ayçiçeği (helianthus annuus l.) Üretim alanlarında tozlayıcı olarak balarısı (apis...

8/7/2019 Ayçiçeği (Helianthus annuus L.) Üretim Alanlarında Tozlayıcı Olarak Balarısı (Apis mellifera L.) ve Bombus Arısı (Bomb…

http://slidepdf.com/reader/full/aycicegi-helianthus-annuus-l-ueretim-alanlarinda-tozlayici-olarak 1/36



T.C.KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜİMAM ÜNİVERSİTESİ

BİTK İ KORUMA ANABİLİM DALI

TEZ BAŞLIĞI

AYÇİÇEĞİ (Helianthus annuus L.) ÜRETİM ALANLARINDA TOZLAYICI

OLARAK BAL ARISI (Apis mellifera L.) VE BOMBUS ARISI (Bombusterrestris L.) KULLANIMININ VER İM VE VER İM UNSURLARINA ETK İSİ

ÇİÇEK YAVUKSUZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Kod No :

Bu Tez 18/08/2006 Tarihinde Aşağı daki Jüri Üyeleri Taraf ı ndanOy Birliği ile Kabul Edilmiştir .

Yrd.Doç.Dr. M.Murat ASLAN Doç.Dr. Ali Arda IŞIKBER Doç.Dr. Serdar SATAR DANIŞMAN ÜYE ÜYE

Yukar ı daki imzalar ı n adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylar ı m.

Prof.Dr. Özden GÖRÜCÜ

Enstitü Müdürü

Bu çalı şma K.S.Ü. Araştı rma Fonu 2005/1-11 ve TÜBİTAK TOVAG 105O0027 noluprojeler taraf ı ndan desteklenmiştir. Not: Bu tezde kullanı lan özgün ve başka kaynaktan yap ı lan bildirişlerin, çizelge,şekil vefotoğraflar ı n kaynak gösterilmeden kullanı mı , 5846 sayı lı Fikir ve Sanat EserleriKanunundaki hükümlere tabidir.



İÇİNDEK İLER Çiçek YAVUKSUZ

İÇİNDEK İLER SAYFA

İÇİNDEK İLER…………………………………………………………………… IÖZET............................................................................................................……… IIABSTRACT.................................................................................................……… IIIÖNSÖZ........................................................................................................………. IVÇİZELGELER DİZİNİ...............................................................................……… VŞEK İLLER DİZİNİ.....................................................................................……… VIKISALTMALAR DİZİNİ………………………………………………………... VII1. GİR İŞ........................................................................................................……… 12. ÖNCEK İ ÇALIŞMALAR............................................... ……………………... 32.1. Yurt İçinde Yapı lan Çalı şmalar…………………………………………….. 32.2. Yurt Dı şı nda Yap ı lan Çalı şmalar…………………………………………… 33. MATERYAL ve METOT........ ……………………………………………... 73.1. Arazi Çalı şmalar ı ..... ………………………………………………………… 73.1.1. Deneme Deseni ve Alanı .......................................................................……. 73.1.2. Ekim.....................................................................…………………………. 73.1.3. Bak ı m.................................................................................................……… 73.1.4. Denemede Yapı lan Uygulamalar.................................................................. 83.1.5. Hasat............................................................................................................... 93.2. Laboratuar Çal ı şmalar ı ................................................................................... 93.3. Ayçiçeğini Ziyaret Eden Yabani Ar ı lar ı n Toplanmas ı ve Örneklenmesi 103.2.9. Sonuçları n İstatistiki Olarak Değerlendirilmesi…………………………. 104. BULGULAR …………………............................................................................ 114.1. Boş Dane Sayı sı ve Ağı rl ı ğı .......................……………………………….….. 114.2. Dolu Dane Sayı sı ve Ağı rl ı ğı ............................................................................ 134.3. Dolu Dane Bağlama Oran ı ............................................................................... 154.4. Bin Dane Ağı rl ı ğı ……………………………………………………………. 164.5. Yağ Oran ı …………………………………………………………………… 174.6. Tabla Çap ı …………………………………………………………………… 184.7. Ayçiçeğini Ziyaret Eden Yabani Ar ı Türleri….………………………….. 195. SONUÇ ve ÖNER İLER………………………………………………………. 22KAYNAKLAR……………………………………………………………………. 24ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………. 28

3



ÖZET Çiçek YAVUKSUZ

T.C.KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜİMAM ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLER İ ENSTİTÜSÜBİTK İ KORUMA ANABİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ÖZET

AYÇİÇEĞİ (Helianthus annuus L.) ÜRETİM ALANLARINDA TOZLAYICIOLARAK BAL ARISI (Apis mellifera L.) ve BOMBUS ARISI (Bombus terrestris

L.) KULLANIMININ VER İM ve VER İM UNSURLARINA ETK İSİ

ÇİÇEK YAVUKSUZ

DANIŞMAN :Yrd. Doç. Dr. M. Murat ASLAN

Yı l : 2006 Sayfa : 26

Jüri : Yrd. Doç. Dr. M. Murat ASLAN: Doç. Dr. Ali Arda IŞIKBER : Doç.Dr. Serdar SATAR

Bu çalı şma 2005 yı lı Nisan-Ekim ayları nda Kahraman Mara ş’ta ayçiçeği üretim

alanlar ı nda tozlayı cı olarak bal ar ı sı (Apis mellifera L.) ve bombus arı sı (Bombusterrestris L.) kullanı mı nı n verim ve verim unsurlar ı na etkisini belirlemek amacı ylayapı lmı ştı r.

Bal ar ı sı (Apis mellifera L.) ve Bombus arı sı (Bombus terrestris L.)’nı n ayçiçeğinde

tozlayı cı olarak etkileri ara ştı r ı lmı ştı r. Ayçiçeğinde verim ve verim unsurları ndabombus ar ı sı nı n etkisine bak ı ldı ğı nda dolu dane sayı sı nı n 480 adet/tabla, dolu daneağı rl ı ğı nı n 37 gr/tabla, dolu dane bağlama oran ı nı n % 75, bin dane ağı rl ı ğı nı n 97 gr veyağ oran ı nı n da % 33 olduğu, bal ar ı sı nda ise dolu dane sayı sı nı n 252 adet/tabla, doludane ağı rl ı ğı nı n 24 gr/tabla, dolu dane bağlama oran ı nı n % 46, bin dane ağı rl ı ğı nı n 98gr ve yağ oran ı nı n % 31 olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre bombus ar ı sı nı n balar ı sı ndan daha etkin olduğu tespit edilmiştir.

Ayr ı ca deneme süresince yapı lan gözlemlerde ayçiçeğinde değişik tozlayı cı lar tespit

edilmiştir. Deneme alanı nda ayçiçeğinde en fazla bulunan türler Anthidium oblangatum Latreille, Megachile apicalis Spinola, Andrena flavipes Warn., Halictus sp. olurken, en azbulunan türler Xylocopa violecea L. ve Losioglosum sp. olmuştur.

Anahtar Kelimeler: Bal Arı sı , Bombus Arı sı , Ayçiçeği, Tozlaşma, Verim

4



ABSTRACT ÇiçekYAVUKSUZ

T.C.UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜİMAMINSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES

DEPARTMENT OF PLANT PROTECTİON

MScTHESIS

ABSTRACT

THE EFFECT OF HONEY BEE (Apis mellifera L.) and BUMBLEBEE (Bombus terrestris L.) POLINATORS ON YIELD and YIELD

FACTORS IN SUNFLOWER (Helianthus annuus L.) PRODUCTIONAREAS

Çiçek YAVUKSUZ

SUPERVISOR : Asist. Prof. Dr. M. Murat ASLAN

Year : 2006 Pages :26

Jury : Asist. Prof. Dr. M. Murat ASLAN

: Assoc. Prof. Dr. Ali Arda IŞIKBER : Assoc. Prof. Dr Serdar SATAR

The objective of this study is to determine the effects of both honey bee (Apismellifera L.) and bumble bee (Bombus terrestris L.) polinators on yield and yield factorson the sunflower production areas in Kahraman Mara ş for the period of April-October,2005.

Results showed the bumble bees have stronger influence on polination than thehoney bees. Filled grain number (number/head), filled grain weight (g/head), the ratio of filled grain (%), 1000 seed weight (g), percent fat contents of both bees were determinedrespectively as 480, 37, 75, 97, 33 for bumble bees and 252, 24, 46, 98, 31 for honey bees.

Additional polinators were also observed in experimental area. The

mostabundant species were Anthidium oblangatum Latreille, Megachile apicalis Spinola, Andrena flavipes Warn., Halictus sp., while Xylocopa violecea L. and Losioglosum sp. were less abundant species.

Key Words : Honey Bee, Bumble Bee, Sunflower, Pollinator, Yield.

5



ÖNSÖZ Çiçek YAVUKSUZ

ÖNSÖZ

Ayçiçeği, Kahraman Maraş ili merkezinde ve özellikle Elbistan, Af şin ve Göksun

ilçelerinde şekerpancar ı ile münavebeye girmekte ve bölge üreticisine önemli katk ı lar

sağlamaktadı

r. Merkez ilçede şekerpancar ı

ekim alanlar ı

nı

n sı

nı

rlandı

r ı

lması

, üreticilerialternatif ürün arayı şı na yöneltmiş ve bu nedenle ayçiçeği, artan ekim alanlar ı ile oldukçaönemli potansiyel bir ürün haline gelmiştir.

Ülkemizde hala bazı bölgelerdeki çiftçiler bitkilerin tozlaşması nda ar ı lar ı n rolü ve

önemini ve diğer birçok böcek türünün de tozlaşmada etkili olduğunu bilmemektedirler.Bilinçsiz uygulamalar sonucunda tozlaşmayı sağlayan birçok böcek türü yok olmakta, bununsonucu olarak da doğal denge bozulmaktadı r.

Ülkemizde, ayçiçeğinin tozlaşması ve hangi tozlayı cı ar ı lar ı n ziyaret ettiğini belirten

fazla bir çalı şma yoktur. Bu çalı şmada ayçiçeği üretim alanlar ı nda tozlayı cı olarak bal ar ı sı ve

bombus ar ı sı kullanı mı nı n verime etkisi üzerine araştı rma yapı lmı ş ve diğer ar ı türlerininyoğunluklar ı ve etkinlikleri gözlemlenmiştir. Çalı şmamı n her aşaması nda yanı mda olan danı şman hocam Yrd. Doç. Dr. M. Murat

ASLAN ve arkadaşlar ı m Burak AKYOL ve Mehmet ÖLMEZ’ e, denemenin kurulumaşaması nda yardı mcı olan Doç. Dr. Fatih KILLI ve Yrd. Doç. Dr. Nihat TURSUN’a,sonuçlar ı n istatistiki olarak değerlendirilmesinde Ar ş. Gör. Mustafa ŞAHİN, Doç. Dr. AliArda IŞIKBER ve Ar ş. Gör. Ayşegül KARCI’ ya, bal ar ı sı temininde Yrd. Doç. Dr. HalilYENİNAR’a, bombus ar ı sı temininde Biogrup Ltd. Şti.’ne, bitkilerin ekim işlemindeyardı mlar ı nı esirgemeyen 2004-2005 yı lı Bitki Koruma 4. sı nı f öğrencilerine, tezimin her aşaması nda ve hayatta her zaman yanı mda olan aileme ve eşime teşekkür ederim.

Ağustos 2006, KAHRAMAN MARAŞ ÇİÇEK YAVUKSUZ

6



ŞEK İLLER DİZİNİ Çiçek YAVUKSUZ

ŞEK İLLER DİZİNİ SAYFA

Şekil 3.1. Bal arı sı kullanı mı ................................................................................... 7

Şekil 3.2. Bombus arı sı kullanı mı ........................................................................... 7Şekil 3.3. Tablalar ı n kafeslenmesi …..................................................................... 9Şekil 3.4. Tablalar ı n torbalanmas ı ......................................................................... 9Şekil 3.5. Laboratuar çal ı şmalar ı ………………................................................... 10Şekil 3.6. Yağ analizi yapı mı ………..……............................................................ 10Şekil 4.1. Uygulamalara ait boş dane sayı sı ........................................................... 11Şekil 4.2. Uygulamalara ait boş dane ağı rl ı ğı ........................................................ 12Şekil 4.3. Uygulamalara ait dolu dane sayı sı ........................................................ 13

Şekil 4.4. Uygulamalara ait dolu dane ağı rl ı ğı ...................................................... 14Şekil 4.5. Uygulamalara ait dolu dane bağlama oran ı ........................................ 15Şekil 4.6. Uygulamalara ait bin dane ağı rl ı ğı ........................................................ 16Şekil 4.7. Uygulamalara ait yağ oran ı .................................................................... 17Şekil 4.8. Uygulamalara ait tabla çapı ................................................................... 18Şekil 4.9. Bal arı sı ve bombus arı sı nı n kafes içinde çalı şma saatleri………….. 19Şekil 4.10. Yakalanan ar ı lar ı n günlere göre dağı lı mı …………………………... 21

8



KISALTMALAR DİZİNİ Çiçek YAVUKSUZ

KISALTMALAR DİZİNİ

BDS: Boş dane sayı sı

BDA: Boş dane ağı rlı ğı

DDS: Dolu dane sayı sı DDA: Dolu dane ağı rlı ğı

DDBO: Dolu dane bağlama oranı

BnDA: Bin dane ağı rlı ğı

YağO: Yağ oranı

TÇ: Tabla çapı

SH: Standart hata

m²: Metrekarecm: Santimetre

kg: Kilogram

m: Metre

gr: Gram

9



GİR İŞ Çiçek YAVUKSUZ

1.

GİR İŞ

Ayçiçeği tüm dünyada ve ülkemizde yağı için yetiştirilen önemli bir endüstri bitkisidir.Tohumlar ı % 40-50 oranı nda yağ içermekte olup, bitkisel yağ üretimimizin % 57’siayçiçeğinden elde edilmektedir. % 40-45 oranı nda elde edilen küspesinin içerdiği % 30-40

oranı ndaki protein ile de değerli bir yem olarak hayvan beslemesinde kullanı lmaktadı r.Yemeklik yağ dı şı ndaki yağlar, sabun ve boya sanayinde değerlendirilmekte; saplar ı dayakacak olarak kullanı lmaktadı r. Saplar ı n yak ı lması ndan sonra oluşan kül % 36-40 oranı ndapotasyum içermekte olup, gübre olarak da değerlendirilebilmektedir. Ayr ı ca, ayçiçeği tohumuçerezlik olarak da tüketilmektedir. Toplam ayçiçeği üretimimizin % 2.6’sı çerezlik ayçiçeğidir. Oldukça sağlı klı olan ayçiçeği çekirdeği f ı ndı k türü diğer kabuklu ürünlerlekar şı laştı r ı ldı ğı nda protein bak ı mı ndan oldukça yüksektir (Anonim, 2004).

FAO (2003) verilerine göre dünyada toplam ayçiçeği ekim alanı 22.332.614 ha ve

üretim miktar ı da 27.740.270 ton’dur. Türkiye de ise ayçiçeği ekim alanı 470.000 ha veüretim miktar ı 800.000 ton’dur. İllere göre üretim miktar ı na baktı ğı mı zda ayçiçeğiüretimimizin %62.5’i sı rası yla Tekirdağ, Edirne ve K ı rklareli illerimizde gerçekleşmektedir.Bu illerimizi sı rası yla İstanbul, Çanakkale, Balı kesir, Bursa ve Kahraman Maraş izlemektedir (Anonim, 2004).İlimizde ayçiçeği ekim alanı 1992 yı lı nda toplam 3.690 hektar’dan 2003yı lı nda 10.980 hektara yükselmiş, ürün miktar ı ise buna bağlı olarak 7.415 tondan 20.355tona yükselmiştir (Anonim, 2003).

Ayçiçeği yabancı döllenen bir bitkidir. Çiçekli bitkilerin temel tozlayı cı sı olarak kabul

edilen rüzgar, hem homojen tozlaşma sağlayamaması , hem de ağı r çiçek tozlar ı nı taşı yamaması yüzünden ayçiçeği de dahil olmak üzere birçok bitki türünde tozlaşma içinyeterli olmamaktadı r (Free, 1970; Parker, 1981; Freund ve Furgula, 1982).

Bal ar ı sı birçok ülkede uzun yı llardan beri çeşitli meyve, sebze, yem bitkisi ve endüstri

bitkilerinin tozlaşması nda kullanı lmaktadı r (Özbek, 1992; 1996; Özbek ve Yı ldı r ı m, 1996;Özbek ve Çalmaşur, 2001). Bal ar ı lar ı polen ve nektar toplamak amacı yla çiçekleri ziyaretederler ve çiçekten çiçeğe dolaşı rken vücutlar ı na yapı şan polenleri de taşı yarak bitkilerindöllenmesine neden olurlar. Bal ar ı lar ı nı n uçuş alanlar ı ve etkinlikleri fazladı r ayr ı cahaberleşme sistemleri de gelişmiştir. Koloni ömürleri uzun ve populasyonlar ı fazladı r. Hı zlı çoğalı rlar, her zaman bulunabilirler, yetiştiricilikleri kolaydı r ve kovan içindebulunduklar ı ndan zirai ilaçlardan k ı smen korunabilirler. Sahip olduklar ı bu özellikler balar ı lar ı nı n polinatör olarak önemlerini artı rmaktadı r. Fakat bazı fizyolojik ve davranı şsalözellikler nedeni ile seracı lı kta polinasyon amacı ile kullanı mı sı nı rlanmaktadı r (Kaftanoğlu

ve ark., 1997). Bal ar ı

lar ı

bazı

bitkileri iyi bir şekilde tozlayamamakta, soğuk ve yağı

şlı

havalarda ise çalı şmamaktadı r (Goulson, 2003). Bombus ar ı lar ı nı n vücutlar ı nı n daha iri ve tüylü olması , dillerinin daha uzun olması ndan

dolayı uzun tüplü bitkileri de ziyaret etmeleri, düşük sı caklı k ve ı şı k yoğunluğunda daçalı şmalar ı , bu ar ı lar ı n önemlerini artı rmaktadı r. Bombus ar ı lar ı yabani ve kültür bitkilerininbir çoğunda ekonomik öneme sahiptir (Özbek, 1997; 1998; 2000). Bombus ar ı lar ı nı nkullanı lması hormon ve tar ı msal ilaç kullanı mı nı k ı sı tlamı ş; bu da ekolojik tar ı ma geçişteönemli bir aşama olarak kabul edilmiştir. Bal ar ı sı ve diğer yaban ar ı lar ı nı n daha az etkiliolduğu k ı ş ve erken ilkbaharda çiçeklenen domates, salatalı k, biber gibi ekolojik tar ı mı yapı lan bitkilerde bombus ar ı sı daha da önem kazanmaktadı r (Gürel ve ark., 2001).

10



GİR İŞ Çiçek YAVUKSUZ

Ülkemizde ayçiçeği ekim alanlar ı nı n geniş ve ar ı lar ı n tozlaşmada etkili olmalar ı nakar şı n ayçiçeği tozlaşması nda ar ı lar ı n etkinliği ve tozlayı cı ar ı lar ile ilgili kapsamlı fazla bir çalı şma yoktur. Bu konuda ülkemizde Çalmaşur ve Özbek (1999) taraf ı ndan yapı lmı ş bir çalı şma vardı r. Bu araştı r ı cı lar Erzurum yöresinde 5 familyaya ait 42 ar ı türünün ayçiçeğiniziyaret ettiğini, en çok ziyaret eden ar ı türünün % 80-88’lik oranla bal ar ı sı olduğunu ve %

12-20 oranı nda da yabani ar ı bulunduğunu tespit etmişlerdir. Ayr ı ca Goulson (2003) yabaniar ı lar üzerine yaptı ğı bir çalı şmada yabani ar ı türlerinin doğal populasyonlar ı nı n birçok bitkitürünün polinasyonuna katk ı da bulunduğunu belirtmiştir.

Ayçiçeği, Kahraman Maraş ili merkezinde özellikle Elbistan, Af şin ve Göksun

ilçelerinde şekerpancar ı ile ekim nöbetine girmekte ve bölge üreticisine önemli katk ı lar sağlamaktadı r. Merkez ilçede şekerpancar ı ekim alanlar ı nı n sı nı rlandı r ı lması , üreticilerialternatif ürün arayı şı na yöneltmiş ve bu çerçevede ayçiçeği, artan ekim alanlar ı ile oldukçaönemli potansiyel bir ürün haline gelmiştir. Bu çalı şmada ayçiçeği üretim alanlar ı ndatozlayı cı olarak bal ar ı sı ve bombus ar ı sı kullanı mı nı n verim ve verim unsurlar ı na etkisiaraştı r ı lmı ş ve ayçiçeği ekim alanlar ı nda tozlaşma yapan diğer ar ı türleri belirlenmeyeçalı şı lmı ştı r.

11



ÖNCEK İ ÇALIŞMALAR Çiçek YAVUKSUZ 2. ÖNCEK İ ÇALIŞMALAR 2.1. Yurt İçinde Yapı lan Çalı şmalar

Aytekin (1996), Ankara ili ve ilçelerinde yapmı ş olduğu çalı şmada Apidae familyası nı

ele almı ş ve 3 altfamilyaya ait 12 tür tespit etmiştir. Bunun dı şı nda ayçiçeği alanı ndayürüttüğü bir ön çalı şmada ayçiçeğinde en fazla polinatör etkiye sahip türünApis mellifera L.olduğunu, ve bunun dı şı nda Halictus sp., Andrena sp., Pyrobombus niveatus Kriechbaumer veMegabombus argillaceus (Scop.) türlerinin de ayçiçeğinde etkili olduklar ı nı saptamı ştı r.

Çalmaşur ve Özbek (1999), Erzurum yöresinde ayçiçeğinde yapmı ş olduklar ı çalı şmada,ayçiçeğine ar ı lı ve ar ı sı z muamelelerde bulunmuşlar, sonuç olarak en fazla boş dane ağı rlı ğı ve sayı sı nı ar ı sı z kafeslenen bitkilerde elde ederken en fazla dolu dane sayı sı , dolu daneağı rlı ğı , dolu dane bağlama oranı , bin dane ağı rlı ğı nı n açı kta tozlanan bitkilerde olduğunubunu ar ı lı kafeslenen muamelenin takip ettiğini, yine aynı çalı şmada, ayçiçeğini en çok

ziyaret eden ar ı

türünün bal ar ı

sı

(A. mellifera ) olduğunu ve yaban ar ı

türlerinin %12-20oranı nda bulunduğunu belirtmişlerdir.

Aslan (2003), Kahraman Maraş ilinde ayçiçeğinde tozlaşma yapan bombus ar ı türleriüzerinde yaptı ğı faunistik ve taksonomik çalı şmada bombus cinsine bağlı yedi tür ve bir alttür tespit etmiş ve en fazla bulunan türleriBombus terrestris lucoformis Kruger , B. zonatusapicalis Moravitz veB. sylvarum daghestanicus Rodoszkowski olarak belirtmiştir. 2.2. Yurt Dı şı nda Yap ı lan Çalı şmalar Delaude ve ark. (1979), Fransa’da yapı lan bir çalı şmada ayçiçeğindeki tozlayı cı lar ı n %

86’sı nı n bal ar ı lar ı , % 14’ünün yaban ar ı lar ı olduğunu, genellikle Bombus terrestris L., B.lapidarius (L.), B. hortorum (L.) veHalictus sp. görüldüğünü belirtmişlerdir.

Swaminathan ve Bhardwaj (1982), Hindistan’ da yapı lan bir çalı şmada, ayçiçeğiniziyaret eden polinatörlerin % 81’iniApis dorsata F., % 8’inin A. florea F., % 2’ sinin Pithitissmaragdula (F.), % 2’ sinin Trigona fuscobalteata Cameron, % 2’sinin Bombus mixta Kriechbaumer ve % 2’sininLossioglosum sp. türü olduğunu belirtmişlerdir.

Ricciardelli d’Albore (1982), İtalya’da yapı lan bir çalı şmada B. terrestris , B.lapidarus , Xyllocopa violacea L., Andrena aeneiventris Moravitz,Halictus scabiosae (Rossi),H. fulvipes (Klug), Evylaeus quadrinotatus Say, E. puncticollis Morawitz’ in ayçiçeğiniziyaret ettiğini, bal ar ı lar ı nı n ziyaretçi böceklerin % 95’ini oluşturduğunu belirtmiştir.

Posey ve ark. (1986), ABD’ de yağlı k ayçiçeğinde yapı lan çalı şmada, Bombuspennsylvanicus nevadensis (De Geer), Agopostemon virescens (Fabricius), Svastra obliquaSay, Nomia heteropoda Say ve Melissodes tepanica ’nı n gözlenen tüm bireylerin % 81’nioluşturduğunu, ar ı lar ı n en aktif olduklar ı saatlerin 08.00-09.00 olduğunu belirtmişlerdir.

Fell (1986), Bombus ar ı sı ve bal ar ı sı nı n beslenme davranı şı nı n gözlendiği çalı şmada,her iki ar ı sayı sı nı n birbirine yak ı n olduğunu, bal ar ı lar ı nı n sabah 09.00 ve öğleden sonra18.00-19.00 saatlerinde polen topladı klar ı nı , bombus ar ı lar ı nı n ise polen toplaması nı n nadir olarak görüldüğünü belirtmişlerdir.

12



ÖNCEK İ ÇALIŞMALAR Çiçek YAVUKSUZ

Nadre ve ark. (1996), ayçiçeği tohum üretiminde bal ar ı sı polinasyonunun etkisininaraştı r ı ldı ğı çalı şmada A. dorsata’ nı n ana tozlayı cı olduğunu sabah 07:30’da besin aramayabaşladı ğı nı ve geç saatlere kadar aktif olduğunu belirtmişlerdir.

Hetke (1996), bal ar ı sı ve bombus ar ı sı ile yapı lan bir çalı şmada, tohum veriminebak ı lmı ş ve bal ar ı sı ya da B. lapidarus ’ la kafeslenen tablalarda ar ı sı z kafeslenen tablalaraoranla daha yüksek verim elde edildiği belirtmiştir.

Meynie ve Bernard (1997), ayçiçeğinde tozlayı cı ar ı lar ı n etkisinin elle tozlanma,

kendileme ve açı kta tozlamayla kar şı laştı r ı ldı ğı çalı şmada B. terrestris ’in bağlama oranı nda %106’lı k oranla etkili bir tozlayı cı olduğunu, tohum bağlama oranı nı n A. mellifera ’da % 88,M.rodundata , Calliphora sp.’de % 70, açı kta tozlamada % 74 ve elle tozlamada % 36 olduğunubelirtmişlerdir.

Rajagopal ve Chikkadevaiah (1999), Hindistan’ da yapı lan bir çalı şmada; A. dorsata , A.

mellifera , A. cerena , A. florea ve T. irridipennis’ in gün boyunca ayçiçeğinde ortak beslendiklerini ve dolu tohum ağı rlı ğı , tohum yağ içeriğinin ar ı polinasyonu olan parsellerdeyüksek olurken tohum dolum yüzdesinin elle tozlanma yapı lan parsellerde yüksek olduğunubelirtmişlerdir.

Vaishampayan ve Sinha (2000), ayçiçeği bitkisinde bal ar ı sı davranı şı ve bunlar ı n

polinasyona etkileri üzerine yaptı klar ı çalı şmada, tohum dolum yüzdesi ve tabla başı na tohumsayı sı ar ı lı parsellerde ve elle tozlanan parsellerde açı kta tozlanan parsellere oranla düşük derecede önemli olduğunu belirtmişlerdir.

Kumar ve Singh (2001), bal ar ı sı populasyonlar ı ndan 10, 20, 50, 200 ve 500 m

uzaklı ktaki ayçiçeği alanlar ı nda yürütülen çalı şmada, ziyaretçi ar ı sayı sı nı n, tabla başı na dolutohum sayı sı , bin dane ağı rlı ğı ve çimlenme oranı nı n 10 m uzaklı ktaki alanda en fazlaolduğunu, 500 m uzaklı ktaki alanda ise en düşük olduğunu belirtmişlerdir.

Paiva ve ark. (2002), ayçiçeğinde bal ar ı lar ı nı n koloni gelişimini çalı şmı şlar, bal

ar ı lar ı nı n gün boyunca ayçiçeğinde bulunduğunu, Halictidae ar ı lar ı nı n ise çok sı k polentopladı klar ı nı fakat saat 11:00’a kadar görüldüklerini belirtmişlerdir. Ayr ı ca bal ar ı lar ı nı n günboyunca polenden daha çok nektar topladı klar ı nı ve nektar toplayanlar ı n ayçiçeği için dahafaydalı olduğunu belirtmişlerdir.

Paiva ve ark. (2003), ayçiçeğinde tohum üretimi ve filizlenme üzerine yaptı klar ı çalı şmada bal ar ı sı kolonisi ile kapatı lan alanda tohum üretiminin % 362, tohum kabuğuağı rlı ğı nı n ise % 27 daha fazla olduğunu belirtmişlerdir.

Goulson (2003), yabani ar ı lar üzerine yaptı ğı çalı şmada dünyada polinator olarak genellikle A. mellifera ’nı n bilindiğini, bu ar ı nı n bazı bitkileri iyi tozlayamadı ğı nı , yağı şlı vesoğuk havalarda çalı şmadı ğı nı , yabani ar ı türlerinin doğal populasyonlar ı nı n birçok bitkitürünün polinasyonuna katk ı da bulunduğunu belirtmiştir.

14



MATERYAL ve METOT Çiçek YAVUKSUZ

3. MATERYAL VE METOT

3.1. Arazi Çalı şmalar ı Arazi çalı şmalar ı Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi Avşar Kampüsü deneme

alanı nda yürütülmüş ve Kahraman Maraş bölgesinde en çok ekimi yapı lan çerezlik İnegölayçiçeği çeşidi kullanı lmı ştı r. Çalı şmada tozlayı cı böcek olarak bal ar ı sı (A. mellifera ) (Şekil3.1) ve bombus ar ı sı (B. terrestris ) (Şekil 3.2) kullanı lmı ş, çiçeklenme başlangı cı ndan itibarendı şar ı dan ar ı ve diğer böceklerin girişini önlemek için 1x1x2,5 m ebatlar ı nda tahta kafesler yaptı r ı lı p, etraf ı tülbent bezle kapatı lmı ş ve ar ı ziyaretini engellemek için tablalara tül torbalar geçirilmiştir. Ayr ı ca ayçiçeğini ziyaret eden yabani ar ı lar atrap ve emgişişesi yardı mı ylatoplanmı ş, öldürmeşişelerinde öldürüldükten sonra laboratuvara getirilerek etiketlenmiştir.

Şekil 3.1. Bal arı sı kullanı mı ile Şekil 3.2. Bombus arı sı kullanı mı ileayçiçeğinde tozlaşma ayçiçeğinde tozlaşma

3.1.1.Deneme Deseni ve Alanı Deneme Tesadüf Bloklar ı Deneme Desenine (Çizelge 3.1) göre 3 tekerrürlü olarak

kurulmuş, 4 farklı uygulama parsellere tesadüfi olarak dağı tı lmı ştı r. Her parsel 8 sı ra veortalama 90 bitkiden oluşmuştur. Sı ra arası mesafe 70 cm, sı ra üzeri mesafe ise 35 cm olarak düzenlenmiştir. Bir parsel 4x5=20 m² olup, deneme alanı toplam 500 m²’ dir.

3.1.2. Ekim

Denemede kullanı lan ayçiçeği çeşidi 03 Mayı s 2005 tarihinde ekim planı na uygun

olarak 35 cm sı

ra üzeri ve 70 cm sı

ra arası

mesafe olacak şekilde el ile ekilmiştir. 3.1.3. Bak ı m

14 Mayı s 2005 tarihinde tekleme, boğaz doldurma, çapalama işlemleri yapı lmı ş,

gelişen yabancı otlar el ile yolunarak temizlenmiş, 03 Mayı s 2005 tarihinde dekara 6 kg saf N,6 kg saf P, 6 kg saf K ve 20 Haziran 2005 tarihinde Amonyum nitrat gübresi ile gübrelemeyapı lmı ş, toprağı n nem durumuna göre 15 Mayı s, 19 Temmuz, 29 Temmuz ve 10 Ağustos2005 tarihlerinde 4 defa sulama yapı lmı ştı r. Ayr ı ca 13 Temmuz 2005 tarihinde bitkilerdegörülen külleme hastalı ğı na kar şı organik tar ı mda kullanı lan sülfür etkili maddeli (Thiovit)ilaç ile ilaçlama yapı lmı ştı r.

15




Çizelge 3.1. Deneme Deseni (Tesadüf Bloklar ı Deneme Deseni)

I. Blok II.Blok III.Blok

M3

M1

M4

M2

M1

M4

M3

M2

M1

M4

M3

M2

3.1.4. Denemede Yapı lan Uygulamalar

İlk çiçeklenmenin görüldüğü 11 Temmuz 2005 tarihinde parsellerdeki bitkiler arası ndan

tesadüfi olarak seçilen 6 bitkiye Çizelge 3.2’deki işlemler uygulanmı ştı r.

Çizelge 3.2. Denemede uygulanan işlemler Uygulama Yapı lan İşlemler

M1 6 adet ayçiçeğinin birlikte kafeslenerek ar ı ziyaretinin engellenmesi M2* 6 adet ayçiçeğinin birlikte kafeslenerek tabla başı na 2 adet bal ar ı sı bı rak ı lması M3* 6 adet ayçiçeğinin birlikte kafeslenerek tabla başı na 2 adet bombus ar ı sı bı rak ı lması

M4 6 adet ayçiçeğinin tek tek tül torbalar içine alı

narak ar ı

ziyareti engellenmesisureti ile kendilemeye bı rak ı lması

*:Ar ı lar her gün belirtilen sayı da sabah 08:00’da kafeslere bı rak ı lmı ş ve ak şam 18:00’da kafeslerden alı nmı ştı r. Denemede muamelelerin uygulanabilmesi için 1x1 m genişliğinde ve 2,5 m

yüksekliğinde tahtadan yapı lmı ş ve etraf ı tül ile çevrilmiş kafesler kullanı lmı ştı r (Şekil 3.3).Ayr ı ca ar ı tozlaması nı önlemek amacı yla tablalar ı n başı na tülden yapı lmı ş torbalar geçirilmiştir (Şekil 3.4). Denemede kullanı lan ar ı lar sabah 08:00’de her tablaya 2 adetbı rak ı lmı ş ve öğleden sonra 18:00’de kafeslerden alı nmı ştı r.

16




3.1.5. Hasat 26 Ağustos 2005 tarihinde steril yapraklar ı n dökülüp danelerin sertleştiği dönemde hasatyapı lmı ş, toplanan ayçiçeği tablalar ı etiketlendikten sonra altı lı gruplar halinde laboratuaragetirilmiştir. Her tablanı n daneleri temizlendikten sonra kese kağı tlar ı nda kurumaya

bı rak ı lmı ş ve kuruma işleminden sonra laboratuara getirilerek tabla çapı , boş dane sayı sı veağı rlı ğı , dolu dane sayı sı ve ağı rlı ğı , dolu dane bağlama oranı , bin dane ağı rlı ğı ve yağ oranı analizlerine geçilmiştir.

Şekil 3.3 Tablalar ı n kafeslenmesi Şekil 3.4 Tablalar ı n torbalanması

3.2. Laboratuvar Çal ı şmalar ı

Arazi çalı şmalar ı nda, ayçiçeği tozlaşması nda kullan ı lan bal ar ı sı ve bombusar ı sı nı n verime etkisini tespit etmek amacı yla laboratuvarda verim unsurlar ı üzerineanalizler yapı lmı şt ı r (Şekil 3.5).

Uygulamalara ait olan tablalar ı n çaplar ı cetvel ile ölçülmüş, sonuçlar “cm” olarak ifadeedilmiştir

Tablalar ı n tek tek daneleri temizlenmiş ve boş- dolu daneler ayr ı lmı ştı r. Ay ı rmaişleminden sonra her tablaya ait boş daneler sayı larak boş dane sayı sı bulunmuş, sonuçlar “adet/tabla” olarak ifade edilmiştir. Sayı mdan sonra her tablaya ait boş daneler tartı larak boş dane ağı rlı ğı bulunmuş, sonuçlar “gr/tabla” olarak ifade edilmiştir. Boş daneler ayr ı ldı ktansonra geriye kalan dolu daneler tek tek sayı larak dolu dane sayı sı bulunmuş, sonuçlar “adet/tabla” olarak ifade edilmiştir, her tablaya ait olan dolu daneler ayr ı ayr ı tartı larak doludane sayı sı bulunmuş ve sonuçlar “gr/tabla” olarak ifade dilmiştir.

Her parseldeki danelerden 4 tane 100 dane sayı lı p, tartı lı p ortalaması alı narak 10 ileçarpı lmı ş ve bin dane ağı rlı ğı bulunmuştur. Sonuçlar “gr” olarak ifade edilmiştir.

Her tabladaki dolu dane sayı sı toplam dane sayı sı na bölünüp 100 ile çarpı larak doludane bağlama oranı bulunmuştur. Sonuçlar “%” olarak ifade edilmiştir.

Dolu Dane Bağlama Oranı = Dolu Dane Sayı sı x 100

Toplam Dane Sayı sı

17



BULGULAR VE TARTIŞMA Çiçek YAVUKSUZ

19

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Bal ar ı sı ve bombus ar ı sı nı n ayçiçeğinde tozlayı cı olarak etkisinin araştı r ı ldı ğı çalı şmada

aşağı daki sonuçlar elde edilmiştir.

4.1. Boş Dane Sayı sı (BDS) ve Ağı rl ı ğı (BDA) Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde boş dane sayı sı üzerine etkisi Çizelge.4.1’de

görülmektedir. Çizelge 4.1. Uygulamalara ait boş dane sayı sı Uygulamalar n Ortalama ±SH

(adet/tabla)) M1

M2M3M4

3333

588.7±123 a308.3±75 b153±22,7 c

795.3±54 a F=36.28 P=0.0001

*Ortalamalarda farklı harfler Duncan Çoklu Kar şı laştı rma testine göre istatistiki olarak farklı dı r. (P=0.005)(M1= Kafeslere alı nan, M2= Bal ar ı lı , M3= Bombus ar ı lı , M4= Tül torbalara alı nan)

Farklı uygulamalar ı n boş dane sayı sı üzerine etkisine bak ı ldı ğı nda uygulamalar

arası nda istatistiki olarak fark bulunmuştur (P<0.005). M1 (kafeslere alı nan tablalar) veM4 (tül torbalara alı nan tablalar) uygulamalar ı arası nda istatistiki olarak fark bulunmamı ştı r. Bu iki uygulama ile M2 (bal ar ı lı uygulama) ve M3 (bombus ar ı lı uygulama) uygulamalar ı arası nda istatistiki olarak fark olduğu bulunmuştur M1 ve M4uygulamalar ı en yüksek boş dane sayı sı na sahipken bunu M2 ve M3 uygulamalar ı takipetmiştir (Şekil 4.1). Çalmaşur ve Özbek (1999) Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada enyüksek boş dane sayı sı nı n ar ı sı z kafeslenen ayçiçeklerinden elde ettiklerini belirtmişlerdir.Bu da çalı şmada elde edilen sonuç ile paralellik göstermektedir.

0100200300

400500600700800900

M1 M2 M3 M4

Uygulama

Boş Dane Sayısı

(adet/tabla)

Şekil 4.1. Uygulamalara ait boş dane sayı sı

Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde boş dane ağı rlı ğı üzerine etkisi Çizelge 4.2.’degörülmektedir.

Çizelge 4.2. Uygulamalara ait boş dane ağı rlı ğı




20

Uygulamalar n Ortalama ±SH

(gr/tabla)

M1

M2M3M4

3333

12.6±2 b6.32±2.5 c2.8±0.5 d

26.5±2.7 a F=28.55 P=0.0001

*Ortalamalarda farklı harfler Duncan Çoklu Kar şı laştı rma testine göre istatistiki olarak farklı dı r. (P=0.005)M1= Kafeslere alı nan M2= Bal ar ı lı M3= Bombus ar ı lı M4= Tül torbalara alı nan

Farklı uygulamalar ı n boş dane ağı rlı ğı üzerine etkisine bak ı ldı ğı nda uygulamalar

arası nda istatistiki olarak fark olduğu bulunmuştur (P<0.005). M4 uygulaması en yüksek boş dane sayı sı na sahipken bunu M1, M2 uygulamalar ı takip etmiştir, en düşük boş daneağı rlı ğı M3 uygulaması ndan elde edilmiştir (Şekil 4.2). Benzer olarak Çalmaşur ve Özbek (1999) Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada en yüksek boş dane ağı rlı ğı nı n ar ı sı z

kafeslenen ayçiçeklerinden elde ettiklerini belirtmişlerdir.

05

101520253035

M1 M2 M3 M4

Uygulama

Boş Dane Ağırlığı

(gr/tabla)

Şekil 4.2. Uygulamalara ait boş dane ağı rlı ğı

4.2. Dolu Dane Sayı sı (DDS) ve Ağı rl ı ğı (DDA) Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde dolu dane sayı sı üzerine etkisi Çizelge 4.3’de

görülmektedir.

Çizelge 4.3. Uygulamalara ait dolu dane sayı sı Uygulamalar n Ortalama ±SH




21

(adet/tabla)M1M2M3M4

3333

219.7±25 c251.7±19.6 b479.7±60.3 a152±38.8 c

F=36.28P=0.0001

*Ortalamalarda farklı harfler Duncan Çoklu Kar şı laştı rma testine göre istatistiki olarak farklı dı r. (P=0.005)(M1= Kafeslere alı nan, M2= Bal ar ı lı , M3= Bombus ar ı lı , M4= Tül torbalara alı nan) Farklı uygulamalar ı n dolu dane sayı sı üzerine etkisine uygulamalar arası nda istatistiki

olarak fark olduğu bulunmuştur (P<0.005). M1 ve M4 uygulamalar ı arası nda istatistikiolarak fark bulunmamı ştı r, bu uygulamalar en düşük dolu dane sayı sı na sahiptir. Çalı şmadaen yüksek dolu dane sayı sı M3 uygulaması ndan elde edilirken, M2 uygulaması ikincisı rada yer almaktadı r. Benzer olarak yapı lan bir çalı şmada Çalmaşur ve Özbek (1999),Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada en yüksek dolu dane sayı sı açı k alandan elde

ettiklerini, bu uygulamayı bal ar ı lı uygulama takip ettiğini ve en düşük dolu dane sayı sı nı nise kafeslere alı nan tablalardan elde ettiklerini belirtmişlerdir.

0

100

200

300

400

500

600

M1 M2 M3 M4

Uygulama

Dolu Dane Sayısı

(adet/tabla)

Şekil 4.3. Uygulamalara ait dolu dane sayı sı

Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde dolu dane ağı rlı ğı üzerine etkisi Çizelge 4.4’de

görülmektedir. Çizelge 4.4. Uygulamalara ait dolu dane ağı rlı ğı

Uygulamalar n Ortalama ±SH(gr/tabla)

M1M2M3M4

3333

18.8±1.8 c23.7±1.1 b37.1±6.4 a18.65±3.5 d

F=26.58




22

P=0.0002

*Ortalamalarda farklı harfler Duncan Çoklu Kar şı laştı rma testine göre istatistiki olarak farklı dı r. (P=0.005)(M1= Kafeslere alı nan, M2= Bal ar ı lı , M3= Bombus ar ı lı , M4= Tül torbalara alı nan) Farklı uygulamalar ı n dolu dane ağı rlı ğı üzerine etkisine bak ı ldı ğı nda uygulamalar

arası nda istatistiki olarak fark olduğu bulunmuştur (P<0.005). En yüksek dolu dane ağı rlı ğı M3 uygulaması ndan elde edilirken bu uygulamayı M2 ve M1 uygulamalar ı takip etmiştir.M4 uygulaması ise en düşük dolu dane ağı rlı ğı na sahiptir. Bu çalı şmada elde edilensonuçlara benzer olarak Çalmaşur ve Özbek (1999), Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada en yüksek dolu dane ağı rlı ğı nı açı k alandan elde ettiklerini, bu uygulamayı balar ı lı uygulama takip ettiğini ve en düşük dolu dane ağı rlı ğı nı n ise kafeslere alı nantablalardan elde ettiklerini, Schinohara ve ark. (1987), tohum ağı rlı ğı nı n ar ı tozlaması içinaçı kta bı rak ı lan tablalarda fazla olduğunu, Rajagopal ve Chikkadevaiah (1999), dolu tohumağı rlı ğı nı n ar ı polinasyonu olan tablalarda yüksek olduğunu, Ahmet ve ark. (1989), balar ı sı taraf ı ndan tozlanan ayçiçeklerinde 556 kg/da, hiçbir tozlayı cı taraf ı ndan ziyaret

edilmeyen ayçiçeklerinde ise 72 kg/da dane elde ettiklerini belirtmişlerdir.

0

10

20

30

40

50

M1 M2 M3 M4

Uygulama

Dolu Dane Ağırlığı

(gr/tabla)

Şekil 4.4. Uygulamalara ait dolu dane ağı rlı ğı 4. 3. Dolu Dane Bağlama Oran ı (DDBO)

Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde dolu dane bağlama oranı üzerine etkisi Çizelge

4.5’de görülmektedir. Çizelge 4.5. Uygulamalara ait dolu dane bağlama oranı

Uygulamalar n Ortalama ±SH

(%)M1M2M3M4

3333

31.6±0.7 b45.5±7.2 b75.2±4.5 a15.8±2.7 c

F=30.61




23

P=0.0001


Farklı uygulamalar ı n dolu dane bağlama oranı üzerine etkisine bak ı ldı ğı nda

uygulamalar arası nda istatistiki olarak fark bulunmuştur (P<0.005). M1 ve M2uygulamalar ı arası nda istatistiki olarak fark bulunmamı ştı r. Bu iki uygulama ile M3(bombus ar ı lı uygulama) ve M4 (tül torbalara alı nan tablalar) uygulamalar ı arası ndaistatistiki olarak fark olduğu bulunmuştur M3 en yüksek dolu dane bağlama oranı nasahipken, M1 ve M2 uygulamalar ı bunu takip etmiş, M4’ün ise en düşük dolu danebağlama oranı na sahip olduğu bulunmuştur. Bu sonuçlara benzer olarak Çalmaşur veÖzbek (1999), Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada en yüksek dolu dane bağlamaoranı nı açı k alandan elde ettiklerini, bu uygulamayı bal ar ı lı uygulamanı n takip ettiğinibelirtmişlerdir.

0102030405060708090

M1 M2 M3 M4Uygulama

Dolu Dane Bağlamaa

Oranı (%)

Şekil 4.5. Uygulamalara ait dolu dane bağlama oranı

4.4. Bin Dane Ağı rl ı ğı (BnDA) Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde bin dane ağı rlı ğı üzerine etkisi Çizelge 4.6’de

görülmektedir. Çizelge 4.6. Uygulamalara ait bin dane ağı rlı ğı

Uygulamalar n Ortalama ±SH(gr)

M1M2M3M4

3333

73.3±5 b98.1±8.7 a97.3±4.3 a89±2.4 ab

F=4.33P=0.043





24

Farklı uygulamalar ı n bin dane ağı rlı ğı üzerine etkisine bak ı ldı ğı nda uygulamalar arası nda istatistiki olarak fark olduğu bulunmuştur (P<0.005). M3 ve M2 uygulamalar ı arası nda istatistiki olarak fark yoktur ve bu uygulamalar en yüksek bin dane ağı rlı ğı nasahiptir. M1’in ise en düşük değere sahip olduğu bulunmuştur. M4 uygulaması ise hem enyüksek hem de en düşük değerlere benzerlik göstermiştir. Benzer olarak Çalmaşur veÖzbek (1999), Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada en yüksek bin dane ağı rlı ğı nı açı k alandan elde ettiklerini, bu uygulamayı bal ar ı lı uygulamanı n takip ettiğini belirtmişlerdir.

0

20

40

60

80

100

120

140

M1 M2 M3 M4

Uygulama

Bin Dane Ağırlığı

(gr)

Şekil 4.6. Uygulamalara ait bin dane ağı

rlı

ğı

4.5. Yağ Oran ı (YağO) Denemedeki uygulamalar ı n ayçiçeğinde yağ oranı üzerine etkisi Çizelge 4.7’de

görülmektedir.

Çizelge 4.7. Uygulamalara ait yağ oranı

Uygulamalar n Ortalama ±SH(%)

M1M2M3M4

3333

27.7±0.8 b30.7±1.3 a33.0±0.5 a

31.0±0.5 a F=5.97

P=0.0194


Farklı uygulamalar ı n yağ oranı üzerine etkisine bak ı ldı ğı nda arası nda ise istatistiki

olarak fark bulunmuştur (P<0.005). M2, M3 ve M4 uygulamalar ı nı n en yüksek yağ oranı nasahip olduğu, M1 uygulaması nı n ise en düşük değere sahip olduğu bulunmuştur.Schinohara ve ark. (1987), en düşük yağ oranı nı n kafeslenen tablalardan elde ettiklerini,Çalmaşur ve Özbek (1999), Erzurum’da yapmı ş olduklar ı çalı şmada en yüksek yağ oranı nı




26

0

5

10

15

20

25

M1 M2 M3 M4

Uygulama

Tabla Çapı

(cm)

Şekil 4.8. Uygulamalara ait tabla çapı

Bombus ar ı lar ı nı n kafeslere bı rak ı ldı ktan sonra hemen çalı şmaya başladı ğı , bal ar ı lar ı nı n

ise kafesin duvarlar ı nda bir süre beklediği ve yaklaşı k 30-45 dakika sonra çalı şmaya başladı ğı gözlenmiştir (Şekil 4.9). Bunun nedeni olarak bal ar ı lar ı nı n kapalı alanlarda (sera, örtü altı gibi) aktif olarak faaliyet gösteremediği düşünülebilir. Ar ı lar ı n sabahı n erken saatlerinde

düşük aktivite gösterdiği, 10:00-12:00 saatleri arası

nda aktivitelerinin arttı

ğı

gözlenmiştir.12:00-14:00 saatleri arası nda aktivitelerinde tekrar bir düşüş olduğu gözlenmiştir. Bununnedeni öğle saatlerinde sı caklı ğı n artması olabilir.15:00-17:00 saatlerinde aktivite tekrar artmı ştı r. Kafes içerisindeki bal ar ı lar ı nı n faaliyete geçmek için bir süre beklemesine kar şı naçı k alandaki bal ar ı lar ı nı n aktivitelerinin iyi olduğu gözlenmiştir. Bu sonuçlara benzer olarak Choi ve Oh (1986), ayçiçeğinde bal ar ı lar ı nı n aktivitesinin 10:00-12:00 ve 15:00-18:00saatleri arası nda maksimum olduğunu belirtmişlerdir.




27

0

2

4

6

8

10

12

0 8 : 0 0

0 9 : 0 0

1 0 : 0 0

1 1 : 0 0

1 2 : 0 0

1 3 : 0 0

1 4 : 0 0

1 5 : 0 0

1 6 : 0 0

1 7 : 0 0

1 8 : 0 0

Arı Sayısı

B. terrestris

A. mellifera

Şekil 4.9. Bal ar ı sı ve bombus arsı nı n kafes içerisinde çalı şma saatleri Deneme başladı ktan 1-2 gün sonra kafeslere bı rak ı lan bombus ar ı lar ı nı n polen

keselerinin dolu olduğu gözlendi. Bu gözleme dayanarak bombus ar ı lar ı nı n ortama alı şmalar ı için 1-2 gün önceden üretim alanı na bı rak ı labileceğini söyleyebiliriz. Deneme alanı nda doğalortamda bombus ar ı sı na rastlanmamı ştı r. Deneme başladı ktan 1-2 gün sonra açı k alandakiçalı şması nı gözlemlemek amacı yla deneme alanı na bir bombus ar ı sı kolonisi yerleştirilmiş,bombus ar ı lar ı nı n açı k alanda iyi çalı ştı klar ı ve koloniden ayr ı lan ar ı lar ı n çalı şmalar ı bittiktensonra tekrar koloniye döndükleri gözlenmiştir. Benzer olarak Meynie (1995), Meynie veBernard (1997) B. terrestris ’ in çok etkili bir tozlayı cı olduğunu, Aslan (2003), K. Maraş bölgesinde yaptı ğı çalı şmada ayçiçeği tozlaşması nda Bombus ar ı lar ı nı n önemli roloynadı klar ı nı ve bilinçsiz yapı lan tar ı msal uygulamalardan kaçı nı lması gerektiğinibelirtmişlerdir.

4.7. Ayçiçeğini Ziyaret Eden Yabani Ar ı Türleri Deneme süresince yapı lan gözlemlerde deneme alanı nda 4 familyaya ait 9 yabani ar ı

türü tespit edilmiştir. Tespit edilen ar ı türlerinden 6 tanesi teşhis edilmiş 3 tanesi ise teşhisedilememiştir (Çizelge 4.9). Denemede kullanı lan bal ar ı sı kovanı dı şar ı dan getirildiği için

deneme alanı nda bulunan bal ar ı lar ı dikkate alı nmamı ştı r. Deneme alanı nda bulunan yabani ar ı lar ı n sabah 09:00-11:00, öğleden sonra ise 15:00-

16:00 saatleri arası nda aktif olduklar ı gözlenmiştir. Benzer olarak Çalmaşur ve Özbek (1999),ayçiçeğindeki yabani ar ı lar ı n sabah 09:00-11:00 ve öğleden sonra 14:00-15:00 saatleriarası nda aktif olduklar ı nı belirtmişlerdir.

Çizelge 4.9. Ayçiçeğini ziyaret eden yabani ar ı türleri

Familya Tespit Edilen Ar ı Türü Tespit E n

Ar ı Sayı sı ( det)dileA

Anthophoridae Xylocopa violecea L. 8Anthidium oblangatum Latreille 28MegachilidaeMegachile apicalis Spinola 16

Andrenidae Andrena flavipes Warn. 28Losioglosum sp. 3Halictidae

Halictus sp. 12




28

Çizelge 4.9’da görüldüğü gibi deneme süresince ayçiçeği alanı nda Hymenoptera

tak ı mı ndan 4 familyaya ait tespit edilen yabani ar ı lardan 4 tanesi tür düzeyinde, 2 tanesi cinsdüzeyinde teşhis edilmiştir. Deneme alanı nda en fazla bulunan türler sı rası yla A. oblangatum(% 29,5),A. flavipes (% 29,5), M. apicalis (% 17), Halictus sp. (% 13) olurken, en az bulunantürler ise X. violecea (% 8) ve Losioglosum sp. (% 3) olmuştur. Ahmet ve ark. (1989),Hoffman ve Wittman (1987), Ricciardelli d’Albore (1982) ve Choi ve Oh (1986) ayçiçeğinien çok ziyaret eden ar ı türünün A. mellifera olduğunu, Aytekin (1996) en yüksek polinatör etkiye A. mellifera ’nı n sahip olduğunu, Halictus sp., Andrena sp., Pyrobombus niveatus veMegabombus argillaceus ’un da etkili diğer polinatör böcek türleri olduğunu, Çalmaşur veÖzbek (1999), Erzurum yöresinde ayçiçeğinde %12-20 oranı nda da yabani ar ı bulunduğunu,Paiva ve ark. (2002), Halictidae ar ı lar ı nı n ayçiçeğini çok sı k ziyaret ettiklerini belirmişlerdir.

Yapı lan çalı şmada çiçeklenme periyodu 17 Temmuz 2005 – 27 Temmuz 2005 tarihleriarası nda gerçekleşmiştir. Deneme alanı nda bulunan yabani ar ı lardan A. flavipes yoğunluğuçiçeklenme periyodu başlangı cı nda fazla olurken periyodun sonlar ı na doğru azalmı ştı r. A.oblangatum bulunma yoğunluğu çiçeklenme periyoduna yayı lı rken, 17 Temmuz 2005’temaksimum olmuş ve 18-29 Temmuz tarihlerinde rastlanı lmamı ştı r. M. apicalis 22 Temmuz2005’den çiçeklenme periyodunun sonuna kadar deneme alanı nda görülmüştür. Halictus sp.18 Temmuz-27 Temmuz 2005 tarihleri arası nda görülmüş ve 23 -24 Temmuz 2005tarihlerinde maksimum olmuştur. X. violecea deneme süresince 17-27 Temmuz 2005 tarihleriarası nda düşük yoğunlukta (8 adet) görülmüştür. Lasioglosum sp. çiçeklenme periyodununson günlerinde (26-28 Temmuz 2005) oldukça düşük yoğunlukta (3 adet) tespit edilmiştir

(Şekil 4.10).

0

1

2

3

4

5

6

7

8

1 4 .0 7 .0 5

1 5 .0 7 .0 5

1 6 .0 7 .0 5

1 7 .0 7 .0 5

1 8 .0 7 .0 5

1 9 .0 7 .0 5

2 0 .0 7 .0 5

2 1 .0 7 .0 5

2 2 .0 7 .0 5

2 3 .0 7 .0 5

2 4 .0 7 .0 5

2 5 .0 7 .0 5

2 6 .0 7 .0 5

2 7 .0 7 .0 5

2 8 .0 7 .0 5

2 9 .0 7 .0 5

Tarih

Arı Sayısı (adet)

X. violecea A.oblangatumA.flavipes M. apicalisLasioglosum sp. Halictus sp.

Şekil 4.10. Yakalanan ar ı

lar ı

n günlere göre dağı

lı

mı



SONUÇ VE ÖNER İLER Çiçek YAVUKSUZ

5. SONUÇ VE ÖNER İLER

Kahraman Maraş ilinde 1992 yı lı nda 3690 ha olan ayçiçeği üretim alanı 2003 yı lı nda10980 ha’a yükselmiştir. Bu artı ş ile birlikte ayçiçeğinden yüksek verim elde etmek için,tozlaşma etkinliğinin arttı r ı lması gerekmektedir. Kültür bitkilerinde ve yabani florada bir çok

tozlayı cı olduğu bilinmektedir. Bu tozlayı cı lardan en önemli olan türler özellikleA. mellifera ve B. terrestris ’dir.

Bu çalı şmada, Kahraman Maraş’ta ayçiçeği üretim alanlar ı nda tozlayı cı olarak bal ar ı sı ve bombus ar ı sı kullanı mı nı n verim ve verim unsurlar ı na etkisi araştı r ı lmı ştı r. Çalı şmasonuçlar ı incelendiğinde ayçiçeği tozlaşması nda en yüksek etkiyi bombus ar ı sı nı n gösterdiğitespit edilmiştir. Dolu dane sayı sı , dolu dane ağı rlı ğı nı n, dolu dane bağlama oranlar ı ndabombus ar ı sı ilk sı rayı alı rken bunu bal ar ı sı takip etmiş, bin dane ağı rlı ğı ve yağ oranı nda iseher iki uygulama arası nda istatistiki olarak fark bulunmamı ştı r.

Bombus ar ı lı muameleden elde edilen sonuçlara bak ı ldı ğı nda dolu dane sayı sı (479.7adet/tabla), dolu dane ağı rlı ğı (37.1 gr/tabla), dolu dane bağlama oranı (%75.2), bin daneağı rlı ğı (97.3 gr)’nda istatistiki olarak diğer uygulamalardan farklı bulunmuştur ve en yüksek değere sahiptir. Bal ar ı lı muameleden elde edilen sonuçlara bak ı ldı ğı nda ise bin dane ağı rlı ğı (98.1 gr) ve yağ oranı (% 30.7) yüksek oranda bulunmuş ve bombus ar ı lı muamele ilearası nda istatistiki olarak fark bulunmamı ştı r. Dolu dane sayı sı (251.7 adet/tabla), dolu daneağı rlı ğı (23.7 gr/tabla) ve dolu dane bağlama oranı (% 45.5)’na bak ı ldı ğı nda bu muamelebombus ar ı lı muameleyi takip etmektedir. Bu sonuçlardan anlaşı lacağı gibi bombus ve balar ı sı verim ve verim unsurlar ı na etki atiği görülmüştür. Bu sonuçlara benzer olarak Hoffmanve Wittman (1987), ar ı lı ve ar ı sı z kafeslenen bitkilerde ar ı polinasyonunun tohum bağlamayı % 52 artı rdı ğı nı , Meynie ve Bernard (1997),A. mellifera ’da tohum bağlama oranı nı n % 88olduğunu, Çalmaşur ve Özbek (1999), en fazla dolu dane sayı sı ve ağı rlı ğı nı , dolu danebağlama oranı ve yağ oranı nı n açı kta tozlanan ayçiçeklerinden elde ettiklerini, bunu bal ar ı sı polinasyonunun takip ettiğini belirtmişlerdir.

Torbalara alı nan tablalarla yapı lan muamelede boş dane sayı sı (795.3 adet/tabla), boş dane ağı rlı ğı (26.5 gr/tabla) ve yağ oranı (%31) yüksek oranda bulunmuştur ve kafeslerealı nan tablalar boş dane sayı sı (588.7 adet/tabla), boş dane ağı rlı ğı (12.6 gr/tabla) ve dolu danebağlama oranı (%31.6) bak ı mı ndan bu muameleyi takip etmektedir. Benzer olarak Çalmaşur ve Özbek (1999), en fazla boş dane ağı rlı ğı ve sayı sı nı ar ı sı z kafeslenen bitkilerden eldeettiklerini belirtmişlerdir.

Ayr ı

ca denemede incelenen parametrelerden biri olan tabla çapı

nda, bombus ar ı

lı

muamele (13.7 cm), bal ar ı lı muamele (17.4 cm), kafeslenen tablalar (16 cm) ve torbalaraalı nan tablalar (18.5 cm) arası nda istatistiki olarak fark bulunmamı ştı r.

Deneme süresince ayçiçeği alanı nda yapı lan gözlemlerde ayçiçeğini ziyaret edenyabani ar ı lar tespit edilmiştir. Tespit edilen ar ı lar A. oblangatum, A. flavipes, M. apicalis,Halictus sp., X. violecea ve Losioglosum sp.’dı r. Deneme alanı nda tespit edilen ar ı lar ı n sabah09:00-11:00 ve öğleden sonra 15:00-17:00 saatleri arası nda aktif olduklar ı gözlenmiştir

Deneme süresince bombus ar ı sı nı n kafes içerisine bı rak ı ldı ğı nda hemen çalı şmayabaşladı ğı ve daha aktif olduğu gözlenmiştir. Bunun sebebi olarak bombus ar ı sı nı n bal ar ı sı na

oranla kapalı alanlara daha iyi adapte olduğu kanı sı na var ı lmı ştı r. Ayr ı ca açı k alana bı rak ı lan

30



SONUÇ VE ÖNER İLER Çiçek YAVUKSUZ

bombus ar ı kolonisinin iyi çalı ştı ğı ve çalı şmalar ı bittikten sonra koloniye geri döndüklerigözlenmiştir.

Bu çalı şmada elde edilen verilerden yola çı karak ayçiçeği bitkisinin özelliklebölgemizde yetiştirilen çerezlik ayçiçeklerinde böceklerle tozlaşmanı n önemli olduğu bu

nedenle yabani ve kültür bitkilerinde tozlaşma yapan böceklerin korunması ve ilaçlamanı ngerekliliğinde seçici ilaçlar ı n kullanı lması nı n fauna ve flora açı sı ndan önemli olduğugörülmüştür. Kahraman Maraş ilinde yetişen kültür ve yabani bitkilerinin tozlaşması nda etkinolan, özellikle bombus ve benzeri yaban hayatı nı n korunması önemlidir. Bu nedenle bilinçsizyapı lan tar ı msal ve kimyasal uygulamalardan kaçı nı lmalı dı r. Bombus ar ı kullanı mı yaygı nlaştı r ı lmalı ve ar ı üretiminin ülkemizde gerçekleştirilmesi teşvik edilmelidir.

Açı k tar ı m alanlar ı nda ar ı cı lı k yapı larak tozlanma ve döllenmenin yeterincegerçekleşmesi ile üründe verim ve kalite artı şı sağlandı ğı gibi yan ürün olarak bal elde edilmiş olacaktı r. Ayr ı ca örtü altı tar ı mı nda bombus ar ı lar ı nı n kullanı mı ile tar ı msal ilaç ve hormonkullanı mı ortadan kalkarak, insan sağlı ğı na zararlı kimyasal maddelerin tüketiciler taraf ı ndanalı nı mı engellenmiş olacaktı r. Ar ı lar ı n polinasyonda kullanı mı tar ı msal üretimde ürününkalitesini artı rmakta, doğanı n, yabani bitki populasyonlar ı nı n devamlı lı ğı nı sağlayarak ekolojik dengeyi oluşturmaktadı r.

31



KAYNAKLAR Çiçek YAVUKSUZ HETKE, C. 1996. Investagations on the pollination of sunflower (Helianthus annuus L.)

by Apis mellifera and Bombus. Apidologie 27(4): 268-270. HOFFMAN, M., WITTMAN, D. 1987. Wild bee community in a agrı cultural area of Rio

Grande do Sul, Southern Brasil, and its impact on pollination of beans andsunflowers, In Chemistry and Biology of Social Insects (Eds. J. Eder., H. Rembold).Munich German Federal Republic; Verlac J. peprny s.651-651.

KAFTANOĞLU, O., ABAK, K., PAYDAŞ, S., ETİ, S., ŞEKEROĞLU, E., MAAREL, A.

1997. Bombus arı sı (Bombus terrestris ) yetiştiriciliği ve seralarda kullanmaolanaklar ı . Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi Adana, s. 2-3.

KUMAR, M., SINGH, R. 2001. Effect of honeybee foraging distance on the pollination

of sunflower. Journal of Entomological Reseacrh 25 (1): 37-39

MEYNIE, S., 1995. Pollinator efficiency of some insects in relation to wild population of the Helianthus genus. Apidologie 26 (5): 432-433. MEYNIE, S., BERNARD, R. 1997. Pollination efficiency of some insects in relation to

wild species of Helianthus. Agronomi 17(1): 43-51. NADRE, K.R., SURYANARAYANA, M.C., RAO, G.M. 1996. Effect of honey bee

pollination on foundation seed production of sunflower cv. Indian Bee Journal58(1): 17-18.

ORTIZ-SANCHES, J.A., TINUAT, A. 1994. Effect of insect pollination on the

production of a hybrid sunflower variety (Helianthus annuus L.) in southern Spain.Entomofauna 15 (34): 397-404. ÖZBEK, H., 1992. Bal arı sı (Apis mellifera L.)’nı n bitkilerin tozlaşması nda kullan ı lması .

Doğu Akdeniz Bölgesi I. Arı cı lı k Semineri, 3-4 Haziran 1992, Erzurum. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Derg. 48-60.

1996. Korunga (Onobrychis sativa Lam.) tohum üretiminde ar ı lar ı n yeri.

Türkiye 3. Çayı r, Mera ve Yem Bitkileri Kongresi, 17-19 Haziran 1996, Erzurum,429-434.

1997. Bumblebees fauna of Turkey with distribution maps (Hymenoptera,Apoidea, Bombinae) Part 1: Alpigenobombus Skorikov, Bombias Robertson and

Bombus Latreille. Türk. Entomol. Derg. 21(1): 37-56.

1998. On the bumblebee fauna of Turkey: II. The GenusPyrobombus (Hymenoptera. Apoidea, Bombinae). Zoology in the Middle East 16: 89-107.

2000. On the bumblebee fauna of Turkey: III. The Subgenus

Thoracobombus D.T.(Hymenoptera. Apoidea, Bombinae). J. Ent. Res. Soc. 2 (2):43-61.

ÖZBEK, H., YILDIRIM, E. 1996. Korungayı ziyaret eden ar ı (Hymenoptera: Apoidea)türleri. Türkiye III. Entomoloji Kongresi, 24-28 Eylül 1996, Ankara, s.557-566.

33



KAYNAKLAR Çiçek YAVUKSUZ ÖZBEK, H., ÇALMAŞUR, Ö. 2001. Sert çekirdekli meyvelerde tozlaşma, tozlayı cı

böcekler ve tarı msal savaş. I. Sert Çekirdekli Meyveler Sempozyumu, 25-28 Eylül2001, Yalova, s.257-264.

PAIVA, G.J., TERADA, Y., TOLEDO, T.A.A, 2002. Behavior of Apis mellifera L.

Africanized honeybees in sunflower (Helianthus annuus L.) and evaluation of Apismellifera L. colony inside covered area of sunflower. Acta Scientarum Maringa 24(4): 885-855

2003. Seed production and germination of sunflower (Helianthus annuus

L.) in three pollination systems. Acta Scientarum. Animal Sciences Maringa 25 (2):223-227

PANDA, P., SONTAKKE, B.K., PANDA, B., 1993. Effect of different modes of

pollination on yield of sunflower and niger. Journal of Insect Science 6(1): 75-77.

PARKER, F.D., 1981. Sunflower pollination, abundance, diversity and seasonality of bees and their effect on seed yields. Journal of Apicultural Research 20 (1): 49-61.

POSEY, A.F., KATAYAMA, R.W., BURLEIGH, J.G., 1986. The abundance and daily

visitation patterns of bees (Hymenoptera: Apoidea) on oilseed sunflower,Helianthus annuus L., in southeastern Arkansas. Journal of Kansas EntomologicalSociety 59 (3), 494-499.

RAJAGOPAL, D.V., CHIKKADEVAIAH G.K.,1999. Potentiality of honeybees in

hybrid seed production of sunflower. Indı an Journal of Agricultural Sciences 69

(1): 40-43. RICCIARDELLI d ALBORE, G., 1982. Observation on sunflower pollinators in

Umbria. Redia 65: 119-154. SAS Institue Inc. 1989. SAS/STATR User’s Guide, Version 6, 4th Ed. SAS Institute Inc.,

Cary, NC. SCHINOHARA, R.K., MARCHINI, L.C., HADDAD, M. de L. 1987. Importance of

insect pollination in sunflowers. Zooteknia 25:(3): 275-287. SINGH, M.P., SINGH, K.I., 1993. Effect of bee polination on the yield of sunflower.Pollination in tropics: Proceeding of the International Symposium on pollination in

tropics. August 8-13, 1993, Bangalore, Indı a. International Union for the Study of Social Insect, Indian Chapter, Bangalore, Indiana:1993 s. 226-228.

SWAMINATHAN, R., BHARDWAJ, S.C. 1982. Bee pollinators of sunflower and their

foraging behaviour. Indian Bee Journal 44 (2): 32-34. VAISHAMPAYAN, S., SINHA, S.N. 2000. Effect of caging on bee behaviour and

pollination efficiency of Apis mellifera on seed production of hybrid sunflower.Agricultural Science Digest 20 (2): 81-83.

ZAR, J.H., 1996. Biostatistical Analysis. Prentice Hall, New Jersey, U.S.A.

34



ÖZGEÇMİŞ Çiçek YAVUKSUZ

ÖZGEÇMİŞ

12 Şubat 1979 yı lı nda Kahraman Maraş’ta doğdum. İlk öğrenimimiGölcük/KOCAELİ’ de, lise öğrenimimi ise Kahraman Maraş’ta tamamladı m. 1999 yı lı ndaKahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi Bitkisel Üretim Programı nı kazandı m ve 2003

yı lı nda Bitkisel Üretim Programı Bitki Koruma Alt Programı ndan mezun oldum, aynı yı lKahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi Bitki Koruma Ana Bilim Dalı nda yüksek lisansöğrenimime başladı m.

ayçiçeği (helianthus annuus l.) Üretim alanlarında tozlayıcı olarak balarısı (apis...

Documents