkość poruszania się ciał .................................................... 96 58. Siły tarcia w przyrodzie ............................................................. 100 59. Zmiany oporów ruchu ............................................................ 104 60. Ruch i opory ruchu w sporcie ................................................. 108 61. Podpatrywanie przyrody ........................................................... 112 62. Podsumowanie działu VII ......................................................... 116

Powtarzamy wiadomości przed nauką w gimnazjum 63. Tajemnice organizmu człowieka .......................................... 124 64. Różnorodność życia na Ziemi ................................................ 128 65. W świecie roślin i zwierząt ..................................................... 132 66. Wędrówki po najbliższej okolicy ............................................ 136 67. Podróże po Polsce i Europie .................................................... 140 68. Podróże po świecie, od bieguna do bieguna ........................ 144 69. Świat jest chemią ........................................................................ 148 70. Właściwości ciał ........................................................................ 152 71. Zjawiska fi zyczne w przyrodzie .............................................. 156Indeks polsko-angielski ..................................................................... 160Źródła ilustracji i fotografi i .................................................................168Instrukcja do wykonania miniksiążeczki ........................................ 176Wklejki – rozkładane infografi ki

7879

To, czy ciecze rozpuszczają się w innych cieczach, można sprawdzić przy pomocy wody i soku. Po ich wymieszaniu nie rozróżniamy składników, po-nieważ sok rozpuścił się w wodzie. Przyglądając się napojowi gazowanemu w zakręconej butelce, widzisz jednolitą ciecz. Po odkręceniu nakrętki zaczyna się wydobywać gaz, który widać wewnątrz napoju w postaci pęcherzyków unoszących się do góry. Jest to gaz, który był rozpuszczony w napoju. Jak myślisz, czy w wodzie można rozpuścić powietrze? Ryby i inne organizmy wodne wykorzystują w procesie oddychania tlen rozpuszczony w wodzie. Już wiesz z lekcji przyrody, że tlen najszybciej rozpuszcza się w szybko płynącej wodzie, a najwolniej w stojącej. Bardzo ważne dla życia organizmów jest roz-puszczanie się w wodzie składników pokarmowych, m.in. soli mineralnych.

Z przeprowadzonych doświadczeń wynika, że w wyższej temperaturze roz-puszczanie przebiega szybciej. Również mieszanie przyspiesza rozpuszcza-nie substancji, ponieważ w ten sposób przyspieszamy mieszanie się drobin rozpuszczonego cukru z drobinami wody.Możesz również sprawdzić, czy rozdrobnienie substancji wpływa na szybkość rozpuszczania. W tym celu użyj cukru pudru i cukru w dużych kryształ-kach. Pamiętaj, że badając wpływ jakiegoś czynnika, nie możesz zmieniać pozostałych. Musisz wziąć taką samą ilość wody o tej samej temperaturze i pozostawić mieszaninę bez mieszania. Do obydwu naczyń należy wsypać taką samą ilość cukru. Do jednego cukru pudru, a do drugiego cukru w du-żych kryształkach.

Pojęcie „rozpuszczalnik” znasz jako określenie cieczy służącej do rozpuszcza-nia farb i lakierów. Ręce ubrudzone farbą do malowania ścian w mieszkaniu możemy umyć wodą z mydłem. Jednak nie zmyjemy wodą farby olejnej czy służącej do malowania karoserii samochodów lub rowerów. Każda farba może rozpuszczać się w innym rozpuszczalniku. Na opakowaniach farb podany jest rodzaj rozpuszczalnika, który może być użyty do danej farby. Tłuszcze można rozpuścić w benzynie lub nafcie.W domu używamy płynów do mycia naczyń, które są roz-puszczalnikami dla zabrudzeń powstałych po posiłkach. Mydło rozpuszcza zabrudzenia na naszym ciele, a proszki do prania – na ubraniach.

Zdarza się, że mimo mieszania herbaty cukier nie rozpuszcza się całkowicie. Spróbuj sprawdzić, ile soli możesz rozpuścić w wodzie. Wsyp do szklanki z wodą łyżeczkę soli i zamieszaj do całkowitego jej rozpuszczenia. Dosyp następną łyżeczkę soli i znowu zamieszaj. Postępuj tak do momentu, aż w tej ilości wody nie da się rozpuścić więcej soli. Tak otrzymany roztwór soli w wodzie nazywamy roztworem nasyconym.

Sprawdź, czy potrafisz 1. Wyjaśnij, na czym polega różnica między topnieniem a rozpuszczaniem. 2. Podaj przykłady rozpuszczania i topnienia. 3. Jak można przyspieszyć rozpuszczanie? 4. Czym różni się roztwór od roztworu nasyconego? 5. Gdzie szybciej rozpuści się tlen: w stawie, wolno płynącej rzece czy szybkim górskim potoku?

Ważne! ▶ Topnienie jest to zmiana stanu skupienia. Aby nastąpiło topnienie, należy

dostarczyć substancji ciepło (ogrzać ją). ▶ Rozpuszczanie substancji zachodzi po wymieszaniu substancji

z rozpuszczalnikiem, np. cukru z wodą. ▶ Wyższa temperatura, mieszanie i rozdrobnienie przyspieszają proces

rozpuszczania.

▶ W danej ilości rozpuszczalnika można rozpuścić określoną ilość ciała rozpuszczanego.

▶ Roztwór, w którym nie można rozpuścić więcej ciała rozpuszczanego, to roztwór nasycony.

Pojęcia

● roztwór nasycony

B a d a m y z m i e n n o ś ć w p r z y r o d z i e R o z p u s z c z a n i e i t o p n i e n i e s u b s t a n c j i

Czy wiesz dlaczego?

W akwariach są montowane pompki wtłaczające do wody powietrze – tak zwane napowietrzacze. Dostarczają one powietrze, które rozpuszcza sięw wodzie, i mieszają wodę.

Interesujące

Do usuwania uciąż-liwych plam z ubrań, dywanów czy tapicerki używa się odplamiaczy. Naniesione na plamę powodują jej rozpusz-czenie. W zależności od rodzaju plamy używa się różnych od-plamiaczy. Na przykład plamę z niektórych owoców można usunąć sokiem z cytryny.

usuwanie plam sokiem z cytryny

pęcherzyki powietrza w akwarium

78

TTo, czTTTooTTTTTTTTToTTToToT y ciecy ciecciecciey ciecciecy cieccieccieciecccieccieeciecccccieccieceecey cieccciecccieciiiecy ciey cieecceceeccy ecyyyyyyy ze rozze rorrze rozze rozze rozze rozze rorrozozzze rozze rozze rozze rozze rozze rr ze rozzzze rozze rzzzee rozzzzze rozzze roze rroozzze rozrooze roroee puszczpuszczpuspuszczuszczuszczpupppuszczpp ają sią sią sią sąą siają sąąą sąą siająą siąą są siią siąąą sisssą siąą ssają ssą ssąą sąąąą ę w inw inęę w ię w inw inę w inę wę wę wę wę w ę w iw inw inw inę wę w inę w inę w ę w inię w inininę wę w ię w inęęęę w iniw inę wę wwę w inw inę węę wę w ę w innę w inęęę www iiinęę w inę wę wwęęęęę nych cnynynynynynynnynyyynnnyn ieczach, można sprawdzić przy popomoppomopomocypomopooomopopompommpommommmopomopomopopommpppomopommompommmmpoompppp wody ody ody oody yyody ody yyyydy yyyyyyyyyyyyy i sokui sokui sokusokusokui sokui sokui sokui sokukusokui sokui sokusokusokusooossooi sokkusokusokuusokki kksokk PoP. Po iPPP. PPo iPoPoPo iPoPPPPPPPPPPPP ch wymieszaniu nie rozróżniamy składników,ników,ników,ników,ników,ników,wkówwików,wwkówkówwwnikónikókikk po-nieważważnieważnieważżnieważeważnieważnieważnieważieważiewaniewaważnieważżażnieważnieważnieważżżniniewwaaaaewaażżżniewanniewwwiewaażn waniewww żnieważnien eewwwważniieiiewewwwwannieniewieweewn eeeeważn wwan ew sok rsoksssosok rkksssss ozpuścił się w wodzie. Przyglądając się naanaę naaę nanaaęęęę pojowijowpojowjowojowipojowpojowpojowojoojooojooooppppp gazowanemu w zakręconej butelce, widzisz jednolitą ciic ecz. Pz Pz Pz Pz Pz Pcz Pecz. Peczzzcccceecceeee o odkręceniu nakręęęęęęęęęęęęętki zatki zaki zatki zatki zatki zatki zaki zaki zaki zaki zaki zatki zaki zaki zai zazaki ztki zi zazatkki zazaak zaaczczczyczyczyczyczynczynczynaczyna czyna czyna czyczyna ynaccczycczynyna czynaczyna ynay ayysię wydobywać gaz, któryyyyyyy widaćwidaćććwidaćwidaććadwidawidwiwi wewnątrz napoju wu wu wwu wu wu wwwwwwwwww popopospospostostpostpostapostaostapostapopooospostpostapopostapostapoostapostappopostapostap stpostapo apopostata ici pęcci pęcci pęcci pęcci pęcci pęcci pęcpęcici pęcci pęcęci pęci pęcp herzykherzykherzykherzykherzykherzykherzykherzykherzykherzyherzykrzerzykz ów ów ów ówówówów ówwówwww wwunoszących się do oię dooię dooię dię doodę dę dię dię dię góry. gógóróóógóó Jest to gaz, którytóryytórytóryóryóryrytóryyyyyyyyyy był rył rył rbyłybyłbył rbył rył rbył rbył rbyłłbył rbył rbył rbył rbybył rybyłbył rbbył rbył rbbył rbył rrbbył rbył rbyłbył rył rbył rbył rył ryłł roooooozozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszozpuszzpuszozpuszuszzczony czony czony czony czony czony czony onyczony zonycczony on w napw nw naw nanaw napw napow napow napow napow nw napow naponapoww nnaanw nnw naw nannnnw nw n jjjjju.jJak mJak mJak mmmak mJak mk mJak mmmk mkakkkaaJ yśliszślśśśśślś , czy w wodzie możmożmożmożmożmomożmożmomoooożmmomoożżmmożożnanananana ronana rona rona rona rozna rozna rozna rozna roznna rona rozna rozrozroza rozroa rozrozroznan rozzzpupuścićpuścićpuścićpuścićpuścićuścićpuścićpuścićuśpuścićuścićpuścićpuśc powiepowiepowiepowiepowiepowpowieowiepowiepowiepowiepowiw trze?trze?trze?trztrzerzetrzetrztrzetrzetrze? trrze? trze? trzetrzetrze? trze RRRRRyby iRRR inne organizmy ywodne wykorzorzorzorzorzorzorzystująystująystująystująystująystująystująjjstująjąstustutuujuystuystujątustuystująystująttstująy tująystujtujątująstujtująująu ąjąjąąąąą wwwwwwww pw pw pw pw prow prow prow prow prow prowww propw proww prow pr cesie cesie cesie cesie cesie cesie cesie cescesiecesieesiesie oddychoddychododdyoddychoddychoddychoddychoddychddychoddychododd chhdychhhdychhchccchdychychdycccyy ananianiaaniananania tanianiaaniaiianiainanianiananaaanaa len rozpuszczpuszczonyzony wzony wzony wony w wodziwodziwodzi wodziwodzi wodzwodzi Je Juże Juże Juże. Juże. Juże. Juże. Już wieszwieszwieszwieszwieszwieszwieswiesswieiwwieszwi sz z lekcz lekcz lekclekclz lekclz lekcz lekcz lekcz lekclekcz lekcekcz lekz lekcz lekclekclekclekccekcekckccl jjijjiiji przji przji przji przi przji przjiji przj przrzji przjij przji prprzyrodyyrody,yrody,yrody,yrodyyrody,yrody,yrody,yrody,yrodyodyrodydy,r y,yyyyyyy że tlże tlże tlże tlżeże tże tże tlże tlże tże tlle tlże tlże tlże tlżeżżeżżż eneneen najen najjjszybciszybciszybciszybcizybci jej rozej rozej rozej rozej rozej rozej rozpuszpuszczpuszczpuszczpuszczpuszczpuszczpuszcza sia sięa sięa sięa się a się a się a si w szw szybw szybw szybw szybw szybkkko płykko płynącenącej wodziewodziewodziewodziwodziewodziewodziewodziedziewodzieodzieodziewodziedzie, a na, a na, a na, a na, a na, a na, a na, a naa na, a na, a naa, a naa anaananannnajwolnjwojwolnjwojjjjwol ijjwolnijwolnjwojwolnljwolnijwollllolowjwolnijwolnijwolniej w sej w sej w sej w sej w sej w sej w st jtojącetojącetojącetojącetojącetojącetojącej Bj Bj Bj Barj Barj Barj. Barj. Barj. Barj. Ba ddddzo wadzo wadzo wadzo wazo ważżżżne dlżne dl ża życia organizmów jest roz-pupupupuszcpuupuszczpppuuupuszpuszczpppuppuszczpuszcpuszcz ianie sanie sanie sanie sanie sanie snie siiiię w wię w wię w wię w wię w w dodzieodzie kłskładników pokarmowych, m.in. soli mineralnych.

Z pZ pZ pZ pZ pZ pZ Z pppprprprrrrzeZ pprprrrprrprrZ pprrrZ pprZ rrppp prowadddddddddddddddddddzonychhhhhhhhhhhhhhhhhhh doświdddddddddd adczeńzeńzzz wynikkwynikniknikwyniknikwynikkwynikiiikkkknwyniiiiikkkwynikwynw niinikkwynikwynikky kkkky kyyy a, żeżea, ża, ża, żea, żea, żżżża, żea, żea, żea, żeżżżżża, żeżea, żżaaa, żeżeżża ż, ża,a,aa, żżża ża, ża, ża ża, że,,a, żeżża, że, żea, żea, e,,, w wyżswwww wyżw wyżwyżżw wyżsw wyżsw wyżw wyżsżżżwww wyyw wyw wyw wywwwwwwww zej teze mperaturze roz-pppupupuspuspuspususpussszzzzzzzczp szzzzzpppu zzpp szzzp zzzzpu zzppppuszcszzpp anie przebierzrzrzrzrrrzrrzrrrz ga szya sza szyaa szya sa szszyszzy szyzyzya szaaa szya sssszyzszyya szyszyszzyya sza szsszya szya ssza szyszyyaa zyyysszzzya sszz sz bciej.bciebciejbcibciejbcbcibbciebbcbbcbcibciejbcieb i jib i jbb ieibciejbbcieiiibciebcciciieccibbccccciiibcccbbcb RównióóóRóRóRRRRóóRR eż mieszaniezanieezanieieieeezanieezaniennieeenieeeennnnnnieeeanieaannnzanieeezzaananiennnn eezzaa e przysprpprzysprzysprzysprzysrrzzprzyspprzprzrrrrzzz sspprzysrr yszysssprzyrprzzprzyssrzyspprrprzyszzyssprpprrrrzyprrrzyprrrr pieszapippppipipppppppppppppppppppppp rozpuszcza-nnnienie nie ie sie sie snie ie ssssususuunnienie ssuussuusun suni suunnie sun uuun un un usubstancji, po,, nieważażżaż w tenw tentenw tentenntennnententew tennnnw tentententtenew tetenww tenttw tennnnwww tttennenwww tenw t neeenn sposóposósppoposóspsposósposópossposósposóspososósposóspopo óóposósposóposóóosósposósppospspsposóósposósposópospspposópposósppossposóósspposppoopsposspppospp b przybb rzybbb prbb prbb przybb rrb r ispiesziiiiiiiiesziiiipiesiiiiii amy miimy mimy miiimy miiimy mmy mimy mimmy mimmiamy mimimy mimmmy mmy mimmimmiimmmmy mmmy mmiiiyyyy eszanieszeszaeszeszesessesszazeeeszaesszeeseszeszeszesszaszeseszeeeeszasszaeszeszaeszae zaszae aa e się drobin roozpozpozpzpuzpuzpuozppuuuuuuuusooozpuusoozpuuuuoozz uuuuoo uuo uuoo uuozpu zczonego cukgogggoggggogogogogg ru z dddddddrobinannnnnnannn mi woddodwodwowodoowodwodddwoddmi wodmi wodwowoomi wodwoddddwodi wodwwwwodmi woodmi wodi wodwi wwwwmi wii ww ddmmm y.yyy.y.yyyyy.y.y.yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy.yyyyyyyMoożożożeożeożeoożeożeożeożeesesssssszzMożeszsMoMo essszMM ssoż szMo esszzMoMo eso so eszsz również sprżżżżżżżżżżżżżż żż awdzićzidzizdziććdzzićziććdzićzićdzdzićzićdddzizićddzićiććdziiiććdziziiiićdzićzdzzdzz , czy cccccc rozdrorozdrorozdrobnieniiiienieieniien e subse subssubse subsubsbe subsuubsssbsssbsubbbssse subse subse subsubbe subse subsubbbsbsssubbbbsubsee subsubbe subse subbbbsstancjiatancjitancjancjintantanncjitancjitantannctatancjitancjtancjianancjitancjitancancjijtancjincjtanancjiancjianancjitan jtanctanncjtancjitt nnncjtancncjiancjitanctanctancann iannnanaaannnnnnctatantttann wpływww a na szybkość rozzzzpuzpuzpupupupuzpuusussssszzpussszpusussssz sszpuzpusuussz sz sssp zczanizzzz a. W tWWWWWWWWWWWWWWWW ym celcelcelllcecceccecelcelcececceecellleeeellceeeleelllleeceellcelu użyjużyu użyu użyju użyju użyju użyu użyjju użyju użyjżu użyju użyju użyju użyużu uu uu użyu użyu użyu użyjużyuużu użyyyużyu uu użyju uużu użu użyyuu użyju uużyuużżżu użyjżu użyyu użyju uu użżyjżżyyu użyju użyju uuu użżżu użuuż juuuu użżż cuccucukruukcukrukkkrucukkkukrukrucukrcukukcukrucukkkukkkkkukukcukkkkcucccuuuuuukcuuuu pudrudddd i cukkkukukkkkkkkcukukkkkkccuuukcukru w dru w dru w dw dw dru w dru w du w dw dw dddru w dru w ru w du w dru w dw dw ddru w dwu w dddwww du w ddu w du w du wwu w dw dw ddru w du wu w dww ddddduu drru w du ww drru w ddrrruu w ww ddwwww użych uuuuuuuuuuuuuuuuu kryształ-kaccch. h. h. h.h.h.ch.cch. h.h. chccccchcc PPPPPPPPPaaamiętPPPPaPaPPPPPaaPPaaPaPaaa aj, żeżżżżżżżżżżżżżżżż badaj wpłąc wpłwpłłłłwpłwpłpppppppppppp yw jakyw jakw jakw jakkkyw jakw jakjakkkw jakyw jakjakkkyw jakyw jakw jakakw jaw jakw jakyw jakw ajakw jakkjakakkkakkww jjaajakkjakw jakyw jakw jw jjayw jajakkw jw jaw jaaayw jakkywyw jjw jaky jjy jy jaky jj iegoiiegośiegośiegośi śieiegoiiegośgośśiegośiegośiegośiegośiegośiegośiegośśegośieg śiegoiegośśiegośiegośiegośiegośe oegośiegośiegośi oieiieiegoi ooośiiiegośśśi oooiegoośśiegośi oooee czynniczynzcczzyzyzynczczynczczccczzccczzzcc ka, nie możesz zmieniać pozooostostostostoststostostostooststoostoooosoooo aaaaaałałałałałłyłłych.aaałałłaałłaałałłłałłyłł Musissssssssssssss z wziąiąąąć takątć tatćć tććććććććć tttttt samą ilość wody o tej samej temperaturze i pozzzzozozoooozozozozozzzzzzzzzoz stasststststststtatataaaaaawawićsttaaaaaaaaawaaawawas aaaa mieszsszssszzszzzzzzzaninę bez mieszania. Do obydwu naczyń należy wsypać taką ssssssssssssssssssssssamamamamamamamammmmmąmąmąąą ilamammmmmąmąąąammąmąąąąamąąąąąąą ość cuuukru. Dkkkkkkkkkkkkkkkkkkk o jednego cukru pudru, a do drugiego cukruukrukruuuurrruruukrukrru w duww duw dudw duw duw duddw duddwwwww -żych kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkrysrysrysrysrysryrysszszzzzzztarysszzrysysszzzzzzzy zzzszzzzzz łkach.

Pojęcie „ro„ro„roz„roz„roz„rozrozro„rozzzz„rozzzzzzz„rozzzzzzzpppuszczppppppppppppppppppp alnik” znasz jako ko jakojakoakojakojakooako ako oooooj oojj określokreślkreślokreślślokreślślkreślokreśleśokreślokreślokreślokreślereokreśokreśkreśokreślrokreślokreślkreślkkkreślokreślokreślkookreślokreślkreślo reśleśl iienieenie cienie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cenie cnieenie cenie cienie ciiiiiiiieczieczieczy ieczy ieczczyieczy ieczy ieczy czy ieczyieczy ieczyyy służącsłużącsłużącsłużącsłużącużącsłużącsłużącłużąsłużącsłużącsłużącsłużącej do ej dej doej do ej do ej doej dododoej doej doej doej doe ooej do doej dooddej do oddj rrororozzrozprozpusrozprorozrozzzrozproozzorozpusr zczazcza-nia farb i li li li li li li lirb bb lli li laakieróakieróakieróakieróakierókierókieróóierókieróakierókkierókieróaakierókkierókierókieróieróaakieróakk erkieróieerkiereróóa e RRRRRw Ręw RęcRw RęcRRRw Ręw Ręcw Ręcw Ręcw Ręw Ręw Ręcw Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcw. Ręcęc bbbbbe ubbe ubrue ubrue ubrue ubrue ubrue ubrue ubrue ubruue ubrudzone dzone dzone dzone dzonedzone dzonedzonedzonedzondzone farbą farbą farbą farbą farbą farbąfarbą arbąfarbą farbą farbąrfa ąąąąą do maldo maldo maldo mado mado mdo maldo maldo maldo mado maldo maldo malo malo mado mado malmalo maldo malmdo malo mdodoo owaowanowanowanowaniowanowaniaowaniowaniaowowwwo ścian w mieszkaniu możemmymymymy umyumyćum ććććumyćumyćum ćumyćumyćumyćumyć uuumyćmyćmmyććumyćuumumm ćumyćumyć umyć dddwoddwodą zodąwodą zwodą zodą zwodą zdąąąwodąwodą zwwowwodąodądąwwwwowoowodą z ddłddłmydłeddłłdłddłmydłem. Jednak nie zmyjemy wodą farby olejnej czy służącej do malowania karoserii samochodów lub rowerów. Każda farba może rozpuszczać się w innym rozpuszczalniku. Na opakowaniach farb podany jest rodzaj rozpuszczalnika, który może być użyty do danej farby. Tłuszcze można rozpuścić w benzynie lub nafcie.W domu używamy płynów do mycia naczyń, które są roz-puszczalnikami dla zabrudzeń powstałych po posiłkach. Mydło rozpuszcza zabrudzenia na naszym ciele, a proszki do prania – na ubraniach.

imo mieszania herbaty cukier nie rozpuszcza się całkowicie. ozpuścić w wodzie. Wsyp do szklanki

puszczenia. Dosyp

Sprawdź, czy potrafisz 1. Wyjaśnij, na czym polega róż

2. Pod

Ważne!▶ Topnienie jest to zmiana stanu skupienia. Aby nastąpiło topnienie, należy

dostarczyć substancji ciepło (ogrzać ją).▶ Rozpuszczanie substancji zachodzi po wymieszaniu substancji

z rozpuszczalnikiem, np. cukru z wodą.▶ Wyższa temperatura, mieszanie i rozdrobnienie przyspieszają proces

rozpuszczania.

▶ W danej ilości rozpuszczalnika można rozpuścić określoną ilość ciałarozpuszczanego.

▶ Roztwór, w którym nie można rozpuścić więcej ciała rozpuszczanego,nasycony.

Pojęcia

● roztwór nasycony

B a d a m yB dB a dB a dB a dB dBB dB a d a mB ddddda ddaaaa z m i e nnn n o ś ć wć wć wś ć wo ś ć wwwn o ś ć wo ś ć wo ś ć wć wć wwo ś ć wwn o ś ć wćn o ś ć ć wwć wo ś ć wwćn o ś ć wć wn o ś ć wwśś ć śo śn o ś ć wo ś ć wn oo śś ć ś ććć wwooo ś ć ś ć wćć ww p r z y rp rp r z yp r z yp r zp r z ypp r z y rr zr z y rr zp r z y rz y ry rz yp r z y rr z y rp r z yp rp rr z y rp r z yr z y rp r z yp r z yr z yy rrrzz yyy rrpp zpp o d z i eo ddddd R o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p u sR o z p uRR o z p u sR o z p u sRR o z p u sR o zo z p u sR o z p u sRRR o z p u sR oR oRRR o z p u sRRRRRRR sssss z c z a n ic z a nc z a n iz c z a nz c z a n ia n ia nc z az c z aaz a n iz c z a n iz a nz c z a n iiz a n iz c z a n iz a n iiz c z a n inn iiiia nn inn ia nc z a n iz c z a n ia n inn iiiic z a n inz a n iz a n inn izz a n ia naa n ia nnz c z a n ic z a nz aaa nn iiiii ee i t oe ie i te i t oe i te ie i t oe i te i t oee i t oe i te i ti t oi t oe ie i ti te ie ie i te ie i tee eeeee p n i e n ip n i e np n i e np n i e n ip n i e nppppp in iin ii e s u b see s ue s uu b sbbbe s u b se s u be s u b se s u b su b s s u b ss u b se s u b se s u b sb su b sbs u be s u bbu b sbs u b se s u b se s us u b se s u bb sse ss u b ss u b se s u b se s u b se s us u se s b se ssss ue s uee se s ue ss ue s ue seee s uu t a n c j it att attt att att at a

gesz dlaczego?

jąInteresujące

Do usuwania uciąż-liwych plam z ubrań, dywanów czy tapicerki używa się odplamiaczy. Naniesione na plamę powodują jej rozpusz-czenie. W zależnościod rodzaju plamy używa się różnych od-plamiaczy. Na przykład plamę z niektórych owoców można usunąć

z cytryny.

usuwanusuwanusuwanusuwanie plaie plammsokiemokiemokiemokiemoko z cytz cytzz cytrynyrynyn

87979797979797979977999997779997977799977

rzyki powietrza akwarium

Czy wiesz, dlaczego?zawierają ciekawe informacje z życia codziennego.

Jak korzystać z podręcznika

Numery lekcjizostały wyraźnie zaznaczone. Lekcje w podręczniku ponumerowano w sposób ciągły.

Wprowadzenie do lekcjipoprzedza każdy temat.

iem.

a

, to ro roztwór r

Podręcznik jest podzielony na cztery działy – każdy z nich zaczyna się dwiema barwnymi stronami. W działach wyodrębniono lekcje.

umerry lekcjistały wyraźnieznaczzone Lekcje

eenie

t.

yCzy w

W akwar

montowa

wtłaczają

powietrze

napowietDostarcz

Czy wie

sokiem z

pęcherw a

ego.

m

wtła

Krajobrazy na ZiemiKrajobraz to wyróżniający się charakterystycznymi cechami wygląd określonego terenu. Całość krajobrazu tworzą wspólnie elementy przyrody nieożywionej i ożywionej, które są wzajemnie od siebie zależne. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na różnorodność krajobrazów jest zróżnicowana ilość energii słonecznej docierającej do poszczególnych obszarów Ziemi. To powoduje, że zmieniają się klimat, wody powierzchniowe, rodzaj gleby, szata roślinnai świat zwierząt. Wrazz oddalaniem się na północ i południe od równika na Ziemi obserwujemy różne strefy krajobrazowe.

1. Krajobraz pustyni lodowej w Arktyce

Centrum Arktyki stanowi pokryty lodem Ocean Arktyczny. Szacuje się, że na dnie morskim Arktyki znajdują się duże pokłady ropy naftowej i gazu ziemnego.

2. Krajobraz tundry w Europie

Północne obszary Półwyspu Skandynawskiego pokrywa bezleśny obszar tundry. Wśród mchów i porostów występuje wierzba lapońska osiągająca do 0,5 m wysokości.

3. Krajobraz tajgi na wyspach w północno- -wschodniej Azji

Tajga występuje w północnej części Azjina Syberii, a także na wyspach w północno- -wschodniej Azji na Oceanie Spokojnym:Sachalin w Rosji i Hokkaido w Japonii.

4. Krajobraz pustyni we wschodniej Azji

Pustynia Gobi jest drugą pod względem wielkości pustynią świata. Latem temperatura osiąga tu ponad 40°C. Zamieszkuje tu wielbłąd dwugarbny – baktrian.

5. Krajobraz wilgotnego lasu równikowego w Azji

Na wyspach Sumatra i Borneo w Azji południowo-wschodniej w wilgotnym lesie

W środkowej Australii znajduje się pustynia gorąca – Pustynia Simpsona, która w północnej części jest kamienista, w środkowej piaszczysta, a w południowo--wschodniej żwirowa. Występują tu równolegle położone bardzo długie i wysokie

Na obszarach pokrytych lądolodem na Antarktydzie występują nunataki. Są to szczyty wznoszące się nad powierzchnię lądolodu i otoczone zewsząd przez pokrywę lodową.

8. Krajobraz pustyni lodowej Antarktyki

Na morzach przybrzeżnych Antarktydy (w Antarktyce) występują lodowce szelfowe. Od największego Lodowca Szelfowego Rossa co pewien czas odrywają się fragmenty znacznych rozmiarów, tworząc największe na świecie góry lodowe.

9. Krajobraz tundry w Ameryce Południowej

Południowe obszary Ziemi Ognistej, największej wyspy Ameryki Południowej, pokrywa tundra. Zamieszkuje tu pingwin magellański.

10. Krajobraz wilgotnego lasu równikowego w Ameryce Południowej

Wilgotne lasy równikowe w Ameryce Południowej występują głównie na obszarze dorzecza Amazonki i ponad 1100 jej dopływów. Rośnie tu dziko wiele rzadkich gatunków.

11. Krajobraz prerii w Ameryce Północnej

Rozległe obszary Wielkich Równin w Ameryce Północnej porasta roślinność trawiasta zwana prerią. Na preriach można spotkać dzikie konie – mustangi.

12. Krajobraz tajgi w Ameryce Północnej

Lasy iglaste (tajga) w Ameryce Północnej zajmują ogromne obszary Kanady i Półwyspu Alaska w USA. Wśród drzew iglastych można tu spotkać świerk biały i świerk czarny.

12

3

4

5

8

9

10

11

12

84

Podsumowanie działu VI Wyznaczenie masy przedmiotu

polega na porównaniu jej z wzor-

cami masy – odważnikami. Masę

wyrażamy w miligramach (mg),

gramach (g), kilogramach (kg) lub

tonach (t).

Masa przedmiotów wykonanych z tej samej substancji zależy od ich

objętości.

Słowniczek ● Masa – miara ilości

substancji.

● Ciężar – siła ciężkości

działająca na ciało.

● Kilogram (kg) –

podstawowa jednostka

masy.

● Waga – przyrząd do

wyznaczania masy.

● Cylinder miarowy –

naczynie z podziałką

przeznaczone do

wyznaczania objętości

cieczy i ciał sypkich.

● Gęstość – stosunek

masy substancji, do

zajmowanej przez

nią objętości.

● Siła wyporu – siła

działająca na

ciało zanurzone

w cieczy lub gazie

skierowana pionowo

do góry.

Masa trzech klocków jest trzy razy większa od masy jednego klocka.

Substancje o tej samej objętości mogą mieć różne masy.

woda olej piasek mąka

Podsum

59

1. Strzałki na mapie wskazują strefy krajobrazowe. Zapisz w zeszycie ich

nazwy.

2. Na podstawie poniższych wykresów prześledź przebieg temperatury

powietrza i opadów atmosferycznych w ciągu roku i rozpoznaj odpo-

wiadające im strefy krajobrazowe.

A.

Polecenia do działuUwaga: odpowiedzi do zadań zapisz w zeszycie.

Polece

5999

Polecenia do działuto test sprawdzający wiedzę i umiejętności.

Wklejki – rozkładane wkładki: Krajobrazy na Ziemi, Właściwości ciał, Ruch i opory ruchu oraz Różnorodność organizmów na Ziemi.

Podsumowanie działuzawiera najważniejsze informacje z całego działu.

14 15

w wielkich koloniach nieświszczuki, zwane pieskami preriowymi,

a na pampach – wiskacze i mary.

Drugą grupą zwierząt zamieszkujących stepy są szybko biegające

zwierzęta, takie jak: suhaki, gazele i dzikie osły. Żyją one naj-

częściej w stadach. Zgryzają trawy i pędy roślin, użyźniają glebę

odchodami i przypadkowo wdeptują w ziemię nasiona. W ten

sposób mają istotny wpływ na wygląd stepu. Dawniej na stepach

licznie występowały dzikie konie Przewalskiego, które obecnie są

zagrożone wyginięciem.

Niektóre ptaki gniazdują bezpośrednio na ziemi, np. dropie, cietrzewie czy

przepiórki. Z drapieżników na stepie można spotkać wilki i lisy stepowe,

a także drapieżne ptaki, takie jak sępy, myszołowy i orły.

Wśród roślin stepu żyje wiele owadów, takich jak: pasikoniki, szarańcza,

mszyce, trzmiele i pszczoły. Żywią się zielonymi częściami roślin lub pyłkiem

i nektarem. Większe zwierzęta roślinożerne mają obfitość pokarmu, ale mu-

szą szukać schronienia przed drapieżnikami. Dlatego wiele

z nich buduje gniazda wśród traw lub kopie nory w ziemi,

np. gryzonie, takie jak bobaki czy susły żyjące w gru-

pach. Ich nory mają wiele korytarzy i kilka wejść,

które są stale strzeżone. W razie zagrożenia zwierzę-

ta te ostrzegają się wzajemnie za pomocą głośnych

pisków. W norach gromadzą zapasy pokarmu, a ich

odchody użyźniają glebę. Podczas ciepłych miesięcy

objadają się, przybierając na wadze nawet dwukrotnie,

a potem zapadają w sen zimowy. Innymi gryzoniami budu-

jącymi nory są norniki i chomiki. Natomiast na amerykańskich preriach żyją

Sprawdź, czy potrafisz 1. Dlaczego na stepach dominują trawy? Uzasadnij swoją odpowiedź.

2. Podaj kilka przykładów roślin rosnących wśród stepowych traw.

3. Jak zwierzęta przystosowały się do życia na stepach?

Wyjaśnij i podaj przykłady.

Ży c i e w ś r ó d s t e p o w y c h t r a wO d k r y w a m y k r a j o b r a z y s t r e f y u m i a r k o w a n e j i z i m n e j

ZWIERZĘTA ŻYJĄCE NA STEPACH

suhaki

bobak

nieświszczuki

mara

pasikonik

,

drop

suseł

Ważne! ▶ Stepy są królestwem wieloletnich traw, takich jak wiechliny, ostnice

i kostrzewy. Wśród traw rosną inne niskie rośliny zielne, głównie byliny,

np. miłki, sasanki, kocanki czy piołuny. Wiele z nich należy do ziół, czyli

roślin o właściwościach leczniczych.

▶ Trawy są przystosowane do warunków panujących na stepie, potrafią się

odradzać po uszkodzeniu części nadziemnej na skutek zgryzania i deptania

przez zwierzęta oraz pożarów i suszy.

▶ Bogactwo roślin zielnych sprzyja występowaniu owadów. Jednak najliczniej-

szą grupą zwierząt stepowych są gryzonie, które kopią nory z licznymi

korytarzami, np. bobaki, susły, nieświszczuki (pieski preriowe). Występują

tu również, choć coraz rzadziej, suhaki, gazele, dzikie osły i konie. Stepy są

miejscem życia drapieżników, takich jak wilki, lisy stepowe, myszołowy i orły.

Pojęcia

● zioła

objadają się, przybierając na w

a potem zapadają w sen zimowy Ina potem zapadają w sen zimowy. In

jącymi nory są norniki i chomiki. Natomiast na ame

ZWIERZĘTREE A ŻYJĄCE NA STE

pasikonik

InteresująceTakhi – tak po

mongolsku nazywa

się te dzikie konie

Przewalskiego.

Podejmowane

w Mongolii próby

przywrócenia

tego gatunku

do naturalnego

środowiska przynoszą

coraz większe sukcesy.

Interesujące

Dawniej bezkresne

równiny amerykańskiej

prerii przemierzały

ogromne stada

potężnych bizonów.

Zostały prawie

doszczętnie wytępione

na skutek licznych

polowań. Obecnie są

objęte ochroną i żyją

jedynie na niewielkich

obszarach parków

narodowych.

KKrajoobrazzyy naa ZieemiKrarajobraz to wyróóżniający sięę charakterystyccznymicecchami wygląd okrreślonego tereenu. Całałość krajobrazuu tworzą wsspólnie elemennty przzyrody nieożywwionej i oożywionej, któree są wzzajemnie od sieebie zalleżne. Najważnniejszym czyynnikiem wpływwającym na a różnorodnośćć kraajobrazów jest zróóżnicowana iloość energii słoonecznej docierrającej do o poszczególnycych obbszarów Ziemi. To powoduje, że zmieniają się kklimat, woody powierzchnniowe, roddzaj gleby, szatta roślinnai śwwiat zwierząt. WWrazz ooddalaniem sięę na północi ppołudn

1.1. Krajoobraz pustytyni lodowej w Arkrktyce

CCentrumm Arktyki sstanowi pokryty lodem OOcean AArktyczny. . Szacuje się, że nna dniemmorskimm Arktyki zznajdują się dużeże pokłady roropy naaftowej i gaazu ziemnego.

la

1212. Krajjobraz tajgigi w Ameryce Półnłnocnej

LLasy iglglaste (tajgaa) w Ameryce Półółnocnej zzajmująą ogromnee obszary Kanadyy i Półwysppu AAlaska ww USA. WśWśród drzew iglasstych możntutu spottkać świerkk biały i świ

Wyznac

polega n

cami ma

wyrażamy

gramach (

tonach (t).

Masa przedm

objętości.

czeka ilości

substancji.

● Ciężar – siła ciężkości

działająca na ciało.

● Kilogram (kg) –

podstawowa jednostka

masy.

● Waga – przyrząd do

wyznaczania masy.

● Cylinder miarowy –

naczynie z podziałką

przeznaczone do

wyznaczania objętości

cieczy i ciał sypkich.

●●●● GGęGęęGGęsęstość GGGGGGGGGGęGęę – stosunek

mamamamamasmasasyasysy sy substassm ssyssyym yy ncji, do

zazajzajzajajajmmajmomomowowwanej mmowzajmowmowowowzajmowzz owwj przez

niąniią objęą oą obą o oobobjbjębjębjęjęętętoętototośnininiąią ttoniniiąią objętottoti oo ci.

● Siła wywywywypwypypoypoypopoporororururuporuuwyppypyp ruruyppp – –– ssiłsiła –– ssi– ssisssis

działającacaca a acacaa ca a a na nana anaannn

ciało zanurrrrrrccccc zzzozozoononnennenee zzzonezoz ezono

w cw cieczy luw ccccccc b gagagazgazgazazizieziezieieie eegaazieggagaziieg eggaz e

skierorowana rrorroerroroorooo piononnowoowowwwowowowo o nononowowonownowoono

do góry.yy.góry.yy

Masa trzech

Substancje o tej sam

woda

d umra n

macj

Pode

w Mo

przywr

tego ga

do natu

środowis

coraz wię

jąInteresują

Dawniej bezkre

równiny amery

prerii przemierz

ogromne stada

potężnych bizonó

Zostały prawie

doszczętnie wytęp

na skutek licznych

polowań. Obecnie s

objęte ochroną i żyją

jedynie na niewielkich

obszarach parków

narodowych.

84

SłSłowSłowownic● Masa – miar

Podsuzawieinform

obrazowe.

wiedzę i umie

Na wyspach Summatra i BornNpołudniowo-wschhodniej w wpo

Ausstralii znajduca –– Pustynia Sneej części jestasszczysta, a wrowa. Wystęone bardzo

okrytych lądoolodem na Anataki. Są to szzczyty wzno

zchnię lądolodu ii otoczone zkrywę lodową.

W śrpustyktóra ww środk-wschodrównoleg

Na obszarach występują nnad powieprzez p

yce) występują foweego Rossarozmmiarów,

dki:

środkowej Attynia gorąca

w północndkowej pias

dniej żwirogle położo

ch pokrą nunat

wierzchkez pokry

Interesującepogłębia twoją wiedzę dotyczącą tematu lekcji.

Zbadaj, zaobserwuj!to interesujący sposób praktycznego poznawania przyrody.

Zbtopra

Ważne!to podsumowanie, które pozwoli ci szybko powtórzyć najważniejsze informacje z lekcji.

tci

5

Sprawdź, czy potrafiszpomoże ci zrozumieć i uporządkować nowe wiadomości poznane podczas lekcji.

Gwiazdka oznacza zadania trudniejsze.

ału

Infografikiw atrakcyjny sposób łączą ilustracje z tekstem.

Odkrywamy krajobrazy strefy umiarkowaneji zimnej

Czymzajmują sięmieszkańcy

stepów?

Czym różni się Arktyka

od Antarktyki?

Dlaczegona stepachnie rosnądrzewa?

6

V

Jakiezwierzęta

żyją w tajdze?

Jak chroni się zagrożone krajobrazy

świata?

Któreorganizmy żyją

w tundrze?

Jakiezwierzęta

żżyyjjąą ww taajjddzzee??

w tundrze?

Odszukaj na mapie:● kontynenty, na któ-

rych znajdują się

największe obszary

stepów,

● nazwy obszarów

trawiastych na po-

szczególnych konty-

nentach.

8

W głębi kontynentów, w strefie klimatu umiarkowanego, gdzie są niewielkie opady atmosferyczne i wieją silne wiatry, występuje roślinność trawiasta zwana stepami.

Na stepach w głębi lądów

Gdzie na świecie występują stepy?Znasz już sawannę, czyli obszary trawiaste w strefie gorącej, międzyzwrot-

nikowej. W głębi lądów (kontynentów) strefy umiarkowanej występują inne

obszary trawiaste. Wyobraź sobie ogromną bezleśną równinę porośniętą tra-

wami i innymi roślinami zielnymi. To step. Największe na świecie „królestwo

stepów” ciągnie się od południowo-wschodniej Europy na Ukrainie aż do

środkowej Azji w Kazachstanie i Mongolii. Stepy w Ameryce Północnej noszą

nazwę prerii i zajmują centralną część kontynentu na terenie USA i Kanady.

W Ameryce Południowej w Argentynie obszary trawiaste są zwane pampą.

Interesujące

Nazwa preria pocho-

dzi od francuskiego

prairie, które oznacza

teren gęsto porośnięty

trawami. Stan Illinois

w USA ma przydomek

Prairie State, czyli Stan

Prerii.

Mapa USA zaznaczony stan

Illianios

37

9

Interesujące

Step w zachodniej

części środkowej Azji,

zwany Stepem

Kazachskim, jest naj-

większym obszarem

stepu na świecie.

W 2008 roku

wraz z jeziorami

północnego Kazach-

stanu został wpisany

w na Listę Światowego

Dziedzictwa UNESCO.

Jakie warunki klimatyczne panują na stepach w Azji?W środku tego ogromnego kontynentu panują surowe warunki klimatyczne.

Na podstawie wykresu prześledź przebieg zmian temperatury powietrza

i opadów atmosferycznych w ciągu roku w Wołgogradzie. Jak widać, na ste-

pach Azji Środkowej zimy są mroźne z niewielkimi opadami śniegu. Średnie

miesięczne temperatury powietrza spadają wtedy kilkanaście stopni poniżej

zera. Mroźna i sucha zima trwa pięć miesięcy. Latem temperatury powietrza

są wysokie, a opady deszczu – niewielkie. Roczna suma opadów jest mała.

Na stepach występują okresy suszy. Ważną

cechę klimatu tego obszaru stanowią silne

wiatry wiejące przez cały rok. Gorące, suche

wiatry letnie na stepach Ukrainy i Kazach-

stanu nazywa się suchowiejami. Powodują

one wzrost temperatury powietrza i spadek

wilgotności.

Dlaczego step zmienia swój wygląd w ciągu roku?Warunki klimatyczne panujące w Azji Środkowej mają wpływ na sezonowe

zmiany wyglądu stepu. Niedostatek wody spowodowana niskimi opadami

sprawia, że obszary stepowe są bezleśne. Wiosną, gdy stopnieje śnieg, gleba

preria w USA

10

jest wilgotna. Zaczyna się intensywny rozwój roślinności stepowej. Latem

temperatury powietrza są wysokie. Niewielkie opady atmosferyczne dają wil-

goć, lecz suchowieje zwiększają parowanie gleby. Wskutek tego wiele roślin

wysycha i step staje się szary. Jesienią temperatura powietrza spada i zmniej-

sza się parowanie. Robi się wilgotno i część roślin ponownie się zieleni.

Suchy klimat w głębi Azji wpływa na charakter sieci rzecznej. Rzeki na ste-

pach są bardzo ubogie w wodę i płyną wolno. Jeziora, których wody dość

intensywnie parują, często w ciągu roku zmieniają swoją powierzchnię.

O d k r y w a m y k r a j o b r a z y s t r e f y u m i a r k o w a n e j i z i m n e j

Warunki klimatyczne krajobrazu stepowego

● mroźne zimy

● ciepłe lata

● duża różnica temperatur między najcieplejszym a najchłodniejszym miesiącem

● niskie opady

atmosferyczne

● silne i suche wiatry

step latem step jesieniąstep wiosną

Interesujące

Polski poeta Adam

Mickiewicz w wierszu

Stepy akermańskie

opisuje swoją podróż

przez step w okolicy

miasta Akerman

(obecnie Białogród)

na Ukrainie. Krajobraz

ten porównuje

do oceanu, ogromnej

zielonej przestrzeni

szumiących traw

i kwiatów.

11

Dlaczego na stepach są żyzne gleby?Pod koniec jesieni roślinność stepowa obumiera i szybko się

rozkłada. Niewielkie opady nie rozpuszczają i nie wymywają

substancji organicznych do niższych poziomów gleby. Tworzy

się gruba warstwa próchnicy. W takich warunkach powstają

żyzne gleby – czarnoziemy. Znasz je z piątej klasy, z lekcji

o krajobrazach Polski. Czarnoziemy stepowe należą do naj-

żyźniejszych gleb na świecie.

Ważne!▶ W głębi kontynentów, w strefi e umiarkowanej, występują bezleśne obszary

trawiaste. W południowo-wschodniej Europie i środkowej Azji nazywają się

stepami. W Ameryce Północnej są zwane prerią, a w Ameryce Południowej

– pampą.

▶ Na stepach lata są gorące, a zimy mroźne. W ciągu roku sumy opadów

atmosferycznych są niewielkie i przez cały rok wieją silne wiatry.

▶ W krajobrazie stepowym występują czarnoziemy – najżyźniejsze gleby.

Pojęcia

● suchowieje

● step

● preria

● pampa

Sprawdź, czy potrafi sz 1. Określ położenie stepów w Europie, Azji i Ameryce Północnej.

2. Czym charakteryzuje się klimat krajobrazu stepowego?

3. Wyjaśnij, dlaczego w krajobrazie stepowym nie rosną drzewa.

4. Jak powstały czarnoziemy stepowe?

N a s t e p a c h w g ł ę b i l ą d ó w

Profi l glebowy czarnoziemu stepowegokorzenie traw rosnących

na powierzchni

gruba warstwa próchnicy InteresująceW Polsce stepy moż-

na spotkać na Wyżynie

Lubelskiej. Zajmują

one bardzo niewielkie

tereny, najczęściej

na zboczach wzniesień

od strony południowej

i zachodniej,

najmocniej oświetlo-

nych i ogrzanych

przez słońce.