i A VR AS Y A A L E Vİ L İ K A RA Ş T I R M A L A RI - I

AVRASYA ALEVİLİK

ARAŞTIRMALARI - I

PROF. DR. GIYASETTİN AYTAŞ

EŞREF DOĞAN-HASAN ÇELİK

DOÇ. DR. ÖZLEM DEMİREL DÖNMEZ

DOÇ.DR. MEHMET DÖNMEZ

PROF. DR. FİKRET KARAMAN

PROF. DR. AHMET TAŞĞIN

EDİTÖR

Doç. Dr. MEHMET DÖNMEZ

2016

i i A VR AS Y A A L E Vİ L İ K A RA Ş T I R M A L A RI - I

I S B N: 978-605-9190-63-3

AVRASYA ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI - I

E d i t ö r : D o ç . D r . M e h m e t DÖ NM E Z

C o p y r i gh t © 2 0 1 6

T ü m h a k l a r ı y a z a r ı n a a i t t i r . Y a z a r ı n i z n i a l ı n m a d a n k i t a b ı n t ü m ü n ü n v e y a b i r

k ı s m ı n ı n e l e k t r o n i k m e k a n i k y a d a f o t o k o p i y o l u y l a b a s ı m ı , ç o ğ a l t ı l m a s ı

y a p ı l a m a z .

K a p a k v e B a s k ı y a H a z ı r l ı k

Y u s u f Ö Z A L P

y o z a l p @ h o t m a i l . c o m

0 5 3 7 2 4 8 2 2 6 7

B a s k ı :

S o n ç a ğ M a t b a a c ı l ı k L t d . Ş t i .

İ s t a n b u l C a d . İ s t a n b u l Ç a r ş ı s ı

N u : 4 8 / 4 8 - 4 9 İ s k i t l e r – A n k a r a

0 3 1 2 - 3 4 1 3 6 6 7

B a s k ı Y ı l ı

E k i m 2 0 1 6

Y a y ı n e v i

S O N Ç A Ğ Y A Y I N C I L I K M A T . L T D . Ş T İ

İ s t a n b u l C a d . İ s t a n b u l Ç a r ş ı s ı

N u : 4 8 / 4 8 - 4 9 İ s k i t l e r – A n k a r a

0 3 1 2 - 3 4 1 3 6 6 7

mailto:yozalp@hotmail.com

AVRASYA ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI - I 115

YOL OĞLUNUN EHLİBEYT MUHİBLİĞİNDEN İKİ KIZILBAŞLIKTAN BİRİNİ

TERCİHE ZORLANMASI

PROF. DR. AHMET TAŞĞIN

116 Ahmet Taşğın

Çalışmada bilim adamı, bilim işçisi veya fikir işçilerinin kafa yordukları konulardan birisi olan

Kızılbaşlık adlandırmasını ele alacaktır. Buna göre Kızılbaşlık adlandırmasının siyasal ve dini bir

kaynağı olması hasebiyle farklı iki siyasal ve dini alana karşılık gelecek şekilde iki kullanım alanına

sahip olduğu üzerinde durulacaktır. Hatta bu hususun Kızılbaşlık üzerine yapılan çalışmalar da

yeterince karşılık bulup değerlendirilmediği dikkate alındığında konunun ele alınması bu çalışmanın

önemini de artırmaktadır. Çalışmanın problem olarak gördüğü başlıca husus farklı iki alanda birbiriyle

ilintisi Kızılbaşlık adının dışında bir yerden kurulamamış olmasıdır.

Kızılbaşlık adlandırmasının güncelliğini muhafaza ettiği dikkate alındığında böyle bir

isimlendirmenin farklı coğrafya ya da siyasi ve dini alanlarda kazandığı anlam yumağının çözülmesi

zorunludur. Terimin kazandığı anlamın giderek taraflarının ortaya çıkarılması ya da buna zorlanılması

bir sorunu bir öncekine eklemiştir. Ayrıca modern dönemde Türk toplumunun kimlik kazanımının

oluşturduğu gerilimle beraber Aleviler de siyasal yeni bir söylemle kamu alanına dâhil olduğunda

Kızılbaşlık adlandırması yeniden gündeme gelmiştir. Kızılbaşlık bir terim olarak katmanlı farklı

zaman ve mekânda kazandığı yeni anlam dilimlerini üst üste ekleyerek bir sarmala dönüşmüş oldu.

Aleviliğin köken ve isimlendirilmesinde başvurulan terimlerden bir tanesi olan Kızılbaşlık,

iki anlam ve kullanım alanı bularak şekillenmiştir. Bu bakımdan da bildiri, konuyu hafıza ve pratik

olarak günümüze kadar ulaşmasını sağlayan mürşit ve pirleri ile araştırmacı ve akademik uzmanların

bulunduğu toplantıda ana hatlarıyla aktarmayı hedeflemiştir. Böylece konunun aktarıcısı bilimsel

araştırmalarında son geldiği yeri ya da anlamaya çalıştığı eşiği meslektaşları ve Alevi önderleriyle

paylaşırken konun çerçevesini kurmayı arzulamaktadır. Daha da önemlisi ehlibeyt yolunun Türkistan

ve Horasan irfanıyla aktarımını sağlayan mürşit ve pirlerden ve alanın uzman meslektaşlarının öneri ve

yardımlarını da talep etmektedir.

Bildirinin tespit edip üzerinde durduğu bir problemi var ve buna göre bildirinin problem

olarak “Kızılbaşlık” kavramsal ve terimsel alanının hangi çevrelerde neye karşılık geldiğini ele alıp

tartışmaya açacak ve bu tartışma etrafında şekillenecektir. Kızılbaşlığı iki ayrı coğrafyayla

ilişkilendirerek açıklamış olmamım nedenleri arasında özellikle Osmanlı tarihçilerinin ve belgelerinin

sunduğu tanımla, bizatihi Şah İsmail etrafında oluşturulan silahlı güçlerin tanımın arasındaki farka

dikkat çekmektir. Çünkü bu iki tanım arasındaki fark aynı zamanda tarafların kendi durdukları yerden

“Kızılbaşlık”a yükledikleri anlamı da vermektedir. Fakat burada terimin kaynağı Safevilerdir. Oysa bu

tanım Osmanlı belgelerinde Safevi bağlılarının tamamı hatta Safevileri tanımlamak için kullanılmıştır.

Hatta bu bağlıların inançları, ibadetleri ve sosyal ilişkilerine yönelik tanımlarda yapılmıştır. Devletin

resmi propagandasına dönüşen bu tanım sürekliliğini korurken muhtelif zamanlar da ortaya

çıkmaktadır. Böyle olunca terimin burada kazandığı anlam ile Osmanlı’da kazanan anlam

karşılaştırılmalı ele alınmalıdır. Terim, farklılaşmanın başat figürü olarak sadece dini bir terimin

içeriğine mi sahiptir? Yoksa resmi din anlayışın toplumsal kurgunun oluşumunda “araç” olarak

kullanılması da söz konusu mudur?1

Yöntem olarak içerik ve söylem analiziyle konu, tarafların sahiplendikleri üzerinde

durulacaktır. İç içe geçmiş iki anlam bir kavram üzerinden yürümekte ve kavramın ürediği ve tedavüle

konulduğu yerler açısından farklığın ve içselleştirmenin gösterilmesine çaba harcayacaktır.

Kızılbaşlık adıyla cari olan tanımın ortaya çıkışı ve talep ettiği sosyal çevrelerin Türkistan,

Horasan, Rum ve Balkan coğrafyasında yerleşik olduğuna dikkat çekerek bu çevrelerin nasıl bir

marifet takip ettiğini kısaca aktarmak yerinde olacaktır. Böylece aynı mekânda farklı iki siyasi yapıya

bürünen toplulukların kendilerince kazandırdıkları anlam, Türkistan, Horasan, Rum ve Balkan

hattında takip edilen marifetin izlerini taşımakla beraber bu marifetle bağlantı ve ilişkisini neredeyse

koparmıştır. Kısaca Yesevi geleneğiyle ifade edilen bu anlam alanının ana hatlarıyla anlatılması uygun

1 Ahmet Taşğın, “Bektaşilik-Kızılbaşlık Eleştirileri”, Folklor Edebiyat Alevilik Özel Sayısı I, Sayı 29, 2002, ss.

75-90; Ahmet Taşğın, “Hatai’den Günümüze Anadolu Alevilerinde Farklılaşma”, I. Uluslararası Şah Hatai

Sempozyumu (9-11 Ekim 2003 Ankara), Hazırlayan Gülağ Öz, Ankara: Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakfı /

Hüseyin Gazi Derneği Yol Bilim Kültür Araştırma Yayınları, 2004, ss. 297-306.

AVRASYA ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI - I 117

olacaktır. Çünkü bir bakıma iki baş bir beden diye tarif edilebilecek coğrafyanın iki farklı siyasi

topluluğa dönüşmesi ve her ikisinin de marifetten tarikata düştüklerini de söylemek mümkündür2.

Türkmenlerin dini anlayışı ya da Müslümanlığı takip ettikleri alan ehlibeyt etrafında

şekillenmiştir. Bu anlayışa göre risalet ve velayetin birinci vazifesi Allah’ın kullarına hizmet etmektir.

Bu durum miskin, yetim ve esirin doyurulması şeklinde ifade edilmektedir. Yani miskin, yetim ve esir

için sofra açılmaktadır. Bu görev aynı zamanda Kehf Suresi 60-82 ayetlerde Hazreti Musa’nın

“Allah’ın kullarından bir kul ile” iki denizin birleştiği yerde bulaşmalarıyla aktarılmaktadır.

Türkmenlerin irfanında bu Hazreti Musa’nın karşılaştığı bu kişi “Hızır”dır. Hızır, Hazreti Musa ile

yaptığı yolculukta üç husus ile Hazreti Musa’ya görünen alemin gerisinde işleyişe müdahil olan

görevlilerin bulunduğunu, bu müdahalenin karını da kendi başladıklarına almadıklarını ve yine hayat

için de müdahil olduğu üç hususun da miskin, yetim ve mümin anne-baba olduğunu izah etmektedir.

Hızır’ın bir bakıma görevi arasında bulunan miskin ve yetimlerin korunması hususu, Hazreti

Muhammet’in peygamberliğini açıkladığı Mekke’de doğrudan Cebrail Aleyhisselam tarafından

kendisine okunan Kur’an’da Allah’ın emri olarak yer almaktadır. Böylece miskin, yetim ve esirler

hakkında İnsan Suresi ki Hacı Bektaş Menakıbında “Hel etâ” olarak isimlendirilmekte, konuyu

genişçe açıklamaktadır. Demek ki Hızır ve Nebilerin görevleri arasında doğrudan Allah’ın kullarından

miskin, yetim ve esirlerin korunması ve desteklenmesi bulunmaktadır. Bu vazifeye “fütüvvet”

denmektedir3.

Türkistan ve Horasan marifeti de temel esas olarak nübüvvet ve velayet etrafında

şekillenmekte ve bir program olarak fütüvvet esasında yürümektedir. Buna göre miskin, yetim ve esire

içine düştükleri yerden çekip almak ve ahseni takvim derecesine yeniden çekip çıkarmak için “sofra

açmak”tadırlar. Bu esasın içerisinde siyasallaşma veya iktidar araçlarına dönüşme talebi

bulunmamakta ve hatta böyle dönüşümden de kaygılanmaktadır. Bütün bu esaslara bağlı olarak Rum

ve Balkanlara ulaşan Türkmenler, karşılaştıkları Allah’ın kullarının tamamına sofra açmış ve karşı

karşıya kaldıkları müşküllerine çözüm arayıp bulunan en uygun çare yerine getirilmektedir. Tabiatıyla

karşılaştıkları ya da komşuluk yaptıkları topluluklar, farklı bir anlam dünyasına sahip bu toplulukları

gördüklerinde kısa sürede intibak etmiş veya dervişler, komşularının sorunlarına nüfuz etmişlerdir.

Sonuç olarak genel hatlarıyla aktarılan Türkistan ve Horasan irfanıyla irşat olmuş Türkmen

toplulukları Rum ve Balkanlara bu marifetle ulaştılar. Bu huşunun ayrıntıları farklı çalışmanın konusu

olması hasebiyle ana başlıklara burada yer verilmekle yetinildi. Bu temel esasın Osmanlı ve Safevi

sahasında giderek kaybolduğu, belirsiz hale geldiği ve siyasetin birinci dereceden talebe dönüştüğü

hususunun görülmesi ve anlaşılmasına katkı sunması amacıyla aktarıldı. Yoksa konu başlı başına ele

alınıp açıklanmalıydı ama bu çalışmanın kapsamı ve sınırlarının en azından hacim olarak dışında

kalmaktadır.

Başlangıç itibariyle iki hususu, sınırlarının belirgin kılınması için açıklığa kavuşturulmasında

hem ihtiyaç hem de zorunluluk bulunmaktadır. Bu iki husus ise;

a-Osmanlı merkezli bir tarih anlayışı, kurulması ve bu anlayışın ısrarla sürdürülmesi:

Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren siyasi, askeri ve kültürel çerçevesini kazanırken son

sınırlarına ulaştığı vakte kadar askeri mücadeleye giriştiği beylik ve devletlere ilişkin tarih yazımını da

belirlemiştir. Karesi, Hamid, Akkoyun, Dulkadir, Karaman, Memlük ve Safevilere karşı yapılan

savaşlar, aynı zamanda ülkenin dünya görüşüne ve ideolojisine de yansımış ve sinmiştir. Bunun

dışında bir tarih kurgusu imkânsız hale gelmiş veya yukarıdaki coğrafyalarda farklı görüntüler altında

devam ettirilen de yazılı hale gelmemiş ve halk türkülerinde kalmıştır. Bu bakımdan da Osmanlı

kurgusu, kendi dışındaki bütün toplulukları kuşatmış ve çerçevesini belirlemiştir. Buradan hareketle

2 Ahmet Taşğın, “Bir Baş İki Beden: Safevi Osmanlı Sahasında Marifetten Tarikata Dönüş”, I. Uluslararası Türk

Kültürü Kongresi, İstanbul: 2014; Ahmet Taşğın, “Şah İsmail ve Erkânı: Alevi Toplulukların Ortak Bir Program

Etrafında Toparlanma Süreci”, Şah İsmail ve Safeviler, Editör Ahmet Taşğın vd., İstanbul: Önsöz Yayınları,

2014. 3 Ahmet Taşğın, “Hasan Harakani Fütüvveti: Günümüz Müslümanlarının Fütüvvetten Beklentileri”, II.

Uluslararası Harakani Sempozyumu Fütüvvet Bildiriler, Kars: Harakani Vakfı Yayınları, 2015, ss. 378-388.

118 Ahmet Taşğın

doğal olarak Safeviler de bunlardan birisidir ve Osmanlı kurgu ve işareti dışında bir tarih anlayışı

ortaya koymak imkânsız görünmektedir.

b-Osmanlı aklının veya irfanının değişimi:

Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren sahip olduğu kurucu aklını gelişen ve ortaya çıkan

yeni ihtiyaçlara göre sürekli güncellemiştir. Buna göre kuruluş aklı ile daha sonraki dönemlerde I.

Murat ve Fatih Sultan Mehmet döneminde giderek kurumsallaşan idari yapı ve siyasi anlayış, kurucu

aklı iç eden ve bununla da ideal hale getiren tahayyül alanı oluşturmuştur. Bir anlamda zaviyeden

tekkeye dönüşmüş ve tekkeden beklenen gerçekleşmiştir. Fakat Selçuklu Devletinin Rum’da elde

ettiği başarı, bütün Rum’un Müslüman Türk yurdu olmasını sağlamasına rağmen aynı şekilde Osmanlı

Devleti kendi siyasi aklının bir ürünü olarak fethettiği yeni coğrafyayı Müslüman Türk yurdu haline

getirme ve kalıcı kılmada zorlanmıştır. Kaldı ki günümüzde dahi yeni baştan veya sıfırdan bir devlet

olan Türkiye Cumhuriyeti dahi kendi varlığını yine Selçuklu Devleti havzasına borçludur. Bütün

unsurları Trakya ve Balkanlara vurgu yapmasına rağmen destek ve yerleşilen yer Rum diyarı

olmuştur.

İlgili çevrelerin uyuştukları noktaların başında Kızılbaşlığın aykırı, uyumsuz ve isyana yatkın

veya hazır olduğu şeklinde işaret edilmesidir. Yine ortak noktalardan bir diğeri de bu işaret edilen

Kızılbaşlığa karşı Bektaşilik sürdürülmüş veya işleme konulmuştur. Bu durumda Bektaşilik, uyumlu,

itiraz etmeyen, sistem içinde kalan gibi bir yere yerleşmekte veya yerleştirilmektedir. Böylece

Bektaşilik siyasi olarak, Osmanlı Devletinin yanında durduğu gibi bir yere karşılık gelirken

Kızılbaşlık ise Safevi Devleti yandaşlığı veya bu devletin özel ordusu içerisindeki askerliği anlamına

gelmektedir.

Yukarıda işaret edilen husus, yeni zamanlarda da yeniden üretilmiş, piyasaya sürülmüş ve en

azından gelenek yeniden icat edilerek Kızılbaşlık ortadan kaldırılmaya çalışılmış ve yerine Alevi

Bektaşi ikilisi getirilmiştir. Böylece daha masum ve geniş bir kapsam içerisinde Alevilik üretilmiş ve

Kızılbaşlık karşısında Bektaşilik iç edilmiştir. Artık yeni yutucu kavram Alevilik olmuştur. Tekke ve

zaviyelerin seddi kanunu çerçevesinde Bektaşilik olumsuz bir yere sıkıştırılırken Alevilik bütün

sevimliliğiyle piyasaya sürülüp cari kılınmıştır. Ama yasal bir çerçeve yine başka bir kanunla iptal

edilirken Alevilik belirsiz, keyfi ve şahıslara dayalı modern “örfi” bir alana karşılık bırakılmış ve

modern zamanlarda değeri kaybolup düşen sözün bağlamına, insafına ve merhametine terk edilmiştir.

Bu süreç Kızılbaşlık, Bektaşilik şeklinde tarihsel, siyasi, söylemsel ve kavramsal iki alanı da

temsil ettiğine sırayla Alevilik tanımı içinde eritildiğine göre “Alevilik” karşıtı olarak “Sünnilik”

üretimi devreye sokulmuştur. Artık her ikisi de Alevilik ve Sünnilik birbirinin karşıtı olarak icat

edildiğine göre belirsizlik ve kaotik bir işaretin hegemonik alanı da kurulmuştur. Böylece giderek

tükenen Alevilik, yeni bir azalma alanına bitiştirildiğine göre Sünniliğin de yakın zamanda karşı

karşıya kalacağı akıbeti haber vermektedir. Sonuç olarak bu süreç Sünniliğin Aleviliğin içerisinden

çekilip alındığına göre kendi ruhunu yitirmiş bir beden cesede veya posaya dönüştürülmektedir.

Bildirinin işaret ettiği Kızılbaşlık, Türkiye Cumhuriyetinde yaşadığımıza göre bildirinin

başlığı olan “İki Kızılbaşlık”ı nasıl ve nereden konuşabiliriz. Mutlaka bunu konuşmanın imkânı var ve

tam olarak da konuşmak üzerine bir başlangıç veya bir teklif sunmaktayım. Fakat bu soruya konunun

şu boyutuna işaret etmek istiyorum, Kızılbaşlık, Osmanlı Devleti ve dönemini ifade eder veya tam

olarak tarihsel bu dönemi davet eder. Bu davet öylesine bir kuşatma oluşturur ki Safevi Devletinin

yıkıldığı üzerinden asırlar geçtiği ve hatta Osmanlı Devletinin dahi yıkıldığını unutturur ve zihni

kuşatmayı sürdürür. Hâlbuki Safevi Devleti yıkıldı ve Safevi Devletinin siyasi sınırları içerisinde

birden fazla devlet kurulup nihayetinde İran adında bir devlet kurulup “Fars veya İran Halkı” adıyla

yeni bir ulus inşa edilir. Safevi Devleti ve ardından kurulan devletlerin siyasi sınırlarında Safevilik

taraftarı dahi kalmadığına göre Osmanlı Devleti de devam etmemektedir.

Konunun bu kısmının daha rahat anlaşılmasını kolaylaştıracak birkaç basit soru sorulup

Osmanlı diye başlayan, vurgulanan ve de devam ettirilenler hatta Kızılbaşlık adıyla anılanlar kimlerdi?

Oysa Osmanlı Devleti kendi tarihi seyri içerisinde baştan itibaren siyasi sınırları dâhilinde kalan

giderek kurumsallaşan yapısının gereği olarak ortaya çıkmıştır. Bu sürece uyum sağlama geciken

AVRASYA ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI - I 119

topluluklar ile siyasi sınırların genişleme evreleri arasındaki uyumsuzluk Yörük ve Türkmen ayrımıyla

ifade edilmeye çalışılmış ve uyumsuz Türkmenler, Kızılbaşlık etrafında tanımlanmaya devam

ettirilmiştir. Böylece siyasi olarak başarısızlık veya iktisadi yetersizlik bu gerilim ve çatışma üzerinden

yeni bir boyut kazanırken ülkenin birlik ve beraberliği siyasi bir kriz üzerinden daha geniş bir

coğrafyayı ülke sınırlarına dâhil edip genişletirken merkezileştirilmiştir. Öyle ki dışarda kalanlar dahi

yine bu kavram üzerinden biçimlendirilmiş ve kendilerini ifade edebilecek bir alan bırakılmadığı için

hızlı bir şekilde Caferilik ve Şiilik alanında nefes almaya başlamışlardır. Yeni şekil Kızılbaş olarak

adlanan toplulukların dahi kendileriyle ilgili bu alanda Şiilik üzerinden mücadele edip Kızılbaşlıktan

kurtulmaya çabaladıkları görülmektedir.

Osmanlı Devleti bütün organlarıyla toplumun hemen her katmanında yer alan bireylere

Kızılbaş kavramsallaştırmasının tanımladığı alanı, algıyı, bilgiyi ve işaretlerini taşımış ve bunu da

başarıyla yerleştirmiştir. Bununla kalmayarak buradan yakaladığı dışsal işaret ve üzerine yerleştiği

çerçeve programın saklanarak toplumsal katmanlar arasında dolaştırılmış ve azami bir gayretle canlı

kalması da sağlanmıştır. Kızılbaşlık tanımı üzerinden siyasi, iktisadi, toplumsal ve dini olumsuz olan

bütün unsurlar yeniden üretilerek kamusal alanda kamuoyunun hizmetine sunulmuştur. Böylece

Osmanlı uzun süre nefes alıp sürdüreceği yeni bir zaman tüneline girdiğinde gerçek gündemine ilişkin

gayretleri için de yenilenmişti.

Bildirinin sorun dizgisi içerisine yerleştirilecek aşamalardan bir tanesi de Kızılbaşlık

konusunun tarihi, dönemi ve karşıladığı toplumsal işaretin başlangıç ve devam ettirildiği zaman dilimi

olan Osmanlıdır. Osmanlı Devleti ve dönemine ait bir kavram nasıl olur da Türkiye Cumhuriyeti

döneminde de devam etmiştir. Yani Kızılbaşlık, Osmanlı Devleti tarafından üretilmesine Safeviler iki

yüzyıl öncesinde yıkılmasına ve Osmanlı Devleti yerine Türkiye Cumhuriyeti kurulmasına rağmen

nasıl olur da günümüzde halen Kızılbaşlık, konuşulmakta ve tartışılmaktadır.

Bir başka husus ise Osmanlı siyasi sınırları içerisindeki Alevi toplulukları kendilerini Kızılbaş

olarak tanımladılar mı, tanımladılarsa ne zamandan beri kullanmaya başladılar. Böyle olunca Alevi

toplulukları kavramın üretildiği amaç ve hedeflerinin dışında nasıl bir anlam üzerinden kendi içlerinde

kullanılmaya başlandı veya işletildi. Mesela Aleviler de Kızılbaş kavramını, “kadın erkek demeden bir

araya toplanan, şarap içen, ana bacı tanımayan” olarak kullanıp bu anlamı işlettiler mi?

Bu çalışma veya program dikkate alındığında konuşma başlığım çok sıcak ve samimi bir

çağrışım ve anlama karşılık gelmektedir. İlk planda başlığın her iki parçası da içten konuşmayı

dayatmakta veya samimiyeti provoke etmektedir. Bütün bu talep veya zorlamalara karşın başlığın her

birini parçalayarak üzerinde durmak ve güncel tanımlarından kaynağına yakın bir yerden aktarmak

daha uygun görünmektedir. Hatta bütün olarak her iki kelimenin parçalanmadan anlamına,

çağrıştırdığına yönelerek konuşma yapmanın bu adlandırmanın gerçek kurulduğu yere ilişkin olmalı

bir yönüyle, gerçek bir yerde neye karşılık geldiğini de diğer bir yönüyle yapmalıyım. Osmanlı

kroniklerinin modern dönemde yeniden okunduğunu ve yeniden güncellendiğini hatırda tutabilirsek

Safevi kroniklerinin sessiz kaldığı bu hususta modern dönemde neden yeniden güncellenip

üretilemediğini anlamamış daha kolay olacaktır. Çok masum bir başlığın nerelerin masumiyetini

yitirdiğini göstermesi bakımdan belki üzerinde durulmayı gerekli kılmaktadır.

Kamusal alana sunulan bilgi, kamuoyunun ihtiyaç kılınan konuları için sürekli ve yeniden

üretilmektedir. Kamuoyu kendileri için üretilmeyi beklediği bilgileri tüketmeye gönüllüdür. Hatta

gecikirse de tedirgin olmakta, saldırgan hale gelmektedir. Artık bağımlılık haline gelen ve bağımlılık

oluşturan bilginin kamuoyuna sunulması doğal hale gelmiştir. Kamuoyuyla paylaşılan başlığı

ilgilendiren kısmıyla bilgiyi bağımlılık, saldırganlık ve güvenlik alanını zorlayan bir yerden tedirgin

edici olmasını da göz önünde tutarak konuyu her iki kavram etrafında kısaca sorgulanacaktır.

Gelenek, modernin karşıtı gibi güncel manevi boşluğun ya da sürekli akışın tamamlayamadığı

güvenlik alanına ilişkin bir işaret ile özlemli, duygusal bir talebi anlatmak için tedavülde durmaktadır.

Doğrusu bu durum cemaat ve cemiyet arasındaki gerilimi aktarmada da dikotomik bir karşılığı da

bulunmaktadır. Bu durum İki işareti, emniyet, güven, içten, bağlı, uzlaşılan, uzlaşan, zarar vermeyen,

yararlı, iş gören, söz tutan, söz dinleyen, uyumlu, ahlak, değerler, komşulardır.

120 Ahmet Taşğın

İki talebi aynı zamanda modern olanı yani bozulmuş, belirsiz, yolculuk halinde, tehdit edici,

çatışmacı, kavgacı, güvensiz olanı veya bu hale dönüşme tehdidiyle karşı karşıya durumu ve bunun

etrafındaki riski işaret etmektedir.

Başlığın diğer yanına gelince Kızılbaşlık, ilk planda İki olana karşı ve tehdit edici olanı

çağrıştırmaktadır. Bu arada kendi içinde parçalanan Kızılbaşlık, İki olanla masum, kabul edilebilir

veya uzlaşılabilir bir çağrıya sahiptir. Bunun tam tersi olarak modern Kızılbaşlık zorunlu olarak yerini

almaktadır. Peki, modern Kızılbaşlık nedir? Mutlak anlamda bir bütün olarak değerlendirmeye

zorlayan bu bütün, Kızılbaşlık hakkında modern olmayan veya olsa bile bu işareti yapan aklın-

bilginin-öznenin tarif ve tanımına uymayan bir hedefi ve kuleyi talep etmektedir. Hâlbuki Kızılbaşlık,

bu coğrafyada olumsuz bir çağrışım dışında kiremit üzerinde kırk yıl yıkanıp temizlenemeyeni, kadın

erkek bir arada toplanıp mum söndürüp birbirleriyle cinsel ilişkiye girenlerin halk nezdindeki

karşılığıdır.4 Diğer bir anlamı ise siyasi ve askeri olarak Çaldıran Savaşı sonrasında büyük bir yer

tutmuştur. Fakat bu öylesine geniş bir alana taşırılmıştır ki doğrudan mürşit ve pir etrafında zaviye ve

tekkelerde kendilerini ifade eden topluluklardan Oğuz sosyal ve örgüt yapısına uygun bütün

toplulukları kapsayıcı, kuşatıcı hatta kurtarıcı bir hüviyet kazanmıştır. Doğal olarak terim bu kadar

geniş ve etkin bir kullanıma sahip olduktan sonra epey zamandan beri belli bir kesimi bu tanımın

zindanına mahkûm etmeyi başarmış ve bu başarının mutluluğuna güvenle erişmiştir.

İktidar yeniden bütün aygıtları aracılığıyla zımnen, bunların başında sivil toplum gelmekte,

modern Kızılbaşlığı piyasaya sürmüştür. Böylece İki olan güveni çağrıştırırken modern endişe ve

kaygı vereni çağrıştırdığında modern Kızılbaşlık, baştan itibaren güvenli olmayana karşılık gelerek

toplumsal bütün refleksleri oluşan güvenlik zafiyetine yönelik atak yapmaya itmiştir. Toplum

katmanlarının her yerinden bu atağa karşılık verilmiş ve büyük bir destek sağlanmıştır. Artık modern

Kızılbaşlık, aslanın kediyle oynadığı oynama süreçleri başlamıştır. Konuyu sürece yayarak örselemiş,

berelemiş, yaralamış, katmanlar arasında derin vadiler oluşturmuş ve güven duygusunu yitirmekle

beraber cılız hale getirmişlerdir.

Sonuç olarak konuşmam hayali, vehmi ve gerçek olmayan üzerine konuşma üzerine olacaktır.

Bunun için Kızılbaş, Şah İsmail orduları içerisinde bir anlamda Şahsevenler gibi Kapıkulu,

sipahileridir. Böyleyse burada ordu, askeri bir konuyu konuşmam talep edilmemişti. Yani Aleviliğin

askeri boyutu, asker sayısı, silah sayısı ve bunların da İki olanı ile anlatılması talep edilmediği

kanaatinden yola çıkarak ben konuşmamı başka bir yerden sürdürmek istiyorum.

Alevi toplulukları en geniş manasıyla kendilerini Alevi olarak tanımlarlar, güruh-u naci,

ehlibeyt muhibbi ve bağlı bulundukları mürşit ve pir ocakları üzerinden tanımlarlar. Yani Ağuiçenli,

Dedegarkınlı, Hacı Bektaş, Ali Seydili gibi adlarla bağlı bulundukları irfan üzerinden bağlı

bulundukları hikmet havzalarına yönelmektedirler.

Doğrusu Alevilere ilişkin bilginin sağlam yerden bilinmesi, kurulması, aktarılmasını anlamak,

konuyu takip etmek anlamı taşımaktadır. Bu bakımdan da kamu bilmek üzerine kurulu yapısını, bir

anlamda kılükal ve istihbarat üzerinden dedikoduyu tedavüle sokmuş, desteklemiş, ödüllendirilmiştir.

Hâlbuki konu, varlıkla ilgilidir ve bilginin inşa edildiği zemin kaybedilerek aktarılmaktadır. Alevi,

varlık alanına ilişkin ne söyler, bu hususu nereden aktarır. Ya da hangi mekân üzerinde nasıl bir mesaj

üzerinde kurulu ve aktarmaktadır. Doğal olarak benim konuşmam buradan itibaren “İki Kızılbaşlık”

başlığının kazandığı çerçeve, zihin dünyası ve aklı etrafında yeniden kurulmalıdır. Buradan

kurulduğunda “İki Kızılbaşlık”, şeklinde işarette bulunan irade yeni baştan tanımlanmalıdır.

Kızılbaşlık, Safevi Devletinin kuruluşu ardından hem Safevi siyasi sınırları hem de Osmanlı

siyasi sınırları içerisinde kalan Türkmenlerin genel adı olarak kayda geçirilmiş. Fakat her iki siyasi

yapının kendi içerisinde İki hale getirdiği Kızılbaşlık bulunduğu ve bunları da dönemsel olarak

aktardığı üzerinden başlıklar oluşturulacaktır.

Yavuz Sultan Selim dönemiyle beraber kamunun açık ve yaygın gündeminde yer alan

Kızılbaşlar, Osmanlı kamusunun birçok noktadan ürettiği, piyasaya sürdüğü ve sonuç aldığı bilgi,

4 StarTv programcısı Güner Ümit olayı bunun nasıl da derinlerde olduğunu göstermektedir.

AVRASYA ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI - I 121

kurumların hemen tamamından büyük bir eşgüdümle tedavül edilmiştir. Devletin bütün imkân ve

aygıtları üzerinden terk ettiği yerini hatırlatan parçaları Kızılbaş adıyla ciddi bir hazırlık ve program

dâhilinde bir araya getirmiş ve bunun için gerekli önlemleri almıştır. Doğrusu Kızılbaşlık, Osmanlı

siyasi, dini ve idari çevrelerinin Safevilerin ideolojik kurgusunu başına yıktığı bir uydurmadan

ibarettir. Böylece kamu Kızılbaş ile tanışmış ve onun hakkında yeni birçok yalanın ve vehmin

üretilmesini hızlandırmıştır. Kızılbaşlık yalanı uzun süre kamunun yaslandığı en önemli öteki olmuş

ve sürekliliğini koruyarak ötekileştirdiği bu toplulukları zihinsel ürün ve korku üzerinden

dönüştürmüştür. Yavuz dönemi, Kalender, Çelebi ve Celali ayaklanmaları, II. Mahmud’un Bektaşi

tekkelerini kapatması ve son olarak Cumhuriyet döneminde Tekkelerin seddi kanunuyla

sürdürülmüştür. Böylece Kızılbaşlar çok partili hayat, ideolojik ve gençlik hareketleriyle devam

ettirilmiş. Kızılbaş tarihi bir anlamda isyan tarihi olarak kabul görmüştür. Çağdaş araştırmacı ve

oryantalistlerde bu konuyu böylece sürdürmüş bir anlamda isyanın adı Kızılbaşlık ve tarihin adı da

Kızılbaşlı tarihi olmuştur. Bir süre sonra kamunun paylaşımına ve ortak kullanımına dönüşen Kızılbaş,

başkaldıran ve isyan eden anlamını tanımladıklarının zihin dünyası ve dillerine yerleştirmiştir.

Günümüzde bunun örneklerine rastlamak mümkündür. Birçok Alevi kökenli araştırmacı yayınlarında

bu adı kullandılar ve bunun kullanışında da bir beis görmediler. Kamu, sorunlu gördüğü topluluğun

zihin dünyasını kendi ürettiği kavramla kontrol altına almayı başardı. Fakat aynı bünyede oluşan yarık,

kaos anlamına gelmektedir.

Türkiye Cumhuriyetinin yaşadığı en önemli krizlerden bir tanesi toplumu Kızılbaş ve Sünni

olarak ikiyi ayırmasıdır. Sünnilikte Kızılbaşlık gibi kendi içinde ikiye yarılarak Selefi ve Vehhabi bir

biçim kazanmıştır. Çünkü İki Müslümanlık ya da tek başına gelenek hurafe ve batıl anlamı taşır ve

bunun yok edilmesi de dini bir vecibe olarak üretilmiştir. Bunun için de İki Kızılbaşlık da devletinin

bütün imkânlarıyla korunarak yok edilmesi gerekir. Diğer yandan da Türklerin Rum’da varoluşları, İki

Kızılbaşlık olarak adlanan topluluklarla gerçekleşmiştir. Böyle olunca da mevcut duruma göre Türkiye

toplumu mekân ve zamanı anlamlandırmada başka bir katmana kaydığı için takip edememektedir.

Öyleyse siyasilerin kurduğu bu alanı yeni siyasiler yeniden kurmaya ihtiyaç vardır.

Kendi bulunduğu yeri terk eden iktidar, doğal olarak geriyi dönüşü imkânsız ve ilerleme

önündeki engelleri de bu şekilde kavramsallaştırıp halledince konudan kurtulmuş göründü. Hâlbuki

Osmanlı siyasi, idari ve dini çevreleri giderek değişen düşüncel alanlarını toplumun daha geniş

katmanlarına yaymada başarısız oldular ve toplumsal huzursuzluğu Safevilere devrederek miras

aldıkları Selçuklu coğrafyasını ortadan ikiyi yararak Rum’da varoluş alanını kaybettiler. Ciddi bir

krize sürüklendiklerini günümüzde dahi görememektedirler.

Kamunun tartıştığı Kızılbaşlık konusu Yavuz öncesine gitmeyi gerektirir ve Osmanlı

düşüncesindeki kırılmanın görülmesini zorunlu kılar. Aksi halde konu Şeyh Cüneyt ile başlayan Şah

İsmail ile neticelenen bir siyasi tehdidinden daha ziyade Osmanlı siyasi, dini ve idari yeni dönüşümün

görülmesini kolaylaştırıcı bir unsur olarak ele alınmalıdır. Kaldı ki buradan Alevilik veya Bektaşilik

anlatılmak hatta şehirli ve köylü Aleviler anlatılmak isteniyorsa ya da amaç bu ise yanlış bir yerden

gidilmektedir ve buradan da bu hususu kurmak mümkün değildir. Çünkü Aleviler kendilerini Kızılbaş

olarak adlandırmazlar daha da ötesi Safevi askeri yapısı içerisinde savaşan ve özel askeri bir

anlamında kullanılmıştır. Şimdi buradan yola çıkacak olursak bunca literatür eski ve yeni bunca

araştırmacı bugüne kadar ne anlattılar. Ya da ne anlatmak istediler de biz bunu göremedik. Acaba

niyetleri ne idi?

Osmanlı coğrafyasında Kızılbaşlık adıyla çok geniş bir alanın kavramsallaştırılması kamu aklı

ve idaresi açısından son derece büyük bir proje ve başarıdır. Buna mukabil bu şekilde adlandırmanın

kurulu aklın bütün arızalarını da taşıdığı riskleri bulunmaktadır. Kamunun işaret ettiği bir sürecin

sağladığı yorucu ve yıpratıcı muhatabının tarih sahnesinden kalkmasına rağmen devam ediyor oluşu,

yine Safeviler ile ilgili olmadığını göstermektedir. Kaldı ki Safevi Devleti siyasi varlığını dahi devam

ettirdiği dönem de dahi Kızılbaşlık olarak adlandırılan hemen her şey işaret edilenle ilgili değildir.

Doğrudan Osmanlının kendini öteki veya muhatabı üzerinden aktarmasıdır. Kızılbaş olarak

adlandırılan ve işaret edilen ne varsa dile gelip yazıya dönüştükten sonra artık Osmanlının bu olmadığı

122 Ahmet Taşğın

ve yeni ne olduğunu da aktarmaktadır. Doğrusu konunun buradan değerlendirilmesi gerekir çünkü

Kızılbaşlık konusu Osmanlının kendi sorunudur ve yaygın kıldığı bilgiye gelince konuyu bilgiye

indirgeyip tartıştırması da bunu göstermektedir. Oysa Osmanlı aklı, bu konuyu varlık alanı olarak

tartışmakta ve kendi varlık alanını yeni yerinden ilan etmektedir. Bu uzun süreden beri şekillenen

Osmanlı bürokrasisi Çandarlıların sunduğu katkı özellikle dikkate alınmalıdır. Kızılbaşlık olarak

tanımın Osmanlının terk ettiği alanı ve risk olarak gördüğü alanı gösterdiği açıktır.

Safevilerin tarif ve aktarımı bir başka yerde durmaktadır ve bu durum Safeviler ile bir başka

şeye dönüştürülmüştür. Böylece Safevilerin ne olduğu ve ne yaptıkları da anlaşılamamıştır. Doğal

olarak “İki Kızılbaşlık” Safeviler döneminde nedir ve ne olmuştur. Bu konu hakkında da bilgi sahibi

değiliz. Niye değiliz çünkü Safevi Devletinin siyasi ömrü sonunda askeri organların bir sonrakine

dönüştüğü söylememiz uygun olur. Ama “İki Kızılbaşlık” şeklinde formüle edilen veya kast edilen

alana dair söyleyecek çok şeyimiz yok. Kaldı ki Safevi iktidarı, Osmanlının Kızılbaşlık başlığı altında

değerlendirdiği bütün unsurları bir şekilde kuşatma altına aldıysa aynı şekilde onlar da iktidarın

aygıtlarıyla dönüştürmüştür. Bu dönüştürme günümüze kadar da devam etmiştir, tıpkı Türkiye’de

olduğu gibi.

Safevilerin “İki Kızılbaşlık” tanımı içerisine dâhil olan topluluklarla mücadelesi Şeyh Cüneyd

ile başlamaktadır. Şeyh Cüneyd bizatihi amcasıyla onun posta oturması üzerine Şeyh Cafer’e itiraz

etmiş ve kendisini Erdebil Ocağı mürşidi ilan etmiştir. Önce Erdebil’den ayrılmış, Konya, Karaman,

Halep üzerinden Diyarbakır’a ulaşan yeni bir program etrafında çok geniş bir sahada seyahat etmiştir.

Onun bütün faaliyetleri boyunca amcası postta oturmaya devam etmiştir. Şeyh Cüneyd Erdebil Ocağı

faaliyetlerine farklı bir yerden yeni bir görüşle gelmiş ve kabul görmeyince alana çıkıp kendi

programını anlatmaya başlamıştır. İlk planda fazla ilgi görmemiş ve savaşa girmiştir. Böylece Şeyh

Cüneyd’in yeni programının tam anlamıyla ne anlama geldiği belirgin hale gelmiştir. Askeri gücü oğlu

Şeyh Haydar zamanında da devam etmiş ve elde edilen başarı ve taraftar giderek Erdebil Ocağının

faaliyet alanını daraltmakla kalmamış aynı zamanda temel öğretiyi de değiştirmiştir. Böylece Şeyh

Haydar, dönemi yeni bir başlangıcın görülmesini de sağlamış ve tarikatın ne olduğuna dair bilgiler de

bu dönemde gelmeye başlamıştır. Doğal olarak marifet ve hakikat babından tarikat babına düşen

Erdebil Ocağı yeni pirlerinin tarikatın gereği olarak silsile, kisvet ve erkân oluşturmaları gerektirdiği

için de bilgi alanı da ikmal edilmiştir. Şeyh Haydar ile birlikte Tac-ı Haydari bunun göstergesidir.

Diğer yandan da Şah Hatayi, Alevi toplulukların cemlerine nüfuz edecek bir güce ulaşmakla kalmadı,

icra edilen bağlamada (saz, tanbur) dahi kendi adıyla anılan bir makama da imza attı. Kaldı ki bir süre

sonra Buyruk da bu çerçevede kurgulandı ve son biçimi verilerek topluluklar arasında ortak bir erkâna

gidildi. Bunun için iki buyruktan söz edildi ve edilmektedir.

Safevi ailesi ve bağlı topluluklarda meydana gelen değişime karşın Şirvanşahlar, Özbekler,

Karakoyunlu, Akkoyunlu, Karamanoğulları, Dulkadiroğulları ve Osmanlı Devleti siyasi sınırlarında

başlayan, devam eden ve büyük bir başarı yakalanmasına karşın büyük bir karşı duruşta gelişmeye

başladı. Kendi içinden siyasi bir faaliyete uç veren hareket aynı zamanda sosyal ve dini alanları bütün

olarak ciddi ve titiz bir şekilde yeniden kurmayı başardı. Doğal olarak faaliyet yürütülen bütün

alanlarda büyük ölçüde bu program kabul gördü ve önceki programın (İki ehlibeyt bağlılığı ya da

Türkistan ve Horasan irfanının yeniden şekillendirilmesi) zayıf noktaları veya donuklaşmış alanları

yeni bir program etrafında canlandırıldı.

Uzun süreden beri farklı coğrafyalarda siyasi karışıklıklar yaşayan topluluklar, Selçuklu

başarısının ardından gerilimli ve parçalı sürdürdükleri hayatları için yeni bir nefes anlamı taşıdı ve

topluluklar önceleri tereddütle karşıladıkları programın müdavimi olmayı kabullendiler. Bu durum

topluluğun İki diline aykırı alanları çok küçük bir çevrede kabul görmedi ve tartışıldı. Bu çevreler

giderek daha dar bir alana sıkıştı ve etkisiz kaldı. Hem Erdebil tekkesi çevreleri hem de aynı silsileden

gelen Halveti çevreler, Şeyh Cüneyt ile başlayan “İki Aleviliğin” yeniden okuma biçimlerine itiraz etti

ve başka bir faaliyetin parçasına dönüştü. Doğrusu Şeyh Cüneyt’in yenilediği veya itiraz edip yeni bir

format kazandırdığı program, her nasılsa karşı çıkan topluluklar tarafından kavranamadı ve karşı

geliştirilen teori yetersiz kaldı veya yetersizliğin tekrarı olarak algılandı. Giderek daha da güçlenen

AVRASYA ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI - I 123

yorgun toplulukları yeniden harekete geçirdiğinde de bu defa karşı harekete geçenlerin söylemleri de

yetersiz kaldı ve bu durum giderek kabul gördüğünde de çözüm olarak savaş önerisi geldi5.

Safevi faaliyetlerine karşı program yapan topluluklar arasında Erdebil tekkesi bağlıları var ve

bunlar arasında Somuncu Baba olarak bilinen Şeyh Hamidi Veli Aksarayi ve Abdurrahman Erzincani

bulunmaktadır6. Özellikle Şeyh Hamidi Veli yani Somuncu Baba’nın hayat hikâyesi ve faaliyetleri çok

ilgi çekici ve bu alanın anlaşılmasına büyük katkı sunabilir. Doğrusu Abdurrahmani Erzincani

hakkında yeterince kaynak veya çalışma bulunmaması konuyu derinleştirme de sunduğu katkının

sürekliliğini sağlamada yetersiz bırakmaktadır7. Bunun aksine Somuncu Baba, Bursa’da Emir Sultan,

II. Beyazıd, Hacı Bayram Veli ve oğlu Yusuf Hakiki Baba bağlantısıyla ulaşma ve yeniden

yorumlama mümkün olmaktadır. Burada konuyu anlamada yardımcı olacak hususlardan bir tanesi

Somuncu Baba, Şeyh Cüneyt’in faaliyetlerini nasıl anladı, anlattı ve karşıladı. Doğal olarak kendisi

nasıl karşılandı. Adeta Şeyh Cüneyt’in faaliyet sahasını ortadan kesecek bir koridorda Somuncu Baba

durdu ve oluşturduğu büyük bir şerit ile kendisinden sonra da farklı yüzleriyle devam edecek bir

faaliyet başlattı8.

Şeyh Cüneyt ile amcası Cafer arasındaki tartışma ve farklı yüzleriyle ortaya çıkan faaliyet ve

yöntemine ilişkin ayrılık da yine konunun anlaşılmasına kolaylık sağlayabilir. Şeyh Cüneyt, Erdebil

tekkesinin postunda kendisinin oturması gerektiği ile Karakoyunlular ile ilişkiler konusundaki itirazını

sürdürdü. Bir süre sonra tekkenin merkezisinde netice alamayacağı bir mücadeleyi sürdürdüğünü

anladığında da faaliyetlerini tekkenin halifeleri ve farklı topluluklar arasında sürdürmeye karar verdi.

Şeyh Cüneyt, bu kararını gerçekleştirdiğinden itibaren amcası Şeyh Cafer neler yaptı, nasıl önlemler

aldı veya karşı neler söyledi. Bu sorulara verilecek cevaplar da yine konunun anlaşılmasına büyük

katkı sunacaktır.

İkinci önlem olarak topluluğun aynı silsileden gelen Halvetiler ile ortaya çıkan faaliyetleridir.

Acaba tarikat silsilesi üzerinden farklı kolları dahi olsa Halvetiler, Şeyh Cüneyt karşısında nasıl bir dil

geliştirdiler ve faaliyet başlatıp sürdürdüler.

Sonuç olarak “İki Kızılbaşlık”, ne Aleviler ne de Safevi Devletiyle alakalı bir husus değildir.

Bu tanımlama Osmanlı Devletinin siyasi, sosyal, idari, iktisadi, kültürel ve dini kurumsal ve yapısal

alanlarında yaptığı yeniliğin görülmesini kolaylaştıran tersinden siyasi bir programdır. Buradan

hareketle bunun birden fazla alanı talep ettiği açıktır. Doğal olarak bu söylemin etkisi altında kalan

bütün alanların ve iktidarın hegemonik aygıtlarına yönelik takibini de yapmak mümkündür. Bu

alanlarda yapılacak inceleme bu programın neleri, nerelere yerleştirildiği gösterebilir veya nasıl

yerleştirildiğinin görülebilmesini kolaylaştırabilir. Bunun için de Osmanlı Devletinin Timur sonrası

meydana gelen değişimini takip etmek, merkezi otoritenin sahiplendiği ve uygulamaya koyduğu yeni

yapılanması hakkında da ileri düzeyde bilgi elde etmek veya fikir ileri sürmek de kolaylaşmış olacak

veya Safevilerden de ötede konuyu buradan sürdürmeyi ve araştırmayı gerekli kılacaktır. Hâlbuki

dikkatlerin toparlandığı yer Safeviler ve dönüşümlerine yoğunlaşmaktadır. Kaldı ki Safevilere

yoğunlaşmamızı sağlayan ise Osmanlı kaynaklarıdır. Bu durum Safevilerin anlaşılmasına sağladığı

gibi daha hızlı anlamaya karşın daha fazla Osmanlı’yı görmek ve anlamak anlamı taşımaktadır.

Bütün bunları buraya aktardıktan sonra artık Alevilik hakkında bilgi verilebilir. Hatta İki veya

modern veya postmodern Alevilik hakkında dahi bilgi veya bilgiler verebilir. Dahası göçlerle doğal

ortamlarını kaybeden Alevilerin habitusları üzerinden de bir anlatım yapılabilir.

5 Bilal Dedeyev, “Çaldıran Savaşına Kadar Osmanlı Safevi İlişkilerine Kısa Bir Bakış”, Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi, Cilt 1, Sayı 5 Yıl, 2008, ss. 210-211. 6 Ahmet Taşğın, Klasik Kaynaklarda Heteredoks Dervişler ve Heteredoksi, İstanbul: Dün Bugün Yarın

Yayınları, 2012, s. 74. 7 Ahmed Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlîsi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları

Vakfı Yayınları, 2009, s. 31-47; Mehmet Taştemir, XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger,

Kâhta) Sosyal ve İktisadi Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, s. 242-244. 8 N. S. Musalı, Erdebilden Aksaraya Uzanan Yol: Yusif Heqiqi Baba ve Şeyx Cüneyd Sefevi”, Bakı

Universitetinin Xeberleri, No 1, Yıl 2012, ss. 130-137.

124 Ahmet Taşğın

KAYNAKLAR

Akgündüz Ahmed, Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlîsi, İstanbul:

Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2009.

Bilal Dedeyev, “Çaldıran Savaşına Kadar Osmanlı Safevi İlişkilerine Kısa Bir Bakış”,

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 1, Sayı 5 Yıl, 2008, ss. 210-211.

Küçükdağ, Yusuf (1999). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiileştirme

Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Osmanlı, Cilt 1, Editör Güler Eren, Ankara: Yeni

Türkiye Yayınları, ss. 269-281.

Küçükdağ, Yusuf (2005). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiileştirme

Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Türk Tasavvuf Araştırmaları, Konya: Çizgi Yayınları,

ss. 333-354.

Küçükdağ, Yusuf (2010). “Osmanlı Devleti’nin Safeviye Tarikatı Propagandalarına Karşı

Mevleviliği Örgütlemesi”, Türk Aleviliği Araştırmaları, Konya: Çizgi Yayınları, ss. 111-132.

Küçükdağ, Yusuf (2010). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiileştirme

Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Türk Aleviliği Araştırmaları, Konya: Çizgi Yayınları,

ss. 31-62.

Küçükdağ, Yusuf, “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Şii Propagandacılarına Halvetiye İle

Karşı Koyması”, Türk Aleviliği Araştırmaları, Konya: Çizgi Yayınları, 2010, ss. 95-110.

Musalı N. S., “Erdebilden Aksaraya Uzanan Yol: Yusif Heqiqi Baba ve Şeyx Cüneyd Sefevi”,

Bakı Universitetinin Xeberleri, No 1, Yıl 2012, ss. 130-137.

Savaş Saim, “XVI. Asırda Safeviler’in Anadolu’daki Faaliyetleri ve Osmanlı Devletinin Buna

Karşı Aldığı Tedbirler”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıldönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı

Devleti Kongresi, 07-09 Nisan 1999, Bildiriler, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, ss. 183-197.

Taşğın Ahmet, “Bektaşilik-Kızılbaşlık Eleştirileri”, Folklor Edebiyat Alevilik Özel Sayısı I,

Sayı 29, 2002, ss. 75-90.

Taşğın Ahmet, “Bir Baş İki Beden: Safevi Osmanlı Sahasında Marifetten Tarikata Dönüş”, I.

Uluslararası Türk Kültürü Kongresi, İstanbul: 2014.

Taşğın Ahmet, “Hasan Harakani Fütüvveti: Günümüz Müslümanlarının Fütüvvetten

Beklentileri”, II. Uluslararası Harakani Sempozyumu Fütüvvet Bildiriler, Kars: Harakani Vakfı

Yayınları, 2015, ss. 378-388.

Taşğın Ahmet, “Hatai’den Günümüze Anadolu Alevilerinde Farklılaşma”, I. Uluslararası Şah

Hatai Sempozyumu (9-11 Ekim 2003 Ankara), Hazırlayan Gülağ Öz, Ankara: Hüseyin Gazi Kültür ve

Sanat Vakfı / Hüseyin Gazi Derneği Yol Bilim Kültür Araştırma Yayınları, 2004, ss. 297-306.

Taşğın Ahmet, “Şah İsmail ve Erkânı: Alevi Toplulukların Ortak Bir Program Etrafında

Toparlanma Süreci”, Şah İsmail ve Safeviler, Editör Ahmet Taşğın vd., İstanbul: Önsöz Yayınları,

2014.

Taşğın Ahmet, Klasik Kaynaklarda Heteredoks Dervişler ve Heteredoksi, İstanbul: Dün

Bugün Yarın Yayınları, 2012, s. 74.

Taştemir Mehmet, XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal

ve İktisadi Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.

Yıldırım Rıza, “Kızılbaşların Dini”, Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışları

Sempozyumu, 4-6 Kasım 2010 Isparta Bildirileri, Isparta: Süleyman Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Yayınları, 2011, 465-470.