azererbaycan dili 6s derslik ss 2017.ctp...azrbaycan respublikasnn konstitusiyasndan aadak maddni...

164

Upload: others

Post on 06-Mar-2021

8 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß
Page 2: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß
Page 3: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß
Page 4: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß
Page 5: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

H�VVA ABDULLAYEVA, �RAD� �F�ND�YEVA,

M�LAH�T �L�SG�ROVA

Ömumtÿhsil mÿktÿblÿrinin 6-cû sinfi ö÷ön

Azÿrbaycan dili (dþvlÿt dili)

fÿnni özrÿ dÿrslik

Bu nÿørlÿ baülû irad vÿ tÿkliflÿrinizi [email protected] vÿ [email protected]

elektron önvanlarûna gþndÿrmÿyiniz xahiø olunur. ßmÿkdaølûüûnûz ö÷ön ÿvvÿlcÿdÿn tÿøÿkkör edirik!

AZßRBAYCAN DÈLÈ

6

“KÞVSßR” NßØRÈYYATIBAKI – 2018

Page 6: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

§ 1. B�R�NC� Z�NG ........................................... 5§ 2. H�YAT GÜZGÜSÜ ..................................... 7§ 3. M�N D� T�YYAR�Ç� OLACA�AM! .... 9§ 4. GÖZ�L V�T�N ........................................ 12§ 5. �M�R V� LO�MAN ................................. 14§ 6. M�N B�R D�RD�N D�RMANI ................ 17§ 7. S�BR�N OLMASA, HEÇ N� ÖYR�N� B�LM�ZS�N! .......... 19§ 8. AZADLIQ (1-ci hiss�) ................................ 23§ 9. AZADLIQ (2-ci hiss�) ................................ 26§ 10. UCALMI�IQ ............................................ 28§ 11. DEY�S�N TAPMI�IQ... (2-ci hiss�) ...... 30§ 12. ÖLK�M�N Ç�Ç�KL�R� ........................ 34§ 13. KÜÇ� F�N�R�N�N NA�ILI ................ 36§ 14. GERB�M, H�MN�M, BAYRA�IM ......... 39§ 15. BAKI OPERA TEATRININ TAR�X� ....... 40§ 16. ��RQD� �LK OPERA YAZAN QADIN B�ST�KAR .............................. 44§ 17. QARI�QANIN S�RGÜZ��T� ............... 46§ 18. CIRCIRAMA V� QARI�QA ................... 49§ 19. AQ�L�N H�D�YY�S� ............................. 52§ 20. QOCA TRAMVAYÇI ............................... 54§ 21. PUL TAPMI�DIM (1-ci hiss�) ................. 58§ 22. PUL TAPMI�DIM (2-ci hiss�) ................ 61§ 23. N�L SULARINDA (1-ci hiss�) ................ 63§ 24. N�L SULARINDA (2-ci hiss�) ................ 66§ 25. H. Z. TA�IYEV NEC� M�LYONÇU OLDU ................................ 68§ 26. YAX�I YOLDA� ..................................... 71§ 27. BU GÜN T�Z� �L G�L�R ...................... 74§ 28. BALACA A�PAZ (1-ci hiss�) ................. 75§ 29. BALACA A�PAZ (2-ci hiss�) ................. 78§ 30. U�UN QOCA O�LU S�GR�K BOYU (1-ci hiss�) .................. 80

§ 31. U�UN QOCA O�LU

S�GR�K BOYU (2-ci hiss� (ixtisarla) ... 82

§ 32. U�UN QOCA O�LU

S�GR�K BOYU (3-cü hiss�) .................. 85

§ 33. V�T�N �B�D� QORUQDUR ............... 88

§ 34. GÜCLÜ O�LAN ..................................... 91

§ 35. ATIN BEL�ND�K� K�R�M �D� ............ 94

§ 36. Q�HR�MANDIR AZ�RBAYCAN ....... 97

§ 37. QAR�A D�L� ......................................... 100

§ 38. BALACA G�ROVLAR (1-ci hiss�) ....... 102

§ 39. BALACA G�ROVLAR (2-ci hiss�) ........ 105

§ 40. PE�MANÇILIQ ..................................... 108

§ 41. HOPHOP ................................................ 110

§ 42. FAYDALI M�SL�H�T ........................ 112

§ 43. QARA �ANI ........................................... 115

§ 44. BAHAR G�LSIN! ................................. 118

§ 45. P�L�NG OVU ...................................... 121

§ 46. QIRQOVULAM,

T�K�M M�N... (ixtisarla) ................... 124

§ 47. DA�YI�AN �M� (1-ci hiss�) ................ 127

§ 48. DA�YI�AN �M� (2-ci hiss�) ................ 130

§ 49. G�L�N EL� ED�K K�... ....................... 132

§ 50. Ç�K�L, �LAN G�L�R! (1-ci hiss�) ........ 134

§ 51. Ç�K�L, �LAN G�L�R! (2-ci hiss�) ........ 136

§ 52. S�TTAR B�HLULZAD� ..................... 139

§ 53. M�LL� ORDUMUZ ................................ 141

§ 54. X�LASKAR (1-ci hiss�) ......................... 143

§ 55. X�LASKAR (2-ci hiss�) ......................... 146

§ 56. �N Q�YM�TL� H�D�YY� .................. 159

§ 57. GÜL ........................................................ 152

SÖZLÜK ......................................................... 154

SÖZ EHTIYYATI ........................................... 158

M Ü N D � R � C A T

D�rslikd� istifad� olunmu� ��rti i�ar�l�r:

* – m�tnd� üz�rind� mü�yy�n i�l�r apar�lmas� n�z�rd� tutulmu� söz, ifad� v� ya

cüml�l�ri f�rql�ndirir;

.. – çal��malar�n m�tnind� burax�lm�� h�rf v� ya ��kilçinin yerind� i�l�dilir;

... – cüml�l�rd� burax�lm�� hiss�nin �v�zin� i�l�dilir;

– – çal��malar�n m�tnind� burax�lm�� sözl�rin yerind� i�l�nir;

Q�rm�z� r�ng (m�s.: mehriban) – m�tnd� kontekst� uyun m�nalar�n�n izah�

n�z�rd� tutulmu� söz, ifad� v� söz birl��m�l�rini f�rql�ndirir;

� – çal��malara aid �lav� tap��r�qlar� f�rql�ndirir;

Page 7: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

5

SÞZLÖK S�Z EHT�YATI

EY TÜRK O�ULLARI, V�T�N�N B�R OVUC TORPA�INI DÜNYANIN VAR-DÖVL�T�N�, D�L�M�Z�N B�R SÖZÜNÜ

L�L-C�VAH�RATA D�Y��M�Y�N!�AH �SMAYIL X�TA�

N� mehriban s�s g�lir!Bu s�s m�n� tan��d�r.Onu �irin mahn�t�k,Q�lbim unutmam��d�r.O n� bahar ça�ndaDa�an çay�n s�sidir,N� budaq-budaq g�z�nQu�lar�n n�m�sidir.Boy atd�qca bilir�m,N� m�na var bu s�sd�.Min xo� arzu, xo� ist�kTutmu� q�rar bu s�sd�.... Sentyabr s�h�ri!M�kt�b� yollan�ram.Bir i��ql� binan�n

Yan�nda dolan�ram.Yen� qulaq*lar�maO mehriban s�s g�lir.Gözl�rim� gur i��q*,Q�lbim� h�v�s g�lir.Odur, doma m�kt�bin�lk z�ngidir dil açan!Odur, h�r xo� n�m�d�nDaha �ziz, mehriban.�lk z�ng!.. yen� d� s�sl�n,Ür�k*l�ri ox�a s�n.Sinf� ça�r s�n bizi,G�lirs�n çox xo�a s�n. Hikm�t Ziya

� Bu il alt�nc� d�f� ilk z�ngin s�sini e�itdiniz. Builki z�ng s�sini hans� duyularla qar��lad�n�z? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� �vv�lki ill�rd�ki ilk z�ng günl�rind�n n�l�ri xat�rlay�rs�n�z? Yad�n�zda qalanlar� dan���n.

� Alt�nc� d�f� e�itdiyiniz builki z�ng s�sind� sizin üçün hans� arzu v� ist�kl�r s�sl�nir? �eirin a�a�dak� b�ndini bir d� oxuyun v� ilk z�ng s�sind� sizin üçün gizl�n�n m�nalar� yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Boy atd�qca bilir�m, Min xo� arzu, xo� ist�k N� m�na var bu s�sd�. Tutmu� q�rar, bu s�sd�.

§1. B�R�NC� Z�NG

çada�maq

boy atmaqür�kl�ri ox�amaq

q�rar tutmaq

Page 8: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

6

� 5-ci sinifd� oxuduunuz “Sevimli m�kt�b” �eirinin sonunda deyilirdi:“Ucalt, sevimli m�kt�b, Bir pill� d� bizi s�n!” Be�inci sinifd� m�kt�b sizi bir pill� ucalda bildimi? Öt�n bir ild� m�kt�bin

sizin h�yat�n�zdak�, inki�af�n�zdak� rolu v� �ld� etdiyiniz uurlar haqq�nda dan���n.

� A�a�da q�rm�z� v� göy r�ngd� verilmi� �eir parçalar� H. Ziyan�n “Bi-rin ci z�ng” �eirind�n götürülmü�dür. Bu parçalar� oxuduunuz �eirin hans� hiss�l�rin� �lav� ed�rdiniz? Özünüzü yoxlay�n v� kirl�rinizi �sasland�r�n.

Yerin d�rin qat�ndan“Qara q�z�l” alanlar,X�z�rin quca�ndaBu gün ��h�r salanlar,“Ulduz”lar gönd�r�nl�rAy�n, Günün yan�na,

Bir zaman m�nim kimiQulaq asm��lar ona.Bir an unutmaz s�ni,Q�l�m tutan, söz yazan.S�n elmin yollar�ndaYorulmaz n�m�karsan!

� M�kt�bin insan h�yat�ndak� rolu bar�d� h�r k�s f�rqli ��kild� dü�ün� bil�r. Nec� bilirsiniz, �air niy� el� hesab edir ki, “Bir an unutmaz s�ni, Q�l�m tutan, söz yazan?” B�s siz kirl�rinizi nec� t�qdim ed�rdiniz?

� H�yatda �ld� etdikl�rimiz üçün biz ancaq m�kt�b�mi borc luyuq? Müza-kir�y� qo�ulun v� kirl�rinizi �sasland�rmaa çal���n.

�eird� r�ngl�rl� f�rql�ndirilmi� söz v� ifad�l�rin kontekst� uyun m�nalar�n� izah edin. Ç�tinlik ç�kdikd� lü�t� müraci�t edin.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Arzu – 1. Bir �eyin olmas�n� ür�kd�n ist�m�k – �laç� olmaq arzusu. 2. Daxili ehtiyac, h�v�s, meyil – y�m�k arzusu...

Sinoniml�ri: ist�k, dil�k, �m�l, h�sr�t.S�mimi – Ür�kd�n g�l�n; h�qiqi, xalis, ciddi, riyas�z – s�mimi arzu;

H�qiqi, doru, düz, �n yax�n, q�lb�n bal� – s�mimi dost; T�miz ür�kl�, candan, q�lb�n – s�mimi dan��maq.

Sinoniml�ri: mehriban, istiqanl�, ür�yiaç�q.

“M�nim yay t�tilim n� il� yadda qald�?” ba�l�ql� t�qdimat haz�rlay�n.

� A�a�dak� cüml�l�rd�n h�r birin� bir neç� cüml� �lav� ed�r�k kirl�rinizi �sasland�r�n.

1.Yay t�tilini çox gözl�yirdim. ...2. Bu yay istirah�tim çox ür�yimc� oldu. ...

3.Yay t�tili dar�xd�r�c� idi. ...

Page 9: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

7

4. Yay t�tilind� xo� x�b�r e�itmi�dim. ...

5. D�rsl�rin ba�lanmas�n� ist�mirdim. ...

6. Yay t�tilini nec� keçirdiyimi soru�may�n. ...

7. Yay istirah�timd�n raz� deyil�m. ...

8. D�rsl�rin ba�lanmas�n� s�birsizlikl� gözl�yirdim. ...

� �eird�n �lam�t bildir�n be� söz seçib suallar� il� birlikd� yaz�n.

Nec� bilirsiniz, �eird� “say” v� “�v�zlik” i�l�nmi�dirmi? Fikirl�rinizi misallarla �sasland�r�n.

� �eird� i�l�nmi� sinoniml�ri tap�b göst�rin.

� �eird� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri yaz�l� ��kild� ismin müxt�lif hallar� üzr� d�yi�ib yaz�n. Sözl�rd� son s�sin yaz�l���nda ba� ver�n d�yi�iklikl�rin s�b�bini izah edin.

� Aforizml�ri oxuyun v� n�tic� ç�xar�n. Birinci aforizmin m�zmunu üzr� debat t��kil edin.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Qüvv�t elmd�dir, ba�qa cür heç k�sHeç k�s� üstünlük el�y� bilm�z. Nizami G�nc�vi

Alim olsan, özünü nadan hesab et ki, bilik qap�lar� s�nin üzün� aç�ls�n. “Qabusnam�”

��Aforizmd� q�rm�z� r�ngd� verilmi� söz birl��m�sind� hans� söz m� ca zi m�nada i�l�nmi�dir. Fikrinizi �sasland�r�n:

A) bilik–h�qiqi, qap�–m�cazi m�nada C) h�r ikisi h�qiqi m�nada B) bilik–m�cazi, qap�–h�qiqi m�nada D) h�r ikisi m�cazi m�nada

§2. H�YAT GÜZGÜSÜBir gün ata olu il� me��d� g�zintiy� ç�x�r. Bird�n aya� ili�ib y�x�l�r v�

“Off!..”, – dey� q��q�r�r. Qar��dak� da�n zirv�sind�n d� “Off” s�si e�id�n u�aq t��ccübl�nir v�: “S�n kims�n?” – dey� q��q�r�r. Ald�� cavab: “S�n kims�n? – olur. Q�z�bl�n�n olan: “S�n bir qorxaqsan!” – dey� yenid�n q��q�r�r. Da�n cavab� olan�n sözl�ri il� eyni olur. N� ba� verdiyini anlamayan u�aq atas�ndan bunun n� olduunu soru�ur. Atas�: ”Olum, dinl� v� öyr�n”, – söyl�yir. O, daa t�r�f çevrilib: “S�n� heyranam, s�n möht���ms�n!” – dey� q��q�r�r. Dadan g�l�n s�s t�bii ki, atan�n sözl�ri il� eyni olur. Olan n� ba� verdi-

Page 10: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

8

yini yen� d� ba �a dü�m�mi�di. Ata oluna izah edir: “Olum, insanlar buna �ks-s�da deyirl�r. �slind� is� bu, h�yat�n özüdür. H�yat daima s�n� s�nin ona verdikl�rini qaytar�r. O, davran��lar�m�z�n aynas�d�r. Daha çox sev! Daha çox qay� gözl�diyin zaman daha çox qay� göst�r! Hörm�t ist�yirs�ns�, insan-lara daha çox hörm�t et! �nsanlar�n s�birli olmas�n� ist�yirs�ns�, o zaman s�n daha s�birli olma� öyr�n! Bu qayda h�yat�m�z�n bir parças�d�r v� h�r k�s üçün g�r�klidir. H�yat bir t�sadüf deyil, etdikl�rimizin aynadak� �ksidir”.

SÞZLÖK �ks-s�da s�birli

� M�tnd�n ç�xard��n�z n�tic� bar�d� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün. Atan�n dedikl�ri il� raz�la��rs�n�zm�? Bu bar�d� debat t��kil ed� bil�rsiniz.

� Verilmi� söz birl��m�l�rini cüml�l�rd� i�l�din.da�n zirv�si, da�n cavab�, dadan g�l�n s�s, h�yat�n özü, h�yat�n davam�,

q�z�bl�n�n olan, atan�n sözl�ri, davran��lar�m�z�n �ksi, qay� gözl�diyin za-man, s�birli olmaq, qar��dak� da

� A�a�dak� h�r bir c�rg�d� sözl�r aras�ndak� m�na f�rqini izah edin v� onlar�n n� bildirdiyini deyin. Yad�n�za sal�n, bel� sözl�r nec� adlan�r?

doma – domal�q – domala�maq; mehriban – mehribanl�q – mehri ban-la�maq; yol – yolda� – yolçu – yollanmaq – yollamaq; �irin – �irinlik – �irin-l��m�k; m�na – m�nal� – m�naland�rmaq; s�s – s�ssiz – s�sl�m�k; h�v�s – h�v�skar – h�v�sl�nm�k

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin n� bildirdiyini (hans� nitq hiss�sin� aid olduunu) izah edin.

� Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�ndan a�a�dak� madd�ni oxuyun v� yadda saxlay�n. Q�rm�z� r�ngl� f�rql�ndirilmi� birl��m�l�rin m�na-s�n� izah edin.

MADDß 42. TßHSÈL HÖQUQU

I. H�r bir v�t�nda��n t�hsil almaq hüququ vard�r.II. Dövl�t pulsuz icbari ümumi orta t�hsil almaq hüququnu

t�min edir.III. T�hsil sistemin� dövl�t t�r� nd�n n�zar�t edilir.IV. Maddi v�ziyy�tind�n as�l� olmayaraq, istedadl� ��xsl�rin

t�hsili davam etdirm�sin� dövl�t z�man�t verir.V. Dövl�t minimum t�hsil standartlar�n� mü�yy�n edir.

SÞZLÖK icbari z�man�t verm�k

Page 11: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

9

� Konstitusiya madd�sind�n h�r�k�t bildir�n sözl�r� aid nümun�l�r göst�r� bil�rsinizmi? Özünüzü yoxlay�n.

� Yan�ltmaclar� öyr�nin v� s�sl�ndirin. T�krar olunan s�sl�ri düzgün t�l�ffüz etm�y� s�y göst�rin.

Ax�ama a� asm��am, ça��b qazan� bo� asm��am.A�paz a� asm��d�, asm��d�sa da, az asm��d�.

TAP G�R�K

� Tapmacan� oxuyun v� cavabland�r�n. Tapmacada i�l�nmi� sözl�rin h�r birin� sual verib n� bildirdiyini mü�yy�nl��dirin v� ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n. Nec� bilirsiniz, tapmacada �v�zlik i�l�nmi�dir, ya yox? Fikirl�rinizi �sasland��r�n.

D�n�l�ri tur�, Bir sand�qçada, �irin v� meyxo�. Yüzü oturmu�. �

“Hikm�t x�zin�si”nd� verilmi� aforizml�ri oxuyun v� n�tic� ç�xar�n. Q�rm�z� r�ngd� verilmi� sözl�r aras�ndak� münasib�ti mü�yy�nl��dirin.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Yax��l�q yolunu göst�r�n adam yax��l�q ed�n adama b�rab�rdir. Hz. M�h�mm�d (s.a.s) Yax�� da, yaman da keç�r dünyada, Çal�� yax��l�qla dü��s�n yada. S�di �irazi

�� Aforizml�rd� eyni kökd�n düz�l�n bir neç� söz i�l�nmi�dir? H�min sözl�ri s�sl�ndirin v� onlarla eyniköklü h�r�k�t bildir�n söz düz�ldin.���kinci aforizmd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin yax�nm�nal� qar��l�qla-

r�n� deyin v� cüml�l�rd� i�l�din.

§3. M�N D� T�YYAR�Ç� OLACA�AM! ��� ����� ��� � ���� ������� �����, ����� ����, �������� �����-

��������� ������ �������. �, ������ ����� �����. �����, ������� �!� �������"� �����������*, ��� �����, ���� k�m�r ��� �������� ������, ���� �������* �!�������. #��������� ������ ���� �"����, �"����$"� ����� �!��� ������ �%� %�����. &!� ������ ��� ����� $���$�� $���������� � ��� �����$ ����� ����� ����������*...

������ ��������, ������� ��������� ����������� ��� ������� �"����. �� ������� � �-� �� ����� �� ��� ���-������� �����"� ��� � �� ���������� ��������� ��� �!�� �"�������� �!���. &!����� $���$����� ��� ���� ���������

Page 12: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

10

�%� %���. '��� %������ � �����, %�������* �� � ��� �"��� ���������� ���-�����, ������$ ����, $�������� ������� ��������, ���� ����� ����� �������, � �� ������ ��� ��� $�������.

(%��� ���������� ����� $����� ��� "������ �������. ������ ��� ����� ����� ���-��� �!$�� ������� ����-���� � �� ���� �������. ������ ����������$"�, �!$����� �!���� �� $�����, �����, ���� ������ �%��$-�%��$ �����������* �������� �������-������� �������� ����� �!�����.

�� ������ % $���� �!���, % $���� ���$�� ��� ��, ��� � � ������ �� � �� �!��� ��� � � �!������.

Nec� fikirl��irsiniz, Kamal n� ed�c�k? O, baxmaqda davam ed�c�k, yoxsa para��t��y� yax�nla�maq ist�y�c�k?

)�������������� ���� ����� ������� ������� ���-�� ��� ���� ����� ���� %������ ������� �����. ��� � ������* $%��� ��� %�� �%��� "���. )����������� ����� � �� ������� ��� �� %�� �����. �� ��������� "����, $�������� ��� ����� ���. &���-���� �������� ������ �������� %�� � ����-� ���� ����� ���� ����������*. ���� $%������* ����� ������� %������� ���, ��������� �� ������ ��� ����� � ��:

– +�, $%��$, ��� �� ��������� %��$ ?���, �%������ ��, ������� ������ ���, ��� � �� ���� �!�������

$����� �� �!���������� "������, ����� ��� ����� � ��:– ���"���, ��"��! 0�� �� ��������� !�� ������ ����� ��������� ���� ��������, ��� $������ �����

$������, ������� $���������* �������, �%���* $������ ����������, ���� ��-���� ���������� �� ���" ���� "���� ������������ "�������.

Mikay�l Rzaquluzad�

SÞZLÖKm���� a���� h������maq

t��" ����� $��u cür�tli

S�Z EHT�YATI����� ���maq ������$ ��maq ���� ���m�k

��������� "�����maq

� A�a�dak� plan� m�tnin m�zmununa uyun hesab etm�k olarm�? Fikirl�rinizi �sasland�r�n:

1) Kamal�n heç yuxuda da görm�diyi m�nz�r�.2) Para�ütçü v� Kamal. 3) Düz�nlikd�n ucalan gurultu.4) Kamal�n t�p�d�n �traf� seyr etm�si.5) Kamal�n x�yallar�.

� M�tnin m�zmunu üzr� a�a�dak� suallara cavab verin. Hans� suallara cavab tapmad�n�z? S�b�bini �sasland�r�n.

Page 13: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

11

1) Kamal�n ç�xd�� t�p�d�n n� görünürdü?2) Gurultu haradan ucald� v� Kamal n� gördü?3) Kamal atas� il� n� bar�d� söhb�t edirdi?4) T�yyar�l�r göy üzünd� nec� h�r�k�t edirdi?5) Kamal�n heç yuxuda da görm�diyi göz�l m�nz�r� n�d�n ibar�t idi?6) Kamal para�ütçüy� n� vaxt çatd�?7) Para�ütçü Kamala yax�nla��b n� etdi?8) Kamal gördüyü hadis�ni kim� dan��d�?

� Kamal t�yyar�çi olmaq ist�yir. B�s siz böyüy�nd� kim olmaq is t�-yir siniz? Bu bar�d� art�q q�rar vermisinizmi? Arzular�n�z v� seçdiyiniz pe�� bar�d� “M�n t�yyar�çi (mü�llim, h�kim, müh�ndis, iqtisadç�, dizayner, aktyor v� s.) olmaq ist�yir�m” ba�l�ql� in�a yaz�n.

� M�tnd�n isim, sif�t, say v� �v�zlikl�r� aid misallar seçib deyin.

� M�tnd� i�l�nmi� mür�kk�b sözl�ri v� be� düz�ltm� söz seçib yaz�n.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri köçürün, t�l�ffüzünü qar��lar�nda qeyd edin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Yadda saxlay�n: qo�a “yy” il� yaz�lan sözl�rin çoxu bir “y” il� t�l�ffüz olu nur: t�yyar� – [t�ya:r�], �d�biyyat – [�d�biyat], s�mimiyy�t – [s�mimiy�t], �ziyy�t – [�ziy�t], n�qliyyat – [n�qliyat], hakimiyy�t [hakimiy�t] v� s.

� Ya��l bo�luqlar�n yerin� laz�m olan sözl�ri qoyub, cüml�l�ri tamamlay�n. Qruplara bölünün v� h�r�niz m�tnin bir abzas� üzr� �n az� üç sual ol-

maqla suallar t�rtib edin. T�rtib edilmi� suallar�n qrammatik c�h�td�n düzgün-lüyü v� m�zmunu �hat� etm�si bax�m�ndan qiym�tl�ndirm� apar�n.

A�a�dak� atalar sözl�rind�n hans� m�tnin m�zmununa uyundur?

1) Ay�dan qorxan me��y� getm�z. 2) Dostsuz adam köksüz aac kimidir. 3) El� arxalanan igidin arxas� yer� d�ym�z. 4) Niyy�tin hara, m�nzilin d� ora. 5) Tikan olub ayaa bat�nca, gül olub yaxaya sanc�l.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� M�tnd� i�l�nmi� “k�m�r, ����������, �����, $%��$, "����” sözl�rini �vv�lc� söz birl��m�si, sonra is� cüml� iç�risind� i�l�dib yaz�n.

c� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�r aras�ndak� münasib�ti mü�y y�n-l��dirin.

A) sinonim B) antonim C) omonim D) qohum sözl�r

Page 14: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

12

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin antoniml�rini v� sinoniml�rini deyin, tapd��n�z sözl�ri cüm l�l�rd� i�l�din.

TAP G�R�K

� Tapmacan� oxuyun v� cavab�n� tap�n. Q�rm�z� r�ngd� verilmi� sözün �v�zin� ba�qa hans� sözü i�l�tm�k olar? Fikrinizi �lav� misallarla �sasland�r�n.

� ����� ����������? 1����� $����� ����,��������, $���������. 2��� �%�, ����������. �

§4. GÖZ�L V�T�NOxuyuruq, n�m�mizUzaqlara yay�ls�n,S�simizd�n h�r t�r�fTez yuxudan ay�ls�n.Göz�l v�t�n, can v�t�n,Biz� mehriban v�t�n.

Qarl�d�r, vüqarl�d�rPapa� �i� dalar�n,Barl�d�r, b�h�rlidir

Tarlalar�n, balar�n.Göz�l v�t�n, can v�t�n,Qoynu gülüstan v�t�n.

S�n xo�b�xt böyüdürs�nBizi h�r gün, h�r saat.Daim ucalaq dey�Biz� verirs�n qanad.Göz�l v�t�n, can v�t�n,H�r gün ucalan v�t�n. Teymur Elçin

SÞZLÖK �i� b�h�rli

� �eiri oxuyun v� �zb�rl�yin. V�t�n haqq�ndak� kirl�rinizi yolda�lar�-n�z la bölü�ün v� dü�ünc�l�rinizi esse ��klind� yaz�n.

� �eird� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri sinoniml�ri il� �v�z edin v� h�r iki variant� müqayis� edin. Hans� variant daha çox xo�unuza g�lir? S�b�bini izah ed� bil�rsinizmi?

� �eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözl� eyniköklü olan neç� söz düz�ld� bil�rsiniz? Özünüzü yoxlay�n. B�s bu söz ba�qa hans� m�nada i�l�n� bil�r?

� Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�ndan a�a�dak� madd�ni oxuyun v� yadda saxlay�n. 2-ci b�ndd� ifad� olunmu� kri üç müst�qil cüml� ��klind� yaz�n.

Q�rm�z� r�ngl� f�rql�ndirilmi� söz v� ifad�l�rin m�nas�n� izah edin.

Page 15: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

13

MADDß 72. Vÿtÿndaølarûn vÿzifÿlÿrinin ÿsasû

I. Dövl�t v� c�miyy�t qar��s�nda h�r bir ��xs onun hüquq v� azadl�qlar�ndan bilavasit� ir�li g�l�n v�zif�l�r da��y�r.

II. H�r bir ��xs Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�na v� qanunlar�na �m�l etm�li, ba�qa ��xsl�rin hüquq v� azadl�qlar�na hörm�t b�sl�m�li, qanunla mü�yy�n edilmi� dig�r v�zif�l�ri yerin� yetirm�lidir.

III. Qanunu bilm�m�k m�suliyy�td�n azad etmir.

� Alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r aras�nda h�r hans� bir münasib�t varm�? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

� �eird� alt�ndan x�tt ç�kilmi� ifad�ni a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olar?

A) uçurmaq B) ür�kl�ndirm�k C) yüks�ltm�k D) düz�ltm�k

GÖLßK Vß DÖØÖNßK

� L�tif�ni oxuyun v� �sas kri mü�yy�nl��dirin. F�rql�ndirilmi� sözl�rin m�tn� uyun m�nalar�n� izah edin. Molla il� ki�inin dialoqunu s�hn�l��dirin.

N� bildin n� yazm��am?Molla bir gün dostlar�ndan birin� m�ktub yaz�rm��. Bir n�f�r d� onun

yan�nda durub, o yazd�qca altdan-altdan yazd�qlar�n� oxuyurmu�. Molla ax�rda t�ng� g�lib m�ktubda yaz�r: “�ziz dostum, s�n� çox �eyl�r yazacaqd�m. Ancaq bu saat yan�mda �d�bsizin biri dayan�b, h�r n� yaz�ramsa, oxuyur”.

Ki�i bunu da oxuyub hirsl�nir ki:– Bu n�dir? S�nin n� haqq�n var, m�ni �d�bsiz adland�r�rsan?Molla deyir: – Çünki ba�qas�n�n m�ktubunu oxuyursan.Ki�i deyir: – M�n n� zaman s�nin m�ktubunu oxudum?Molla deyir: – �ndi ki, oxumursan, n� bildin m�n s�nin haqq�nda ora n� yazm��am?

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

�d�bsiz – 1) Y���� ������� �!����, ���� �� ���������� ����, "�������� !���� ����� ������� – �d�bsiz o�lan...

2) 6��� $����-$���������� ����� �������, ������$ – �d�bsiz h�r�k�t...

Sinoniml�ri: t�rbiy�siz, qaba, kobud, diliuzun.

Page 16: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

14

§5. �M�R V� LO�MANBir gün Buxara �miri a�r x�st�l�n*ir. �mirlikd� olan h�kiml�rin heç biri

onun d�rdin� çar� q�la bilmir. Ar�dan qovrulan �mir �mr edir ki, bilikli bir h�kim axtar�b taps�nlar. �mirin qoyduu vaxt bit�nd�n sonra v�zir �mirin yata�na yax�nla�*�b ba� �yir.

– Ya �mir, ölk�d� daha heç bir h�kim yoxdur. Lakin yenic� h�kimliy� ba�lam�� 15-16 ya�lar�nda bir u�aq var, bir o qal�b. M�n� el� g�lir ki, x�st�likl�rin öhd�sind�n g�lm�kd� ona t�bib bacar�� yox, t�sadü� �r köm�k edir. Onu da hüzurunuza g�tirm�y� cür�t etm�dik.

Çar�si k�silmi� �mir yeniyetm� h�kimi onun yan�na g�tirm�yi �mr edir. Bu yeniyetm� h�kim sonralar bütün ��rqd� loman ad� il� m��hurla�*m�� böyük h�kim, alim, losof, siyasi xadim �bu-�li ibn-Sina idi.

Hüseyni �mirin hüzuruna g�tirirl�r. O, qar��s�nda ortaya�l�, yanaqlar�ndan qan daman, �i�man bir adam görür. �mirin yata�n�n yan�nda yal� plov, cürb�cür ��rq �irniyyatlar�, növb�növ ç�r�zl�r düzülmü�dü. Hüseyn ba�a dü�ür ki, �mirin x�st�likl�rinin �sas s�b�bi onun düzgün qidalanmamas� v� h�r�k�tsizlikdir. �mir gücl� n�f�s al�r, b�d�nind� olan ar�lardan qovrulurdu.

Hüseyn �miri müayin� etdikd�n sonra ona p�hriz t�yin edir. Saray h�kiml�ri bir-birin� bax�b dodaqalt� gülürl�r. Çar�siz qalan �mir g�nc loman�n müalic�sini q�bul edir.

Bir h�ft�d�n sonra Hüseyn �mirin yan�na g�lir. Onun müalic�si müsb�t n�tic� vermi�di. �mir ar�lardan qurtulmu�, özünü xeyli yax�� hiss edirdi. �mir g�nc h�kimi hörm�tl� qar��lay�b onu t�ri� �yir* v� ondan n� ist�diyini soru�ur. Saray h�kiml�ri bir-birin� bax�b q�m���rlar:

– U�a�n nec� d� b�xti g�tirdi. �ndi n� q�d�r var-dövl�t ist�s�, �mir ona ver�c�k.

Page 17: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

15

Loman is� �mir� ba� �yib bu sözl�ri dedi:– Ya �mir, m�n var-dövl�t ist�mir�m, m�nim üçün kitabdan böyük dövl�t

yoxdur. Saray kitabxanas�na daxil ola bilm�yi çoxdan arzulam��am. M�n h�min kitabxanada kitab oxumaq ist�rdim.

O dövrd� Buxara kitabxanas� �sk�nd�riyy� kitabxanas�ndan sonra dünya-da ikinci böyük kitabxana idi. Burda olan kitablar�n qiym�ti yox idi.

– El� bu?! Saray adamlar� sakitc� gülü�dül�r.�st�diyin el� budur? – dey� �mir gülüms�y�r�k soru�du. �mirin t��ccübd�n

qa�lar� çat�ld�. O, ba�a dü�dü ki, Hüseynin onu saaltmas� t�sadü deyilmi�.�mir lomana kitabxanaya burax�l�� verm�kl� yana��, onu saray h�kimi

v�zif�sin� t�yin edir.

SÞZLÖK

t�bib �i�man ç�r�z

loman siyasi xadim müayin� etm�k

S�Z EHT�YATI

çar� q�lmaq dodaqalt� gülm�k çar�si k�silm�k b�xti g�tirm�k yanaqlar�ndan qan daman

� M�tnd�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� m�tnd�n ç�xard��n�z n�tic� bar�sind� dan���n.

� M�tn üzr� a�a�dak� suallara cavab verin. Cavab�n� tapmad��n�z suallar� s�sl�ndirin. Siz özünüz hans� suallar� �lav� ed�rdiniz?

1) Nec� olur ki, Hüseyni �mirin yan�na g�tirirl�r?2) Loman hans� m�dr�s�d� t�hsil alm��d�?3) Loman n�d�n ba�a dü�ür ki, �mirin x�st�likl�rinin �sas s�b�bi onun

düzgün qidalanmamas�d�r?4) N� üçün �mir g�nc h�kimi hörm�tl� qar��lay�b onu t�ri� �yir?5) Loman n� üçün var-dövl�t ist�mir?6) Niy� �mirin t��ccübd�n qa�lar� çat�ld�?7) Loman �mird�n n� üçün var-dövl�t yox, v�zir v�zif�sini xahi� edir?

� A�a�dak� atalar sözl�rini oxuyun v� yadda saxlay�n. Onlar�n iç�risin d� m�tnin m�zmunu il� s�sl���n varm�?

1. Mal�n� yax�� saxla, qon�unu oru tutma. 2. Dama-dama göl olar, add�m-add�m yol! 3. Keçmi�i unutma, g�l�c�yin mü�llimidir. 4. Bilik al�n aynas�d�r.5. Aza qane olmayan çoxa çatmaz . 6. Adam g�r�k özü öz h�kimi olsun.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

Page 18: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

16

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri sinoniml�ri il� �v�z edib cüml�l�ri yenid�n oxuyun. Cüml�l�rin m�zmununda d�yi�iklik mü�ahid� etdinizmi?

� A�a�dak� cüml�d� i�l�nmi� “a�r” sözünü çoxm�nal� söz hesab etm�k olarm�? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

Bir gün Buxara �miri a�r x�st�l�nir.

� M�tnin m�zmununa �sas�n düzgün cavab� göst�rin. �mir lo�man�n müalic�sini ona gör� q�bul edir ki, ...

A) loman onu müayin� etmi�di B) ba�qa çar�si yox idi C) loman çox m��hur idi D) saray h�kiml�ri loman� t�ri� �yirdil�r

� A�a�dak� cüml�l�rd� “a��r” sözünün �v�zin� hans� sözl�ri i�l�d� bil�r siniz? H�min sözl�ri tap�b h�r birinin qar��s�nda möt�riz�d� yaz�n. Hans� cüml�d� bu sözün h�qiqi, ilk m�nas�nda i�l�ndiyini mü�yy�nl��dirin.

1) �mir a��r yuxuya getdiyind�n onu qald�rmaq ist�mirl�r. 2) Loman a��r add�mlarla �mir� yax�nla�d�. 3) Ota�n havas� a��r olduundan p�nc�r�ni açm��d�lar. 4) Hüseyn ki�i a��r xasiyy�tli adam idi. 5) Onlar�n h�yat� çox a��r keçirdi. 6) Yolda�lar� Zeynalabdin� köm�k edir, a��r çana� qald�r�b ba��na qoyurdular. 7) H�bib ald�� a��r z�rb�d�n hu�unu itirib y�x�ld�.

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�r ba�qa hans� m�nalarda i�l�n� bil�r? Fikrinizi misallarla �sasland�r�n.

Suallar�n qoyulu�unda yol verilmi� s�hvl�ri tap�b düz�ldin.1) Yax�nla��b v�zir �mirin yata�na n� vaxt ba� �yir? 2) Kimi cür�t

etmirdil�r �mirin hüzuruna g�tirm�y�? 3) Qar��s�nda nec� bir adam loman görür? 4) Özünü xeyli yax�� hiss edirdi �mir n� üçün? 5) O dövrd� müqayis� edirdil�r Buxara kitabxanas�n� hans� kitabxana il�?

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Mal-dövl�t c�h�td�n yoxsul olsan, çal�� a��l v� kamalca dövl�tli ol. Çün-ki a��l-kamal z�nginliyi var-dövl�t z�nginliyind�n daha yax��d�r. A��lla dövl�t �ld� etm�k olar, dövl�tl� a��l qazanmaq is� olmaz. Cahil adam tez yoxsulla�a bil�r, lakin a�l� o�ru apara bilm�z, su v� od m�hv ed� bilm�z.

“Qabusnam�”

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�r� sual verin v� onlar�n n� bildirdiyini izah edin. Sonra h�min sözl�ri kök v� ��kilçiy� ay�r�b yaz�n. Sözl�rin kökün� sual verin v� onlar�n hans� nitq hiss�sin� aid olduunu mü�yy�nl��dirin.

Page 19: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

17

§6. M�N B�R D�RD�N D�RMANI H�l� q�dimd�n b�ri Ab�eronda yeti��n zey-

tun insan sa�laml��� üçün �n faydal� mey v� l�rd�n biri hesab olunmu�dur. Zeytun aa c� n�n kökü, yarpa�, buda�, meyv�si, tumu nun ya�, h�tta ya�n çöküntüsü d� insan üçün ��fa l�d�r. Zeytun ya�n�n t�rkibi il� ana südünd�ki ya�n t�rkibi bir-birin� çox b�nz�rdir. Odur ki, ana südü il� qidalanmayan u�aqlara zeytun ya� il� haz�rlanm�� yem�k verm�k m�sl�h�t görülür.

Qan t�zyiqi olan adamlara zeytun aac�n�n yarpaqlar�ndan istifad� etm�k m�sl�h�t görülür. Damarlarda kir�cl��m�nin qar��s�n� alan zeytun ya�n�n qidal�l��� çox yüks�kdir. Ür�yind� mü�yy�n probleml�r olan adamlara zeytun ya�ndan istifad� etm�k xeyirlidir. E, A, D v� K vitamini il� z�ngin olduu üçün bu ya u�aqlar�n salam böyüm�sin� müsb�t t�sir göst�rir. Öd kis�sind� ar�lar� olanlar da zeytun ya�ndan istifad� ed�r�k ��fa tapa bil�rl�r. Bu ya u�aq v� yeniyetm�l�rd� sümüyün inki�af�na, minerallarla t�min olunmas�na köm�k edir.

Zeytun ya� h�zmi asanla�d�r�r, d�riy� parlaql�q verir. Bu yadan qastrit v� m�d� yaras�na qar�� da t�bii bir qoruyucu kimi istifad� olunur.

Q�sas�, insan orqanizmi üçün �n faydal� ya zeytun ya�d�r. Zeytunun özü d� orqanizm üçün çox faydal�d�r. H�tta b�zi tibb aliml�ri yaz�rlar ki, h�r gün süfr�sind� zeytun olan adam�n x�st�liyi olmaz.

Az�rbaycan�m�z�n �n göz�l nem�tl�rind�n biri olan zeytundan faydalan-maa çal���n.

SÞZLÖK

çöküntü ��fal� qan t�zyiqi kir�cl��m� öd kis�si h�zm m�d� yaras� qidal�l�q

� Az�rbaycanda yeti��n zeytunun insan salaml�� üçün �n faydal� meyv�l�rd�n biri olduunu bilirdinizmi? M�tni oxuyun, qiym�tl�ndirm� apar�n v� B�BÖ c�dv�lini (bilir�m, ist�yir�m bil�m, öyr�ndim) doldurun.

� Qruplara bölünün v� m�tnin m�zmunu üzr� bir-biriniz� suallar verin.

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin kökünü mü�yy�nl��dirin. Kök-d�ki son samitin yaz�l���nda d�yi�ikliyin s�b�bini izah etm�y� çal���n.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rd� neç� ��kilçi olduunu mü�y-y�nl��dirin. Kökl�r� art�r�lan ��kilçil�rin h�min sözl�rin m�nas�n� d�yi�ib-d�yi�m�diyini izah etm�y� çal���n.

Page 20: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

18

� “Fayda, ya, z�ngin, kök, haz�r, qida, yarpaq, sümük” sözl�rin� müva q ��kilçil�r art�raraq ��ya, �lam�t v� h�r�k�t bildir�n sözl�r düz�ldib yaz�n. Düz�ltdiyiniz sözl�rd�n bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

Köm�kçi: çiç�k – çiç�klik – çiç�kli – çiç�kl�m�k

GÖLßK Vß DÖØÖNßK

� L�tif�ni oxuyun v� �sas kri mü�yy�nl��dirin. Q�rm�z� r�ngl� f�rq-l�ndirilmi� birl��m� v� ifad�l�rin m�tn� uyun m�nalar�n� izah edin.

Zeytun ya�� tökür�m 0%��� ��� ������� �%� �%����� %���. 7������� ����� ������� ��� $�� �����

���������. 8%��� ��������� ������� ����� ����� �����������.8%����� ����� ��� �� $��� %��nt�su ������� � ���:– 0�� !� ������� ��� �!��"���.0%���: – ���� ��, %�� ��� ������ �!�����?8%�����: – 8%�, !� ������� �!��"���.0%���: – 9�����, ������ ��� ������ �!�!8%����� ���� ����� ��: “����! ;� ������� �!��"���”.0%��� ������� "������� ��� ���� � ���� ���� �������� � ���:– 0�� �� !� ������� � ���� ���� �!��"���.8%�����: – 0%��� �����! <� $���������? + � $����� �� � ���� ����

�!������?0%���: – (��� �� ���? ;� ������� �!���� ��...8%�����: – 0%���, ��� % ��� ���� ��� � ���, ���� �� ������ �� ����"��.0%���: – ������. 0��� ����� �%���. 8� $���� $���� ��� �������� �!�,

�� �� �� !� ������� � ���� ���� �!����.

SÞZLÖK ������� $��� %��nt�su

��L�tif�d� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin t�l�ffüz ��klini deyin.

� A�a�dak� atalar sözl�rind�n l�tif�nin m�zmununa uyun olmayan� varm�? Cavablar�n�z� �sasland�r�n.

1) Söz dan���qdan keç�r. 2) Dil yan�lar, dorusunu dey�r. 3) Yolda�� yol-da tan�! 4) Dedil�r: – Qarda��n nec� adamd�r? Dedi: – Yolda� olmam��am! 5) Yolda��n yax�� olsa, uzun yol yax�n olar. 6) �vv�l yolda�, sonra yol.

TAP G�R�K

Tapmacan�n cavab�n� tap�n. Ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin ba�qa hans� m�nalarda i�l�ndiyini deyin v� onlar� cüml�l�rd� i�l�din.

Page 21: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

19

G�z�r bostan ta�n�, Öz belind� g�zdir�r Üz�r gül yarpa�n�. Evini, ota�n�. �

SÞZLÖK ta bel

�� Nec� dü�ünürsünüz, göy r�ngd� verilmi� söz burada hans� m�nada i�l�nmi�dir?

A) çimm�k B) qopartmaq C) yuyunmaq D) sif�t

“S�namalar”� oxuyun, e�itdiyiniz v� bildiyiniz “s�namalar” varsa, söy-l�yin. Göy r�ngd� verilmi� sözl�rin yaz�l���nda ba� vermi� d�yi�ikliyin s�b�bini izah edin.

1) (����� � ����� �������"� �� atsan, ��� ������ %���, ���-������ $������ �����. 2) ���� ��� ��� �!��n�n ����n� ����� �����. 3) 8����� %� �������$ �%� ������� %��"����� ��������. 4) 8����� ��� ����n, ������ $%��������. 5) 8����� �� �!����, �%��������� $%��������.

SÞZLÖK s�nama q vu�maq

��Qara �riftl� verilmi� sözü a�a�dak�lardan hans�larla �v�z etm�k olar?A) s�pm�k B) tökm�k C) tullamaq D) ax�tmaq

§7. S�BR�N OLMASA, HEÇ N� ÖYR�N� B�LM�ZS�N!

Q�dim zamanlarda aqil bir qoca ya�ay�rm��. O, qu�lar�n dilini bilirmi�. Qu�lara n�m� oxuma�, uçma�, üzm�yi, qaçma� öyr�t-m�k ist�yirmi�. Qu�lar bu x�b�ri e�idib aqil qocan�n yan�na g�lir. Durna, qartal, �ahin v� ba�qa qu�lar aqil qocadan xahi� edirl�r ki, onlara uçma� öyr�tsin.

Örd�kl�r, qazlar is� üzm�yi, bülbüll�r, turaclar v� ba�qalar� �irin n�m�l�r oxumaq ist�dikl�rini bildirirl�r. D�v�qu�ular aqil qocadan xahi� edirl�r ki, onlara lap b�rk qaçma� öyr�tsin…

Toyuq da bu x�b�ri e�idib sevinir. O da aqil qocan�n yan�na g�lib deyir:– M�n uçma� öyr�nm�k ist�yir�m.Aqil qoca toyua deyir:

Page 22: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

20

– Yax��, s�n� uçma� öyr�d�r�m. Ancaq g�r�k bir az s�birli olasan ha! S�brin olmasa, heç n�yi öyr�n� bilm�y�c�ks�n!

Toyuq bir-iki gün� qocadan uçma� öyr�nir. Sonra aqil qocaya deyir:– Eh! M�n el� bilirdim ki, uçma� öyr�nm�k ç�tindir. Burda ç�tin n� var

ki?! Qanadlar�n� aç v� uç! M�n daha uçma� öyr�nmi��m! �ndi is� n�m� oxuma� öyr�nm�k ist�yir�m!

Toyuq lovalan�r, el� bilir ki, heç bir qu� onun kimi uça bilm�z! O, bir-iki günd� n�m� oxuma� qocadan öyr�nir. Lovalan�b aqil qocaya deyir:

– M�n oxuma� da öyr�ndim! Eh, burada ç�tin n� var ki? Bax m�n nec� göz�l oxuyuram: – qaqq – qaqq – qaqqq…

H�, lova toyuq bu d�f� d� üzm�yi öyr�nm�k ist�yir. Bir-iki günd� üzm�yi öyr�nib aqil qocaya deyir:

– Üzm�yi d� bacar�ram! Heç bir qu� m�nim kimi üz� bilm�z! �ndi m�n� qaçma� öyr�t!

H�, lov�a toyuq qaçma� da qocadan öyr�nir. Amma heç birini �m�lli-ba�l� bacarm�rd�. Bir s�n�ti ax�racan öyr�nm�y� s�bri çatm�rd�. O, qaçma� da yax�� öyr�nm�yib qocaya dedi:

– M�n qoçaam! M�n uçma�, n�m�l�r oxuma�, üzm�yi, h�m d� qaçma� öyr�nmi��m. M�n qoçaam!

M�tnin davam� nec� olacaq? Öz variant�n�z� t�qdim edin.

Bir gün lova toyuq uçmaq ist�di, lakin yax�� uça bilm�di. Qanadlar� yo- ruldu. Bax�b gördü ki, durnalar, qartallar, �ahinl�r el� göz�l uçurlar ki! Özünü danlad�:

– Onda n�m�l�r oxuyacaam, – dedi.Lakin bülbülün, turac�n xo� s�sini e�idib öz s�sind�n utand�… heç oxuya

bilmirdi!– Y�qin heç üz� d� bilmir�m! – dey� toyuq özünü danlad�. Balaca bir göl�

girdi. Üz� bilm�yib gücl� sahil� ç�xd�. Qazlar, örd�kl�r is� çayda üzürdü… Onlar yorulmurdular ha!

Toyuq pe�man oldu. Qaçmaq ist�di, gördü ki, d�v�qu�unun adi yeri�in� çata bilm�z! O, kor-pe�man aqil qocan�n yan�na gedib dedi:

– M�n heç n� öyr�nm�mi��m. M�n n� uçma� bilir�m, n� üzm�yi, n� d� n�m� oxuma�, qaçma�. O, alamaa ba�lad�. Aqil qoca ona dedi:

– Alama, bütün bunlara özün bais oldun. S�brin çatmad� ki, bir s�n�ti ax�racan yax��-yax�� öyr�n�s�n. Yad�nda saxla: bir i� tutmaq ist�s�n, s�birli ol, onu bütün inc�likl�rin� q�d�r öyr�n. S�brin olmasa, heç n� öyr�n� bilm�zs�n! T�l�sm�, bir d� heç zaman özünü öym�!

Mirz�li Hüseynzad�

Page 23: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

21

SÞZLÖK

aqil d�v�qu�u �m�lli-ba�l� kor-pe�man inc�likl�rin� q�d�r

� M�tnd�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� qruplara bölün�r�k m�tnin m�zmunu üzr� suallar haz�rlay�n. Sonra suallar�n say�, m�zmunu �hat� etm�si v� dil normalar� bax�m�ndan düzgünlüyü il� �laq�dar qiym�tl�ndirm� apar�n.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri nitq hiss�l�ri üzr� qrupla�d�r�n v� suallar� il� birlikd� ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

H�r k�s n�sih�t e�itm�s�, danlaq e�itm�lidir. S�di �iraziA��ll� adamla ed�nd� söhb�t, Çal�� öyr�n�s�n yax�� n�sih�t. S�di �irazi

� “Lova” sözünün antonimi a�a�dak�lardan hans�d�r?A) t�vazökar B) s�mimi C) mehriban D) ür�yiaç�q

� A�a�dak� atalar sözl�rind� yol verilmi� s�hvl�ri tap�b düz�ldin. Nec� bilirsiniz, bu atalar sözl�rind�n m�tnin m�zmununa aid olanlar varm�?

1. Halva-halva dem�kl�, a�z �irin olar. 2. Sonrak� pe�manç�l�q fayda ver�r. 3. Bacar�q al�n ni�an�si deyil. 4. Yax�ndan baxana döyü� asan g�l�r. 5. Aac bar ver�nd� ba��n� yuxar� qald�rar. 6. Ad adam� b�z�r, adam ad� b�z�y�r.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin kökünü mü�yy�nl��dirin v� kökl�r� suallar verin. Onlar�n n� bildirdiyi bar�d� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

� M�tnd�n h�r�k�t bildir�n bir neç� söz v� ifad� seçib s�sl�ndirin, on-lardan bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

� A�a�dak� cüml�l�ri oxuyun v� yerin� dü�m�y�n sözl�ri mü�yy�nl��-dirin. Sonra onlar� möt�riz�d�ki uyun sözl� �v�z edib cüml�l�ri köçürün.

S�h�r gimnastikas� dün�nki qurtarm��d� (yenic�, ax�am, gec�). U�aq birli-yinin çoban� qon�u dü��rg�y� getmi�di (mü�llim, r�hb�r, hesabdar). O, birlikd� keçir�c�kl�ri viktorina oyununun qaydalar�ndan dar�x�rd� (dan���rd�, öyr�nirdi,

Page 24: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

22

lovalan�rd�). Söhb�t zaman� darvazan�n köm�yi aç�ld� (üzm�yi, qanadlar�, qap�s�). U�aqlar�n dün�n çöld� gördükl�ri pe�man S�ft�r iç�ri girdi (ke�ikçi, qap�ç�, g�miçi). �lind� n� is� üzürdü (doram��d�, tutmu�du, sürüdü). O, u�aq birliyinin r�hb�rin� s�xla��b (yax�nla��b, qaç�b, öyr�nib) dedi: – Bu, y�qin ki, si-zin u�aqlar�nd�r. Kimins� dostundan ç�x�b qal�b (cibind�n, yad�ndan, �lind�n).

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Lov�a – Özü haqq�nda yüks�k kird� olan, ba�qalar�na xor baxan; özünü öy�n, t�ri� �y�n – lova h�kim…

Sinoniml�ri: t�k�bbürlü, iddial�, t���xxüslü, �d�baz.T�vazökar – ;� �������������� �!�� ����������, !� ��������� ���

!y�nm�yi � ��y�n, �!����������������, �%�����$��� ���$ %�an; !z�n� sad� aparan – t�vaz!kar h�kim...

Sinoniml�ri: �d�bli, sakit, sad�, dinc, utancaq.

GÖLßK Vß DÖØÖNßK

L�tif�ni oxuyun, �sas kri mü�yy�nl��dirin, sonra s�hn�l��dirin.

Söz vermis�n, söz alm�san da!.. ��� ��� ��� ������ �%��� 0%������ $������� ����� ��� $����� � ���.0%��� $���$ ����. B����� $���������� �%��� 0%��� �!����� ��, � ����,

������ � ���: – 0%���, �� ��� � � � � ��!0%���: – ��� ����, ����� ���, � ����.#����� ����� 0%����� ������� ����� ��: – C � ����!0%��� �%�����: – <� ���?#�����: – #���� ��� ������ ����.0%���: – 8����, �� ����� ���� ���� ��� ����� ��?.. 8����� � ���*.#�����: – 0�� ���� �!� %����, ��� �� ��� ��� ����.0%���: – 8����, ��� ��� � �-��� � ��� ������ ��?#�r���: – 8%�, � � � ����.0%��� ��� �� �%�����: – 9�"�$ �!� %����� �a?..#�����: – ����, ��"�$ �!� %����.0%���: – 8����, ��� ��� �!� %�����, �� �� ���� �!� � ���. #��� ��

���? ��� � � � ��� %�������, % ���$� �����. 8%��� �!� � �����, �������� �� �!� ������ �a!..

SÞZLÖK q����� ������

Page 25: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

23

L�tif�d� müxt�lif r�ngl�rl� f�rql�ndirilmi� sözl�rin n� bildirdiyini (��ya, �lam�t, miqdar v� s.) izah ed� bil�rsinizmi? Özünüzü yoxlay�n.

� L�tif�d� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözün �v�zind� ba�qa hans� sözü i�l�ts�k, m�na d�yi�m�z?

� L�tif�d� ya��l r�ngd� verilmi� eyni sözl�r aras�nda f�rq n�d�n ibar�tdir?

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

�ziz u�aqlar, 5-ci sinifd� siz dilimizd� i�l�n�n sözl�rin b�zi qruplar� il� tan�� olmu�sunuz. Dilimizd�ki söz qruplar�ndan biri d� feill�rdir.

Feill�r ��yan�n h�r�k�tini bildir�n sözl�rdir. M�s�l�n: uç, yoxla, haz�rla�, ça�r, qulaq as, e�it, axtar, dinc�l v� s.

Feill�r n� etdi?, n� oldu?, n� edir?, n� olur? , n� ed�c�k?, n� olacaq? v� s. suallar�ndan birin� cavab verir. M�s�l�n: dinc�lir – n� edir?, kirl��di – n� etdi?, hücuma keç�c�k – n� ed�c�k?, bar��ar – n� ed�r?, batd� – n� oldu?

A�a�dak� cüml�ni oxuduunuz m�tnin m�zmununa �sas�n davam et-dirin.

Toyuq bir-iki gün� qocadan uçma�� öyr�nir. Sonra aqil qocaya deyir: ...

§ 8. AZADLIQ 1-ci hiss�

Bazar günü idi. Böyük ��h�rl�rin birind� meydan�n dörd bir t�r� nd�n s�s-küy e�idilm�kd� idi. H�s�n k�nd u�a� idi. Bu ��h�rd� bir tacir� ayda iki manata qulluq edirdi. Bu gün bayram günü olduuna gör� H�s�n, aas� ver�n bayraml�� ovcunda b�rk tutub, meydan�n qu�lar sat�lan t�r� n� g�ldi. Burada çoxlu q�f�sl�r v� q�f�sl�rin içind� cürb�cür, r�ngar�ng qu�lar var idi. Bir çox adamlar bu q�f�sl�rin �traf�nda durub qu�lara tama�a edirdil�r. Tama�aç�lardan b�zil�ri bu qu�lardan sat�n al�b, balaca �sirl�ri dar v� çirkli q�f�sl�rd�n xi-las edirdil�r. Bülbül, sar�köyn�k*, bildirçin, toraay, qaratoyuq* bir-birl�rinin dal�nca uçub havan�n yuxar� qatlar�nda gözd�n itirdil�r. Qu�lar�n bel� azad olmalar�n�, i��ql� dünyaya ç�xmalar�n� gördükc� H�s�nin ür�yi titr�yirdi. Uçub ged�n qu�lar�n sevindikl�rini H�s�n bütün varl�� il� hiss edirdi. B�lk� d�, o, azad olmu� �sirl�rin xo�b�xtliyin� onlardan daha art�q �ad olurdu.

B�db�xt qu�lar�n b�zil�ri qald�qlar� dar q�f�sl�rd� bu bucaqdan o bucaa at�l�b-dü�ürdül�r. B�zil�ri qanadlar�n� s�r�r�k özl�rini gün� verirdil�r. Bir

Page 26: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

24

çoxu is� q�mgin v� m�zluman� bir hal il� civild��ir, bu biçar�l�r d� azad olub, v�t�nl�ri olan çöll�r�, me��l�r� getm�yi arzu edirdil�r.

Qu�lar�n bu hallar� yum�aq q�lbli H�s�n� çox t�sir etdiyind�n �lind�ki pula bir qu� al�b azad etm�k krin� dü�dü. Bu niyy�tl� pulu asaqqal qu�satan ki�iy� verdi. Qu�satan ki�i �lini q�f�s� uzadanda sevindiyind�n H�s�nin ür�yi döyünm�y� ba�lad�. H�s�n qu�u �ll�rin� al�b meydandan uzaqla�d�...

Nec� bilirsiniz, H�s�n qu�u azadl�a buraxacaqm�? Yoxsa krini d�yi�ib onu öz yan�nda balaca bir q�f�sd� saxlayacaqm�? Hekay�ni davam etdirin.

S�Z EHT�YATIgözd�n itm�k ür�yi titr�m�k m�zluman� biçar� özl�rini gün� verm�k

SÞZLÖK�sir toraay bildirçin

niyy�t s�rm�k

� M�tnd�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� kirl�rinizi �sasland�r�n.

� M�tn� aid plan t�rtib edin v� onun m�zmununu q�saca dan���n.

� Suallar�n m�tn� aid olmad��n� �sasland�r�n.1) H�s�n n� üçün bu gün m�kt�b� getm�mi�di?2) Aa H�s�n� verdiyi pulu niy� onun �lind�n almaq ist�yirdi? 3) Qu�satan ki�i �lini q�f�s� uzadanda H�s�n niy� q��q�rd�?4) H�s�n niy� meydan�n qu�lar sat�lan hiss�sind�n uzaqla�maq ist�yirdi?

� A�a�dak� cüml�ni m�tnin m�zmununa �sas�n tamamlay�n.Bu gün bayram günü oldu�una gör� H�s�n ...A) dostlar� il� parka g�zm�y� getmi�di.B) meydan�n qu�lar sat�lan t�r� n� g�ldi.C) yuxudan gec durmu�du.D) bayram paltar�n� geyinib evd�n ç�xd�.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin hans� nitq hiss�sin� aid olduunu deyin v� h�r birini cüml�d� i�l�din.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri ismin hallar� üzr� d�yi�ib yaz�n.

Page 27: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

25

� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� sözl�ri köçürün. Qar��lar�nda t�l�ffüz ��kill�rini göst�rin v� h�r sözün yaz�l��� il� t�l�ffüzü aras�ndak� f�rqi müqayis� edin.

A�a�dak� cüml�d�ki kri m�tnin m�zmunu �sas�nda davam etdirin.Qu�lar�n bu hallar� yum�aq q�lbli H�s�n� çox t�sir etdi v� ...

M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� ifad�l�ri sinoniml�ri il� �v�z edib, cüml�l�ri yenid�n oxuyun.

� Yan�ltmaclar� öyr�nin v� deyin. Nec� dü�ünürsünüz, burada “ya�” sözü eyni, yoxsa f�rqli m�nada i�l�nmi�dir? Fikrinizi misallarla �sasland�r�n.

9"���, ��" �����, �������, �������� ��� �����.�%� ���� �� �%������ �� �� ��������, ����, ����� �����, ��� �� ��������.

SÞZLÖK küll�m�k ya�

� Yan�ltmacda göy r�ngd� i�l�nmi� sözü el� d�yi�in ki, o h�min �lam�ti h�m normadan az, h�m d� normadan çox göst�r� bilsin.� Nec� dü�ünürsünüz, a�a�dak� birl��m�l�rd� f�rql�ndirilmi� sözl�r

��yan�n, yoxsa h�r�k�tin �lam�tini bildirir? Bilikl�riniz� �sas�n müqayis� edin v� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

b�� �� �� ��(maq) �� �%��� ��� ��(maq)

� Yan�ltmacda i�l�nmi� hans� sözl�rin antoniml�rini dey� bil�rsiniz?

H�r bir c�rg�y� m�naca uyun h�r�k�t bildir�n sözl�r tap�b yaz�n v� sözl�r aras�ndak� m�na f�rqini izah edin.

i��q – i��ql� – ...; bayram – bayraml�q – ...; çirk – çirkli – ...; azad – azadl�q – azad ...; q�m – q�mgin –... ; göz�l – göz�llik – ...; b�rk – b�rklik – ... ; hiss – hissiz – hiss ..; kir – kirli – ...

��Sözl�rin qurulu�unu mü�yy�nl��dirin.

� A�a�dak� cüml�d� f�rql�ndirilmi� sözl�rin ismin hans� hal�nda olduunu mü�yy�nl��dirin v� onlar� adl�q halda deyin,

M�n uçma��, n�m�l�r oxuma��, üzm�yi, h�m d� qaçma�� öyr�nmi��m.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

M�sd�r h�r�k�tin ad�n� bildirir. M�sd�r feill�r� -maq, -m�k ��kilçisi ar t�r-maq la düz�lir: qaç+maq, gül+m�k, gizl�n+m�k, kirl��+m�k, cavab ver+m�k v� s.

M�sd�r isim kimi hallana bilir. M�s�l�n: geyinm�k, geyinm�y+in, geyinm�y+�, geyinm�y+i, geyinm�k+d�, geyinm�k+d�n

Page 28: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

26

§ 9. AZADLIQ2-ci hiss�

Qu� çox balaca, ar�q v� z�if idi. H�s�n qorxurdu ki, onu barmaqlar� aras�nda �z�r. H�s�n bir neç� add�m gedib dayand� v� ovcunu açd� ki, qu� uçsun. Qu� is� uçmay�b rahatca yerd� oturdu v� �trafa baxd�. H�s�n n� q�d�r “���” el�dis� d�, balaca qu� H�s�nin üzün� bax�b �sla t�rp�nm�di. H�s�n naçar qald��ndan qu�u götürüb ��h�rd�n k�nara ç�xd�.

Yaz vaxt� idi. Qar �rimi�di. �sti kül�k aaclar�n yenic� aç�lm�� yarpaqlar�n� t�rp�dirdi. Yerin üzünü göy ot örtmü�dü. H�s�n yolun k�nar�nda, bir da��n üstünd� oturub bir az dinc�lm�k ist�di. �trafda bir k�s yox idi. Çox sakitlik idi. H�s�n bir �lini ba��na qoyub, balaca qu�a bax�rd� v� kir edirdi. Bird�n öz V�t�nini, ata v� anas�n� yada sal�b çox q�mgin v� p�ri�an oldu. V� d�rind�n bir ah ç�kib öz-özün� dedi: “Ah! Ka�, m�n d� bu saat öz V�t�nimd� olayd�m! �ndi oralar nec� göz�l, nec� s�fal�d�r! Otlar göy�rmi�, çiç�k*l�r aç�lm��, �kinçil�r yazl�q �kirl�r... Qu�lar ötm�y� ba�lam��lar! H�r yerd� t�z�* h�yat ba�lan�r. Qon�ular�m�z�n u�aqlar� h�r gün m�kt�b� d�rs oxumaa gedirl�r!.. Ax, ay üzüqara kas�bl�q! S�n n� yamansanm��?! �g�r m�nim d� atam dövl�tli olsa idi, m�n d� nök�rçilik etm�yib, oxuma�a ged�rdim!”

H�s�n bel� kir d�ryas�na q�rq olduu halda, bird�n alt�nda oturduu aac*�n ba��nda bir qu� s�sl�ndi. Bu halda ovcundak� qu�un da t�rp�ndiyini hiss el�di. Bu qu� boaz�n� uzad�b �trafa bir q�d�r t��ccübl� baxd�, sonra uçub bir alçaq budaa qondu. Sonra budaqdan-budaa at�l�b d�rdli-d�rdli oxuyurdu v� öz oxuma� il� guya ki, azadl�q �v�zind� H�s�n� raz�*l�q edirdi. Bir az budaqlarda dayanandan sonra balaca qanadlar�n� çald� v� gözd�n itdi.

H�s�n qu�a heyran-heyran bax�b öz-özün� deyirdi: “Azadl�q ald�. Hürriyy�t ald�!”.

M�mm�d Qarayev

SÞZLÖK�sla p�ri�an heyran-heyran

alçaq s�fal� üzüqara kas�bl�q

S�Z EHT�YATIhürriyy�t kir d�ryas�na q�rq olmaq naçar qalmaq

� M�tni oxuyun, �sas kri mü�yy�nl��dirin. Nec� bilirsiniz, m�tnin 1-ci hiss�sini “Q�f�sl�rd�ki b�db�xt qu�lar”, 2-ci hiss�sini is� “Azadl�q �v�zind� raz�l�q” adland�rmaq olarm�? Mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

� Hekay�nin davam� kimi dü�ündüyünüz variantla oxuduunuz m�tnin m�zmunu aras�nda uyunluq tapd�n�zm�? F�rqli c�h�t n�d� özünü göst�rdi?

Page 29: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

27

� A�a�dak� plan m�tnin m�zmununu �ks etdirirmi? Fikirl�rinizi �sas-lan d�r�n:

1) H�s�nin çar�siz qalmas�. 4) Bayram t�darükü.2) H�s�nin kr� getm�si. 5) Dost h�diyy�si. 3) Azadl�q �v�zind� raz�l�q.

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.1) H�s�n qorxurdu ki, … . 2) H�s�n bir neç� add�m gedib dayand� v� … .

3) H�s�n n� q�d�r “���” el�dis� d�, … . 4) H�s�n bir �lini ba��na qoyub, ... . 5) �g�r m�nim d� atam dövl�tli olsa idi, … . 6) H�s�n bel� kir d�ryas�na q�rq olduu halda, …

� A�a�dak� cüml�l�rd� h�r�k�t bildir�n sözl�ri tap�n v� müxt�lif zaman-lar üzr� d�yi�ib d�ft�riniz� yaz�n.

1) H�s�n yolun k�nar�nda, bir da��n üstünd� oturdu, bir az dinc�ldi.2) Bird�n H�s�nin alt�nda oturduu aac�n ba��nda bir qu� s�sl�ndi. 3) H�s�n bird�n ovcundak� qu�un da t�rp�ndiyini hiss el�di. 4) Bu qu� boaz�n� uzad�b �trafa bir q�d�r t��ccübl� baxd�. 5) Balaca qu� budaqdan-budaa at�l�b d�rdli-d�rdli oxudu.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�ri m�sd�r formas�nda yaz�n. Qara �riftl� verilmi� m�sd�rl�rin ismin hans� hal�nda olduunu mü�yy�nl��dirin.

� A�a�dak� h�r bir c�rg�d� sözl�r aras�ndak� m�na f�rqini izah edin.

z�if – z�i� ik – z�i� �m�k; rahat – rahatl�q – rahatlamaq – rahatlanmaq; da� – da�l�q – da�la�maq; dinc – dinclik – dinc�lm�k; sakit – sakitlik – sakitc� – sakitl��m�k; d�rin – d�rinlik – d�rinl��m�k; göy – göylük – göy�rm�k

� H�r bir c�rg�d�n h�r�k�tin ad�n� bildir�n sözl�ri (m�sd�rl�ri) mü�y y�n-l�� dirin v� h�min sözl�rin qurulu�unu izah edin.

M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. H�min sözl�rd� h�r�k�tin hans� zamanda icra edildiyi bar�d� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Az�rbaycan dilind� feill�r üç zamana gör� d�yi�ir: keçmi� zaman, indiki zaman, g�l�c�k zaman. M�s�l�n: �zb�rl�dim, �zb�rl�mi��m, �zb�rl�yir�m, �zb�rl�y�c�y�m, �zb�rl�y�r�m.

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin �v�zin� onlar�n sinoniml�rini qoyub cüml�l�ri yenid�n oxuyun. H�r iki variant üz�rind� mü�ahid� apar�n. �vv�lki, yoxsa sonrak� variant daha çox xo�unuza g�lir?

Page 30: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

28

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin �ksm�nal� qar��l��n� deyin v� sözl�rin h�r birind�n h�r�k�t bildir�n sözl�r düz�ldin. Nec� bilirsiniz, b�s dü-z�ltdiyiniz sözl�ri biri-birinin antonimi hesab etm�k olarm�? Fikrinizi bildirin.

§ 10. UCALMIIQS�n ey evim, ana torpaq,S�n bir tarix, s�n bir kitab.Çevirdiyim h�r bir v�r�qMin suala verir cavab.

H�yat d�niz, ömür g�mi,Yollar�m�z ç�tin* olub.Qaralm���q kömür kimi,�rad�miz m�tin olub.

Quduz dü�m�n at oynatd�Gül-çiç�kli ç�m�nimd�.Yadlar qult�k al�b-satd�M�ni doma v�t�nimd�.

Dözdük, dözdük h�r zill�t�,M���l kimi, sönm�dik biz.Qovu�maqçün s�ad�t�Haqq yolundan dönm�dik biz.

Qaranl�a od saçm���qS�m�nd�rt�k yana-yana.Köksümüzl� yol açm���qBu xo� gün�, xo� dövrana.

Pill�-pill� qalxa-qalxaZirv�l�r� ucalm���q.Biz can verib bu torpaa,Bu torpaqdan güc alm���q.

Hikm�t Mahmud

SÞZLÖK

çevirm�k quduz m�tin kömür s�ad�t köks

S�Z EHT�YATI

od saçmaq zill�t haqq yolu

� �eird�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin. Nec� dü�ünürsünüz: “Köksümüzl� yol açm���qBu xo� gün�, xo� dövrana”, – misralar� il� �air n� dem�k ist�yir?

� �eirin 3-cü b�ndind� i�l�nmi� antonim sözl�ri tap�b deyin. H�min sözl�rd�n h�r�k�t bildir�n sözl�r düz�ld� bil�rsinizmi? Düz�ltdiyiniz sözl�ri cüml�d� i�l�din.

� Nec� dü�ünürsünüz, �eird� niy� torpaq kitabla, tarixl� müqayis� olu-nur? Mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

� Nec� dü�ünürsünüz, �airin dediyi kimi, torpaq tariximizl� bal� bizi maraqland�ran suallara cavab ver� bil�rmi? Müzakir�y� qo�ulun.

� �eirin ax�r�nc� b�ndind� i�l�nmi� “can verm�k” ifad�sinin kontekst� uyun m�nas� a�a�dak�lardan hans�d�r?

A) son d�qiq�l�rini ya�amaq B) ruhland�rmaq C) qorumaq D) diriltm�k, canland�rmaq, h�yat verm�k

Page 31: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

29

� �eird� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözün yax�nm�nal� v� �ksm�nal� qar��l�qlar�n� tap�b deyin. Tapd��n�z sözl�rd�n h�r�k�t bildir�n sözl�r düz�ldin. Nec� dü�ünürsünüz, düz�ltdiyiniz sözl�r aras�nda da sinonimlik v� antonimlik münasib�ti özünü göst�rirmi?

� A�a�dak� misralardak� kri nec� ba�a dü�m�k laz�md�r? Quduz dü�m�n at oynatd� Gül-çiç�kli ç�m�nimd�.

A) Dü�m�nl�r ç�m�nl�rimizd� at sürm�k yar���na ç�xm��d�lar.B) Dü�m�nl�r ç�m�nl�rimiz� s�yah�t� ç�xm��d�lar.C) Quduz dü�m�nl�r yurdumuzu çap�b-talay�r, ist�dikl�rini edirdil�r.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

At oynatmaq – �� ���� ����� �!������, �� ������ ������, ������� �!������; �"azi m�nada – ����� �%� �!���, ���� %���$, ist�diyini etm�k

��� ���� – 1) �%� ��$�$������� �����$, "�� ���� ol�$; 2) !lm�k, h�yat�ndan ke�m�k; �"azi m�nada – 1) ��������, "���������$, ����� � ���; 2) ����������$.

18 oktyabr Müst�qillik Günü il� �laq�dar material toplay�n v� “Müst�qilliyimiz �b�didir” mövzusunda in�a yaz�n.

�eird� göy r�ngd� verilmi� feill�r üz�rind� mü�ahid� apar�n v� h�r� k�t-l�rin hans� zamanda ba� verdiyi il� bal� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

� Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�ndan a�a�da verilmi� mad-d�l�ri oxuyun, yadda saxlay�n v� �m�l edin. F�rql�ndirilmi� birl��m�l�rin m�nas�n� izah edin.

MADDß 76. V�t�ni m�dafi�

MADDß 77. Tarix v� m�d�niyy�t abid�l�rinin qorunmas�

MADDß 78. �traf m�hitin qorunmas�

I. V�t�ni müda � h�r bir v�t�nda��n borcudur. Qanunla mü�yy�n edilmi� qaydada v�t�nda�lar h�rbi xid m�t

keçirl�r.

Tarix v� m�d�niyy�t abid�l�rini qorumaq h�r bir ��xsin borcudur.

�traf mühitin qorunmas� h�r bir ��xsin borcudur.

SÞZLÖK �traf m�hit h�rbi xidm�t

Page 32: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

30

§ 11. DEY�S�N TAPMIIQ...

Ma��n gümü� k�m�r kimi par�ldayan da yolundan keçib qal�n me��liy� gir�nd� sürücü yolu rahat görüb arxay�nla�d�. Arxada oturmu� iki n�f�r gursaçl� ki�i s�f�rd�n �libo� qay�td�qlar�na gör� sanki bir-birind�n küsmü�dü. Heç biri dinib dan��m�rd�. Onlar ild� bir d�f� bel� s�f�r� ç�xar, lakin heç vaxt bugünkü kimi ümidsiz qay�tmazd�lar. H�r d�f� ya göz�l s�sli q�z, ya da istedadl� olanla qay�dard�lar. El�l�rini bu d�f� d� tapm��d�lar. Ancaq kiminin atas�, kiminin d� anas� övladlar�n�n onlarla getm�sin� raz� olmam��d�.

Ma��n yoxu�u ç�xanda solda oturan asaçl� ki�i p�nc�r�d�n bay�ra–int�has�z me��liy� boyland�. Bu �srar�ngiz t�bi�t, sanki onu ovsunlam��d�. Lap uzaqlarda bir-birin� söyk�nmi� alçaql�-hündürlü t�p�l�r boyunca bulud-lar sürünürdü. Ma��n yamaca çathaçatda düma köpüklü ��lal� göründü. �air t�l�sik:

– Saxla! – dedi. Ma��n dayand�.– Üzeyir b�y, dü�, bu

göz�l t�bi�t� tama�a ed�k, burdan bel� tez keçib get-m�k insafdan deyil.

B�st�kar Üzeyir b�y d� zarafat�ndan qalmad�:

– N� oldu, �air, ye n�-mi co�dun?

�air onun dedikl�rini e�itmirmi� kimi, dodaqalt� zümzüm� ed�-ed� a�a�ya, ��lal�y� t�r�f enirdi. O lap d�r�y� enib k�na r�n da dayand�. �yilib �lini buz kimi suya tox-undurdu.

Ovuclar�n� doldurub suyu üzün� vurdu. Sonra ya� �liyl� yar� aarm�� saçlar�n� s��allad�.

– Üzeyir �mi, ay Üzeyir �mi, en a�a�! – dey� gücü g�ldikc� q��q�rd�. B�st�kar �sas�na dir�n�-dir�n� a�a� endi. Onlar yana�� dayan�b bu �airan�

m�nz�r�y� maraqla .B�st�kar �sas� il� yax�ndak� böyük pal�d aac�n� .– Dey�s�n, o aac�n dibind� bulaq var. Yax�� yerin� dü�dü, acm���q, g�lin

oturaq çör�k yey�k, nahar�n vaxt� keçir.Sürücü yem�k balamas�n� g�tirdi. Üçlükd� oturub nahar etdil�r. �air d�,

b�st�kar da çör�k yey�-yey� gözl�rini n� ��lal�d�n, n� d� bu sonsuz me��d� titr���n yamya��l yarpaqlardan yay�nd�ra bilmirdi.

Kims� yuxar�da göz�l s�sl� oxuyurdu. H�r üçü bir-birinin üzün� baxd�.

Page 33: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

31

Durdular. Ma��n�n qalx�b oradan s�s g�l�n t�r�f� getm�y� ba�lad�lar.�air sevincl�:– Üzeyir �mi, dey�s�n, tapm���q, – dedi, – özü d� çoband�.Qoca b�st�kar dinm�di. O, h�l� d� e�itdiyi bu göz�l s�sin t�sirind�n ayr�la

bilmirdi... ��mistan N�zirli

SÞZLÖK

ovsunlamaq insaf üçlükd�

�airan� dodaqalt� dir�n�-dir�n�

S�Z EHT�YATI

int�has�z �srar�ngiz yerin� dü�m�k gözl�rini yay�nd�rmaq

� Nec� dü�ünürsünüz, Üzeyir b�yl� axtar��a ç�xan �air kim idi? M�tnd� �airi xarakteriz� ed�n b�zi c�h�tl�r� diqq�t yetirs�niz, cavab� asanl�qla tapa bil�rsiniz.

� A�a�dak� suallara �tra� � cavab vers�niz, m�tnin m�zmununu dan��m�� olars�n�z. Özünüzü yoxlay�n.

1) Qal�n me��liy� gir�nd� sürücü niy� arxay�nla�d�?2) Ma��nda oturmu� �air v� b�st�kar niy� küsülü kimi oturmu�dular?3) �airl� b�st�kar ild� bir d�f� n� m�qs�dl� s�f�r� ç�xard�lar?4) �air ma��n� niy� saxlatd�, o n� görmü�dü?5) B�st�kar n�y� i�ar� ed�r�k “yax�� yerin� dü�dü” ifad�sini i�l�dir?6) B�st�kar�n göz�l s�sin t�sirind�n ayr�la bilm�diyini n�d�n bilm�k olur?7) Çoban niy� ��h�r� getm�k ist�m�di?

� Hans� suala cavab tapa bilm�diniz? S�b�bini izah edin.� B�s siz m�tn üzr� bir-biriniz� hans� suallar� verm�k ist�rdiniz?

� M�tnd�ki ya��l bo�luqlar�n yerin� a�a�dak� sözl�rd�n hans�lar� qoy-san�z, s�hv etm�zsiniz? Cüml�l�rin m�zmununa diqq�t yetirs�niz, cavab� asan tapars�n�z.

n�z�r salmaq, baxmaq, tama�a etm�k, seyr etm�k, n�z�rd�n keçirm�k; göst�rm�k, i�ar� etm�k, ni�an verm�k, vurmaq; ��lal�, çay, göl, kanal, bulaq; yan, arxa, qabaq

� Siz m�tni nec� davam etdir�rdiniz? Öz variant�n�z� yolda�lar�n�za dan���n.

� Nec� dü�ünürsünüz, çoban �air v� b�st�karla ��h�r� getm�y� raz� olacaqm�? Sonluq a�a�dak� variantlardan biri ola bil�rmi?

1) �nc�, kövr�kq�lbli �air v� qoca b�st�kar onu öz doma sürüsünd�n, bu dalardan ay�rmaa q�ymad�lar. H�r ikisi qay�d�b ma��na oturdu. Ma��n yola

Page 34: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

32

dü�dü. �air h�l� d� gözünü dalar�n uca zirv�sind�n ay�rmam��d�...2) Çoban duruxdu. Gülümsünüb: – Yox, qarda�, – dedi, – b�s bu qoyunlar,

bu dalar üçün kim oxusun? Qoca anam� kimin ümidin� qoyum? �air v� b�st�kar çoban� inand�rd�lar ki, ona ��h�rd� h�r cür ��rait yarada-

caqlar...

� Atalar sözl�rini oxuyun v� yadda saxlay�n. Nec� dü�ünürsünüz, bunlar�n iç�risind� m�tnin m�zmunu il� s�sl���n varm�?

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

1) Axtaran tapar, youran yapar. 2) Görün�n k�nd� n� b�l�dçi?! 3) G�z�n ayaa da� d�y�r!

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n v� yaz�n. Tap��r�� icra ed�rk�n m�tn� baxmamaa çal���n.

1) Arxada oturmu� iki n�f�r gursaçl� ki�i s�f�rd�n �libo� ... . 2) Onlar ild� bir d�f� bel� s�f�r� ç�xar, lakin ... . 3) Ma��n yamaca çathaçatda ... . 4) �air onun dedikl�rini e�itmirmi� kimi, ... . 5) Ma��n�n yan�na qalx�b oradan ... .

M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin �v�zin� hans� sözl�ri i�l�tm�k olar? Hans� halda bel� bir �v�zetm� mümkündür?

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Nec� dü�ünürsünüz, h�min sözl�r h�r�k�tin söhb�t ged�n vaxtdan �vv�l, yoxsa son-ra ba� verdiyini bildirir?

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Feilin keçmi� zaman� h�r�k�tin keçmi�d� yerin� yetirildiyini, icras�n�n söhb�t ged�n vaxtadak ba�a çatd��n� bildirir.

H�r�k�tin keçmi� zamanda ba� verdiyini bildirm�k üçün feill�r� -d�,-di, -du, -dü; -m��, -mi�, -mu�, -mü�, -�b, -ib, -ub, -üb ��kilçil�rind�n biri art�r�l�r. M�s�l�n: ba��la+d�+q, keç+di+k, yuyun+du+q, döz+dü+k; ucal+m��+san, kök�l+mi�+s�n, qoru+mu�+san, ü�ü+mü�+s�n, oyan�b, öyr�nib, yuyunub, ü�üyüb

GÖLßK Vß DÖØÖNßK

� L�tif�ni oxuyun. F�rql�ndirilmi� feill�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Nec� bilirsiniz, bu sözl�r h�r�k�tin icras�n�n ba�a çatd��n�, yoxsa davam etdi-yini bildirir?

Page 35: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

33

����� �����

0%��� � "� ������ ����� �������� ��������� �������. B��%����� ����� %�� ����� ��:

– & "���� �� ����� ��������� �� �������!�?0%��� �"���:– 8��� ��#�, %�� ���������.

� Feill�ri d�ft�riniz� köçürün. Sonra -�r, -ir, -ur ��kilçil�rini keçmi� za-man ��kilçil�rind�n uyun g�l�ni il� �v�z edib qar��lar�nda yaz�n.

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rd� �lam�t normadan az, yoxsa çoxdur? Fikrinizi �lav� misallarla �sasland�r�n.

A�a�dak� atalar sözl�rind� yol verilmi� s�hvl�ri tap�b, düzgün ��klini deyin.

1) Savadl� adam kor kimidir. 2) H�r oxuyandan Molla P�nah olar. 3) Q�l�m düz yonulsa da, �yri yazar. 4) Elmli adam meyv�siz aac kimidir. 5) A�l ba�da yox, ya�da olar. 6) A�l ba�dan üstün olar.

� A�a�dak� “alq��”larla tan�� olun v� onlardan yeri g�l�nd� istifad� edin. T�hsil ald��n�z dild� bu alq��lar�n qar��l��n� dey� bil�rsinizmi?

1) 9$������ � ��� %����. 2) 9� ���� #���!�. 3) 9���-���� ������ %�����. 4) 9��� $%�����!�. 5) 9� ���� %�����. 6) �%���$ ������ &��!�. 7) 2���� ������!�. 8) #���-���� �!�������. 9) I� ����� #��!�.

� Göy r�ngd� verilmi� feill�ri keçmi� zamanda i�l�din v� dü�ünün: h� min cüml�l�ri alq�� hesab etm�k olarm�?

SÞZLÖK

alq�� a$����in xeyir ������ ���maq

� Aleksandr Fadeyevin S�m�d Vuruna gönd�rdiyi teleqram� oxuyun v� teleqram yazma� öyr�nin.

Bak� ��h�ri, Az�rbaycan Yaz�ç�lar �ttifaq�, S�m�d Vur�una!

Teleqram�zizim S�m�d!Ali mükafat, Lenin ordeni il� t�ltif olunma��n münasib�til� s�ni s�mimi

q�lbd�n t�brik edir�m. Anadan olma��n münasib�til� gönd�rdiyim teleqram� ald�nm�? S�hh�tin bar�d� m�n� teleqram vur.

M�h�bb�tl� s�ni ba�r�ma bas�ram. Moskva, Aleksandr Fadeyev.

Page 36: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

34

��Q�rm�z� r�ngd� verilmi� ifad�nin sinonimini cüml�d� i�l�din.

� Nec� dü�ünürsünüz, oxuduunuz m�tnd�ki hadis� il� bal� �air a�a�-dak� m�zmunda bir teleqram ala bil�rdimi? Oxuyun v� ist�diyiniz mövzuda teleqram m�tni yaz�n.

Bak� ��h�ri, Az�rbaycan Yaz�ç�lar �ttifaq�, S�m�d Vur�una.

TeleqramHörm�tli �air! Sizin tan�� olduunuz çoban Bak�ya getm�y� raz�d�r. Sizd�n

cavab gözl�yirik. Hörm�tl�: Adil Cavadov, A�su rayonu, Alt�a�ac k�ndi.

§ 12. '()*�+, �+�*)(*-+

;����� ���������, –I� $�����, � %������!�� ���� ��� C����,�� ���� %��� �����0���-���� ����������B���� ���� �������!(������� ��� �"����&!������ $���� ������!(������� �����-�����9��� ������ ����$���!J��� �����$ �������J����� �����$ �������.L��������, (������,C������� ����� ����(���������, �������,( ��� �� ���� ��!..

(�������, �� C������+�� ���� ���, ��������!����� 7��$� �� �����.��� ����� ��������!(�������...��"�$ ������ C���� ����������!�� ����� ��, �������,6����, ������ ������!..(�� �� �� ��������;� ���� ���������,#��� �� ���� ���.(��� ��� ���������� ����� ��� ���!..

Mikay�l Rzaquluzad�

SÞZLÖK

b����� ab��S�Z EHT�YATI

q��maq ��� ���maq ��� �����m�k

� �eird�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� ç�xard��n�z n�tic� bar�sind� dan���n.

Page 37: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

35

� A�a�dak� b�ndi �eirin hans� hiss�sin� �lav� ed�rdiniz? Fikrinizi �sasland��r�n.

;����� ���������, – �� $���� %��� �����I� $�����, � %������! (����� �� ����"����� ���� ��� C����, B���"�$��� �������!

� Dey� bil�rsinizmi, �air olan v� q�zlara niy� “ölk�min çiç�kl�ri” dey�r�k müraci�t edir? Fikrinizi �sasland��r�n.

� Verilmi� söz birl��m�l�rini t�rcüm� edin v� cüml�l�rd� i�l�din.

ölk�mizin çiç�kl�ri, odlu diyar, qarl� dalar, üçr�ngli bayraq, igid babalar, büllur bulaqlar, parlaq ulduz, �irin dil, doma v�t�n, gec�nin yar�s�

� “Çiç�k” sözünd�n eyniköklü sözl�r düz�ldib cüml�l�rd� i�l�din.

� A�a�dak�lardan biri “büllur” sözünün sinonimi deyil.

A) t�miz B) ��ffaf C) dumduru D) saf E) bulan�q

� �eird� göy r�ngd� verilmi� sözl�r� yax�nm�nal� sözl�r tap�b cüml�l�rd� i�l�din.

�eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rd�n birincisi dörd, ikincisi iki müxt�lif m�nada i�l�nir. Sözl�rin hans� m�nalarda i�l�ndiyini tap�b deyin v� cüml�l�rd� i�l�din.

�air sizl�r� n�yi tövsiy� edir? Nec� dü�ünürsünüz, dem�k olarm� ki, g�l�c�k n�sill�r üçün siz d� indid�n n�s� edirsiniz? Müzakir�y� qo�ulun.

� “Bulaq” v� “çiç�k” sözl�rini ismin hallar� üzr� d�yi�ib yaz�n. Sözl�rin kökünd�ki son s�sin yaz�l���nda ba� ver�n d�yi�ikliyin s�b�bini izah edin.

� �eiri oxuyark�n orada çoxlu �v�zlikl�rin i�l�ndiyini gördünüz. Nec� bi lirsiniz, �eird� sual �v�zlikl�ri i�l�nmi�dirmi? Fikrinizi �sasland�r�n.

Dey� bil�rsinizmi, �air ana V�t�ni niy� “q�lbi odlu diyar” adland�r�r?

� Az�rbaycan bayra�ndak� r�ngl�rin m�nas�n� izah edin.

� “Bir k�r� yüks�l�n bayraq bir daha enm�z” sözl�rinin kim� m�xsus olduunu deyin v� bu mövzuda in�a yaz�n.

Page 38: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

36

§13. KÜÇ� F�N�R�N�N NA�ILIKeçmi� zamanlar lap uzaqda qalm��d�. H�r �ey d�yi�mi�di. Yollara asfalt

dö��nmi�di. Yollar�n k�narlar�na dir�kl�r basd�r�l�b, onlardan i��q* f�n�rl�ri as�l m��d�. Art�q küç�l�r ax�amlar da i��ql� olurdu. Yoldan keç�n ma��nlar v� adam lar �ziyy�t ç�kmirdil�r. F�n�rl�r söhb�t etm�y� bir kims� tapmad�qlar� üçün gündüzl�r çox dar�x�rd�lar. Bikar qalan f�n�rl�r ax�am dü��n� q�d�r yat�rd�lar.

Bir gün yol k�nar�nda olan dir�kl�r�* üçr�ngli bayraqlar asd�lar. Bayraqlar vüqarla dalalan�rd�. Bunu gör�n f�n�rl�r çox t��ccübl�ndil�r. F�n�rl�rd�n biri yan�na sanc�lan bayraqdan soru�du:

– S�ni bura niy� as�blar? S�n d� küç�l�ri i��qland�racaqsan?Üçr�ngli bayraq qürurla dedi:– Yox! M�n küç�l�ri yox, insanlar�n ömür yolunu i��qland�r�ram! M�n

onlar� i��ql� g�l�c�y� apar�ram!Küç� f�n�ri bir �ey ba�a dü�m�di. Odur ki, maraqla soru�du:– Bu nec� olur? Ax� onlar�n yolunu m�n i��qland�r�ram. M�ni ax�amlar

yand�r�rlar, b�z�n s�h�rl�r söndürm�k yaddan ç�x�r, günorta söndürürl�r. M�n i��q saç�ram, s�nin is� i���n yoxdur. S�n onlar�n ömür yoluna nec� i��q saç�rsan?

Üçr�ngli bayraq vüqarla dedi:– M�n insanlara azadl�q* g�tirir�m, m�ni uca tutub, ba�lar�n�n üstünd�

g�zdirirl�r. Müharib� vaxtlar�nda �g�r bayra� aparan �sg�r yaralanarsa, ba�qa bir �sg�r tez m�ni �lin� götürür ki, yer� dü�m�yim. Ax� bayraq y�x�lsa, bu art�q m�lubiyy�t olar. �n möht���m bayramlarda, idman yar��lar�nda qalib g�l�nl�rin ��r� n� h�min ölk�nin bayra�n� ucald�rlar.

Küç� f�n�ri bütün bu sözl�r� diqq�tl� qulaq as�rd�. Bayraq sözünü bitir�nd�n sonra f�n�r ondan soru�du:

– B�s bu gün s�ni n�y� gör� buraya as�blar? M�g�r burada idman yar��lar� var?

Bayraq dedi:– Sabah bu ölk�nin – Az�rbaycan Respublikas�n�n �n �ziz bayram�d�r. Bu

bayram, h�qiq�t�n, insanlar� azadl�a ç�xar�b. Onlara a günl�ri b�x� edib, ona gör� d� bütün yollar�n k�nar�na, möht���m binalar�n divarlar�na bay-raqlar sanc�blar. �nsanlar üçr�ngli bayra� gör�nd� ür�kl�ri sevincl� döyünür. U�aqlar* f�r�hl� bu bayraa bax�b deyirl�r: ”Bu bizim bayra�m�zd�r!” Heç bilirs�n, körp� balalar�n dilind�n bu sözl�ri e�id�nd� n� q�d�r sevinir�m?!

Küç� f�n�ri bir günd� o q�d�r t�z� �eyl�r öyr�nmi�di ki, ist�yirdi, bayraq yen� dan��s�n. Bayraq is� ona dedi:

– Bugünlük b�sdir. S�n bütün gec�ni yatmam�san, indi g�lib s�ni söndür�c�kl�r. Yat, dinc�l, ax�am yen� söhb�t ed�rik.

Page 39: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

37

F�n�r t��ccübl� soru�du:– B�s s�n yatm�rsan?Bayraq qürurla dedi:– M�nim i�im indi ba� lan�r! M�n ax�ama q�d�r dal alan�b yoldan

keç�nl�r� �l ed�c�y�m. Onlar da m�n� salam ver�c�kl�r. �nsanlar gül-çiç�kl� g�zm�y� ç�xa caq lar, bu bayram� iftixarla qeyd ed�c�kl�r. Ax� bu, müst�qillik bayram�d�r. Bu bayram� �ld� etm�k üçün insanlar çox �ziyy�t ç�kibl�r, bu yol-da n� q�d�r qanlar tökülüb. �ndi is� bu xalq azadd�r.

F�n�r dedi:– Ka� bu gün d� bizi söndürm�k yaddan ç�xayd�, m�n d� bayrama ged�n

adamlara baxard�m.Bayraq f�n�ri ba�a sald� ki, �g�r i��qlar bo� yer� yansa, bu i��q h�d�r olar.

���� yaln�z ax�amlar yand�rmaq olar.El� bu vaxt küç� f�n�rini söndürdül�r. O, yava�ca yuxuya getdi...

Gülar� Munis

SÞZLÖK S�Z EHT�YATI

m�lubiyy�t iftixarla sanc�lmaq h�d�r

bikar �ziyy�t ç�km�k a günl�r

� M�tnd�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� na�l� s�hn�l��dirin.

� A�a�dak� suallar�n iç�risind�n m�tnin m�zmununa uyun olanlar� seçib cavabland�r�n.

1) N�d�n bilm�k olard� ki, yoldan keç�n ma��nlar v� adamlar �ziyy�t ç�kmirdil�r? 2) F�n�rl�r niy� gündüzl�r çox dar�x�rd�lar? 3) Küç� f�n�rl�ri n�y� t��ccübl�ndil�r? 4) Bayraq hans� binan�n üstünd�n as�lm��d�? 5) Üçr�ngli bayraq insanlar�n ömür yoluna nec� i��q saç�r? 6) Evl�rin p�nc�r�l�rind�n as�lan bayraqlar�n ölçüsü nec�dir? 7) Üçr�ngli bayra� gör�nd� n�y� gör� insanlar�n ür�kl�ri sevincl� döyünür? 8) Bayraq niy� küç� f�n�ri il� söhb�tini yar�mç�q qoydu?

� Qruplara bölünün v� h�r�niz a�a�dak� plan�n bir madd�si üzr� dan���n. 1) F�n�rl�rin t��ccübü. 2) Üçr�ngli bayra�n qüruru. 3) Müst�qillik bayram�.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri köçürün v� düzgün t�l�ffüzünü qar��lar�nda qeyd edin.

� Verilmi� söz birl��m�l�rini cüml�l�rd� i�l�din.

i��ql� g�l�c�k, h�yat yolu, idman yar��lar�nda, küç� f�n�ri, üçr�ngli bayraq, yollar�n k�nar�nda, bütün gec�, �ziz bayram, ax�ama q�d�r, f�n�rl�rd�n biri

Page 40: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

38

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� ifad�l�ri bir sözl� �v�z edib cüml�l�ri yenid�n oxuyun. Nec� dü�ünürsünüz, hans� variant daha maraql�d�r?

� M�tnd�n “bayraq” sözünün müxt�lif formalar�n� seçib yaz�n. Bu sözün yaz�l���nda mü�ahid� etdiyiniz qaydan� izah edin.

M�tnd�n c�md� i�l�nmi� on isim seçib deyin. Seçdiyiniz sözl�rd�n bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� sözl�rin bir-birin� münasib�tini izah edin v� onlar� keçmi� zaman�n müxt�lif növl�rind� yaz�n.

� M�tnd� göy r�ngl� f�rql�ndirilmi� sözl�r aras�nda h�r hans� bir bal�l�q görürsünüzmü? Bu sözl�rin s�ras�na ba�qa hans� sözü �lav� ed� bil�rsiniz? Fikirl��in.

� Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri ismin müxt�lif hallar� üzr� d�yi�ib yaz�n. Sözl�rin kökünd� ba� ver�n d�yi�ikliyin s�b�bini izah edin.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Vüqarla – 6������, ������ ��� ������$, �������–c�rg�l�rin !n�n d�n v�qarla ke�m�k; �"azi m�nada: iftixarla – v�qarla add�mlamaq.

�ftixarla – $������, ������, ������� ����� ��� – iftixarla bayram etm�k. Qürurla – 1. 0�����luqla, t�mkinl�, iftixar hissi ke�ir�r�k, !� �� ������

hiss ed�r�k, "�������� !� �%����, ����������� duyaraq – q�rurla dill�nm�k; �"azi m�nada: �������, !����� – q�rurla dayanmaq. 2) M���������, �������, ����������, ���$������� ����$ ������� �����.

Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd� i�l�nmi� “bo� yer�” birl��m�sinin kon-tekst� uyun m�nas�n�n izah�nda a�a�dak�lardan hans�n� i�l�tm�k doru olmaz?

A) lüzumsuz B) h�d�r C) faydas�z Ç) s�m�r�siz D) nahaq, �b�s

� H�r üç sütunda verilmi� feill�r üz�rind� ayr�-ayr�l�qda mü�ahid� apar�n, sonra sütunlar� bir-biri il� müqayis� edin. Nec� bilirsiniz, hans� sütundak� sözl�r h�r�k�tin icras�n�n ba�a çatd��n� bildirir? B�s dig�r sütunlardak� sözl�r bar�d� n� dey� bil�rsiniz?

t��ccübl�ndil�rsöndürdül�ras�lm��d�yuxuya getdi�ziyy�t ç�kibl�ras�blar

i��qland�r�ramyand�r�rlarsevinir�mg�zdirirl�ryatm�rsandalalan�r

i��qland�racaqsansalam ver�c�kl�rqeyd ed�c�kl�rg�zm�y� ç�xacaqlarsöhb�t ed�rik�l ed�c�y�m

Page 41: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

39

� B�növ��yi r�ngd� verilmi� sözün sinonimini deyin v� h�r iki sözd�n feill�r düz�ldib keçmi� zamanda i�l�din.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Feilin indiki zaman� h�r�k�tin söhb�t ged�n vaxtda yerin� yetirildiyini bildi-

rir v� n� edir?, n� olur? suallar�ndan birin� cavab verir.

H�r�k�tin indiki zamanda ba� verdiyini bildirm�k üçün feill�r� -�r, -ir, -ur, -ür

��kilçil�rind�n biri art�r�l�r. M�s�l�n: ba��la+y�r+�q, keç+ir+ik, yuyun+ur+uq,

döz+ür+ük; ucal+�r +san, kök�l+ir+s�n, qoru+yur+san ü�ü+yür+s�n.

§ 14. GERB�M, H�MN�M, BAYRA�IM

S�rv�timdi, var�md�,Yenilm�z vüqar�md�.And�m, ixtiyar�md� Gerbim, himnim, bayra�m!

Sin�md�ki bu h�v�s,��hid qan�na �v�z.Al�m� sal�bd� s�sGerbim, himnim, bayra�m!

Ana Kürdü, Arazd�,V�sf el�s�m d� azd�.

T�z� bahard�, yazd�Gerbim, himnim, bayra�m!

Varl��md�r, s�ddimdir,Bas�lmaz s�rh�dimdir.S�sim, imzam, x�ttimdirGerbim, himnim, bayra�m!

K�p�zdi, Savaland�,Ür�yimd�ki qand�.Anam Az�rbaycand�!Gerbim, himnim, bayra�m!

�smay�l �manzad�

SÞZLÖK

yenilm�z s�dd bas�lmaz imza

S�Z EHT�YATI

v�sf el�m�k ixtiyar

� Gerbimizin üz�rind� t�svir olunmu� atributlar bar�d� n� bilirsiniz?

� Bayra�m�z�n t�svirini (ölçül�rini, r�ngl�rinin m�nas�n� v� s.) verin.

� Himnimizi �zb�r deyin.

� “Anam Az�rbaycand�! Gerbim, himnim, bayra�m!” – misralar� il� �air n� dem�k ist�yir? Fikirl�rinizi aç�qlay�n.

� �air niy� bel� hesab edir ki, bayra�m�z, himnimiz v� gerbimiz bizim s�simiz, imzam�z, x�ttimizdir? Bu kri ba�a dü�düyünüz ��kild� izah edin.

Page 42: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

40

� Dövl�t r�mzl�rimiz bar�d� n� bilirsiniz? Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�ndan a�a�dak� madd�l�ri oxuyun v� yadda saxlay�n. Q�rm�z� r�ngl� f�rql�ndirilmi� birl��m�l�rin m�nas�n� izah edin. B�BÖ c�dv�lini dol-durun.

MADDß 23. Azÿrbaycan dþvlÿtinin rÿmzlÿri

MADDß 75. Dþvlÿt rÿmzlÿrinÿ hþrmÿt

I. Az�rbaycan Respublikas�n�n dövl�t r�mzl�ri Az�rbaycan Res-pub li kas�n�n Dövl�t bayra�, Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t gerbi v� Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Himnidir.

H�r bir v�t�nda� Az�rbaycan Respublikas�n�n dövl�t r�mzl�-rin� – bayra�na, gerbin� v� himnin� hörm�t etm�lidir.

� �eirin birinci v� üçüncü b�ndl�rind�ki sinoniml�ri tap�b deyin. H�r birini ayr�-ayr�l�qda �vv�lc� birl��m�, sonra is� cüml�l�rd� i�l�din.

�eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözün sinoniml�rini yaz�n. H�r birini bir cüml�d� i�l�din.

�eird� göy r�ngd� verilmi� sözün hans� m�nada i�l�ndiyini deyin v� onun omoniminin m�nas�n� izah edin. Sonra bu sözd�n h�r�k�t bildir�n sözl�r düz�ldib keçmi� v� indiki zamanlarda i�l�din.

� Kür v� Araz çaylar� bar�d� n� bilirsiniz? M�lumat�n�z� geni�l�ndirm�k üçün axtar�� apar�n v� t�dqiqat�n�z�n n�tic�sini t�qdimat formas�nda haz�rlay�n.

� Himnimizin musiqisi kimindir, onun haqq�nda n� bilirsiniz? Bu b�st�kar�n ba�qa hans� m��hur �s�rl�rinin ad�n� bilirsiniz?

K�p�z v� Savalan dalar� bar�d� n� bilirsiniz? M�lumat�n�z� geni� l�n-dirm�k üçün axtar�� apar�n v� t�dqiqat�n�z�n n�tic�sini yolda�lar�n�za oxuyun.

§ 15. BAKI OPERA TEATRININ TAR�X�Bak�dak� opera teatr� üçün tikil�n binan�n tarixi çox maraql�d�r. 1910-cu

ild� Bak�ya bir xan�nd� qad�n g�lir. S�sinin ah�ngi, özünün göz�lliyi il� Bak� milyonçular�n�n diqq�tini c�lb edir. Milyonçu May�lov qarda�lar�ndan böyüyü bu qad�na b�rk vurulur. Ona brilyant üzükl�r, s�ralar, boyunba�lar, qol-baqlar ba���lay�r.

Xan�nd� xan�m gah aac v� taxtadan tikilmi� “Sirk” binas�nda, gah da “Q��” klubunda konsert verirdi. Qastrol ba�a çatanda xan�nd� xan�m�n ��r� n�

Page 43: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

41

t�nt�n�li vida m�rasimi düz�ldirl�r. Söhb�t zaman� xan�mdan soru�urlar: – Bizim ��h�r� bir d� n� vaxt g�l�c�ksiniz?

Xan�m ba��n� bulay�b cavab verir: “Y�qin ki, heç zaman. Çünki m�n sirk v� kazino salonlar�nda oxumaa ad�t etm�mi��m. Sizin bu göz�l, z�ngin Bak�da münasib bir opera binas� yoxdur ki, mü�nni istedad�n�, m�har�tini nümayi� etdir� bilsin”.

May�lov deyir: – Bir ild�n sonra bizim ��h�r� g�lin, münasib bina haz�r olacaq v� onu siz açacaqs�n�z.

Raz�la��rlar.Hac� Zeynalabdin Ta�yev h�min �hvalat� e�idir. May�lova rast g�l�nd�

söhb�t �snas�nda binan�n tikilm�sini x�b�r al�r. May�lovun cavab�ndan sonra deyir: “ Al�m k�smir o boyda binan� bir il� tikdirib ba�a çatd�rmaq mümkün olsun. M�n özüm b�nna, sonra da podratç� olmu�am. Çoxlu evl�r tikmi��m. H�r �eyi bilir�m. Ç�tin i�dir”.

May�lov gülüms�yib deyir: “Hac�, g�l m�rcl���k. �g�r bina bir il� haz�r olmasa, m�n onu ba�a çatd�r�b ver�r�m s�n�, olar s�ninki, x�rci m�nd�n. Yox, �g�r ba�a çatd�rsam, ç�kdiyim x�rci s�n öd�y�rs�n, bina qalar m�n�”.

Raz�la��rlar. May�lov binan� bir ilin �v�zin� s�kkiz aya tamamlatd�r�r.S�s bay�ra yay�lmas�n, iç�rid� qals�n dey�, tavana ba�dan-ba�a ikiqat qal�n

m�xm�r, onun üstünd�n d� keç� dö��yibl�r... May�lov xan�nd� xan�ma teleqram vurur. O da Bak�ya g�lir, operan�n

aç�l���nda i�tirak edir v� birinci mahn�n� oxuyur. ��h�rin varl� adamlar�, mu-siqi v� teatr ustalar� aç�l��da i�tirak edirl�r. Xan�nd� xan�m ariyan� qurtaranda ba��na pul ya�r. S�hn� ba�dan-ba�a gül-çiç�k içind� idi.

May�lov xan�ma gül v� çiç�k �v�zin� pullardan düz�ldilmi� böyük bir ç�l�ng gönd�rir. Bu bar�d� ��h�rd� uzun-uzad� söhb�t gedir.

Manaf Süleymanov

SÞZLÖKm�rcl��m�k boyunba� münasib m�har�t tavan keç� ah�ng

S�Z EHT�YATI

al� k�sm�m�k

� M�tn üzr� a�a�dak� suallara cavab verin. Nec� bilirsiniz, onlar�n iç�risind� m�tnin m�zmununu �ks etdirm�y�n suallar varm�?

1) Bak�ya qastrola g�lmi� xan�nd� xan�m harada konsert verirdi?2) Xan�nd� xan�m niy� Bak�ya bir daha g�lm�k ist�m�diyini söyl�yir?3) May�lov xan�nd� xan�ma nec� bir t�klif edir?4) Ta�yev binan�n bir il� haz�r olaca�na niy� inanm�r? 5) May�lov Ta�yevl� n� bar�d� m�rcl��m�k ist�yir?6) B�s n� üçün May�lov binan� bir il� ba�a çatd�ra bilmir?7) Tavana niy� m�xm�r v� keç� dö��yirl�r?8) Binan�n aç�l���nda xan�nd� xan�m niy� i�tirak ed� bilmir?

Page 44: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

42

� M�tnd� i�l�n�n feill�rin çoxu indiki zamanda i�l�nib. H�min feill�ri seçib yaz�n. Sonra indiki zaman ��kilçil�rini keçmi� zaman ��kilçil�ri il� �v�z edib sözl�ri oxuyun. Zaman�n nec� d�yi�m�si, sözl�rin m�nalar�nda yaranan d�yi�iklik üz�rind� mü�ahid� apar�n.

� M�tnd� i�l�nmi� say bildir�n sözl�ri seçib deyin. Onlardan hans�n�n miqdar, hans�n�n s�ra bildirdiyini izah etm�y� çal���n.

� “T�nt�n�li” sözünü a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olmaz? A) d�bd�b�li B) cah-c�lall� C) t�mt�raql� Ç) �z�m�tli

� M�tnd� böyük h�r� �rl� yaz�lan isiml�ri d�ft�riniz� köçürün. Onlar�n n� bildirdiyini v� n� üçün böyük h�r� � yaz�lmas�n�n s�b�bini izah edin.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Münasib – uyun, müva q, yara�an – ������ �����, münasib yer

Sinoniml�ri: �lveri�li, m�qbul, yararl�, layiq ������ ����� – ����$ �����, �����$ � ��� ���, ���������$. ������ ����� – ����� %��$, �����$ �����, ������$, yerind� olmaq.

M�har�t – b�� �� �!����� ������$, ��"���$, $���������, �����.

Sinoniml�ri: 1) ��"���$, $���������, �����; 2) c�ldlik, diriba�l�q, zir�klik, çeviklik �����(���) �������� – $������������, ��"�������, �������� �!������.

� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� söz v� ifad�l�ri köçürün. H�r birinin qar��s�nda yax�nm�nal� qar��l�qlar�n� qeyd edin.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�rin t�l�ffüzü üz�rind� mü�ahid� apar�n v� nec� t�l�ffüz olunmas� il� bal� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

Yadda saxlay�n: �ndiki zaman ��kilçil�rind�n sonra “-lar, -l�r” g�ldikd� za-man ��kilçil�rind�ki [r] s�si [l] kimi, y�ni a�a�dak� ��kild� t�l�ffüz olunur:

Bel� yaz�l�r Bel� deyilir yaz+�r+lar [yaz+�l+lar] bar��+�r+lar [bar��+�l+lar] dinc�l+ir+l�r [dinc�l+il+l�r] gül�� +ir+l�r [gül�� +il+l�r] küsü�+ür+l�r [küsü�+ül+l�r] gülü�+ür+l�r [gülü�+ül+l�r] yuyun+ur+ lar [yuyun+ul+ lar] qoru+yur+lar [qoru+yul+lar]

Page 45: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

43

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Nec� bi-lir siniz, bu sözl�r i�in ba�a çatd��n�, davam etdiyini, yoxsa g�l�c�kd� olaca�n� bildirir? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

Cüml�l�ri m�tnin m�zmununa uyun tamamlay�n. 1) Xan�nd� xan�m gah aac v� taxtadan tikilmi� “Sirk” binas�nda, ... .

2) Sizin bu göz�l, z�ngin Bak�da münasib bir ... . 3) Qastrol ba�a çatanda ... . 4) O da Bak�ya g�lir, ... . 5) May�lov xan�ma gül v� çiç�k �v�zin� … .

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�r h�r�k�tin hans� zamanda ba� verdi-yini göst�rir? H�min sözl�ri el� d�yi�in ki, h�r�k�tin icras� g�l�c�y� aid olsun.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Feilin g�l�c�k zaman� h�r�k�tin söhb�t ged�n vaxtdan sonra yerin� yetiril�c�yini v� ya yetirilm�y�c�yini bildirir: n� ed�c�k?, n� olacaq?, n� ed�r?, n� olar? suallar�ndan birin� cavab verir.

H�r�k�tin g�l�c�k zamanda ba� verdiyini bildirm�k üçün feill�r� -acaq, -�c�k; -ar, -�r ��kilçil�rind�n biri art�r�l�r. M�s�l�n: ucal+acaq+san, kök�l+�c�k+s�n, qoru+yacaq+san, ü�ü+y�c�k+s�n; ba��la+yaca+�q, hücuma keç+�c�y+ik, yuyun+aca+�q, döz+�c�y+ik; ucal+ar+san, kök�l+�r+s�n, qoru+yar+san ü�ü+y�r+s�n.

� A�a�da verilmi� sözl�rin h�r birind�n biri feil olmaq ��rti il� sözl�r düz�ldib yaz�n. Bu sözl�rin qurulu�unu izah edin v� aralar�ndak� münasib�ti mü�yy�nl��dirin.

maraq, göz�l, b�rk, söhb�t, z�ngin, aç(maq), raz�, cavab, ev, ç�tin, x�rc, qal�n

Nümun�: qoru(maq) – qoruq – qoruqçu – qoruqçuluq – qorun(maq)

Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�ndan a�a�dak� madd�ni oxuyun v� yadda saxlay�n. Q�rm�z� r�ngl� f�rql�ndirilmi� birl��m�l�rin m�-nas�n� izah edin.

MADDß 40. Mÿdÿniyyÿt höququ

I. H�r k�sin m�d�ni h�yatda i�tirak etm�k, m�d�niyy�t t�sisat-lar�ndan v� m�d�ni s�rv�tl�rd�n istifad� etm�k hüququ vard�r.

II. H�r k�s tarixi, m�d�ni v� m�n�vi irs� hörm�tl� yana�mal�, ona qay� göst�rm�li, tarix v� m�d�niyy�t abid�l�rini qorumal�d�r.

SÞZLÖK

m�n�vi irs S�Z EHT�YATI

t�sisat

Page 46: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

44

§ 16. �RQD� �LK OPERA YAZAN QADIN B�ST�KAR

�� q� Axundova 1924-cü ild� ��ki ��h�rind� anadan olmu�dur. O, 1943-1944-cü ill�rd� As�f Zeynall� ad�na Bak� Musiqi M�kt�bind� oxumu�, dahi b�st�kar Üzeyir Hac�b�yovdan d�rs alm��d�r. 1956-c� ild� Ü.Hac�b�yov ad�na Az�rbaycan Dövl�t Konservatoriyas�n� bitirmi�dir.

�� q� xan�m t�l�b�lik ill�rind�n onun üçün çox �ziz olan bir h�diyy�ni s�liq� il� saxlay�rd�. Bu, sevimli mü�llimi Ü.Hac�b�yovun “C�ngi” not d�ft�ri idi. Onun titul v�r�qind� b�st�kar öz x�tti il� yazm��d�r: “G�nc b�st�kar, istedadl� t�l�b� �� q�y� bir xatir�dir. Ü.Hac�b�yov ”.

G�nc b�st�kar h�l� t�l�b� ik�n “Layla”, “Z�f�r mar��”, “Z�f�r biziml�dir” mahn�lar�n�n, fortopiano üçün süita, simli kvartet üçün iki pyes v� dig�r musiqi �s�rl�rinin mü�lli kimi tan�n�rd�. B�st�l�diyi mahn�lar� m��hur mü�nnil�r �övk�t M�mm�dova, Bülbül v� ba�qalar� ifa edirdil�r.

Onun “N�m�dir h�yat”, “��ki”, “V�t�n sevgisi”, “Doma diyar�m”, “Qad�n �ll�ri”, “Mehriban olaq”, “Ya�a, ür�yim”, “H�yat, s�n n� �irins�n” v� s. mahn�lar� çox m��hurdur. Nizaminin, Füzulinin, Vaqi n, Pu�kinin, Nat�van�n sözl�rin� yazd�� romanslar xalq aras�nda geni� yay�lm��d�r.

Bir zaman �.Qurbanov ad�na musiqili Komediya Teatr�n�n a �alar� tama�aç�lar� �� q� Axundovan�n “Ev bizim, sirr bizim” musiqili komediyas�na baxmaa d�v�t etdi. B�st�kar� musiqili komediya mü�lli kimi d� tan�d�lar.

1972-ci ild� “G�lin qayas�“ operas�n� yazmaqla, �� q� Axundova ��rqin ilk opera yazan qad�n b�st�kar� kimi tarix� dü�dü. Operan�n Az�rbaycan Dövl�t Akademik Opera v� Balet Teatr�nda tama�aya qoyulmas� �� q� Axundovan�n yarad�c�l��nda �lam�tdar hadis� oldu. Bu opera neç� ill�rdir ki, teatr�n repertuar�ndad�r. Opera tam ��kild� vala da yaz�lm��d�r. Bu hadis�ni b�st�kar özü üçün s�ad�t adland�r�rd�.

�� q� xan�m u�aqlar üçün d� bir s�ra mahn�lar – “�ziz mü�llim”, “Doma m�kt�b”, “�kiz bac�lar”, “Zümrüd” “Pi�ik”, “Kukla”, “Bac�lar” v� s. yazm��d�r.

B�st�kar xan�m 1998-ci ild� Az�rbaycan Respublikas�n�n xalq artisti ad�na layiq görülmü�, 2004-cü ild� is� “�öhr�t” ordeni il� t�ltif edilmi�dir.

500-d�n art�q mahn�n�n mü�lli olan b�st�kar�n ür�yi ömrünün ixtiyar ça�nda da xalq�n�n sevinci v� k�d�ri il� birg� döyünür, onu daha maraql� �s�rl�r yaratmaa ruhland�r�rd�.

26 iyul 2013-cü ild� �� q� Axundova �b�di dünyas�na qovu�du.

SÞZLÖKsimli �lam�tdar val ixtiyar ruhland�rmaq

S�Z EHT�YATIifa etm�k t�ltif edilm�k layiq görülm�k

Page 47: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

45

� Qruplara bölünün. H�r�niz m�tn üzr� 10 sual t�rtib edin. Suallar�n qrammatik c�h�td�n düzgün t�rtibin� diqq�t yetirin.

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� feill�ri g�l�c�k zaman�n h�r iki formas�nda i�l�dib yaz�n. Sonra onlardan ikisini cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri sinoniml�ri il� �v�z edib cüml�l�ri yenid�n oxuyun. H�min sözl�ri ba�qa cüml�l�rd� d� i�l�din.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin �v�zin� hans� sözl�ri i�l�tm�k olar? Tapd��n�z sözl�ri cüml�d� i�l�tm�kl� kirl�rinizi �sasland�r�n.

� ��rqd� ilk operan� kim yazm��d�r v� bu hans� operad�r?A) Müslüm Maqomayev – “�ah �smay�l” operas� B) Üzeyir Hac�b�yov – “Leyli v� M�cnun” operas� C) Üzeyir Hac�b�yov – “Korolu” operas� Ç) Fikr�t �mirov – “Sevil” operas�

� Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�ndan a�a�dak� madd�ni oxuyun v� yadda saxlay�n. Q�rm�z� r�ngl� f�rql�ndirilmi� birl��m�l�rin m�nas�n� izah edin. Birinci birl��m�d�ki sözl�ri m�nal� hiss�l�r� ay�r�b yaz�n.

MADDß 51. Yaradûcûlûq azadlûüû

I. H�r k�sin yarad�c�l�q azadl�� vard�r.

II. Dövl�t �d�bi-b�dii, elmi-texniki v� ba�qa yarad�c�l�q növl�rinin azad h�yata keçirilm�sin� t�minat verir.

S�Z EHT�YATI t�minat verm�k

� M�tnd� i�l�nmi� s�ra saylar�n� sözl� yaz�n.

Nümun�: 1924-cü – min doqquz yüz iyirmi dördüncü

M�tnd� çoxlu d�rnaq i�ar�sind�n (“”) istifad� edilmi�dir. Rus dili f�nnind�n bilikl�riniz� �sas�n bunun s�b�bini izah ed� bil�rsinizmi? Özünüzü yoxlay�n.

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin feilin hans� zaman�nda olduunu mü�yy�nl��dirin v� onlar� feilin öyr�ndiyiniz h�r üç zaman� üzr� d�yi�ib yaz�n.

� M�tnd� i�l�n�n saylar�n çoxu s�ra bildirir. Nec� bilirsiniz, m�tnd� miqdar bildir�n say i�l�nmi�dirmi? Fikrinizi �sasland�r�n.

Page 48: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

46

� Verilmi� söz birl��m�l�rini t�rcüm� edin v� bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

g�nc b�st�kar, istedadl� t�l�b�, z�f�r mar��, musiqi �s�rl�rinin mü�lli , not d�ft�ri, fortopiano üçün süita, doma diyar, qad�n �ll�ri, teatr�n repertuar�nda, maraql� �s�rl�r, operan�n tama�aya qoyulmas�, b�st�kar�n yarad�c�l��, öm-rünün ixtiyar ça�nda

A�a�da verilmi� laylan� oxuyun. H�r�k�t bildir�n sözl�ri tap�n. Bu sözl�rd� h�r�k�tin neç�nci ��xs t�r� nd�n yerin� yetirildiyini mü�yy�n ed� bil�rsinizmi?

P���� � �� �����, �!�� ��� $%� ���� %�,J����� ������, 0��� ��� ������.

� Alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri “-ma” ��kilçisiz oxuyun v� mü�ahid� etdi yiniz d�yi�iklik bar�d� kirl�rinizi söyl�yin.

TAP G�R�K

� Tapmacalar� oxuyun v� cavabland�r�n. Feill�ri tap�b zaman�n� mü�y-y�nl��dirin. Sonra h�min feill�ri h�r üç zamanda i�l�din.

Hay ged�r, huy ged�r, O tayda durar, ged�r,Birc� qar�� yol ged�r. � Boynunu burar ged�r. Bir sürüy� gir�nd�Ba� üst� durar, Q�rx�n� q�rar ged�r. �Bax�b göz vurar. �

� Nec� dü�ünürsünüz, tapmacada iki söz niy� ya��l r�ngd� verilmi�dir? Bununla bal� h�r hans� kriniz varm�?

§ 17. QARIQANIN S�RGÜZ�T�Q�dim zamanlarda qar��qalar heç d� indiki q�d�r çal��qan deyilmi�l�r.

Gün boyunca veyil-veyil g�zib dola�ar, ya da yat�b xor-xor xoruldayarm��lar. Arabir* ac qalmamaq üçün i�l�y�rmi�l�r. H�l� içl�rind� bir qar��qa varm�� ki, lap �ah t�nb�liymi�. H�r gün yuxudan oyan�b gözl�rini açan kimi: “Ah, ah... N� el�yim, nec� el�yim ki, bu gün �limi adan qaraya vurmay�m, ancaq qarn�m� doyuzdura bilim”, - dey�rmi�.

Günl�rin bir günü h�min qar��qan�n al�na bel� bir kir g�lir: “Eeeh... Bu q�d�r dostum-tan���m var. H�r gün birin� qonaq gets�m, bundan kim� z�r�r d�y�c�k ki?! Bel� el�s�m, h�m qarn�m� doyuzduraram, h�m d� i�l�yib yorul-maqdan can�m qurtarar”.

Page 49: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

47

Qar��qa al�na nec� g�libs�, el� d� el�yir. Birinci d�f� gedib ar�ya qonaq olur. Taq, taq, taq..., – dey� qap�n� döyür.

Ar�: – Kimdir g�l�n? – dey� soru�ur.Qar��qa is�: – Aç qap�n�, ar� qarda�. M�n�m, dostun qar��qayam. Qarn�m�

doyurmaa g�lmi��m, azdan-çoxdan n�yin varsa, ver yeyim, - dey� cavab ver�nd�n sonra ar� qap�n� aç�r. Qar��qan� böyük mehribanl�qla qar��lay�r. Ona �n göz�l ballar�ndan g�tirib verir. Sonra da h�m göz�l, h�m d� bacar�ql� ar�lar�n� ça�r�b qona�n� ��nl�ndirir.

Ax�am dü��n� yax�n qar��qa ar�ya t���kkür el�yib evin� qay�d�r. Yata�na uzananda da öz-özün�: “Oxay can�m, dinc�l. N� çal��d�m-vuru�dum, n� d� yoruldum. Yen� d� qarn�m� doyuzdurdum”, – dey� dü�ünür.

Qar��qa ert�si gün hörümç�yin evin� qonaq getm�yi q�rara al�r. Birba�a hörümç�yin ya�ad�� yer� g�lir. Taq, taq..., – dey� qap�n� döyür.

Hörümç�k soru�ur: – Kimdir qap�m� döy�n?Qar��qa cavab verir: “Aç qap�n�, hörümç�k qarda�. M�n�m, dostun

qar��qad�r. Acm��am. Bugünlük s�nin yan�nda qarn�m� doyurmaq ist�yir�m”.Hörümç�k d� qar��qan� çox yax�� qar��lay�r. �n göz�l yem�kl�rd�n,

�n dadl� nem�tl�rd�n g�tirir düzür onun qar��s�na. Sonra da hördüyü torlar� g�zdirib öz qabiliyy�tini, bacar���n� ona göst�rir. Ax�am dü��nd� d� torlar�n� qar��qan�n yuvas�na q�d�r uzad�r ki, qona� öz evin� qay�danda yorulmas�n.

Qar��qa yuvas�na dön�n d�n sonra yen� yata�na girib arxas� üst� uzan�r:– Oxay can�m, dinc�l. N� çal��d�m-vuru�dum, n� d� yoruldum. Ancaq*

yen� qarn�m� doyuzdurdum.Aradan bel�c� günl�r g�lib-keçdi. Qar��qan�n daha qonaq ged�c�yi ba�qa

dost-tan��� da art�q* qalmam��d�. Balaca qar��qa hey kirl��di. Qay� can�n� alm��d�. ”�ndi n� el�yim? B�lk�, dostlar� bir d� yenid�n ziyar�t� ba�lay�m, gör�n nec� olar?” – dey� dü�ünürdü ki, budur, “taq, taq...” evinin qap�s�n� döy-dül�r. Qar��qa g�lib qap�n� açd�. Bir d� n� görs� yax-��d�r?! Bütün dostlar� y� � ��b onun evin� qonaq g�libl�r. Qar��qa ça��b qald�, n� ed�-c�yini bilm�di. Ax�rda utana-utana, s�x�la-s�x�la dedi:

– �nan�n m�n�, çox ist�y�rdim ki, sizl�ri evimd� qonaq el�yim. Amma t��ssü� �r olsun ki, n� oturmaa yerim, n� d� yem�y� bir parça çör�yim var.

Qar��qan�n onlar� bel� qar��lama� dostlar�n�n q�lbin� yaman* toxundu.

Page 50: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

48

Ondan küsdül�r v� bir daha qar��qaya köm�k göst�rm�m�yi q�rara ald�lar. Qar��qa h�m dostlar�n� küsdürdüyü üçün pe�man oldu, h�m d� t�nb�lliyin�

gör� x�cal�t ç�kdi. Bax o günd�n qar��qalar t�nb�lliyin da��n� at�blar v� dayan-madan çal��maa ad�t el�yibl�r.

Türkc�d�n çevir�ni: Mehman Musao�lu

SÞZLÖK

veyil-veyil arabir tor t��ssüf

S�Z EHT�YATI

s�rgüz��t z�r�r d�ym�k ziyar�t� ba�lamaq q�lbin� toxunmaq qay� can�n� almaq

� Parta yolda��n�zla birlikd� m�tn üzr� �n az� be� sual t�rtib edin. Sual-lar�n dilin normalar� bax�m�ndan düzgünlüyün� diqq�t yetirin.

� M�tn üzr� t�rtib edilmi� plan� n�z�rd�n keçirin. Nec� dü�ünürsünüz, bu ard�c�ll�q m�tnin m�zmununa uyundurmu? Burada m�tnin m�zmunu il� s�sl��m�y�n madd� varm�? Fikirl�rinizi �sasland�r�n v� düzgün ard�c�ll�� b�rpa edin.

1) Qar��qan�n ça��b qalmas�. 2) Bütün dostlar�n y����b qar��qan�n evin� qonaq g�lm�si.3) Hörümç�yin qar��qan� qar��lamas�.4) Qar��qan�n ar�ya qonaq getm�si.5) Qar��qalar�n t�nb�lliyi.6) Dostlar�n qar��qadan küsm�si v� qar��qan�n pe�manl��.7) Qar��qan�n c�rc�rama il� dostluu.

� �m�k, z�hm�t mövzusunda bildiyiniz atalar sözl�rini söyl�yin.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin antoniml�rini cüml�l�rd� i�l�din.� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� sözl�rin bir-birin� münasib�tini

mü�yy�nl��dirin.A) sinonimdir B) omonimdir C) antonimdir Ç) qohum sözl�rdir

� A�a�dak� sözl�rd�n �n az� biri feil olmaqla, eyniköklü sözl�r düz�ldib yaz�n. Düz�ltdiyiniz feill�ri g�l�c�k zaman�n h�r iki növünd� i�l�din.

dinc, dad, yat(maq), i�, a�l, dost, qonaq, mehriban, ��n, yax��, küs(m�k)

� A�a�dak� sözl�ri i�l�tm�kl� söz birl��m�l�ri düz�ldib yaz�n v� t�rcüm� edin. Bir neç�sini cüml�d� i�l�din.

dinc, dad, yat(maq), i�, t�nb�l, a�l, dost, qonaq, mehriban, ��n, yax��,

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Ç�tinlik görm�s�, dünyada heç k�s,Xo� keç�n günl�rin q�drini bilm�z. S�di �irazi

Page 51: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

49

M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� söz v� ifad�l�rin �v�zin� hans� sözl�ri i�l�tm�k olar? Cüml�l�ri tapd��n�z sözl�rl� yenid�n oxuyun v� h�r iki variant� müqayis� edin. Fikrinizi söyl�yin: cüml�l�rin m�zmununda f�rq mü�ahid� et-dinizmi?

Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri m�tn� uyun m�nada cüm-l�l�rd� i�l�din. Sonra onlar�n sinoniml�rini tap�b onlar� da cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�ri zamanlar üzr� qrupla�d�r�b ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n v� zaman ��kilçil�rinin alt�ndan x�tt ç�kin. Rus dilind�ki bilikl�riniz� �sas�n h�min feill�rd� i�in kim t�r� nd�n (neç�nci ��xs) icra olunduu bar�d� krinizi bildirin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

H�r�k�tin hans� ��xs t�r� nd�n yerin� yetirildiyini bildirm�k üçün feill�r� müxt�lif ��kilçil�r art�r�l�r ki, bunlar ��xs ��kilçil�ri adlan�r. ��xs ��kilçil�ri zaman ��kilçil�rind�n sonra g�lir. M�s�l�n:

Keçmi� zamanda: acm��+am, acd�+m, acm��+san, acd�+n, acm��+d�r, acd�, acm��+�q, acd�+q, acm��+s�n�z, acd�+n�z, acm��+lar, acd�+lar;

�ndiki zamanda: uzan�r+am, uzan�r+san, uzan�r, uzan�r+�q, uzan�r+s�n�z, uzan�r+lar;

G�l�c�k zamanda: g�tir�r+�m, g�tir�c�y+�m, g�tir�r+s�n, g�tir�c�k+s�n, g�tir�r, g�tir�c�k, g�tir�r+ik, g�tir�c�y+ik, g�tir�r+ siniz, g�tir�c�k+ siniz, g�tir�r+ l�r, g�tir�c�k+l�r

� A�a�dak� cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n v� t�rcüm� edin.

1) Qar��qan�n onlar� bel� qar��lama� ... . 2) Ondan küsdül�r v� bir daha ... .3) Qar��qa h�m dostlar�n� küsdürdüyü üçün ... . 4) Qar��qan�n daha qonaq ged�c�yi... .

§ 18. CIRCIRAMA V� QARIQAC�rc�rama yay, baharN�m� oxur biq�rar!.H�r çiç�yin* yarpa�*Olmu� idi oyla�*.Kef� al��m�� idi,Ba�� qar��m�� idi.Tutdu x�b�r bir zaman

Qar��qaya o zamanYalvar�b dedi: – Aman,Qon�ucuaz, yazad�kB�sl� m�ni, ver yem�k,Ac�ndan ölür�m m�n.Dedi qar��qa: – S�ninYayda n� idi i�in?

Page 52: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

50

Q�� yeti�ib, ay aman!Yay� keçirmi� h�d�r,Yox daha güld�n �s�r.H�r yeri çovun al�b,Gül-çiç�k, h�r yan solub.Qald� o biçar� ac,Susdu daha na�lac.

– Güll�r aras�nda m�nEyl�mi� idim v�t�n.– Neyl�yirdin yayda s�n?– N�m� oxurdum da m�n.– Yayda oxurdun, dem�k,�ndi d� b�s oyna, b�y! �van Kr�lov

SÞZLÖK

�s�r acqar�na S�Z EHT�YATI

biq�rar kef� al��maq na�lac

� �eirin m�zmunu üzr� suallara cavab verin. 1) C�rc�rama niy� ac qalm��d�, onun ba�� n�y� qar��m��d�?2) C�rc�rama q���n g�lm�sini n�d�n ba�a dü�dü?3) C�rc�rama qar��qaya niy� yalvard�, o, qar��qadan n� ist�yirdi?4) Qar��qan�n sual�na c�rc�rama nec� cavab verdi?5) Qar��qa c�rc�ramaya niy� köm�k etm�k ist�m�di?

� Atalar sözl�rini oxuyun v� yadda saxlay�n. Onlar�n iç�risind� m�tnin m�zmununa uyun olmayan varm�?

1) Qon�uya ümid olan �ams�z qalar. 2) Yayda ç�k�n z�hm�ti, q��da gör�r l�zz�ti. 3) Keç�l baxar güzgüy�, ad�n qoyar özg�y�. 4) Vaxt� itirs�n h�d�r, gör�rs�n böyük z�r�r.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� Sonuncu atalar sözünü feill�ri birinci ��xsin c�mind� i�l�tm�kl� yeni-d�n oxuyun. Bu kirl� raz�la��rs�n�zm�? Bu mövzuda debat t��kil edin.

� �eird� n�d�n b�hs olunur? �eird�n ç�xard��n�z n�tic� bar�d� dan���n.

� �eird� c�rc�rama niy� m�hz qar��qaya müraci�t edir? Burada �airin m�qs�di n�dir? Fikirl�rinizi aç�qlay�n.

� Dey� bil�rsinizmi qar��qa v� c�rc�rama kiml�ri (hans� insanlar�) t�msil edir?

� Alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin ba�qa hans� m�nalarda i�l�ndiyini dey� bil�rsinizmi? Fikrinizi �sasland�rmaq üçün bu sözl�ri cüml� iç�risind� dig�r m�nalarda da i�l�din. Bel� sözl�r� aid özünüzd�n �lav� misallar söyl�yin.

Page 53: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

51

� �eird� göy r�ngd� verilmi� feilin zaman�n� v� ��xsini mü�yy�nl��dirin. Sonra onu h�min zamanda müxt�lif ��xsl�r üzr� d�yi�ib yaz�n v� m�nas�n� izah edin.

�eird� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri ismin adl�q hal�nda yaz�n v� cüml�l�rd� i�l�din.

A�a�dak� cüml�l�rd� r�ngl�rl� f�rql�ndirilmi� sözl�rin yaz�l���nda ba� vermi� d�yi�iklikl�r� diqq�t yetirin v� s�b�bini izah edin.

Qar��qa hörümç�yin ya�ad�� yer� g�lir. Ondan yem�k ist�yir. Hörümç�k qar��qan� çox yax�� qar��lay�r. �n göz�l yem�kl�rd�n onun qar��s�na düzür. Qar��qa yem�yini yey�nd�n sonra hörümç�y� t���kkür el�yib evin� qay�d�r.

� Cüml�l�rin sonunda i�l�nmi� feill�ri el� d�yi�in ki, onlar birinci ��xsi bildirsin. Sonra cüml�l�rd�ki art�q sözl�ri at�b, onlar� birinci ��xs� uyun yenid�n qurun v� s�sl�ndirin.

� �eird� i�l�nmi� �v�zlikl�ri seçin v� n� bildirdiyini izah edin.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Al��maq1 – ������$, ��%�����$, %� ����� ����$: Ocaq al��d�.Al��maq2 –1) ;������, ������ ���, ���� ���: Q�tinliy� al��d�m;

2) #�����$, !���n��; 3) 6��������, ��� !������, ��������.B�sl�m�k – 1) M������ ��� �!�����, �%��-���� �������$ – V�t�n�

layiqli !vladlar b�sl�m�k; 8 ��������, � "����–k!��� quzular� �������. 2) B����������$, � �����, � �����-�������, � �����-�!������ – qidal� yem�kl�rl� b�sl�nm�k; 3) #���$, ���� ���, �������� ������$ – m� h�b-b�t b�sl�m�k; 4) M�"azi m�nada – q%���$, ������$.

TAP G�R�K

� Tapmacalar� oxuyun v� cavabland�r�n. Tapmacada i�l�nmi� feill�rin zaman�n� v� ��xsini mü�yy�nl��dirin.

Qoyun deyil, otlay�r, 8���� ����� � �����,Toyuq deyil, yumurtlay�r. � Q%� � ��� !� ������, 8 ��� ����� ���������,Bir tabaq qara üzüm, <���� ���, ����� �!���. Bir-bir yollara düzüm. � �

A�a�dak� m�tnd� ya��l bo�luqlar�n yerin� möt�riz�d�ki sözl�rd�n uyun g�l�nini �lav� edib cüml�l�ri oxuyun.

Savalan Az�rbaycanda �n zirv�dir (alçaq, yüks�k, �z�m�tli). O,

Page 54: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

52

d�niz s�viyy�sind�n 4850 metr yüks�klikd�dir (t�xmin�n, dey�s�n, d�qiq). Bel� deyirl�r ki, kim onun t�z� qar�ndan , yüz il ya�ayar (dadsa, yes�, götürs�).

Savalan dörd t�r�fd�n 100 kilometrl�rl� (�razid�, sah�d�) yerl���n neç�-neç� k�ndl�ri v� ��h�rl�ri öz suyu v� saf havas� il� dönd�rir (c�nn�t�, zibilliy�, me��liy�). Onun il uzunu yüzl�rl� bulaq v� k�hrizi büllur kimi saf su il� t�min edir (suyu, buzu, qar�). Yamaclar�nda says�z-hesabs�z qoz, �rik, alma, armud, gilas v� me��l�ri var ( aaclar�,balar�, kollar�).

§ 19. AQ�L�N H�D�YY�S�Gülsüm xala bir tabaq x�mir yourmu�du. O, lava� yapmaq* ist�yirdi.

Ancaq künd�l�ri yaymaq* üçün n� oxlov, n� d� yuxayayan vard�. O, t�ndiri qalay�b, bay�ra ç�xd�. Qon�unun ç�p�rin� yax�nla��b h�y�t� boyland�. Aqili s�sl�di:

– Aqil, olum, orada n� i� görürs�n?– qurumu� budaqlar�n�* do�ray�ram. Nec� b�y�m?– Anan hardad�r?– Evd�dir.– Z�hm�t olmasa, yuxayayanla oxlovu anandan* al, m�n� g�tir.– Bu saat, – dey� Aqil b�çq�n� çinar�n haças�na qoyub ev� qaçd�.�eyl�ri Gülsüm xalaya ver�nd� n� is� soru�maq, dem�k ist�di. Lakin

dinm�di. Gülsüm xalan�n dal�nca bax�b kr� getdi.�ki günd�n* sonra Gülsüm xala yuxayayan� v� oxlovu götürüb getdi.– Çox sa� ol, ay qon�u. Bunlar* yax��ca dad�ma çatd�.– D�ym�z, ay Gülsüm bac�. Bir burda dur, görüm, – dey� Aqilin anas�

t�l�sik m�tb�x� girdi.M�tb�xd�n ç�xanda onun aappaq hamar taxtadan haz�rlanm��

yuxayayan v� bir oxlov vard�. O, g�tirdikl�rini Gülsüm xalaya ver�r�k dedi:– Götür bunlar�. Qoy s�ninki d� olsun.– Yaman gün görm�y�s�n, ay qon�u! Bu n� z�hm�tdir ç�kirs�n? Y�qin,

bazardan alm�san, el�mi? B�s qiym�ti neç�dir?Aqilin anas� gülüms�y�r�k dedi:– Eh, s�ni sa� olasan! N� bazar, n� qiym�t! Bunlar� Aqil özü düz�ldib,

m�kt�b emalatxanas�nda. M�nd�n xahi� etdi ki, s�n� verim. Apar, sa�l�qla i�l�d�s�n.

– Böyük olan olsun! Boya-ba�a çats�n! Nec� d� göz�l düz�ldib!.. �ll�ri lap q�z�ld�r, – dey� Gülsüm xala yuxayayan� v� oxlovu bir d� gözd�n keçirdi. O, gözl�rin� inanm�r, öz-özün� deyirdi: “Dorudanm�, bunlar� Aqil düz�ldib?”

�sa Hümm�tov

Page 55: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

53

SÞZLÖK

yapmaq künd�l�r yuxayayan b�çq�

S�Z EHT�YATI

sal�qla i�l�d�s�n tabaq gözl�rin� inanmamaq

� A�a�dak� planla tan�� olun. Bu plan m�tnin m�zmununu �hat� edirmi? Planda h�r hans� d�yi�iklik etm�k ist�rdinizmi? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

1) Gülsüm xalan�n Aqili s�sl�m�si. 2) Aqilin kr� getm�si. 3) Gülsüm xalan�n qon�uya t���kkür etm�si.4) Aqilin h�diyy�si.5) Gülsüm xalan�n alq���.

� M�tnin m�zmununa aid olmayan suallar� s�sl�ndirin.1) Gülsüm xala n� üçün qon�unun h�y�tin� boyland�?2) Gülsüm xala n� üçün Aqil� hirsl�nmi�di?3) �ki günd�n sonra Gülsüm xala n� m�qs�dl� qon�uya getdi?4) Aqil dostlar� il� n� bar�d� söhb�t edirdi?5) Gülsüm xala Aqilin h�diyy�sini niy� q�bul etm�di?6) Gülsüm xala niy� gözl�rin� inanm�rd�?

� M�tnd�ki nar�nc� bo�luqlar�n yerin� laz�m olan sözl�ri qoyub cüml�l�ri oxuyun. Sonra onlar� t�rcüm� edin.

� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� ifad�l�r bar�d� n� dey� bil�rsiniz? Nitqinizd� bel� ifad�l�rd�n yerli-yerind� istifad� edirsinizmi? Özünüzd�n bel� misallar deyin.

� M�tnd� bir neç� cüml�nin alt�ndan x�tt ç�kilib. Bu cüml�l�rd� ifad� olunmu� kirl�r nec� adlan�r? Siz art�q bunlar�n n� olduunu bilirsiniz. Nümun�l�r dey� bil�rsinizmi?

� “H�y�t�, ev�, qon�uya” sözl�ri ismin hans� hal�nda i�l�nmi�dir?A) t�sirlik B) ç�x��l�q C) yerlik Ç) yönlük

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri sinonim qar��l�qlar� il� �v�z edib cüml�l�ri yenid�n oxuyun.

M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri köçürün, qar��lar�nda düzgün t�l�ffüzünü qeyd edin.

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� feill�rin zaman�n� v� ��xsini mü�yy�n l��-dirin.

Page 56: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

54

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Böyüklük m�rif�t v� bilikd�dir, haral� v� kiml�rd�n olmaqda deyildir.Qabusnam�

�vv�lc� “n� deyim?” haqq�nda � kirl��m�k, sonradan “niy� dedim?” pe�manç�l���ndan yax��d�r. S�di �irazi

� Alq��lar� oxuyun v� öyr�nin. Uyun situasiyada onlardan istifad� etm�y� çal���n. F�rql�ndirilmi� sözl�rin v� ifad�l�rin m�nas�n� izah edin.

1) Úàíûí ñàü îëñóí! 7) Åë ýþçöíäÿ óúà îëàñàí!2) ßçèç îëàñàí! 8) ßëèàøàüû îëìàéàñàí!3) ßëèí âàð îëñóí! 9) ßìÿéèíin áÿùðÿñèíi ýþðÿñÿí!4) Äèëèí ýþäÿê îëìàñûí! 10) ßçàá-ÿçèééÿò ýþðìÿéÿñÿí!5) Åâèí àáàä îëñóí! 11) Äîñò-äöøìÿí éàíûíäà áàøûí6) Åâ-åøèê ñàùèáè îëàñàí! àøàüû îëìàñûí!

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rd�n biri i�in icra edilm�diyini bildi-rir. H�min sözü tap�b deyin.

TAP G�R�K

Tapmacan�n cavab�n� tap�n. Feill�rin hans� zamanda i�l�ndiyini deyin. 1��� $�� %�� �����, T�mirn�n !��� �����. �

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

�t���1 – 1. ���, � ��� � ���, ����� � ��� – 8%���� !���. ������ !�m�k // 1��� � ���, �����$ � ��� – qu�lar ... !td�; 2. +��������, � �����, $������ $���$���$, ����� � ���, !��� � ���, � ���� ������$ – 8�� ������� !���. 8������ !���. // �"azi m�nada: ��� � ��� % ���������� �!�� ���� �%� ������$ %��$, ���� �%� ��������� ���� ��� – #����� �%���������� !���; 3. ���, ���$, �%����$, $������$ (����, !���, ����, ��� ��$$����). (��� ����� !���. 8��� ������ !���. '��� ������ !���. – B�� !�d�.

�t���2 – ����$, "��-"�� ����$, "��������� – S�h�r-s�h�r $����� !��rd�.

§ 20. QOCA TRAMVAYÇI Bu �hvalatdan bir h�ft� keçmi�di. Bir s�h�r* yen� Sahab yuxudan

oyanan kimi yata�ndan qalx�b t�z�* kostyumunu geydi. Bu d�f� özü il� �sa da götürdü. Evd�n ç�xanda bazardan qay�dan arvad� il� rastla�d�. Gülg�z �vv�lc� gözl�rin� inanmad�.

Page 57: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

55

– A ki�i, s�ns�n? – dey� heyr�tl� soru�du.– M�n olmam��, kim olacaq?O ötüb keçm�k ist�di. Arvad� qolundan yap��d�.– Ki�i, bir dayan görüm. – �rini ba�dan-ayaa süzdü. – Yen� hara bel�?

Xeyir ola?– Xeyirdir, arvad, xeyirdir. Gedir�m, bir tramvaya minim. Görüm indi

nec�dir? Deyirl�r ki, o, yuxar� mikrorayonda h�l� d� i�l�yir.Gülg�z sin� dolusu yan�ql� ah ç�kdi:– A ki�i, vallah, s�nd�n q�rib� i�l�r ç�x�r...Sahab söhb�tin uzanmamas� üçün �sas�n� yer� döy�cl�y�r�k yola düz�ldi.

D�r�d�ki* zeytun c�ng�llikl�rini ötüb yola ç�xd�. Taksiy� oturub, dedi:– M�ni tramvay relsin� ç�xart. Dayanacaqda saxla.Sahab dayanacaqda ma��ndan gözl�rini uzanan relsl�r� zill�di.... Bir azdan aaclar�n dal�ndan tramvay özü d� göründü. �vv�lki z�ng

s�sl�ri, çarxlar�n x�rç�lt�s�... Tramvay düz onun qaba�nda dayand�. Sahab d�st�kd�n yap���b, çox ç�tinlikl� yuxar�* qalxd�. �ç�rid�* c�mi be�-alt� s�rni�in vard�. Ancaq keçib oturmad�. El� oradaca, tamburda sürücünün yan�nda durdu. Gözl�ri alacaland� v� n�z�rl�ri h�sr�tl� sürücünün �ll�rin� zill�nib qald�. N� q�d�r bel� qald��n� özü d� bilm�di. Bayaqdan b�ri zümzüm� ed�n qara* b�l� g�nc sürücü qocan�n tamburda durduunu görüb:

– �mican, dedi, – bo�* yer çoxdur, keçin .– Yerim yax��d�r, bala. Burada durmu�am ki, görüm, tramvay�n nec� gedir.Sürücü olan t��ccübl� qanr�l�b ona baxd� v� gülüms�di:– Tramvayd�r da, gedir.Sahab olan�n s�sind�ki istehzan� duyub köksünü ötürdü.– Gülm�, oul, – dedi, – bu tramvay� Bak�da birinci m�n sürmü��m.Qocan�n sözl�rind�n müt��ssir olan sürücünün sif�ti mehriban bir ifad�

ald�. Gözl�rini relsl�rd�n ç�km�y�n Sahab haçandan-haçana dill�ndi:– B�s, oul, s�n niy� burada i�l�yirs�n?– B�s harada i�l�yim, �mican?– S�n d� gedib ba�qalar� kimi trolleybusda, metroda i�l�s�n�.Sürücü ba��n� bulayaraq gülüms�di. Ba�qa vaxtda olsayd�, o bel� sualdan

inciy� d� bil�rdi. – B�s burada kim i�l�sin ? Tramvay� da bir adam sürm�lidir, ya yox?Sahab ba�� il� onun sözl�rini t�sdiq etdi:– Onu da düz deyirs�n, bala! – dedi.Tramvay çox sür�tl�* ir�li* �ütüyürdü...Sürücü qanr�l�b, qocaya bir d� baxanda onun gözl�rini gördü.

Ancaq ba�a dü�m�di ki, bu n� göz ya�lar�d�r... Q�lman �lkin

Page 58: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

56

SÞZLÖK

sin�dolusu yan�ql� c�ng�llik çarxlar�n x�rç�lt�s�

qanr�lmaq istehza �ütüm�k tambur

S�Z EHT�YATI

köks ötürm�k müt��ssir olmaq gözl�ri alacalanmaq

� Qruplara bölünün v� m�tnin m�zmunu üzr� on sual t�rtib edin. Sonra suallar�n �d�bi dilin normalar� bax�m�ndan düzgün t�rtibi üzr� qiym�tl�ndirm� apar�n. Düzgün qurulmayan suallardak� s�hvl�ri �sasland�rmaa çal���n.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� cüml�l�rd�ki ifad�l�ri mü�yy�nl��dirin v� kontekst� uyun m�nalar�n� izah edin.

� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n v� onlar�n eyni r�ngl� f�rql�ndirilm�sinin s�b�bini izah edin. Fikrinizi �sasland�rmaq üçün h�min sözl�ri cüml�l�rd� ba�qa m�nalarda i�l�din.

� M�tnd�ki ya��l bo�luqlar�n yerin� uyun g�l�n sözl�ri qoyub cüml�l�ri oxuyun v� t�rcüm� edin.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�r� �ksm�nal� sözl�r tap�b deyin v� h�min sözl�ri söz birl��m�l�rind� i�l�din.

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin �v�zin� a�a�dak�lardan hans�n� i�l�tm�k olar? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

qar��la�maq, qorxutmaq, tutmaq, saxlamaq, vurmaq, toxundurmaq, keçm�k, adlamaq, a�maq, gözl�ri, bax��lar�, dayanmaq, söyk�nm�k, t�ki, dig�r, zaman, gün

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� feill�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Sonra feill�rd�ki “-ma, -m�” ��kilçil�rini ataraq onlar� s�sl�ndirin. Nec� kirl��irsiniz, bu feill�rd� i�in görülm�diyini n�d�n bilm�k olar?

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Az�rbaycan dilind� feill�r t�sdiqd� v� inkarda i�l�dilir: inand� (t�sdiq)-

inanmad� (inkar).

H�r�k�tin yerin� yetirilm�diyini bildirm�k üçün feill�r� –ma, –m� ��kilçil�ri

art�r�l�r. Bu ��kilçil�r inkar ��kilçil�ri adland�r�l�r. �nkar ��kilçil�ri zaman v�

forma ��kilçil�rind�n �vv�l g�lir. M�s�l�n: öyr�n+dim – öyr�n+m�+dim,

öyr�n+m�+mi��m, t�mizl�+din–t�mizl�+m�+din; süz+ür– süz+m+ür; sür+�c�k+

s�n – sür+m�+y�c�k+s�n, t�mizl�+din–t�mizl�+m�+din

Page 59: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

57

Yan�ltmac� oxuyun v� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�rin zaman�n� deyin. #����� #���� ����, ���� � ��� ��, ����� ����, ���� �����

�!�����. #���� ����, ���� ����� �!���, ���� � �����.

� Yan�ltmacda i�l�nmi� feill�rd�n birind� i�in görülm�diyi anla��l�r. H�min feili s�sl�ndirin.

Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda geni�l�ndirin.1) Bir s�h�r yen� Sahab kostyumunu geydi. 2. Evd�n ç�xanda arvad� il�

rastla�d�. 3) Sahab köksünü ötürdü. 4) Sahab yuxar� qalxd�. 5) El� oradaca durdu. 6) Sürücünün sif�ti mehriban bir ifad� ald�. 7) Sürücü onun gözl�rini ya�l� gördü.

� “��r�� i �m�k” ifad�sinin m�nas�n� izah edin v� bu mövzuda debat t��kil edin. Sonra kirl�rinizi esse formas�nda ifad� edin.

� Nizaminin hikm�tli sözl�rini oxuyun v� n�tic� ç�xar�n.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Keç�nl�r z�hm�tl� �kdiyi ba�danG�l�nl�r meyv�ni d�rmi� h�r zaman.Köç�nl�r bir çox �ey �kmi�l�r biz�,Biz d� �km�liyik g�nc n�slimiz�. Nizami G�nc�vi

TAP G�R�K

Tapmacalar� oxuyun. Onlar�n cavab�n� bildir�n sözl�ri m�tnin birinci v� sonuncu abzas�nda tap�b s�sl�ndirin.

�vv�l me��d� idi, Evl�ri yana�� iki qarda��m var,Birc� pe��d� idi. H�r �eyi görürl�r, �ndi yaraq olubdu, Bir-birini görmürl�r. �Babama dayaq olubdu. �

� 2-ci tapmacada i�l�nmi� feill�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Bu feill�r bir-bi rind�n n� il� f�rql�nir?

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

������ – 1) 0�� �� $�����$���, ������� �� �.-��� ���� ����, ������-����$ ���� �����"��� � ����� - S�d� �����. // (����� ������$, ����� �����$. #����� �����. B����� �����; 2) M!��� (��"�$ ����� � ����, ������� ��� ��$$����). – ��� ���m�k; 3) 8���$����� �!������ ����� �������� � ����� – ������-����� �����; 4) B���� ������� �����-�����, ������ ���$ – Qartal havada s�z�rd�. 5) M�"azi m�nada: �����$, ��$� ���. – M%��� �ox g!z�l ��zd�n.

Page 60: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

58

§ 21. PUL TAPMIDIM

1-ci hiss�

Ba��a�a� m�kt�b� gedirdim. Baça-baa yax�nla�m��d�m ki, gördüm aya�m�n alt�nda bir �ey i��lday�r. �yilib baxanda bir abbas�l�� gördüm v� götürdüm. X�yal�ma g�ldi ki, bu kimins� cibind�n dü�üb. Sa�ma-soluma baxd�m, g�lib-ged�n görm�dim. Pulu cibim� qoyub sevinc�k m�kt�b� yolland�m.

D�rs� getdim. Sinifd� bir neç� d�f� abbas�n� cibimd�n ç�xard�b baxd�m, yen� cibim� qoydum. T�l�sirdim ki, d�rsd�n sonra ev� g�lim. Pul tapma�m� anama dan���m. Dorudur, anam h�r gün m�n� üç, ya be� q�pik yol pulu, su pulu verirdi. Amma bird�n iyirmi q�pik vermirdi. Ev� g�l�n kimi pulu anama göst�rdim:

– O n�dir?– �yirmi q�pik!– Hardan alm�san?– Tapm��am!Anam pulu al�b baxd�, t�krar

m�n� qaytard� v� soru�du:– Hardan tapm�san?– Küç�d�n.– Düzünü de!– Vallah küç�d�n.– Adam çox idi s�n tapanda?– Yox!– Kimins� y�rt�q cibind�n

dü�üb. G�r�k sahibin� ver�s�n.– Kimdi sahibi?– Soru�san, tapard�n.– Kimi tapacaqsan?– Özg�nin pulunu ev� g�tir�rs�n, ev da�lar! Haram pul kibrit kimi �eydir.

Dü�düyü yeri yand�rar. Anam diqq�tl� m�nim üzüm� baxd�, abbas�l�a i�ar� il� t�kid etdi: – Haram pul ev da�dar, apar�b sahibin� .

Anam�n sözl�ri m�ni ç�tin v�ziyy�td� qoymu�du: Sahibini nec� tap�m?G�lib-ged�n yox idi. Pul göyd�n dü�m�yib. Hans� yaz��n cibind�n dü�üb,

onu götürüb x�rcl�m�k olar? Tap, sahibin� qaytar, bala! Biz� haram yap��maz, atan bils�, qiyam�t qopardar!

D�rsd�n qay�danda nec� sevinirdim! �ndi anam�n sözl�rini e�id�nd� m�ni d�h��t götürdü. “Haram pul ev da�dar”. �ndi m�n pul tapan, sevin�n adam yox, bir x�yan�t i�l�mi� müq�ssir� ox�ay�rd�m. “Bu n� i� idi dü�düm, �lahi!”

Page 61: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

59

B�lk�, bu abbas�n� apar�b tapd��m küç�y� at�m! N� is�, pulu g�tirib ana-ma verdim: – Götür, n� el�yirs�n, el�!

Anam �lini pula vurmad�. Siçan ölüsünü götür�n kimi, ma�a il� götürüb evin a�a� ba��nda külqab�n�n için� qoydu: – Qoy orda qals�n, atan g�l�nd� gör�k n� dey�r.

Bu söz m�n� daha da a�r idi. Bilirdim ki, atam soru-suala tutacaqd�r. B�lk� d�, b�rk danlayacaqd�r. “Atama dem�, özün neyl�yirs�n el�!” – dem�k ist�dim. Cür�tim çatmad�. Bilirdim ki, anam heç n�yi ondan gizl�tm�z. B�lk� d�, m�nim bel� bir xahi� el�diyimi d� ona dey�r, ki�i m�n� daha da hirsl�n�r.

Mir C�lal

SÞZLÖKy�rt�q haram müq�ssir ma�a

S�Z EHT�YATId�h��t götürdü x�yal�na g�lm�k cür�ti çatmaq x�yan�t i�l�m�k

� A�a�dak� cüml�l�ri oxuyun. Nec� bilirsiniz, buradak� s�ralama m�tn-d�ki hadis�l�rin ard�c�ll��n� �ks etdir� bilirmi? Fikrinizi �sasland�r�n v� m�tnin m�zmununu düzgün ard�c�ll�qla dan��maa çal���n.

1) Anam �lini pula vurmad�.2) Haram pul kibrit kimi �eydir.3) Pulu cibim� qoyub sevinc�k m�kt�b� yolland�m.4) Biz� haram yap��maz, atan bils�, qiyam�t qopardar!5) “Bu n� i� idi dü�düm, �lahi!”6) Bilirdim ki, anam heç n�yi ondan gizl�tm�z.7) T�l�sirdim ki, d�rsd�n sonra ev� g�lim.

� Sizc�, olan pulu tapanda nec� h�r�k�t etm�li idi? B�s siz nec� h�r�k�t ed�rdiniz? Müzakir�y� qo�ulun v� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� A�a�da verilmi� atalar sözl�rini oxuyun. Nec� dü�ünürsünz, onlar�n ham�s�n�n m�tnin m�zmunu il� s�sl��diyini söyl�m�k olarm�? Fikrinizi bildirin.

1) Z�r�rin yar�s�ndan da qay�tmaq xeyirlidir. 2) Haram mal b�r�k�t tutmaz. 3) Haram�n binas� olmaz. 4) Kas�b pul tapd�, qoymaa yer tapmad�. 5) Pul olmayan yerd� q�pik d� puldur. 6) �man�t� x�yan�t olmaz. 7) Pul �l çirkidir.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� Zaman v� ��xs ��kilçil�rini art�rmaqla cüml�l�ri köçürün.1) Bu q�d�r �eyi m�n apara bilm.. , – dedi. 2) – A bala, d�ym�, ham�s�

s�n� laz�m ol.. , uzaq yol ged.. . G�mid� yem�li �eyl�ri yey�nd�n sonra lap

Page 62: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

60

yüngüll��.. . 3) Bu q�d�r z�hm�t ç�kib var-dövl�t y�.. . �ndi qocal.. , gözl�rim� tor g�lib, yeri �m�lli görmür.. , bu gün, sabah öl�.. , olum F�r�m�z dövl�timi zay ed.. . M�nim qoca yolda�l��ma hörm�t el�y.. . Ticar�t s�f�rin� ged�nd� olumu özünüzl� apar.. , gözü aç�l.. .

� Cüml�l�ri d�ft�riniz� köçürün v� ��xs ��kilçil�rinin alt�ndan x�tt ç�kin. 1) T�l�sirdim ki, d�rsd�n sonra ev� tez g�lim. 2) Pul tapma�m� anama

dan���m. 3) G�r�k pulu sahibin� ver�s�n. 4) Özg�nin pulunu ev� g�tir�rs�n, ev da�lar. 5) Sahibini nec� tap�m? 6) �ndi m�n pul tapan, sevin�n adam yox, bir x�yan�t i�l�mi� müq�ssir� ox�ay�rd�m. 7) Qoy orda qals�n, atan g�l�nd� gör�k n� dey�r.

� M�tnd� t�svir edilmi� u�a�n sevincinin s�b�bi n� idi?A) Ba�qas�n�n pulunu götürm�yi.B) Bird�n-bir� iyirmi q�pik pul tapmas�.C) Tapd�� pulu ev� g�tirib anas�na verm�si.D) Cibind� h�mi��kind�n çox pulun olmas�.

� Pul tapan u�a�n pe�man olmas�na hans� kirl�r t�sir etdi? H�min kirl�ri m�tnd�n seçib s�sl�ndirin.

M�tnd�ki sar� bo�lua hans� feili yazmaq olmaz?A) ver B) at C) çatd�r Ç) qaytar

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Ox�amaq1 – ������� – Jlk�r bac�s�na %���y�r; Ox�amaq2 – 1) <������ ���, !� � ������� ����� ���; ������$ – Ana

k!rp�sini %������ �������. // <������, � ���, ������ %����$ ��� ��� ��������$, ����� ������ – sa�lar�n� ox�amaq. 2. M�"azi m�nada – ������ � ���, ������ %����$ – Ruhumu ox�ay�r d��lar k�l�yi.

Ya��l r�ngd� verilmi� feill�ri d�ft�riniz� köçürün, onlar�n neç�nci ��xs-d� i�l�ndiyini qar��s�nda yaz�n.

� Göy r�ngd� verilmi� feill�rin iç�risind�n kökü isim olanlar� seçin v� hans� ��kilçil�rl� düz�ldiyini deyin.

� M�tnd�n seçilmi� a�a�dak� feill�ri ��xsl�r üzr� d�yi�in, onlardan ikisi-ni d�ft�riniz� yaz�n.

gizl� (m�k), sevin (m�k), danla (maq), tap (maq), e�it (m�k), hirsl�n (m�k)

� “E�it” feilind� sözün sonundak� “t” samitinin saitl� ba�lanan ��kilçi art� r�ld�qda “d” samiti il� �v�z olunmas�na kir verin.

Page 63: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

61

M�tnin sonuncu iki abzas�nda i�l�nmi� feill�rin zaman�n� mü�yy�nl��-dirin. Sonra onlar�n iç�risind�n inkarda i�l�n�nl�ri seçib s�sl�ndirin.

� Q�rm�z� r�ngd� verilmi� sözl�ri sinoniml�ri il� �v�z ed�r�k l�tif�ni oxuyun v� feill�rin ��xsini mü�yy�nl��dirin.

89<#[\[� 9P0[7900%��� ��� ��� %����� ������ �!������ ��, kibrit ���� ��������. ����

kibriti ���� �������. 0%��� �%�����: – +���? 9�����?���� � ���: – ����, �����.0%��� �%�����: – 8����, ��� � ������ ��?���� � ���: – T ��. P�� ����� ��������.0%���: – <���� �������� ��, ����� ��������?����: – Q���� ������ ������� $���$"� ��������, �����, �%��� �����.

§ 22. PUL TAPMIDIM 2-ci hiss�

Ax�am yem�yind�n sonra anam abbas�n� ortal�a g�tirdi.– Olun – dedi, – m�kt�bd�n g�l�nd�* pul tap�b!Ki�i abbas�ya, sonra da m�nim üzüm� baxd�: – Hardan tapm�san?– M�kt�b yolundan.– B�lk�, birinin �lind�n dü�üb?– Bilmir�m.– Adam-zad var idi, ya s�n t�k idin?– Heç k�s yox idi.– Apar, at yerin�, kim itiribs�, g�lib axtaracaq!Anam söhb�t� qar��d�: – Yer� atmaqdansa, bir fa�ra ver.– N� el�yirsiniz, özünüz el�yin, m�n ist�mir�m.– Dayan, m�n d� ç�x�ram, göst�r görüm hardan tapm�san?Atam geyinib ç�xanda m�ni d� ça�rd�.– M�kt�bd�kil�r bilir s�nin pul tapma�n�?– M�kt�bd� dem�mi��m.– Ged�k!M�kt�b� bir az qalm��, m�h�ll� m�scidinin qaba�na çatanda atam m�nd�n

soru�du: – Burdan tapm�san?S�kinin yan�ndan, lap qap�n�n .– M�n� pulu!Atam bir abbas�n� �limd�n ald�, h�min yer� atd�*.– Yeri, qay�t ev�, – dedi v� iri add�mlar�n� yeyinl�tdi. Böyük bir t�hlük�d�n

Page 64: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

62

qurtarm�� kimi, sevin�-sevin� ev� yolland�m*.Odu-budu, qar��ma ç�xan heç bir �ey� tamah salm�ram. Çünki anam m�n�

tap��rm��d�r ki, bizim ev haram götürm�z. Bir damc� murdar su böyük hovuzu korlayar*. Atan z�hm�tl� pul qazan�b ev doland�r�r*. Evini al�n t�ri il� abad el�y�n adamd�r. Heç k�sin bir q�piyini d� bu halal �mlaka qatma ki, ham�s� da�l�b ged�r.

M�kt�b günl�rind� tap�lan bir abbas�n�n mac�ras� indi d� yad�mdan ç�xmay�b*.

Mir C�lal

murdar �mlak mac�ra fa�r

tamah salmamaq korlamaq

SÞZLÖK S�Z EHT�YATI

� Olunun tapd�� pulu n� ed�c�kl�rin� ata nec� q�rar verdi?A) Pulu bir fa�ra verm�yi t�klif etdi. B) Pulu tap�ld�� yer� atma� tap��rd�.C) Pulu ist�diyi kimi x�rcl�m�y� oluna icaz� verdi.D) Pulu apar�b m�kt�b� t�hvil verm�yi m�sl�h�t gördü.

� Pulu tapd�� yer� atd�qdan sonra olan hans� hissl�ri keçirdi? M�tnd�n h�min hiss�ni bir daha oxuyun. Orada i�l�nmi� feill�r� sual verin v� hans�n�n t�sdiqd�, hans�n�n is� inkarda olduunu, h�mçinin zaman�n� mü�yy�nl��dirin.

� Olan�n valideynl�ri n�y� gör� küç�d�n tap�lm�� pulun evd� qalmas�n� ist�mirdil�r? Bu suala cavab olan hiss�ni m�tnd�n tap�b oxuyun. H�min kir-l�rl� bal� debat t��kil edin.

� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� cüml�d� hans� nitq hiss�si burax�l�b?A) isim B) sif�t C) feil Ç) �v�zlik

� M�tnd�ki ya��l bo�luqda hans� b�d�n üzvünün ad�n� yaza bil�rsiniz ki, cüml�d�ki kir bitmi� hesab olunsun?

A) üzünd�n B) gözünd�n C) az�ndan D) qolundan

� �g�r siz pulu tapm�� u�a�n dostu olsayd�n�z, ona n� m�sl�h�t gör�r-diniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� M�tnd� göy r�ngl� f�rql�ndirilmi� sözl�r üçün ümumi c�h�t n�dir?A) Ham�s� indiki zamanda i�l�nmi� feill�rdir.B) Bu sözl�rin ham�s�n�n omonim qar��l�� var. C) Sözl�rin ham�s� h�m n�?, h�m d� n� et? sual�na cavab verir.

Page 65: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

63

M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�ri el� d�yi�in ki, onlar 1-ci, 2-ci v� 3-cü ��xsl�rin c�mini bildirsin?

Nümun�: ged�k, gedin, getsinl�r

M�tnd� ya��l r�ngl� f�rql�ndirilmi� feill�ri d�ft�riniz� köçürün. Onlar�n hans� zamanda v� ��xsd� i�l�ndiyini qar��lar�nda qeyd edin.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�rin �v�zin� hans� sözl�ri i�l�tm�k olar? H�min sözl�ri tap�b s�sl�ndirin.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

������� ���� ������ ������������� ������ ���� ��������. Nizami G�nc�vi

S�namalarla tan�� olun. E�itdiyiniz s�namalar varsa, deyin.1) 9����� ���� $������, �%� � ������. 2) ��� ������ �����$ ����������,

����� ������$ �����. 3) B���� ���� $������, ���� ���� � ��������. 4) B���� ���� �!��� �������� $%�����. 5) I��� �%� ����� �!�����, �� $����$ %���. 6) '��� ���� ������������� ������� �!� ��� �����.

� Cüml�l�rin sonundak� feill�ri g�l�c�k zaman�n dig�r növü il� �v�z edib, s�namalar� yenid�n oxuyun. Nec� dü�ünürsünüz, oxuduunuz variant s�nama hesab oluna bil�rmi? Mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

§ 23. N�L SULARINDA 1-ci hiss�

Nil çay�n�n bulan�q sular� göz qama�d�r�rd�. Afrika gün��i bu gün daha �idd�tl� yand�r�b yax�rd�. Timsahlar sahil� doru sürün�r�k q�z�n�rd�lar. Sahib-kar uzaqdan k�rt�nk�l�y� ox�ayan iri timsahlara h�v�sl� bax�rd�. Bir az sonra be�-alt� metr uzunluunda olan bu timsahlardan bir neç�si onun olacaqd�.

Günortaya yax�n ovçular sahibkar�n durduu yer� topla�m��d�lar. Nasir yen� d� g�lm�mi�di. Bu, sahibkar� q�z�bl�ndirirdi2. Bel� günl�rd� Nasir t�kba��na iki timsah ovlaya1 bil�rdi. B�s o niy� g�lm�sin?! Yoxsa dün�n Nasirl� onun aras�nda ba� vermi� naraz�l�q buna s�b�b olmu�dur? H�r ovlanm��1 tim-saha veril�n pulun yar�yad�k �skilm�si çoxlar�n�, o cüml�d�n Nasiri d� naraz� salm��d�.* Ax� h�yat üçün t�hlük�li olan bu i� üçün onlara veril�n pul onsuz da az idi. �slin� baxsan, sahibkar ovçular�n bu gün i�� ç�xacaqlar�na inanm�rd�. Lakin ehtiyac insan� çox �ey� m�cbur edir. Sahibkar da el� buna arxay�n idi.

Çox keçm�di ki, xurma aaclar�n�n dal�ndan Nasirin ar�q b�d�ni göründü. O, yax�nla�d� v� sahild� quma bat�r�lm�� qay�q üstünd� çömb�lib oturdu. Sahib-

Page 66: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

64

kar altdan-altdan ona baxd�, ancaq bir söz dem�di. Nasir papirosuna h�rd�nbir qullab vurub günd�n qama�an gözl�rini q�yaraq ovçu1 yolda�lar�na bax�rd�.

Sahibkar, guya Nasiri indic� görürmü� kimi, ona yax�nla�d�:– B�s niy� soyunmursan?Nasir dinm�di. Sahibkar bir d�

soru�du.Bu d�f� Nasir onu ac�ql�-ac�ql�

süzüb dedi:– M�n o qiym�t� suya girm�r�m.Sahibkar Nasirin çox q�z�bli2

olduunu görüb dinm�di. H�r gün timsahla t�kba��na vuru�an bu adama n� dey� bil�rdi?!

Nasir timsahlar�n çay�n iç�ri-l�rin� t�r�f ç�kib apard�qlar� adamlara baxd�qca, öz g�ncliyi, timsah ovuna ba�lad�� ilk ill�ri xat�rlad�. O, iyirmi ild�n art�q idi ki, bu pe��d� i�l�yirdi. Tim-sah iki d�f� onun qolunu z�d�l�mi�, bir d�f� is� o, aya�n� timsah�n az�ndan gücl� xilas ed� bilmi�di. B�li, o zaman g�nc, özü d� na�� idi. �ndi gözl�rinin qaba�nda ilk d�f� timsah ovuna ged�n o g�nc kimi cavan v� cans�z idi.

Nasir ovçulara baxd�qca öt�n günl�r g�lib gözl�rinin qaba�ndan keçirdi.* Bird�n onun n�z�rini g�nc ovçu c�lb etdi.* O h�tta oturduu yerd�n ayaa qalxd�. “Bu n�dir?” – dey� Nasir qorxu içind� gözl�rini suya zill�di.* Timsah g�nc ovçunu suyun içind� t�qib edirdi. Ovçu onun gözl�rin� hücum etm�k fürs�tini �ld�n vermi�di.

Sahild� durmu� sahibkar is� q�z�bl�nmi�di2.Heyf, çox heyf, timsah �ld�n ç�xd�, – dey� söyl�nirdi.

SÞZLÖK

na�� �skilm�k �slin� baxsan ehtiyac o cüml�d�n qama�d�rmaq

S�Z EHT�YATI

�ld�n ç�xmaq qullab vurmaq çömb�lib oturmaq t�qib etm�k fürs�ti �ld�n verm�k

� A�a�dak� suallardan hans�na m�tnd� cavab tapa bilm�diniz?

A) Nasir n� üçün �s�bi idi?B) Nasir g�nc ovçuya baxd�qca n�yi xat�rlay�rd�?C) Sahibkar ovlanm�� timsaha veril�n pulu n� q�d�r art�rm��d�?D) Sahibkar n� üçün Nasir� bir söz dem�di?

� Yer kür�sind� alt� qit�d�n biri say�lan Afrika haqq�nda n� bilirsiniz? M�lumat�n�z� geni�l�ndirm�k üçün axtar�� apar�n v� t�dqiqat�n�z�n n�tic�sini yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 67: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

65

� Qara r�ngd� verilmi� sözl�ri a�a�dak�lardan hans�na aid etm�k olar?A) sinonim B) kökl�ri eynidir C) antonim Ç) omonim

� M�tnd�n oxuduqlar��n�z �sas�nda Nasirin xarici görünü�ünü t�svir edin v� xarakterini s�ciyy�l�ndirin.

� Timsah g�nc ovçunu t�qib ed�rk�n sahibkar niy� q�z�bl�nmi�di?

A) Timsah g�nc ovçunu öldür� bil�rdi.B) Ovçu timsah�n gözl�rin� hücum etm�k fürs�tini �ld�n vermi�di. C) Timsah g�nc ovçunu öldürs�, timsah �ld�n ç�xacaqd�.

� Verilmi� söz birl��m�l�rini t�rcüm� edin v� cüml�l�rd� i�l�din.

g�nc ovçu, bulan�q su, t�hlük�li v�ziyy�t, varl� sahibkar, timsah ovu, q�r�q qay�q, ovlanm�� timsah, iyirmi ild�n art�q, öt�n günl�r, suyun içind�

� Oxuduunuz hiss�d� hans� abzas�n sonunda a�a�dak� cüml� veril� bil�r? Fikrinizi �sasland�r�n.

Bir neç� d�qiq�d�n sonra timsah onu parça-parça ed� bil�rdi.

H�r iki c�rg�d�n uyun g�l�n sözl�ri i�l�tm�kl� söz birl��m�l�ri düz�ldib cüml�l�rd� i�l�din. Cüml�l�ri d�ft�rinizd� yaz�n.

1) q�z�bli, öt�n, g�nc, Afrika, iri, na��, veril�n, timsah; 2) gün��, ovçu, timsah, pul, olan, günl�r, bax��, ov

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözü a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olar?

A) qorxudurdu B) izl�yirdi C) pusurdu Ç) oynad�rd�

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda s�rb�st ��kild� tamamlay�n. 1) H�r ovlanm�� timsaha veril�n pulun azalmas� çoxlar�n�, ... . 2) O,

iyirmi ild�n art�q idi ki, ... . 3) Timsah iki d�f� onun qolunu z�d�l�mi�, ... . 4) Nasir ovçulara baxd�qca ... . 5) Nasir ovçulara baxd�qca öt�n günl�r... .

� M�tnd� qara r�ngd� verilmi� sözl�r c�rg�sin� onlarla eyni kökd�n olan ba�qa hans� sözl�ri �lav� etm�k olar? Siz h�min sözl�ri bilirsiniz.

M�tnd� ya��l r�ngl� f�rql�ndirilmi� sözl�ri m�naca yax�n qar��l�qlar� il� �v�z edib cüml�l�ri oxuyun.

� A�a�dak� sözl�rd�n biri feil olmaq ��rti il� eyniköklü sözl�r düz�ldib yaz�n. Sonra onlardan bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

cavan, arxay�n, yol, yax�n, qiym�t, ac�q, z�d�, güc

� M�tnd� i�l�nmi� b�zi feill�rin alt�ndan x�tt ç�kilmi�dir. Bunun s�b�-bini izah ed� bil�rsinizmi?

Page 68: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

66

§ 24. N�L SULARINDA 2-ci hiss�

Nasir q�z�bl� dönüb sahibkara baxd�, lakin ona söz dem�y� macal tap-mad�. Birc� d�qiq� d� keçs�ydi, g�nc olan timsah�n .

Nasir �lind�ki papirosu hirsl� yer� tullad� v� tez suya cumdu. O, birc� an�n içind� Nilin bulan�q sular�n� üz�-üz� yar�b özünü timsaha yetirdi. Y�rt�c� heyvan t�crüb�siz g�nc olan� haqlam��d�. Nasir bird�n suyun içind�n at�l�b timsah�n boynuna s�çrad�. Barmaqlar�n� c�ld yuxar�dan timsah�n gözl�rin� soxdu.

Heyvan az�n� bir d�f� ay�r�b yumdu v� gözl�rinin ar�s�ndan suyun içind� ç�rp�na-ç�rp�na h�rl�nm�y� ba�lad�. G�nc olan üzüb timsahdan uzaqla�d�. Sahild� haz�r duran qay�qç�lar qorxunun sovu�duunu görüb yax�nla�d�lar v� k�ndirl� timsah� sar�d�lar. Sonra onu ç�kib sahil� apard�lar. G�nc ovçu bütün b�d�ni göy�rmi� halda sahil� ç�xd�. Onun dal�nca Nasir d� üzüb sahil� ç�xd�. O, adamlar�n topla�d�� yerd�n ötüb keçm�k ist�rk�n sahibkar onu s�sl�di:

– Ey Nasir, art�q pul verm�y�c�y�m ha!Nasir t�rs-t�rs ona baxd�.– Aa, – dedi, – pulu özün üçün saxla. M�n bu gün lap çox qazand�m.

Odur bax, – dey� g�nc olan� göst�rdi. G�nc ovçu tez Nasir� :Eybi yoxdur, – dedi, – m�nim pay�m� siz alars�n�z.Nasir qorxudan h�l� d� özün� g�lm�mi� g�nc ovçunun iri, qara gözl�rin�

baxd�, lakin heç bir söz .O, papiros yand�r�b dama�na qoydu, tüstül�d�-tüstül�d� Nilin sahilin-

d�n ... Xalid� Hasilova

SÞZLÖKhaqlamaq göy�rm�k yarmaq

S�Z EHT�YATImacal tapmaq qurban� olmaq dama�na qoymaq

� M�tnin birinci abzas�n� hans� sözl� bitirm�k olar?A) qona� olacaqd� B) qurban� olacaqd� C) dü�m�ni olacaqd�

� M�tnin son hiss�sind�ki göy bo�luqlar�n yerin� laz�m olan sözl�ri qo- yub cüml�l�ri tamamlay�n. N�z�r� al�n ki, bu sözl�rd�n ikisi antonimdir.

� Qruplara bölünün. H�r qrup m�tnin m�zmunu �sas�nda �n az� be� sual t�rtib edib dig�r qrup üzvl�rin� verm�lidir. Suallar�n t�krar olunmamas�na s�y göst�rin.

Page 69: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

67

� Nec� dü�ünürsünüz, Nasirin g�nc olan� xilas etm�sini “qazanc” hesab etm�k olarm�? Yolda�lar�n�zla müzakir�y� qo�ulun.

– A�a, – dedi, – pulu özün üçün saxla. M�n bu gün lap çox qazand�m.

� Cüml�l�ri t�rcüm� edin.O, birc� an�n içind� Nilin bulan�q sular�n� üz�-üz� yar�b özünü timsaha

yetirdi. Y�rt�c� heyvan t�crüb�siz g�nc olan� haqlam��d�. Nasir bird�n suyun içind�n at�l�b timsah�n boynuna s�çrad�.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Yand�rmaq – 1) Yanma�na s�b�b olmaq; al��d�rmaq – ka�z� yand�rmaq; 2) �idd�tli t�sir etm�k (isti, q�zmar, qaynar �ey – �limi çay yand�rd�. Gün yand�r�r; 3) Qaraltmaq, r�ngini tündl��dirm�k – Özünü niy� bel� yand�rm�san? 4) Ac��d�rmaq, dalamaq – Bib�r �ll�rimi yand�rd�;

M�cazi m�nada – m�n�vi �zab v� iztirab verm�k, ruh�n incitm�k, çox a�r t�sir etm�k – Dostunun itkisi onu yand�rd�.

� Nec� dü�ünürsünüz, Nasir g�nc ovçunun ona t�klif etdiyi pay� alacaq-m�? Müzakir�y� qo�ulun.

� Verilmi� cüml�l�rd�n hans� m�tnin m�zmununa uyun deyil?A) Nasir g�nc ovçunu ölümd�n qurtard�. B) Sahibkar çox qazanmaq m�qs�dil� ovçular�n haqq�n� k�sirdi.C) Nasir daha çox qazanmaq üçün g�nc ovçunu ölümün p�nc�sind�n ald�. D) G�nc ovçunun bütün b�d�ni göy�rmi�di.

Uyun g�l�n sözl�ri �lav� edib cüml�l�ri tamamlay�n v� köçürün.1) Nasir sahibkardan haqq�n� –. 2) Sahibkar ovçular�n haqq�n� –. 3) Sahib-

kar timsah ovu il� –. 4) Y�rt�c� heyvan g�nc ovçunu –.Köm�kçi: udacaqd�, parçalayacaqd�, xilas ed�c�kdi, k�sirdi, yeyirdi,

varlan�rd�, qazan�rd�, öd�yirdi, t�l�b edirdi, köm�k edirdi.

Aforizml�rin m�nas�n� izah etm�y� çal���n. Deyil�n kirl�rl� raz�la��r-s�n�zm�? Yolda�lar�n�zla müzakir� edin.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Bir çör�k doldurar ba��rsaqlar�,Acgözü doydurmaz dünyan�n var�. S�di �irazi

S�rv�ti olmadan dövl�tli olmaq ist�yirs�ns�, gözütox ol. “Qabusnam�”

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda geni�l�ndirin v� t�rcüm� edin.1) Nasir sahibkara baxd�, lakin macal tapmad�. 2) O, birc� an�n içind�

özünü timsaha yetirdi. 3) Heyvan suyun içind� h�rl�nm�y� ba�lad�. 4) Sahild�

Page 70: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

68

haz�r duran qay�qç�lar timsah� sar�d�lar. 5) Nasir g�nc ovçunun gözl�rin� baxd�, lakin heç bir söz dem�di. 6) O, Nilin sahilind�n uzaqla�d�.

� Nec� bilirsiniz, m�tnd� iki söz niy� eyni (ya��l) r�ngd� verilib? �sasland�r�n.

Atalar sözl�rini oxuyun v� yadda saxlay�n. �nkarda i�l�nmi� feill�ri s�sl�ndirin.

1) Doru yolla ged�n yorulmaz. 2) Saqq�z çeyn�m�kl� qar�n doymaz.3) Ac�qla qalxan, ziyanla oturar. 4) Dost sirrin dost bil�r. 5) Doru söz ac� olar. 6) Sözü at, yiy�si götür�r.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� M�tnd� göy r�ngl� verilmi� sözl�r� sual verin v� onlar� aid olduqlar� sözl�rl� yana�� yaz�n. Bu sözl�rin cüml�d�ki h�r�k�t, yoxsa ��ya bildir�n sözl�r� aid olmas� üz�rind� mü�ahid� apar�n.

§ 25. H. Z. TA�IYEV NEC� M�LYONÇU OLDU

Hac� Zeynalabdin Ta�yev bütün müs�lman al�mind� tan�nm�� milyonçu idi.

Zeynalabdinin atas� Ta� ba�maqç� idi. Güz�ranlar� çox a�r keçirdi. O, h�l� u�aq ik�n anas� v�fat etmi�di. Atas� ist�yirdi ki, balaca Zeynalabdin onun �linin alt�nda i�l�sin, günd�lik çör�k pulu qazanmaq üçün ona bacard�� q�d�r

. Ancaq Zeynalabdin bildirir ki, o, ba�maqç� yox, b�nna olmaq ist�yir.

Zeynalabdin u�aql�qdan b�nnan�n �linin alt�nda i�l�yir, ba��nda çanaqda palç�q da��y�r, 6 q�pik gün�muzd al�rd�. Ya�� az olduundan palç�q çana�n� ç�tinlikl� da��y�rd�. Yolda�lar� ona köm�k edir, a�r çana� qald�r�b ba��na

. Bütün günü bir an bel� bikar qalm�r, canla-ba�la çal���r, i�� tez g�lib, gec gedirdi. Bel�likl�, Zeynalabdin 15 ya��nda da�yonan, 18 ya��nda b�nna, sonra da memar-podratç� oldu.

1873-cü ild� iki n�f�rl� ��rik olub Bibiheyb�td� icar�y� yer götürür. Avadanl�q al�r, usta v� f�hl�l�r tutur, buruq qurdurub, quyu qazd�rmaa ba�lay�r. Günb�gün x�rc art�r, ancaq neft görünmür. Dü�m�nl�ri Hac�ya gah tamahkar, gah k�l� n ucunu itir�n adam kimi bax�rlar. ��rikl�r ümidl�rini itirir, öz paylar�n� satmaa mü�t�ri axtar�rlar. Ax�rda Hac� özü onlar�n pulunu verib burua v� yer� yiy�l�nir. �� daha da a�r gedir. Hac� dar�xm�r, t�k-t�nha m���qq�t� dözür. F�hl�l�rin muzdunu vaxt�nda verir.

Page 71: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

69

N�hay�t, quyu gözl�nilm�d�n fontan vurur. Ba�maqç� Ta�n�n olu pal-ç�qç� Zeynalabdin dönüb milyonçu Ta�yev olur.

Üç il� ( 1895-1897-ci ill�r) ��h�rin m�rk�zind� böyük bir saray tikdirir. Saray�n h�r dörd fasad� v� damdak� n�h�ng qübb�l�r diqq�ti uzaqdan c�lb edir-di. Binan�n h�r dörd tinind� v� ba� gir�c�yinin qaba�nda n�h�ng qaz fanar�

h�r t�r�f i��a q�rq olurdu.Ta�yev h�m neftxuda, h�m d�yirman sahibi, h�m fabrikant, h�m böyük

bal�q s�nayeçisi, h�m d� ticar�t v� yük g�mil�rinin sahibi idi. Quba t�r�fd�, Yevlax �traf�nda böyük me��l�ri, Moskvada dördm�rt�b�li iri saray�, �randa karvansaralar� vard�...

SÞZLÖKavadanl�q güz�ran qübb� gün�muzd da�yonan ��rik mü�t�ri karvansara

S�Z EHT�YATIicar�y� götürm�k çanaq m���qq�t� dözm�k neftxuda k�l� n ucunu itirm�k i��a q�rq olmaq

� Suallar�n m�tnin m�zmununu �ks etdirm�diyini faktlarla �sasland�r-maa çal���n.

1) Zeynalabdin niy� atas�n�n �linin alt�nda i�l�m�y� raz� olur?2) Yolda�lar� n�d�n Zeynalabdin� köm�k etm�k ist�mirdil�r?3) Zeynalabdinin atas� varl� olduu halda niy� olu palç�q da��y�rd�?4) Zeynalabdin niy� ��rikl�rin� x�yan�t edir, onlar�n pay�na yiy�l�nir?5) Zeynalabdin niy� f�hl�l�rin muzdunu vaxt�nda vermir?6) Ba�maqç� Ta�n�n olu, palç�qç� Zeynalabdin niy� h�r �eyini itirir?7) Yevlax �traf�ndak� böyük me��l�ri, Moskvadak� dörd m�rt�b�li sara y�-

n�, �randak� karvansaralar� Ta�yev niy� ��rikl�rin� verm�li olur?

� M�tnd�ki sar� bo�luqlar�n yerin� hans� sözl�ri yazsan�z, yerin� dü��r?

� Verilmi� �lam�tl�rd�n hans�n�n Ta�yev� aid olduunu seçib deyin v� cüml�l�rd� i�l�din.

tamahkar, xeyirxah, zir�k, haz�rcavab, z�hm�tke�, s�birli, pax�l, kinli, varl�, irad�li, dözümlü, davakar, �liaç�q, i�güzar, s�xav�tli, t�nb�l, zülmkar

� M�tnd�n pe�� v� s�n�t bildir�n sözl�ri seçib, qurulu�ca növl�ri üzr� ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n. Ta�yev bu pe��l�rd�n hans� il� m��ul olmam��d�r?

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri yax�nm�nal� sözl�rl� �v�z edib cüml�l�ri yenid�n oxuyun, m�na inc�likl�ri üz�rind� mü�ahid� apar�n.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin �laq�l�ndikl�ri sözl�ri tap�b s�sl�ndirin.

Page 72: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

70

� Hans� sözl�rin t�l�ffüz ��kli düzgün göst�rilm�mi�dir?

A) Palç�qç�, u�aql�qdan – [palç�xç�, u�axl�xdan]B) mü�t�ri, ba�maqç� – [mü�d�ri, ba�maxç�]C) fontan, dü�m�nl�r – [fantan, dü�m�nn�r]Ç) dörd, n�h�ng – [dörd, n�h�ng] D) buruq, d�yirman – [burux, d�yirman]

Birinci sütundak� söz birl��m�l�rinin h�r iki t�r� n� sual verib, onlar�n hans� nitq hiss�si olduunu mü�yy�nl��dirin. Sonra bu �m�liyyat� ikinci sütun üzr� d� yerin� yetirin v� g�ldiyiniz n�tic�l�r bar�d� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

böyük saray ç�tinlikl� da��y�rd�n�h�ng fanar canla-ba�la çal���rbalaca Zeynalabdin tez g�lir dördm�rt�b�li saray gec gedirdia�r çanaq günb�gün art�rn�h�ng qübb�l�r vaxt�nda verir

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

�ziz u�aqlar, siz Az�rbaycan dilind� i�l�n�n sözl�rin b�zi qruplar� il� tan��

olmu�sunuz. Bel� söz qruplar�ndan biri d� z�r� �rdir. Z�r� �r h�r�k�tin t�rzini,

zaman�n�, yerini, miqdar�n� bildirm�y� xidm�t ed�n sözl�rdir.

Z�r� �r nec�?, n� zaman?, n� vaxt?, haçan?, hara?, n� q�d�r? v� s. kimi suallardan

birin� cavab verir. M�s�l�n: hündürd�n (nec�?, n� cür?) dan���r, dü n�n (haçan?, n�

vaxt?) yuyulan, iç�ri (hara?) keçdi, xeyli (n� q�d�r?) gözl�di.

A�a�dak� �eiri oxuyun v� �sas kri mü�yy�nl��dirin.

Ayd�n olsun gözl�rim,H�mr�ylik bayram�nda.

Birl���k, birg� olaq,Kür�k-kür�y� duraq.Sülhlü bir dünya quraq,H�mr�ylik bayram�nda.

H�MR�YL�K BAYRAMINDA

Qo�a vurdu ür�kl�r, Göz�l arzu, dil�kl�r.K�sildi duz-çör�kl�r,H�mr�ylik bayram�nda.

Bu bayram m�nim elim,Y��� türküm, az�rim.

� Xalq�m�z�n Dünya Az�rbaycanl�lar�n�n H�mr�ylik gününü bayram kimi qar��lamas� �eird� nec� t�svir edilir? “Qo�a vurdu ür�kl�r” dey�nd� �air n�yi n�z�rd� tutur? Fikrinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 73: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

71

� Nec� dü�ünürsünüz, H�mr�ylik bayram�n�n keçirilm�si xalq�m�z üçün n� d�r�c�d� �h�miyy�tlidir? Debata qo�ulun v� kirl�rinizi �sasland�r�n.

�eird� i�l�nmi� yax�nm�nal� sözl�ri tap�b, qar��-qar��ya yaz�n v� t�r-cüm� edin. H�r birini cüml�d� i�l�dib, m�na inc�likl�ri üz�rind� mü�ahid� apar�n.

� �eird� göy v� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n v� aralar�ndak� f�rqi müqayis� edin. Göy r�ngd� verilmi� sözl�r� sual verib n� bildirdiyini mü�yy�nl��dirin. Özünüzd�n bu cür misallar deyin.

� �eird� q�rm�z� r�ngd� verilmi� cüml�d�ki ifad�ni deyin v� m�nas�n� izah edin.

§ 26. YAXI YOLDA

Z�ng vuruldu. Ham� yerind� oturdu. Ancaq Lal� çox p�rt idi; çünki s�h�r m�kt�b� g�l�nd� q�l�m götürm�yi unutmu�du.

Mü�llim sinf� girdi, izahat verdikd�n sonra sinf� yaz�l� tap��r�q verdi.Lal� Reyhandan ehtiyat q�l�mini ona verm�sini xahi� etdi. Reyhan: – Q�l�m özüm� laz�md�r, – deyib q�l�mi Lal�y� verm�di.Lal� yolda��n�n bu h�r�k�tind�n çox p�rt oldu. Amma heç bir söz dem�di.

Arxa c�rg�d� oturan q�zlardan biri Lal�y� q�l�m verdi; Reyhan�n h�r�k�ti is� onun .

�mtahanlar yax�nla�d�. Sinif r�hb�ri yen� ham�dan çox Reyhan haqq�nda narahat idi. Bütün rüb müdd�tind� Reyhan rus dili d�rsl�rind�n çox geri qalm��d�.* Buna gör� onu imtahanlara yax�� haz�rla�d�rmaq üçün köm�k etm�k laz�m idi. Bir gün mü�llim Lal�y� dedi:

– Lal�, Reyhan rus dilind�n z�ifdir. Bel� ged�rs�, o, imtahanda pis qiym�t alacaqd�r. S�n ona köm�k etm�lis�n. Biz bu gün kinoya ged�c�yik.

Reyhan, mü�llimin onu Lal�y� tap��rd��n� e�id�nd� ba��n� a�a� dik-di.* Lal�y� q�l�m verm�diyi gözünün qaba�na g�ldi.* Yanaqlar� q�pq�rm�z� q�zard� v� ür�yi �idd�tl� döyünm�y� ba�lad�.* O, özlüyünd� bel� kirl��di ki, Lal� indic� ayaa qalx�b bu m�s�l�ni mü�llim� dey�c�k v� ona köm�k etm�kd�n boyun qaç�racaqd�r.*

Mü�llim:– H�, Lal�, n� deyirs�n, onu imtahana yax�� haz�rla�d�ra bil�rs�nmi? –

t�krar soru�duqda, Lal�:– Ba� üst�, – deyib yerind� oturdu.Reyhan Lal�nin bel� cavab ver�c�yini heç gözl�mirdi. Buna gör� Lal�nin

sözl�ri onu daha da utand�rd�. O, d�rsin ax�r�nad�k ba��n� yuxar� qald�rmad�.*

Page 74: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

72

Yaln�z z�ng çal�nandan sonra Lal�y� yax�nla��b yava�cadan:– Lal�, m�ni ba��la, – dedi.Onun s�si titr�di. Lal� h�tta onun ax�r�nc� sözünü ç�tinlikl� e�itdi. Xalid� Hasilova

SÞZLÖK

izahat

S�Z EHT�YATI

boyun qaç�rmaq

� Suallara cavab vers�niz, Reyhan�n utanmas�n�n s�b�bini bil�c�ksiniz?1) Lal�nin p�rtliyinin s�b�bi n� idi?2) Sinif r�hb�ri niy� ham�dan çox Reyhan haqq�nda narahat idi?3) Niy� Reyhan�n yanaqlar� q�pq�rm�z� q�zard� v� o, ba��n� a�a� dikdi?4) Hans� hadis� Reyhan� daha da utand�rd� v� o, d�rsin ax�r�nad�k ba��n�

yuxar� qald�ra bilm�di? 5) Lal�nin h�r�k�tini nec� qiym�tl�ndirirsiniz? O, düzmü h�r�k�t etdi?6) Lal� v� Reyhan nec� �agirdl�rdir? Onlar� xarakteriz� edin.

� “Hikm�t x�zin�si”nd�ki kri oxuyun v� bu mövzuda debat t��kil edin. Fikirl�rinizi �sasland�rmaq üçün m�tnd�ki situasiyadan istifad� edin: Lal� Reyhan� ba��lamal�d�rm�?

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

S�nd�n üzr ist�s� �g�r t�qsirkar,Ba���la suçunu, olma çox q�ddar. S�di �irazi.

� M�tnd� hans� cüml� art�qd�r? Fikrinizi �sasland�r�n.

� Z�rf haqq�nda verilmi� m�lumat� diqq�tl� oxusan�z, m�tnd� ya��l r�ng-d� verilmi� sözl�rin z�r n m�naca hans� növünd� olduunu asanl�qla t�yin ed� bil�rsiniz. Suallar�n köm�yind�n istifad� edin.

� M�tnd�ki sar� bo�luqda hans� ifad� i�l�nm�lidir? A) xo�una g�lm�di B) yad�na dü�dü C) yad�ndan ç�xmad� D) ür�yinc� oldu

� “Onu imtahana yax�� haz�rla�d�ra bil�rs�nmi?” cüml�sind� i�l�nmi� “yax��” sözü z�rfdir, çünki ...

A) ��yan�n �lam�tini bildirirB) h�r�k�tin �lam�tini bildirirC) cüml�nin m�nas�n� qüvv�tl�ndirm�k üçün i�l�nmi�dirD) nec�? sual�na cavab verir

Page 75: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

73

� M�tn� hans� atalar sözü uyundur?1) Xain dost �n t�hlük�li dü�m�ndir.2) �sl dost yax�� v� pis günl�rimiz� ortaq oland�r.3) Dostunu göst�r, s�nin kim olduunu deyim.4) Dost ba�a baxar, dü�m�n ayaa.5) Dostun vers� qum, al ovcunda yum.

Cüml�l�ri ist�diyiniz ��kild� geni�l�ndirib d�ft�riniz� yaz�n. 1) Mü�llim tap��r�q verdi. 2) Lal� çox p�rt oldu. 3) Sinif r�hb�ri narahat

idi. 4) Lal� xahi� etdi. 5) Qay�qç�lar yax�nla�d�lar. 6) Nasir papirosunu tullad�. 7) H�s�n bir az dinc�lm�k ist�di.

Oxuyun, �vv�lc� �ksm�nal� z�r� �ri tap�n, sonra onlar� uyun h�r�k�t bildir�n sözl�rl� i�l�d�r�k qar��lar�nda möt�riz� iç�risind� yaz�n.

asan, tez, geri, ucadan, gec�, a�a�da, �vv�l, ç�tin, sonra, gec, ir�li, asta-dan, gündüz, yuxar�da

Köm�kçi: tez-tez – h�rd�nbir (tez-tez yoxlamaq, h�rd�nbir görü�m�k);

� N� vaxt? n� zaman? suallar�na cavab olan bir neç� z�rf deyin, cüml�d� i�l�d�r�k d�ft�rinizd� yaz�n.

� Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� cüml�l�rin h�r birind� bir sabit birl��m� i�l�nmi�dir. H�min ifad�l�ri tap�b s�sl�ndirin v� kontekst� uyun m�nalar�n� izah edin. Ç�tinlik ç�ks�niz, mü�llimin köm�yind�n istifad� edin.

A�a�dak� “�zahat”� oxuyun v� müzakir� edin. Hadis� bar�d� m�lumat verm�kl� Torul düzmü h�r�k�t edir? Bu “�zahat”� yazmaq n� üçün laz�m idi?

31 sayl� m�kt�bin direktoru N�rmin� Hac�yevaya h�min m�kt�bin 6-c� sinif �agirdi Torul C�f�rovdan

�zahatP�nc�r�nin qaba�ndan keç�rk�n u�aqlardan biri m�ni it�l�di. Qolum

p�nc�r�y� b�rk toxundu v� p�nc�r�nin �ü��si s�nd�. Hadis� bar�d� m�lumat verm�yi özüm� borc bildim. M�n atamdan xahi� ed�c�y�m ki, p�nc�r�nin �ü��sini düz�ltdirsin. Bunu bil�r�kd�n etm�diyimi n�z�r� ala-raq m�ni ba��lama�n�z� xahi� edir�m.

�mza: Torul C�f�rov18 noyabr 2013-cü il

Page 76: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

74

§ 27. BU GÜN T�Z� �L G�L�R

Ana V�t�n sevinir,Bu gün t�z� il g�lir.Ç�m�nl�ri, düzl�riG�z�-g�z� il g�lir.G�lir gün�� nurundan Q�z�l� don gey�r�k,G�lir dilind� n�m�,�ll�rind� gül-çiç�k.Mehriban g�li�ind�nQ�lbim� vüqar g�lir.Bir �lind� qarl� q��,Birind� bahar g�lir.

Onu qar��lamaqç�nUlduzlar, aylar g�lir.O g�lir b�z�n�r�kM�nim ana yurdumunToyu, büsatlar�yla.O g�l�nd� donunu Bizim �axta babat�kYum�aq qardan gey�c�k.Bax bu gün gec� yar�O dey�c�k: g�lmi��m,M�n ki nurlu bahardanLibas geyib g�lmi��m.

Sizi deyib g�lmi��m,Sizin böyük z�f�r�,R��ad�t�, hün�r�M�n ba� �yib g�lmi��m!M�n d� dey�c�y�m ki,Xo� g�lmis�n bu yurda,T�z� ilim, ay ilim!Bizim eli, oban�B�z�, ilim, ay ilim!Gözüm üst� yerin var,Xo� g�lmis�n, ay ilim!

N�bi X�zri

SÞZLÖK

büsat r��ad�t S�Z EHT�YATI

gözüm üst� yerin var

� T�z� ilin g�lm�si insan�n h�yat�nda hans� yenilikl�r� s�b�b olur? �eirin m�zmunundan istifad� ed�r�k, kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Sizc�, Yeni il haqq�nda: “G�lir dilind� n�m�, �ll�rind� gül-çiç�k”, – misralar� il� �air n� dem�k

ist�yir? Düzgün hesab etdiyiniz cüml�l�ri seçib s�sl�ndirin.1) T�z� ild� havalar istil��ir, h�r t�r�f gül-çiç�y� bürünür.2) T�z� il insanlara sevinc �hval-ruhiyy�si b�x� etdiyi üçün h�r yerd�

n�m� s�sl�ri e�idilir, h�r t�r�f gül-çiç�y� bürünür.3) T�z� ild� yeni-yeni mahn�lar b�st�l�nir, ham� bir-birin� gül ba��lay�r.4) �nsanlar yeni ili qar��lamaq üçün ��nlikl�r keçirirl�r, h�r yerd� ��n

n�m�l�r oxunur, evl�r b�z�dilir, h�r yer, sanki gül-çiç�k içind� olur.

� Verilmi� atalar sözü �eirin hans� misralar�na uyundur? Bu hiss�ni tap�b ba�a dü�düyünüz ��kild� izah edin.

Pay�zdan qorx, arxas�nca q�� g�lir, q��dan qorxma dal�nca bahar g�lir.

� �eird� q�hr�man ruhlu, �m�ksev�r xalq�m�z�n öt�n ild� bir çox uurlar, nailiyy�tl�r qazanmas�na i�ar� edilir. H�min hiss�ni �eird�n tap�b s�sl�ndirin v� �airin kirl�rini geni�l�ndirib öz sözl�rinizl� dan���n.

� �eird� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin ham�s�na aid olan kirl�ri seçib, s�sl�ndirin.

A) Bütün sözl�r nec�? sual�na cavab verir, sif�tdir.B) Bütün sözl�r düz�ltm�dir.

Page 77: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

75

C) Bütün sözl�r sad�dir.D) Bütün sözl�r h�r�k�tl� bal�d�r.E) Bütün sözl�r isimd�n �vv�l i�l�nib, onu izah edir.

� �eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin sinoniml�rini tap�b deyin v� bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din. Sonra �eird� i�l�nmi� sinoniml�ri tap�b s�sl�ndirin.

� �eird� i�l�nmi� feill�ri müva q sütunlarda yaz�n.

�ndiki zaman Keçmi� zaman G�l�c�k zaman

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Hün�r – 1. ��"���$, ������, ������$, $���������, ������� – S�nin h�n�rini alq��lay�ram; 2) "������ ���, ��"��� �!������. /&�� $%!�����0 – !� ����������, ���������, ��"������� ������ ������ – Bu i�� hün�r laz�md�r.

2. Q���� �������� ��� ��� ���, �������, ��������� ������ � ����� ���� �������, ��"���, $%��$��$, ���������$ – Onun hün�ri h�r k�s� b�llidir; /&�� $%!�����0 – $��������$ ���, $%��$��$, ������� �!������.

A�a�dak� sözl�rin m�nalar�n� izah edin, aralar�ndak� münasib�ti v� qurulu�ca növünü mü�yy�nl��dirin.

qar�� – qar��l�q – qar��la(maq) – qar��la�(maq) – qar��lan(maq); dil – dilli – dill�(m�k) – dill�n(m�k); hün�r – hün�rli – hün�rsiz;t�z� – t�z�lik – t�z�l�(m�k) – t�z�l�n(m�k);ba� – ba�l�q – ba�la(maq) – ba�ç� – ba�s�z; xo� – xo�luq – xo�la(maq) – xo�lan(maq);

� A�a�dak� sözl�rd�n eyniköklü sözl�r düz�ldib qar��-qar��ya yaz�n v� düz�ltdiyiniz sözl�rd�n bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

nur, q�z�l, mehriban, böyü(m�k), qar, gec�, don

A�a�dak� misralar� �eirin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.1) Bir �lind� qarl� q��, ... 2) G�lir dilind� n�m�, ... 3) G�lir gün�� nurundan

... 4) Sizin böyük z�f�r� ... 5) M�n d� dey�c�y�m ki, ... 6) Bizim eli, oban� ...

§ 28. BALACA APAZ 1-ci hiss�

T�ran�nin atas� S�lim day� d�niz buruqlar�nda müh�ndis, anas� S�kin� xala is� u�aq h�kimi idi. T�ran� alt�nc�, qarda�� Ha z is� üçüncü sinifd� oxuyurdu. �kisi d� d�rs� s�h�r gedirdi. U�aqlar m�kt�bd�n qay�td�qdan sonra ev� veril�n tap��r�qlar� yerin� yetirib, analar�na da köm�k edirdil�r.

Page 78: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

76

T�ran� ota� qaydaya salma�, dö��m�ni yuma�, paltar ütül�m�yi, paltar�n düym�sini, sökül�n yerini tikm�yi d� bacar�rd�. O, h�mi�� bacarmad�� i�l�ri anas�ndan öyr�nm�y� can at�rd�.* Ancaq xör�k bi�irm�k T�ran�ni h�r �eyd�n çox maraqland�r�rd�. Ona gör� d� anas� xör�k bi�ir�nd� T�ran� yan�nda durub, gözünü onun �lind�n ç�kmirdi.*

Bir d�f� T�ran� anas�na dedi:– Anacan, qoy bu gün xör�yi m�n haz�rlay�m yax��m�?– Yox q�z�m, atan�n i�d�n qay�tmas�na az qal�b. G�r�k xör�yi tez haz�rlay�m.

Bir d� ki, bu gün qona�m�z olacaq, layiqli xör�k haz�rlamaq laz�md�r. Yax�� olar ki, s�n h�l�lik bax, gör m�n xör�kl�ri nec� bi�irir�m.

Günl�r keçdikc� T�ran�nin xör�k bi�irm�y� h�v�si daha da art�rd�. Bir gün S�kin� xala x�st� u�a�n yan�nda l�ngim�li oldu. O, ev� z�ng edib gec qay� daca�n� T�ran�y� x�b�r verdi.

Bu vaxt saat be� idi. T�ran� d�rsl�rini haz�rlay�b t�z�c� ayaa durmu�du.* O, dibç�kl�rd�ki güll�r� su verdi, evi s�liq�y� sald� v� bütün i�l�ri gör�-gör� ax�ama xör�k haz�rlamaq haqq�nda kirl��di.* Ax� bir azdan onun atas� i�d�n qay�dacaqd�. H�l� d� heç bir �ey haz�r deyildi. T�ran� m�tb�x� girdi. �vv�lc� qazan� pil�t�nin üstün� qoyub için� xeyli su tökdü, �ti dorad�. Bir ayr� qabda noxud bi�irib qazanda qaynatd�� �t� qar��d�rd�. Soan dorayanda gözl�rind�n ya� axmaa ba�lad�. O, d�smalla gözl�rini dön�-dön� sildis� d�, ya� dayanmad�. El� bu vaxt Ha z yan otaqdan ç�x�b onun yan�na g�ldi.

– Boy, s�n� n� oldu, niy� alay�rsan?– Alam�ram ey, soan gözl�rimi ac��d�rd�. S�n narahat olma, get d�rsl�rini

haz�rla...Ha z dinm�zc� m�tb�xd�n ç�xd�. T�ran� is� öz i�i il� m��ul oldu.Xör�yin haz�r olmas�na az qalanda onun yad�na dü�dü ki*, .

Ax� anas� bib�rli xör�yi çox sevirdi. O, kasadak� göy bib�rl�rd�n dörd-be�ini doray�b xör�y� tökdü. Sonra is� stolu haz�rlamaa ba�lad�.

�sa Hümm�tov

SÞZLÖK

layiqli l�ngim�k noxud S�Z EHT�YATI

qaydaya salmaq

Page 79: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

77

� Suallar� oxuyun v� cavabland�r�n. Hans� sual�n cavab� m�tnd� yoxdur?

1) T�ran� hans� i�l�rd� anas�na köm�k edirdi?2) T�ran�ni h�r �eyd�n daha çox n� maraqland�r�rd�?3) T�ran�nin x�trin� kim d�ymi�di?4) Nec� oldu ki, T�ran� xör�k haz�rlamal� oldu?5) T�ran�nin gözl�rind�n ya� g�lm�sinin s�b�bi n� idi?6) T�ran� xör�k bi�ir�nd� bird�n yad�na n� dü�dü?

� M�tnd�ki sar� bo�lua hans� variantda verilmi� cavab� yazmaq olar?A) anas� tez qay�dacaq B) �ti bi�irm�yib C) xör�y� bib�r atmay�b Ç) atas� i�d�n gec qay�dacaq D) xör�y� duz tökm�yib

� M�tnd�n T�ran�nin i�güzarl��n� v� xarakterik xüsusiyy�tl�rini bildir�n cüml�l�ri seçib s�sl�ndirin.

� Verilmi� söz birl��m�l�rini cüml�l�rd� i�l�din.yem�k haz�rlamaq, m�kt�bd�n qay�td�qdan sonra, dibç�kd�ki güll�r, x�st�

u�aq, m�tb�x� keçm�k, �ti qaynatmaq, soan doramaq, kasadak� bib�r, paltar ütül�m�k

� A�a�dak� atalar sözl�rind�n m�tnin m�zmunu il� s�sl��m�y�n varm�? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

1) Böyük tök�ni kiçik y�ar. 2) Bacarmad��n bir i�i bacar�ram dem�! 3) Çal��qan �l n�y� d�ys�, q�z�l olar. 4) I� bacaran�n, a� yey�nindir!

� Az�rbaycan milli xör�kl�rind�n bir neç�sinin ad�n� yaz�n. Bunlar�n iç�risind�n birinin haz�rlanma qaydas�n� yaz�l� ��kild� t�svir edin.

� Qruplara bölünün v� ”�n yax�� a�paz” müsabiq�si keçirin. Qalib qrupu h�diyy� il� mükafatland�r�n.

M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� cüml�l�rd�ki ifad�l�ri mü�y-y�nl��dirib, m�nas�n� izah etm�y� çal���n.

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin hans� sözl�rl� �laq�l�ndiyini v� n� bildirdiyini suallar�n köm�yi il� mü�yy�nl��dirin.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri hans� sözl�rl� �v�z ed� bil�rsiniz? Cüml�l�ri h�min sözl�rl� d� oxuyun v� m�na inc�likl�ri üz�rind� mü�ahid� apar�n.

� M�tnd�ki iki feil sar� r�ngl� f�rql�ndirilib. Sizc�, h�r iki feil üçün ümu-mi c�h�t n�d�n ibar�tdir?

Page 80: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

78

§ 29. BALACA APAZ 2-ci hiss�

Qap�n�n z�ngi çal�nd�. T�ran� tez qaç�b qap�n� açd�. G�l�n atas� idi. O, q�z�n�n hal�n� soru�du.* Paltarlar�n� d�yi�di.* Yem�k ota�na keç�nd� T�ran� dedi:

– Ata, anam z�ng etmi�di, bu gün ev� bir az gec qay�dacaq.* Çay haz�rd�r, g�tirimmi? Atacan, xör�yimiz d� var.

– Bala, n�yin var, g�tir, düzü, b�rk acm��am.*T�ran� d�rhal nimç�y� xör�k töküb atas�n�n qaba�na qoydu. Q�z�n�n

qulluundan xo�allanan S�lim gülüms�yirdi. T�ran�nin is� gözl�ri atas�n�n üzün� dikilib qalm��d�. El� bil ki, az bil�n �agird t�l�bkar mü�llim� imtahan verirdi. O öz-özün�: “Gör�s�n, xör�k atam�n xo�una g�l�c�kmi?” – deyirdi.

S�lim xör�kd�n birc� qa��q az�na alan kimi üz-gözünü tur�utdu. Dü�ündü ki, y�qin, arvad t�l�sib, yoxsa bu q�d�r bib�r tökm�zdi. O, T�ran�nin xör�k bi�irm�sini is� heç al�na bel� g�tirmirdi. S�lim xör�kd�n bir neç� qa��q da yedi. Lakin dili, az� od tutub odland�� üçün k�nara ç�kildi. T�ran� atas�n�n gözl�rind�n ya� axd��n� görc�k t��ccübl�ndi.* Onu kir götürdü: “Atam�n gözü niy� ya�ard�? Y�qin xör�k . O, utand��ndan yan otaa keçdi. Lakin atas� onu ça�rd�:

– Q�z�m, içm�li su g�tir. U�aqlar h�y�td� qartopu oynay�rd�lar.*Atas� xör�yin çoxunu yem�mi�di. Bu, balaca a�paz� yamanca narahat

etdi.* “Görünür, xör�k atam�n xo�una g�lm�yib”. O, xör�yi m�tb�x� aparark�n bir qa��q az�na ald�. “A... bu ki lap z�h�rdir!..” T�ran� s�hvini yaln�z indi ba�a dü�dü. O, utand��ndan bir müdd�t atas�n�n gözün� görün� bilm�di.

Aradan bir xeyli keçmi�di ki, T�ran�nin anas� g�ldi. Q�z qap�da anas�n�n boynunu qucaqlay�b onu m�tb�x� apard�. Orada bütün �hvalat� anas�na dan��d�. Sonra da xahi� etdi ki, bu bar�d� atas�na heç bir söz dem�sin. Anas� q�z�n�n b�rk x�cal�t ç�kdiyini görüb onu bar�na basd� v� dedi:

– M�nim balaca a�paz�m, niy� bu q�d�r narahat olursan?! H�r i� ba�-lan�cda ç�tin olur. Fikir etm�, yava�-yava� öyr�n�rs�n.* Atana da bu haqda heç bir söz dem�r�m.

�sa Hümm�tov

SÞZLÖK

düzü ba�lan�c t�l�bkar nimç� bir müdd�t qulluq

S�Z EHT�YATI

kir götürm�k od tutub odlanmaq gözünü ç�km�m�k gözl�ri dikilib qalmaq üz-gözünü tur�utmaq

Page 81: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

79

� M�tn üzr� sad� plan t�rtib edin v� onun �sas�nda m�zmununu dan���n.

� Qruplara bölünün v� m�tnin m�zmunu üzr� h�r�niz �n az� be� sual t�rtib edin. Suallar�n dilin normalar� bax�m�ndan düzgünlüyün� diqq�t yetirin.

� T�ran�nin utanmas�n�n s�b�bi n� idi? M�g�r adam xör�k bi�irm�yin� gör� x�cal�t ç�k�r? Müzakir�y� qo�ulun.

� M�tnd�ki mavi bo�luqda hans� söz yaz�lmal�d�r? A) dadl�d�r B) yal�d�r C) duzludur Ç) �irindir

� M�tn� hans� atalar sözü uyundur?

A) U�aq atas�ndan güclüsün bilm�z. B) U�aq y�x�la-y�x�la böyüy�r. C) U�aq gördüyün götür�r. D) Göz gördüyün� inanar.

� Burax�lm�� ��kilçil�ri art�rmaqla cüml�l�ri köçürün.

Ruslar.. “�a�l�k” dediyi bu söz m�n��c� türk sözü olan “�i�lik” sözün.. götürülüb. “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan�n.. “�i�lik” sözü.. d�f�l�rl� rast g� linir. Az�rbaycan kabab�.. müxt�lif növl�ri var. XIX �sr.. ortalar�nda Az�rbaycan.. s�f�r etmi� Aleksandr Düma, s�yah�t boyu rast g�ldiyi �n l�zz�tli yem�y.. m�hz kabab olduu.. yaz�rd�.

� A�a�da veril�n aforizml�ri oxuyun v� n�tic� ç�xar�n. Bu kirl�r hans� m�tnin m�zmunu il� s�sl��ir. Bu kirl�r �traf�nda debata qo�ulun.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Bilm�d�n edil�n s�hv yanl��l�q, q�sd�n edil�n s�hv is� cinay�tdir. B.BrextB�zi adamlar heç vaxt s�hv� yol vermirl�r, çünki heç n� etm�k ist�mirl�r.

�ohann Volfqanq Höte

M�tnin m�zmunu il� �laq�si olmayan cüml�ni tap�b s�sl�ndirin.

Cüml�l�rd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rd� s�hv� yol verilmi�dir. S�hvl�ri tap�b düz�ldin v� cüml�l�ri d�ft�riniz� yaz�n.

1) T�ran� tez qaç�b qap�da açd�. 2) T�ran� atas�n�n gözl�ri ya� axd��n� görc�k t��ccübl�ndil�r. 3) Q�z�n�n qulluuna xo�allanan S�lim gülüms�mi�dim. 4) S�lim xör�yin birc� qa��q az�ma alan kimi üz-gözünü tur�utdun.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri aid olduu sözl�rl� birg� yaz�n. Suallar�n vasit�si il� h�r birinin n� bildirdiyini ( yer, zaman v� s.) izah edin.

� Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� v� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�ri ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n. H�r iki sütunda verilmi� feill�rin zaman�n� v� ��xsini

Page 82: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

80

mü�yy�nl��dirin. Dey� bil�rsinizmi, feill�ri niy� ayr�-ayr� sütunlarda yazd�n�z? Bu sütunlar bir-birind�n n� il� f�rql�nir?

TAP G�R�K

Tapmacan� oxuyun v� cavab�n� tap�n. Alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözü cüml�d� el� i�l�din ki, o, ��yan�n �lam�tini bildirsin.

�l�k boyda üzü var, Az� yuxar� baxar,Yüz �llic� gözü var. Alt�ndan ya�� yaar. �

§ 30. UUN QOCA O�LU S�GR�K BOYU 1-ci hiss�

Ouzlar�n zaman�nda U�un Qoca deyil�n bir ki�i vard�. Onun iki olu vard�. Böyük olunun ad� �gr�k idi. P�hl�van, c�sur, yax�� bir igid idi. Haçan ist�s�, Bayand�r xan�n divan�na gedib-g�lirdi. B�yl�rb�yi olan Qazan�n divan�nda* onun üçün qap�-baca yox idi. B�yl�ri a�a� ba�da qoyub, Qazan�n lap önünd� otururdu.

... Qarda�� �gr�k �linc� qalas�nda zindana S�gr�k h�l� be�ikd� idi. �ndi is� böyüyüb p�hl�van cüss�li bir igid olmu�du.

Bir gün S�gr�k gördü ki, iki u�aq dala��r.– �, siz� n� olub, niy� dala��rs�n�z? – deyib h�r�sin� bir �ill� vurdu.Ac�� tutan olan dedi: – Bizi niy� vurursan? Qarda��n �linc� qalas�nda

�sirdir, hün�rin varsa, get, onu qurtar.– �d�, qarda��m�n ad� n�dir?– �gr�kdir.S�gr�k öz-özün�:

“�gr�y� S�gr�k yara��r; qarda��m sam��,* daha kir el�m�r�m. Qar da�s�z ouz elind� durmaram”, – deyib ata s�n�n evin� g�ldi. Anas�ndan bir söz almaq üçün: “Ana, Qal�n Ouz elind� bir m�clisd� idim. Ora bir çapar g�ldi. Dedi ki, �gr�k adl� bir igid çoxdan �sir idi, Allah�n köm�yil� dustaql�qdan

Page 83: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

81

ç�x�b g�lib. Ham� o igidi qar��lamaa getdi, m�n d� gedimmi?”- dedi.Anas�n�n gözl�ri ya�la doldu v� dedi: “N� durmusan, oul, at�n� çap,

Qal�n Ouz b�yl�ri il� s�n d� get! O igid� çatan kimi at�ndan en, �ll� görü�, �lini öpüb, boynunu qucaqla!”

S�gr�k anas�n�n sözl�rind�n h�r �eyi ba�a dü�dü v� dedi: – M�nim öz qarda��m varm��, yolumdan dönm�r�m, ouz elind� qarda�s�z durmaram.

Ata-anas� n� q�d�r “yanl�� x�b�rdir, getm�, qoca ata-anan� gözüya�l� qoy-ma”, – deyib yalvard�larsa da, S�gr�k raz�la�mad�. Dedi:

– M�ni yolumdan el� m� yin. Qarda��m tutulan qalaya getm�yinc�, onun ölü, ya diri olduunu bilm�yinc�, ölübs�, qan�n� almay�nca Qal�n Ouz elin� qay�tmaram.

Ata-ana ala��b Qazan xana x�b�r . “O lan qarda��n� yada sal�b gedir. Biz� n� m�sl�h�t verirs�n?” – dedil�r.

Qazan xan onu evl�ndirm�yi m�sl�h�t .S�gr�yin ni�anl�s� vard�. Ata-anas� tez y�r-y��� edib S�gr�y� toy etdil�r ki,

b�lk�, onu krind�n dönd�r� bildil�r. (ixtisarla)

Nec� dü�ünürsünüz, �gr�k ata-anas�n�n sözün� qulaq as�b, krind�n dön�c�kmi, yoxsa qarda��n�n arxas�nca �linc� qalas�na ged�c�k?

SÞZLÖK

zindan çapar yanl�� ni�anl�

S�Z EHT�YATI

söz almaq qan�n� almaq krind�n dönd�rm�k divan

� Sirri öyr�nm�k üçün S�gr�k nec� h�r�k�t etdi? Cavab�n�z� �sasland�r�n.A) �sirlikd�n g�l�n bir ouz igidi il� görü�dü.B) U�a� döyüb qarda��n�n yerini öyr�ndi.C) Anas�n� sirri açmaa m�cbur etdi.D) Anas�na yalan dan��d� v� �sirlikd�n qay�dan �gr�k adl� bir igidl�

görü�m�k üçün ondan icaz� ist�di.

� S�gr�yin yerind� olsayd�n�z, sirri öyr�nm�k üçün siz d� onun kimi h�r�k�t ed�rdinizmi? Müzakir�y� qo�ulun.

� Verilmi� cüml�l�ri t�rcüm� ed�r�k, “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan� haqq�nda m�lumat�n�z� art�rmaa çal���n.

“Kitabi-D�d� Qorqud” dastan� ana dilimizin v� tariximizin �n möh t���m abid�sidir. Dastan 12 hiss�d�n ibar�tdir. H�r hiss� “boy” adlan�r. Dastan bel� ba�lay�r: “M�h�mm�d pey�mb�rin zaman�na yax�n Bayat (24 ouz tayfas�ndan birinin ad�) boyunda (tayfas�nda) Qorqud ata deyil�n bir ki�i vard�. O ki�i ouzlar�n kamil bilicisi idi: n� deyirdis�, olurdu ...”.

“U�un Qoca olu S�gr�k boyu” dastan�n 10-cu boyudur.

Page 84: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

82

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri v� ifad�l�ri hans� sözl�rl� �v�z etm�k olar? Cüml�l�ri tapd��n�z sözl�rl� yenid�n qurun v� yaz�n. Oxuduunuz cüml�l�ri siz qursayd�n�z, bu sözl�rd�n hans�na üstünlük ver�rdiniz?

� M�tnd�ki ya��l bo�luqlar hans� variantdak� sözl�rin yerin� qoyulub? A) at�landa, yollad�lar, verdi B) tullananda, el�dil�r, bildiC) sal�nanda, gönd�rdil�r, gördü D) gönd�ril�nd�, yazd�lar, el�di

� Dey� bil�rsinizmi, m�tnd�ki iki söz niy� eyni r�ngd� (göy) verilib? Fikrinizi �sasland�rmaq üçün özünüzd�n bu cür misallar deyin.

� “C�sur” sözünü a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olmaz? Fikrinizi �sasland�r�n.

A) qoçaq B) igid C) cür�tli D) m�rd E) a�ll�

M�tnd�n seçilmi� a�a�dak� sözl�ri kök v� ��kilçiy� ay�r�b d�ft�riniz� yaz�n. H�min kökl�rd�n ba�qa hans� sözl�ri düz�ld� bil�rsiniz? Özünüzü yoxlay�n v� düz�ltdiyiniz sözl�ri d� d�ft�riniz� yaz�n.

çapar, görü�m�k, qar��lamaq, dustaql�q, qucaqlamaq, evl�ndirm�k

M�tnin m�zmunu üzr� be� b�ndd�n ibar�t plan t�rtib edib, yaz�n.

� Uzun ayr�l�qdan sonra insanlar bir-biri il� görü��nd� hans� sözl�ri i�l�dirl�r? Düzgün olanlar�n� seçib s�sl�ndirin.

1) Ömrün uzun olsun! 2) Xo� gördük! 3) Sizi gördüyüm� çox sevindim! 4) Gözl�riniz ayd�n olsun! 5) Uur olsun! 6) Sizin üçün dar�xm��d�q! 7) Gözl�rim yolda qalm��d�! 8) N� yax�� ki, g�ldiniz! 9) G�ldiyiniz� çox sevindim! 10) Xeyir aparas�n�z! 11) Sa gedib, salamat qay�dasan. 12) Allah ür�yinizc� versin!

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözün bildiyiniz m�nalar�n� cüml�l�rd� i�l�din.

§ 31. UUN QOCA O�LU S�GR�K BOYU 2-ci hiss� (ixtisarla)

S�gr�k toy günü ni�anl�s�na: “Qarda��m�n üzünü görm�yinc�, ölmü�s�, qan�n� almay�nca, qoy q�l�nc�ma doran�m!” – deyib at�n� y�h�rl�di. Döyü� paltar�n� geyindi.

Ni�anl�s� n� q�d�r yalvar�b onu saxlamaq ist�s� d�, S�gr�k: “Qarda��m�n ba��na and içmi��m, dediyimd�n dönm�r�m”, – dedi.

Ata-anas� çox ah-nal� etdil�r, yalvard�lar, “oul, getm�”, – dedil�rs� d�, çar� olmad�. S�gr�k: “Qarda��m tutulan o qalaya getm�y� bilm�r�m!” – dedi.

Page 85: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

83

Bel� olduqda ata-anas�: “Get, oul! Yolun aç�q olsun! Gedib-qay�tmaq qism�tind� varsa, sa-salamat gedib g�l�s�n!” – dedil�r.

S�gr�k ata-anas�n�n �lini öpdü. S�çray�b Qarac�q at�na mindi. Gec�ni gündüz� qat�b üç gün, üç gec� at çapd�. D�r��am s�rh�dind�n keçib, qarda��n�n tutulduu qorua g�ldi. Q�l�nc ç�kib 6 ilx�ç� ka ri yer� s�rdi. Üç gün gec�-gündüz at çapd��ndan onu yuxu basd�. At�n�n yüy�nini bil�yin� balad�, yat�b yuxuya getdi.

Qara T�kurun casuslar� ona x�b�r verdil�r ki, bir ouz igidi g�ldi, ilx�ç�lar� öldürdü, daylar� hürkütdü, g�tirib qorua sald�.

Ka rin ba�ç�s� onu tutub g�tirm�k üçün 60 silahl� gönd�rdi. S�gr�yin at� yax�� atlardan idi. At ki�n�rtisini e�idib, ç�kib onu oyatd�. S�gr�k yerind�n s�çrad�, onlar�n ham�s�n� q�l�ncdan keçirdi, at�n�n yüy�nini bil�yin� keçirib yen� yatd�.

Nec� dü�ünürsünüz, S�gr�k qarda��n� xilas ed� bil�c�kmi? �hvalat� nec� davam etdir�rdiniz?

Ka rl�rin sa qalanlar� qaçaraq olanlar� Qara T�kura çatd�rd�lar. Bu d�f� T�kur �s�bil��ib 100 adam gönd�rdi. At yen� olan� oyatd�. S�gr�k gördü ki, bir alay atl� g�lir. Durdu, at�na mindi, salavat ç�kdi. Ka rl�rin ham�s�n� q�l�ncdan keçirdi, yen� dönüb öz yerin� g�ldi. At�n�n yüy�nini bil�yin� keçir-di, ancaq bu d�f� at olan�n qolundan aç�l�b qaçd�.

T�kur bu d�f� 300 adam gönd�rm�k ist�di. Ancaq ka rl�r dedil�r ki, getmirik, kökümüzü k�sib ham�m�z� q�rar. Gördül�r ki, S�gr�kl� bacara bilm�y�c�kl�r, dedil�r ki, ouz olunu ouz olu m�lub ed� bil�r. G�lib �gr�y� dedil�r: “�gid, t�kur s�nin gücün�-qeyr�tin� s��nd�. Burada bir d�li igid yolçunun-dil�nçinin, çoban-çoluun çör�yini �lind�n al�r. Tut o igidi öldür, s�ni azad el�y�k, ç�x get!” (ixtisarla)

Nec� dü�ünürsünüz, �gr�k ka rl�rl� raz�la�acaqm�? B�s siz bu �hvalat� nec� davam etdir�rdiniz? Öz variant�n�z� t�qdim edin.

SÞZLÖKqism�t yüy�n ilx�ç� day alay hürkütm�k

S�Z EHT�YATIq�l�ncdan keçirm�k kökünü k�sm�k gec�ni gündüz� qatmaq salavat ç�km�k gücün�-qeyr�tin� s��nmaq

� A�a�dak� suallar�n m�tnin m�zmununu �ks etdirm�diyini faktlarla �sasland�rmaa çal���n.

1) S�gr�yin ni�anl�s� n� etdi ki, o, döyü� paltar�n� soyundu v� at�n� aç�b buraxd�?

Page 86: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

84

2) Ata-anas�n�n icaz� verm�sin� baxmayaraq, S�gr�k niy� qarda��n�n �sir dü�düyü qalaya getm�k ist�m�di?

3) Qarda��n�n tutulduu qorua çatanda S�gr�k n�d�n qorxdu?4) S�gr�k yatanda ka rl�r onun at�n� nec� �l� keçirdil�r? 5) 60 silahl� S�gr�yi �sir götür�nd� at niy� ki�n�m�di?6) S�gr�yi Qara T�kurun yan�na g�tir�nd� o, ka rin �lini öpüb n� xahi� etdi?

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� feill�rd�n t�sdiq v� inkarda olanlar� seçib ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n. H�r bir feilin zaman�n� v� ��xsini mü�yy�nl��dirib qar��s�nda möt�riz�d� qeyd edin.

� “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan� il� bal� deyil�nl�rd�n biri s�hvdir.

Testin düzgün cavab�n� tapmaq üçün t�dqiqat aparman�z laz�m g�l�c�kdir.

A) “U�un Qoca olu S�gr�k boyu”nun q�hr�man� Qazan xand�r.B) “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan�n�n �lyazma nüsx�l�rind�n biri Alma-

ni yan�n Drezden kitabxanas�nda, biri is� �taliyada Vatikan kitabxanas�nda saxlan�l�r.

C) “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan� elm al�min� 1815-ci ild� m�lum ol mu�-dur.

D) “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan� 12 boy v� bir müq�ddim�d�n ibar�tdir.

� Tapmacan� oxuyun. Nec� bilirsiniz, cavab�n oxuduunuz m�tnl� h�r hans� bir �laq�si varm�?

Gözü b�nz�r ceyrana, Adam ç�xsa üstün�,Xidm�t ed�r insana. Ba� �ym�z heç sultana. �

� A�a�dak� cavablardan hans�n� S�gr�y� aid etm�k olmaz?A) sözünün üstünd� duran B) dediyind�n dönm�y�n C) qarda�� üçün can�ndan keçm�y� haz�r olan D) ka rl�rd�n qorxub qaçan

� M�tnd�ki saylar� tap�b sözl� yaz�n v� cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri el� sözl�rl� �v�z edin ki, cüml�l�rin m�nas� d�yi�m�sin.

Dastan�n 1-ci v� 2-ci hiss�sind� i�l�n�n xüsusi isiml�ri seçib müva q sütunlarda yaz�n v� h�r birinin n� bildirdiyini izah edin.

M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� sözl�rin yaz�l��� il� bal� bildiyiniz qaydan� yad�n�za sal�n v� izah edin. Bu sözl�ri ismin müxt�lif hallar� üzr� d�yi�ib yaz�n.

Page 87: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

85

� M�tnd� i�l�nmi� alq��lar� seçib s�sl�ndirin, sonra D�d� Qorqudun a�a�da verilmi� alq�� v� dualar�n� oxuyun, m�nas�n� izah etm�y� çal���n.

1) Haqq yand�ran ç�ra�n daim yans�n! 2) Qanadlar�n�n uclar� q�r�lmas�n! 3) Qarl� uca dalar�n y�x�lmas�n! 4) Kölg�lik hündür aac�n k�silm�sin! 5) Co�qun axan göz�l suyun qurumas�n! 6) Tanr� s�ni nam�rd� möhtac etm�sin!

§ 32. UUN QOCA O�LU S�GR�K BOYU 3-cü hiss�

�gr�k ka rl� raz�la�d�. Onun saç-saqqal�n� ülgücl�dil�r. Bir at, bir q�l�nc verdil�r, 300 ka ri d� ona qo�dular.

Ka rl�r S�gr�yi k�nardan �gr�y� göst�rib qorxular�ndan yax�na get m�-dil�r. �gr�k dedi:

– Siz gözl�yin, m�n gedim onun �l-aya�n� balay�m, siz sonra g�l�rsiz.�gr�k at�ndan dü�üb onu bir budaa ili�dirdi. Gördü ki, bir göz�l, ala gözlü

g�nc igid puçur-puçur t�rl�yib yat�r, g�l�nd�n-ged�nd�n x�b�ri yoxdur. Bird�n gözü yan�na qoyduu qopuza sata�d�. Öz eli-obas� yad�na dü�dü. Q�h�rl�ndi v� qopuzu �lin� ald�, d�rdli-d�rdli çal�b oxudu.

S�gr�k g�rn��ib ayaa durdu. �li q�l�nc�n�n d�st�yind�n yap��d� ki, onu vura, gördü ki, �lind� qopuz vard�r. Dedi: “Ay ka r, d�d�m Qorqudun qopu-zuna hörm�t edib s�ni vurmad�m. �g�r �lind� qopuz olmasayd�, qarda��m�n ba��na and olsun, s�ni iki para ed�rdim”.

S�gr�k ç�kib qopuzu onun �lind�n ald� v� dedi: “Ey ka r, m�n� de görüm, qalan�zda dustaq varm�, at�m� yorub bura g�lm�yim qarda� üçündür”.

�gr�k dedi: “Qarda�, yerin-yurdun harad�r, hans� eld�ns�n? Döyü� günü önd� ged�n igidiniz, böyük bayraq götür�n xan�m�z kimdir? �gid, s�nin atan kimdir? �gid adam�n igidd�n ad gizl�tm�si eyibdir, s�nin ad�n n�dir? �gid, söyl� m�n�, yoxsa s�n m�nim be�ikd� qoyub g�ldiyim qarda��msanm�?”

�gr�yin sözü S�gr�yi tutdu. Odur ki, dedi:– Böyük bayraq götür�n xan�m�z Bay�nd�r xand�r! Döyü� günü önd� ged�n igidimiz Salur Qazand�r!Atam�n ad�n� soru�ursan, U�un Qocad�r!M�nim ad�m� bilm�k ist�s�n, S�gr�kdir!Qarda��m varm��, deyirl�r, ad� �gr�kdir.Sonra dedi: ”Be�ikd� qoyub g�ldiyin qarda��nam”.�ki qarda� qalx�b qucaqla��b görü�dül�r. �gr�k kiçik qarda��n�n boynunu,

S�gr�k is� böyük qarda��n�n �lini öpdü.Sonra iki qarda� birl��ib qara donlu ka rl�ri q�r�b-çatd�lar, qovub qalaya

Page 88: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

86

sald�lar. D�r��am suyunu üzüb keçdil�r. Gec�ni gündüz� qat�b, Ouz yurdunun s�rh�din� yeti�dil�r. S�gr�k a saqqall� atas�na mu�tuluqçu gönd�rdi.

U�un Qocan�n qap�s�na çapar g�ldi: ”Mu�tuluq! Gözün ayd�n! Oullar�n�n ikisi d� sa-salamat g�ldi!” – dedil�r.

U�un Qoca e�idib �ad oldu. Gumbur-gumbur t�bill�r çal�nd�. Atdan ay�r, d�v�d�n bura, qoyundan qoç k�sdirildi. �adl�q, yem�k-içm�k oldu.

U�un Qoca böyük olu üçün d� göz�l g�lin g�tirdi.Elin asaqqal� D�d� Qorqud da g�ldi, igidl�r� xeyir-dua verdi.

“Kitabi-D�d� Qorqud” dastan�ndan

SÞZLÖK

ülgücl�m�k ili�dirm�k q�h�rl�nm�k g�rn��m�k mu�tuluqçu

S�Z EHT�YATI

ay�r bura xeyir-dua verm�k

� M�tn üzr� t�rtib edilmi� planda ard�c�ll�q pozulmu�dur. Düzgün ard�c�l-l�� b�rpa edin v� plan �sas�nda m�zmunu q�saca dan���n.

1) �gr�yin ka rl� raz�la�mas�.2) �ki qarda��n qucaqla�mas�.3) S�gr�yin atas�na mu�tuluqçu gönd�rm�si.4) �gr�yin qopuzu görm�si.5) �gr�yin S�gr�yin kimliyini soru�mas�.6) D�d� Qorqudun xeyir-dua verm�si.

� Qarda�lar�n biri-birini tan�mas�na n� s�b�b oldu? Bunu tapmaq üçün verilmi� cüml�l�rd� bo�luqlar�n yerin� hans� sözü yazmaq laz�md�r? Sözü �lav� ed�r�k, cüml�l�ri d�ft�riniz� köçürün.

– Ay ka r, d�d�m Qorqudun hörm�t edib s�ni vurmad�m. �g�r �lind� olmasayd�, qarda��m�n ba��na and olsun, s�ni iki para ed�rdim!

� “Ouz olunu ouz olu m�lub ed� bil�r” ifad�sini nec� izah ed�rsiniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� M�tnd� qarda�lar�n görü�düyü hiss�ni s�hn�l��dirin. Bu i�d� mü�lli-minizin köm�yind�n istifad� edin.

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.1) Siz gözl�yin, m�n gedim ... . 2) Q�h�rl�ndi v� qopuzu �lin� ... . 3) S�gr�k

q�l�nc�n d�st�yind�n yap��d� ki, ... . 4) Ey ka r, m�n� de görüm, qalan�zda dustaq ... . 5) �gr�k kiçik qarda��n�n boynunu, ... . 6) Döyü� günü önd� ged�n ... .

Page 89: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

87

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri aid olduu sözl�rl� birlikd� d�f t�riniz� yaz�n. Suallar�n köm�yi il� h�min sözl�rin n� bildirdiyini mü�y-y�nl��dirin v� hans� söz qrupuna aid olduunu izah edin. H�min sözl�ri ba�qa cüml�l�rd� d� i�l�din.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

�lidirm�k – 1. ��� � �� ���$� ��� � �� � ����� ���� ���, ����$; ��� � �� ������, ��, ���� �� �. �� ��� � ������ �������$; ������$, ���� ��� – At� budaa ili�dirdi; #%�������$, �%����$ ����$ – Açar ili�ir.

2. M�cazi m�nada: ���� ����$, ����� (�����, ����$, ����� �� s.) – Oruya bir yumruq ili�dirdim.

3. (���������) ����� $��������$, ��� ��� ������ ����$, �%������ ����$, �%�������$ – Dostumu ����"� ������������.

� Dastandan götürülmü� a�a�dak� parçan� oxuyun v� dü�ünün: bu sözl�ri dastan q�hr�manlar�ndan hans� söyl�y� bil�r?

Az�n üçün ölüm, qarda�!Dilin üçün ölüm, qarda�!�rmi, igidmi oldun, qarda�?!Q�ribliy� qarda��n üçün s�nmi g�ldin, qarda�?!

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözün m�tn� uyun m�nas�n� izah edin v� onu cüml�l�rd� müxt�lif m�nalarda i�l�din.

Dastan�n ax�r�nc� cüml�sini bir daha oxuyun. �vv�l öyr�ndiyiniz alq�� v� dualar� yad�n�za sal�n v� D�d� Qorqudun yerin� xeyir-duan� indi siz verin.

� Yad�n�zda saxlay�n ki, “Kitabi-D�d� Qorqud” dastan�ndak� 12 boyun ham� s�n�n sonunda D�d� Qorqud g�lib söz söyl�yir, xeyir-dua verir.

� Burax�lm�� ��kilçil�ri art�rmaqla cüml�l�ri köçürün.

�gidim, m�n s�n.. bir il gözl�r.. , Bir il� g�lm�.., iki il gözl�r.. . ... Alt� yol.. ayr�c�nda çad�r qurar.. , Ged�n.. , g�l�nd�n x�b�r soru�ar.. . Xeyir x�b�r g�tir�n.. at, don ver�r.. , qaftanlar geydir�r.. .

� D�d� Qorqudun yeni alq��-dualar�n� oxuyun v� yadda saxlay�n. Nitqinizd� yeri g�l�nd� onlardan istifad� edin.

Page 90: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

88

1*1* �.-��1 �(��2-1��(�-�1) B���� 9���� ����� �� �sin! 2) 9����-T���� ���� ��� %��� � ����!

3) I������ ����� oxuyan %��� %����! 4) 9���� � ��� ����� ��������! 5) Q������� ��-�%� ���� ���������! 6) Q������ $��� �%����� $����"�� ����������! 7) Vuru�ark�n uzun niz�n �yilm�sin! 8) 6��� ��� %����! 9) �� ��, �� ������ $���� %����!

� F�rql�ndirilmi� söz v� ifad�l�rin m�nalar�n� lü�td�n öyr�nin.

§ 33. V�T�N �B�D� QORUQDUR ...

V�t�ni sevm�k azd�r,Onu qorumaq g�r�k ...V�t�nim dem�k azd�r,V�t�nin olmaq g�r�k ...

Onun adi torpa�Ruhdan, candan ir�li.O, atadan qabaqd�r,O, anadan ir�li...

Övlad g�r�k v�t�n�!V�t�ndir yol, – deyirl�r.Ona qurban ged�n��sil oul deyirl�r.

Onun �v�zi olmur,O, h�r k�sd�n ir�li ...Gözd�n �zizi olmur,V�t�n gözd�n ir�li ...

N� vaxt viran olur o,Zülm�t g�zir üzünd�,C��r�n�, yolunu,Yad ç�km�l�r �z�nd� ...

Bilir �rl�r, �r�nl�rV�t�n� tay olmay�r ...Ömürd�n pay ver�rl�r,V�t�nd�n pay olmay�r ...

Cabir Novruz

SÞZLÖK�zm�k �rl�r �r�nl�r viran olmaq

� �air n� üçün V�t�nini �b�di qorua b�nz�dir? Hans� variant �eirin m�zmunu il� birba�a �laq�l�nmir? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

A) Qoruq qiym�tli m�kan olduu v� onu qorumaq ham�n�n borcu olduu üçün.

B) Qoruqda çoxlu sayda n�sli k�silm�kd� olan canl�lar saxland�� üçün.C) V�t�n yolunda minl�rl� oul v� q�zlar�m�z canlar�ndan keçib ��hid

olduqlar� üçün.D) V�t�n gözd�n d�, candan da �ziz olduuna gör�. E) V�t�n torpa� atadan da, anadan da qabaq olduuna gör�.

Page 91: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

89

� “V�t�n h�r �eyd�n �irindir!” – atalar sözü il� �eirin hans� misralar� uyunluq t��kil edir? H�min misralar� öz sözl�rinizl� izah edin.

� A�a�dak� sözl�rin suallar�n� qar��lar�nda yaz�n. Hans� sözl�r� sual verm�k olmur? Rus dilind�ki bilikl�riniz� �sas�n mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

övlad – , gör� –, torpa� –, qurban –, �r�nl�r –, üçün –, �ziz –, zülm�t –, oul –, qorumaq –, ötrü –, gözd�n –, c��r�n� –, deyirl�r –, ancaq –, il� –.

� Sual ver� bilm�diyiniz sözl�ri cüml�d� i�l�din. Onlar�n cüml�d�ki ba�qa sözl�rl� nec� �laq�l�ndiyin� kir verin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

�ziz u�aqlar, h�r birimiz nitqimizd� �sas m�na ifad� ed�n sözl�rl� yana��, köm�kçi nitq hiss�l�rind�n d� istifad� edirik. Köm�kçi nitq hiss�l�ri konkret m�naya malik olmad�� üçün onlara sual verm�k olmur.

Az�rbaycan dilind� i�l�n�n köm�kçi nitq hiss�l�ri qo�ma, ba�lay�c�, �dat, mo dal sözl�r v� nidad�r.

� Hans� kir �eirin m�zmununa uyun g�lmir?A) V�t�n üçün can�ndan keç�nl�r� V�t�n �sl oul deyir.B) V�t�ni dünyada t�bli etm�k üçün bir s�ra ölk�l�r� s�yah�t etm�k,

h�min ölk�l�rin insanlar� il� görü�m�k t�l�b olunur.C) V�t�ni sevdiyini göst�rm�k üçün onu t�ri� �m�k azd�r, V�t�n� xidm�t

etm�k, onu qorumaq, ona layiqli övlad olduunu i�l� sübut etm�k laz�md�r.D) Göz insan üçün �n �ziz nem�t say�l�r, ancaq V�t�n gözd�n d� �zizdir.

� �eirin 2-ci v� 4-cü b�ndl�rind�ki “ir�li” sözü hans� m�nalarda i�l�nib? A) �ziz B) önd� C) vacib D) qabaqda E) v�fal�

� V�t�nimizin t�hlük� il� qar��la�mas�, dü�m�nl�rin doma torpaqlar�-m� z�n mü�yy�n hiss�sini tapdaq alt�nda qoymas� �eirin hans� b�ndind� t�svir olunur? H�min b�ndd� m�cazi m�nada i�l�nmi� ifad�nin m�nas�n� izah edin.

� Verilmi� atalar sözl�ri �vv�lki sini� �rd�n siz� tan��d�r. Oxuyun, s�hvl�ri tap�b, onlar�n düzgün ��klini yaz�n.

1) El� arxalanan igidin arxas� yer� d�y�r. 2) Torpaq dey�r: – Dirilt m�ni, öldürüm s�ni! 3) V�t�n� g�ldim, limana g�ldim. 4) Qürb�t V�t�n olsa, yen� c�nn�t yax��d�r. 5) V�t�nin min q��� qürb�tin yüz bahar�ndan yax�� deyil. 6) Bülbül v�t�nini sev�r, insan – gülü. 7) Gözsüz ya�amaq olar, v�t�nsiz d� ya�amaq olar.

A�a�dak� cüml�l�ri diqq�tl� oxuyun. Hans� cüml�d� “doru” sözü ��yaya, hans� cüml�d� is� h�r�k�t� aid �lam�t bildirir? B�s 3-cü cüml�d� bu söz n� bildirir?

Page 92: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

90

1) Doru söz ac� olar. 2) Doru ol, asan yol il� get. 3) Ev� doru qaçmaa ba�lad�. 4) Doru yolla ged�n yorulmaz. 5) Dorusu, s�n� inanma�m g�lmir.

��Çal��mada verilmi� cüml�l�rd�n hans�lar atalar sözl�ridir. Onlar� seçib s�sl�ndirin v� m�nas�n� izah edin.

A�a�da1990-c� ilin 20 yanvar gec�sind� ��hid olmu� 20 ya�l� t�l�b� – �air Ülvi Bünyadzad�nin ölümünd�n xeyli qabaq yazd�� “And”dan bir neç� cüml� verilmi�dir. Oxuyun v� n�tic� ç�xar�n: �sl v�t�np�rv�r nec� olmal�d�r?

A N D“M�n, Bünyadzad� Ülvi Yusif olu, h�yat�mda ilk v� son d�f� öz vicdan�m

qar��s�nda and içir�m: bir elin, bir mill�tin ad�n� t�msil etdiyimi heç zaman unutmayacaam; Az�rbaycan torpa�m�n qürurdan, qeyr�td�n yorulmu� ad�n� müq�dd�s tutacaq, bu ada l�k� vurmaq ist�y�n bütün ünsürl�r� qar�� duracaam; … n�yin bahas�na olursa-olsun, öz az�rbaycanl� “m�n”imi t�sdiq ed�c�y�m. �g�r v�dim� xilaf ç�xsam, qoy anam�n südü, elimin çör�yi m�n� haram olsun, V�t�n üzü görm�yim.

�mza: B. ÜLV�. 10.IX-89”.

SÞZLÖK ünsür t�msil etm�k

�� Q�rm�z� r�ngd� verilmi� söz v� ifad�l�rin m�nas�n� lü�td�n tap�b öyr�nin v� h�r�sini bir cüml�d� i�l�din.

� Verilmi� aforizmi �zb�rl�m�y� çal���n. Bu aforizmi Ülvi Bünyadzad� kimi ��hidl�r� aid etm�k olarm�? Fikrinizi aç�qlay�n.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Ölüm var ki, h�yat q�d�r d�y�rli,H�yat var ki, ölümd�n d� z�h�rli... Hüseyn Cavid

� Ülvi Bünyadzad�nin “V�t�n üçün ölm�liyik” �eirind�n a�a�dak� b�ndi oxuyun. N�z�r� al�n ki, ��hid �air bu �eiri yazanda sizinl� eyni ya�da idi. Nec� dü�ünürsünüz, v�t�n� sevgi n� vaxtdan ba�lamal�d�r? Müzakir�y� qo�ulun.

V�T�N ÜÇÜN ÖLM�L�Y�K(Sinif yolda�lar�ma)

Döyü�l�rd� yorulmu�uq, H�yat üçün doulmu�uq, G�l�c�y� qaranqu�uq. V�t�n üçün ölm�liyik! 1982-ci il

Page 93: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

91

� �eird� i�l�nmi� feill�rin zaman�n� v� ��xsini mü�yy�nl��dirin.� �eirin ad�ndak� “üçün” sözünün �v�zin� a�a�dak�lardan hans�n� i�l�t-

m�k olmaz?A) yolunda B) urunda C) namin� D) dü�ünüb

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Tutmaq – 1.6�� ��� ��� � ���� ������$. – #������� ����$; �lind� sax-lamaq – Pulu �lind� b�rk tut. 2. #���-���� ��� � �����, %����$ – ����$ ����$. 3. '���� ���, �%��� ��� � �� ���$, ��� � ����� – Gec� d��m�nl�r k�ndi tutdu-lar. 4. Y%����$, ���������� – B��� ����$. 5. &!�����, ����� – M�������� ��� ������� ������. – 6. B���$, ������� – '� onu �����.

§ 34. GÜCLÜ O�LAN Bu vaxtacan tay-tu�lar� aras�nda h�l� heç k�s �lqar�n kür�yini yer� vura

bilm�mi�di. On iki ya�� olsa da, h�r c�h�td�n ya��dlar�ndan seçilirdi.*Bir gün qon�ular� H�t�m �migil� qon�u k�ndd�n bir olan qonaq g�lmi�di.

U�aqlar bir yer� topla��b söhb�t edirdil�r. H�t�m �minin olu �ziz lap uzaqdan �lqar�n g�ldiyini görüb onu yan�na ça�rd�. Qona� göst�rib dedi:

– Tan�� ol. Ad� Elmard�r. K�ndl�rind� ya��dlar�n�n ham�s�n�n kür�yini yer� vurur. Onunla gül��� bil�rs�nmi?

– Niy� gül��mir�m? – �lqar tez cavab verdi.– H�, onda ba�lay�n.H�r ikisi köyn�kl�rini soyunub bir-birin� yax�nla�araq tuta�d�lar. �lqar özü

imkan verdi ki, birinci f�ndi Elmar i�l�tsin. H�m d� onun gücünü öyr�nm�k ist�yirdi. Ancaq Elmar�n i�l�tdiyi f�nd ba� tutmad�. �lqar c�ld h�r�k�tl� onu ba�� üstünd�n a��raraq kür�yini yer� vurdu. �tra� ar�na topla�an u�aqlar da, �ziz d� aç�q-aç��na t�r�fgirlik el�yib dedil�r ki, yox, bu, kov deyil. Elmar�n aya� da�a ili�di. T�z�d�n gül��in.

�lqar bir az hirsl�ndis�* d�, üz� vurmad�. T�z�d�n tuta�d�lar. Bu d�f� yen� bir göz q�rp�m�nda �lqar Elmar�n ayaqlar�ndan yap���b arxas�n� yer� vurdu. U�aqlar hay-küy qopard�lar.* �ziz yen� dill�ndi:

– Yox, bu da kov deyil. S�n gül��� ba�lamam��dan Elmar�n aya�ndan tutdun.* Yen� t�z�d�n gül��in. Bu d�f� kim qalib g�ls�, dem�k, o, güclüdür.

Bir d� tuta�d�lar. Bu d�f� Elmar çox ehtiyatla, ç�kin�-ç�kin� gül��irdi, n� q�d�r f�nd i�l�ts� d�, bir �ey ç�xm�rd�.

Elmar �lqar�n qollar�ndan tutub geri qan�randa �lqar q�� �t�n çevrilib onu üstünd�n a��rd� v� kür�yini yer� vurdu.

Page 94: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

92

U�aqlar yen� q��q�r��d�lar. �ziz dedi :– S�n Elmar�n arxas�n� yer� vurmam��dan �vv�l çevril�nd� kür�yin yer�

d�ydi.* Odur ki, Elmar s�nd�n güclüdür .�lqar hirsind�n q�h�rl�n�-q�h�rl�n� ayaa durdu. Gözgör�si ona qar��

edil�n haqs�zl�q �lqara o q�d�r pis t�sir etmi�di ki, el� bil u�aqlar�n ham�s� üstün� dü�üb onu möhk�mc� �zi�dirmi�dil�r. Alamaq ist�s� d�, özünü zorla saxlay�rd�. Yorun-yorun, gözl�rin� heç n� görünm�d�n köyn�yi �ynin� gey-di v� kitab-d�ft�rini qoyduu yer� sar� add�mlad�.*

Kitab-d�ft�rini qoltuuna vurub, kirli- kirli ev� t�r�f gedirdi ki, bird�n kimins� �lini çiynind� hiss etdi. Fikrind�n ayr�l�b yana çevrildi. Elmar gülüms�y�-gülüms�y� ona bax�rd�. Onu görc�k qeyri-ixtiyar� �lqar da gülüm-sündü, bayaqdan ür�yin� dolmu� hirsi-hikk�si el� bil birc� anda yoxa ç�kildi.

S�n incim�, �lqar, – dey� Elmar söz� ba�lad�. – �zizgil qonaq olduum üçün m�n� t�r�fgirlik el�dil�r. S�n m�nd�n güclüs�n .

Bayaqdan p�rtlikd�n r�ngin� qaranl�q çökmü� �lqar�n sir-sif�ti el� bil du-ruldu v� bu ara o ba�a dü�dü ki, Elmar yax�� oland�r. Mehribanl�qla Elmar�n t�b�ssümd�n i��qlanm�� üzün� bax�b yum�aq-yum�aq etiraz etdi :

– Yox, s�n m�nd�n güclüs�n!.. Könül Abdullayeva

SÞZLÖK

f�nd gözgör�si a��rmaq qan�rmaq t�r�fgirlik el�m�k �zi�dirm�k tuta�maq

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmununa uyun olaraq ard�c�l s�ralay�n.1) Elmar �lqar�n ondan güclü olduunu etiraf etdi.2) Üç d�f� döyü�dükd�n sonra Elmar �lqar�n kür�yini yer� vura bilm�di.3) �lqar ya��dlar� iç�risind� güclü olan say�l�rd�.4) Ya��dlar�n�n Elmara t�r�fgirlik etm�l�ri �lqara pis t�sir etmi�di.5) Bir gün qon�u k�ndd�n qon�u H�t�m ki�igil� qonaq g�lmi�di.

� Hans� kir m�tnin m�zmununa uyun g�lir?A) Elmar qonaq olduu üçün u�aqlar onun t�r� ni saxlad�lar.B) �slind� Elmar �lqardan güclü idi.C) �lqar özünün gücsüz olduunu ba�a dü�üb q�h�rl�ndi.D) El� ilk c�hdd� Elmar �lqar�n kür�yini yer� vurdu.

� Nec� dü�ünürsünüz, u�aqlar�n Elmara t�r�fgirlik etm�si düzgündürmü? Sizl�rd�n biri o u�aqlar�n aras�nda olsayd�n�z, nec� h�r�k�t ed�rdiniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 95: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

93

� “Hikm�t x�zin�si”nd�n a�a�dak� aforizmi oxuyun v� yadda saxlay�n. Aforizmd� deyil�n kri bu hekay�nin q�hr�manlar�na aid etm�k olarm�?

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Dostlarla lov�a davranan adam onlar�n s�mimi m�h�bb�tini qazana bilm�z. �bu S�id T�brizi

� M�tnin m�zmunu üzr� suallar t�rtib edib d�ft�riniz� yaz�n. Suallar�n düzgün t�rtibin� diqq�t yetirin.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Onlar�n aid olduu sözl�rin ismin hans� hal�nda i�l�ndiyini mü�yy�nl��dirin.

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� feill�ri kök v� ��kilçiy� ay�r�b yaz�n.Bu feill�rd�n ikisi qurulu�una gör� o biril�rind�n f�rqlidir. H�min sözl�ri

tap�b s�sl�ndirin v� krinizi �sasland�r�n.

M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� feill�rin kökl�rind�n eyniköklü sözl�r düz�ldib yaz�n. Düz�ltdiyiniz sözl�rd�n bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

Hans� atalar sözü m�tnin m�zmununa uyundur? N� üçün?A) El gücü, sel gücü. B) H�r �eyin t�z�si, dostun köhn�si. C) �gidlik bil�kl� deyil, ür�kl�dir. D) Yax��l�q yerd� qalmaz.

� M�tnin m�zmunu �sas�nda cüml�l�ri tamamlay�n.1) �lqar bir az hirsl�ndis� d�, ... . 2) Bu d�f� kim qalib g�ls�, ... . 3) Bu vax-

tacan tay-tu�lar� aras�nda h�l� heç k�s…. 4) �lqar kirli- kirli ev� t�r�f gedirdi ki, …. 5) �lqar�n sir-sif�ti el� bil duruldu v� ... . 6) �lqar alamaq ist�s� d�, ... .

� M�tnd� qara r�ngd� verilmi� sözü a�a�dak� variantlardan hans� il� �v�z ets�k, m�na d�yi�m�z?

A) i�� yaramad� B) al�nmad� C) n�tic� verm�di D) köm�k etm�di

M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin qurulu�unu mü�yy�nl��dirib müva q sütunlarda yaz�n v� h�r birinin qar��s�nda suallar�n� qeyd edin.

Sad� Düz�ltm� Mür�kk�b

��Onlar�n aid olduu sözl�ri hans� c�h�td�n ( zaman, yer, t�rz v� s.) izah etdiyini ayd�nla�d�r�n.

� M�tnd� i�l�nmi� mür�kk�b sözl�rin yaz�l��� üz�rind� mü�ahid� apar�n. Onlar�n n� üçün biti�ik v� ya de sl� yaz�lmas�n�n s�b�bini bilirsinizmi?

Page 96: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

94

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Bir vuru alt�nda deyil�n mür�kk�b sözl�r biti�ik yaz�l�r. M�s�l�n: ayaqqab�, itburnu, sar�köyn�k, haz�rcavab, gözgör�si, h�rd�nbir, günorta.

A�a��dak� mür�kk�b sözl�r de sl� yaz�l�r:a) eyni sözün t�krar�ndan �m�l� g�l�nl�r: d�st�-d�st�, kirli- kirli, yorun-

yorun, top-top, bird�n-bir�, tez-tez, �irin-�irin, dadl�-dadl� v� s.b) yax�n m�nal� v� antonim sözl�rd�n �m�l� g�l�nl�r: dost-tan��, oul-u�aq, gec-

tez, d�r�-t�p�, gec�-gündüz, get-g�l, dost-dü�m�n, az-çox v� s.c) t�r�� �rind�n biri ayr�l�qda i�l�nm�y�n sözl�rd�n �m�l� g�l�nl�r: �yri-üyrü,

u�aq-mu�aq, ka�z-kuuz, k�l�-kötür, qarma-qar���q, zir-zibil v� s.d) �vv�linci hiss�si “qeyri, �ks, anti, eks, super” v� s. kimi sözl�rd�n ibar�t olan-

lar: qeyri-ixtiyari, qeyri-adi, anti-fa�ist, eks-prezident v� s.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�rin kontekst� uyun qar��l�qlar�n� tap�b s�sl�ndirin.

§ 35. ATIN BEL�ND�K� K�R�M �D�...

�sra l n�s� dem�k ist�yirdi ki, bird�n atas�n� t�z� görmü� kimi t��ccübl�* ona baxd�. Gözl�rini döy�-döy� soru�du:

– Aam, papa�n han�?N�z�rl�r aaya dikildi. B�lk�, ki�i papa�n� ç�xar�b yan�na qoymu�du?

Bax��lar onun yan-yör�sind� dola�d� . Yox, qaragül buxara papaq göz� d�ym�di. Görünür, bu vurhavurda, bu qaçhaqaçda papa�n n� vaxt, harada dü�düyünd�n heç k�sin x�b�ri olmam��d�. B�lk�, ki�inin özü d� bundan x�b�rsiz idi? Yox, aa bayaqdan el� buna gör� tutulubmu�. K�d�rli halda bildirdi:

– A yalda güll� yer� sald�.Ham� m�yus oldu. Araya soyuq sükut çökdü.K�r�m kirli- kirli g�ldiyi

yollara boyland�. Sükutu �sra l aa pozdu:

– M�n gedib g�tir�r�m.Oruc aa oluna baxd�. Ona

güv�ndi. �sra l sözünü tamamlad�:– Amma indi yox, sabah. �ndi

ora getm�k xatad�.Aan� el� bil don vurdu. O,

olundan bel� cavab gözl�mirdi. Bu Ac� d�r� onu havas�z bir zindan

Page 97: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

95

kimi s�xd�. T��ssü� �* köksünü ötürdü v� sin�sin� �yilmi� ba��n� bulad�. Bir xeyli heç k�s dinm�di. Sükutu pozmaa kims� c�sar�t etm�di. N�hay�t, Oruc aa özü dill�ndi:

– Yax��, siz gedin!B�s s�n?! – �sra l sad�lövhlükl� soru�du. Aa olunun üzün� baxmadan

astadan israr etdi.– Papaqs�z k�nd� getm�r�m. Hava çox istidir.Sözün d�rinliyin� varmayan �sra l yen�:– Aam, ax�...Ata olunun sözünü az�nda qoydu:– S�n� dedim, papaqs�z k�nd� ayaq basmaram. Ki�inin ya papa� qald�, ya

ba�� f�rqi yoxdur. Demirs�n, sabah g�tir�rs�n? M�n d� sabah k�nd� ged�r�m.El� bu zaman q�� �t�n at ayaqlar�n�n tapp�lt�s� e�idildi. D�r�ni toz duman�

bürüdü. Hürkmü� n�z�rl�r tez o s�mt� dikildi. �ll�r silahlar� qamarlad�. Atl�n�n kimliyi bilinm�di. O, yaln�z tozlu d�r�d�n dö�� qalxanda el� bil �im��k çaxd�.

At�n belind�ki K�r�m idi... F�rman Eyvazl� – “Qaçaq K�r�m” roman�ndan

SÞZLÖK

sükut qamarlamaq xata bürüm�k s�mt israr etm�k sad�lövhlükl�

S�Z EHT�YATI

A yal d�rinliyin� varmaq sözünü az�nda qoymaq qaragül buxara papaq

� M�tni oxuyun, �sas kri mü�yy�nl��dirin. Nec� dü�ünürsünüz, m�tni “Ki�inin ya papa� qald�, ya ba�� ...” adland�rmaq olard�m�?

� Aan�n papa�n�n ba��nda olmamas� niy� t��ccübl� qar��land�? M�tn-d�n ç�xard��n�z n�tic� �sas�nda düzgün hesab etm�diyiniz variant� s�sl�ndirin.

A) Heç k�s aan� indiy�d�k papaqs�z görm�mi�di.B) Hava çox isti olduu üçün aa papa�n� ç�xarm��d�.C) Az�rbaycanl� ki�isi üçün papa�n ba��nda olmamas� pis m�na verirdi.D) Vurhavurda, qaçhaqaçda heç k�s aan�n papa�n�n dü�düyünü görm�mi�di.

� A�a�dak� suallara cavab verin v� m�tni s�hn�l��dirin.1) Oruc aan�n papa� niy� ba��nda deyildi?2) Ata il� oul aras�nda n� bar�d� dialoq gedir?3) Oruc aan�n papa� harada dü�mü�dü v� buna n� s�b�b olmu�du?4) Oruc aa niy� k�d�rli görünürdü?5) Oruc aa niy� t��ssü� � köksünü ötürdü?6) Bir az�rbaycanl� ki�isi üçün n� qeyr�t r�mzi say�l�r?7) K�r�min gedi�i n� üçün ham�n� t��ccübl�ndirdi?

Page 98: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

96

� M�tnd� yerind� i�l�nm�y�n bir cüml� var. Onu tap�b s�sl�ndirin v� krinizi �sasland�r�n.

� M�tnd� ç�hray� r�ngd� verilmi� sözün yerind� hans� ifad�ni i�l�tm�k olmaz?

A) tutuldu B) x�yala dald� C) p�rt oldu D) sars�ld�

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri a�a�dak� sütunlara uyun ola-raq qrupla�d�r�b köçürün v� suallar�n� qar��lar�nda qeyd edin. Sonra h�min sözl�ri m�nal� hiss�l�rin� ay�r�b yaz�n. H�r sözd� neç� m�nal� hiss� olduunu mü�yy�nl��dirm�y� çal���n.

�simd�n düz�l�n Sif�td�n düz�l�n Feild�n düz�l�n

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri aid olduqlar� feill�rl� yana�� yaz�n. Onlar�n aid olduu sözl�ri hans� c�h�td�n ayd�nla�d�rd��n� izah edin.

M�tnd� hans� xalq q�hr�man�ndan söhb�t gedir? Onun haqq�nda n� bilirsiniz? Mövzu sizd� maraq oyatd�sa, m�lumat�n�z� geni�l�ndirm�k üçün t�dqiqat apar�n v� toplad��n�z m�lumat� yolda�lar�n�zla bölü�ün.

“N�z�rl�r, getm�r�m, bax��lar, k�d�rli, ayaq basmaram, m�yus” sözl�ri i�l�nmi� cüml�l�ri m�tnd�n tap�b oxuyun. H�min cüml�l�rd�ki yax�nm�nal� sözl�ri tap�b qar��-qar��ya yaz�n v� m�na f�rqi üz�rind� mü�ahid� apar�n.

� A�a�dak� cüml�d� alt�ndan x�tt ç�kilmi� söz m�tnd� hans� m�nada

i�l�nmi�dir. Yox, a�a bayaqdan el� buna gör� tutulubmu�.A) h�bs edilm�k B) p�rt olmaq C) x�st�l�nm�k D) pozulmaq

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�rin yaz�l��� v� t�l�ffüzü üz�rind� mü�ahid� apar�n v� özünüz d� bel� misallar deyin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Dilimizd� el� sözl�r var ki, onlarda iki sait h�rf yana�� i�l�nir. Bunlar qo�asaitli sözl�r adlan�r. M�s�l�n: saat, ail�, s�ad�t, camaat, �air, �eir, radio, t��ccüb, t��ssü� �, b�dii, m�tb��, t�bii, maarif , müalic�, müasir v� s.

Bel� sözl�rin �ks�riyy�ti yaz�ld�� kimi deyilmir. Eynicinsli qo�asaitli sözl�rd�ki bel� saitl�r bir uzun sait – [a:], [�:],

[i:] kimi t�l�ffüz olunur: saat – [sa: t], camaat – [cama: t], t��ccübl� – [t�: ccübl�], [t�: ccübn�n], b�dii – [b�di:], t��ssüf – [t�:ssüf], t�bii – [t�bi:] v� s.

Page 99: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

97

TAP G�R�K

Tapmacalar� oxuyun v� cavabland�r�n. Hans� cavab�n m�tnl� �laq�si var? 9����� ����� ���� �%���, &�������� �%�����,8����� ���� �%�����. � & "���� ���� ���$ �����. �

� Tapmacalarda üç antonim cütlük (alt� söz) i�l�nmi�dir. H�min sözl�ri seçib s�sl�ndirin v� cüml�l�rd� i�l�din.

§ 36. Q�HR�MANDIR AZ�RBAYCAN

G�l �irvana, Qarabaa, –Üzünd�n nur yaa-yaaSüfr� açar h�r qonaa –Mehriband�r Az�rbaycan.

Balar�nda h�r cür nübar,Me��l�rin öz hüsnü var,H�m �airdir, h�m b�st�kar,H�m baband�r Az�rbaycan.

Cavanla��b q�dim diyar,��h�r göz�l, k�nd b�xtiyar.

Torpaq verir – h�r n�yi varFiravand�r Az�rbaycan.

�nsanlar� duz-çör�kli,Saf arzulu, saf dil�kli.H�r qar��� gül-çiç�kliBir m�kand�r Az�rbaycan.

�gid olu, m�rd q�z� var,Düz ilqar�, düz sözü var.Sin�sind� ulduzu varQ�hr�mand�r Az�rbaycan! H�mid Abbasov

SÞZLÖK

ilqar hüsn S�Z EHT�YATI

süfr� açmaq üzünd�n nur yamaq

� �eird� Az�rbaycandan “qonaqp�rv�r, mehriban bir insan, sin�si ulduz-lu q�hr�man, �air, b�st�kar, baban” kimi b�hs edilir. Sizc�, bununla �air n� dem�k ist�yir? Müzakir�y� qo�ulun v� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� T�rtib edilmi� planda �eirin m�zmununa uyun g�l�n s�ralaman� b�rpa edin v� düzgün cavab� tap�n.

1) Yarad�c� m�ml�k�t. 4) Mehriban diyar.2) Sin�si ulduzlu q�hr�man. 5) Göz�l m�kan. 3) Varl� ölk�.

A) 1, 2, 3, 4, 5 B) 5, 2, 1, 4, 5 C) 4, 1, 3, 5, 2 D) 3, 5, 2, 1, 4

Page 100: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

98

� �eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözü a�a�dak� variantlardan hans� il� �v�z etm�k olar? Fikrinizi �sasland�r�n v� bu sözü cüml�l�rd� i�l�din.

A) sevimlidir B) varl�d�r C) domad�r D) �zizdir

� “Hikm�t x�zin�si”nd�ki aforizml�rd� suallar�n �v�zin� uyun g�l�n sözl�ri �lav� edib köçürün v� yadda saxlay�n.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

(Harada?), h�tta çiç�kl�r d� ayr� cür �tir saç�r. KuprinQürb�tin odu da (haran�n?) tüstüsü q�d�r parlaq deyil. Alman atalar sözü.

(Haraya?) vurulmu� yaran� bizim h�r birimiz öz ür�yimizin d�rinlikl�rind� hiss edirik. Viktor Hüqo

� �eirin 2-ci b�ndind� i�l�nmi� düz�ltm� sözü tap�b s�sl�ndirin. Bu b�ndd� tapd��n�z sözün kökü il� d� qar��la�d�n�zm�? H�min kökd�n qohum sözl�r düz�ldin, onlar� �vv�l birl��m�l�rd�, sonra is� cüml�l�rd� i�l�dib yaz�n.

� “Torpaq verir – h�r n�yi var”, – misras�n� nec� ba�a dü�ürsünüz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� �eirin 4-cü v� 5-ci b�ndl�rind� i�l�nmi� sinonim sözl�ri tap�b s�sl�ndirin, onlar� söz birl��m�l�ri v� cüml�l�rd� i�l�din.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Yadda saxlay�n: Müxt�lifcinsli qo�asaitli sözl�r f�rqli t�l�ffüz olunur: a) bir qrup sözl�rin t�l�ffüzünd� saitl�rin aras�na “y” art�r�l�r: a il� – [ayil�], z�if – [z�yif], �air– [�ayir], radio – [radiyo] v� s. ; b) t�l�ffüz zaman� qo�a saitl�rd�n biri dü�ür: s�ad�t– [sa:d�t], müalic� – [ma:lic�], f�aliyy�t – [fa:liy�t] v� s.; c) b�zi qo�asaitli sözl�r yaz�ld�� kimi t�l�ffüz olunur: sual – [sual], fauna – [fauna] v� s.; d) qo�a saitl�rd�n biri f�rqli t�l�ffüz olunur: �üar – [�uar], bioloji – [bialoji] v� s.

SÞZLÖK müxt�lifcinsli

Az�rbaycan�n paytaxt ��h�rl�rind�n biri olmu� T�briz haqq�nda n� bi- lirsiniz? M�tni oxuyun, m�zmununu öyr�nin, t�rcüm� edin v� B�BÖ c�dv�lini doldurun.

�ran�n “gözü v� ç�ra��”T�brizin s�si min ill�rin o üzünd�n g�lir. Tarixi ara�d�rmalar göst�rir ki,

��h�rin ya�� bizim eram�zdan qabaq ikinci minilliyin �vv�ll�rind�n ba�lay�r. Y�ni T�brizin t�xmin�n dörd min il ya�� var. 1960-c� ill�rd� ingilis arxeoloqlar� T�briz yax�nl��nda yerl���n Qarat�p�d� q�dim �rzaq anbarlar�, emalatxana v�

Page 101: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

99

ya�ay�� evl�ri a�kar etmi�l�r. Bu ya�ay�� m�sk�ni eram�zdan �vv�l 2100-1900-cü ill�r� aid edilir.

T�briz Az�rbaycan�n güzgüsüdür. Orta �srl�rd� onu �ran�n “gözü v� ç�ra�” adland�r�rd�lar. Sabir Rüst�mxanl�

Bilir�m �st�yir�m bilim Öyr�ndim

A�a�dak� sözl�r� ikinci t�r�f art�rmaqla müxt�lif söz birl��m�l�ri düz�ldin v� yaz�n. H�min sözl�rin n� bildirdiyini v� qurulu�unu mü�y y�n-l��dirin.

mehriban, cavan, göz�l, b�xtiyar, ravan, duz-çör�kli, gül-çiç�kli, igid, m�rd, düz, q�hr�man, ulduzlu, q�dim, me��li, �tirli, ütülü

� A�a�dak� sözl�ri oxuyun v� h�r birinin qar��s�nda düzgün t�l�ffüzünü yaz�n. Ç�tinlikl� qar��la�san�z, mü�lliminiz� müraci�t edin.

mane�, aviasiya, aerovazal, aid, akvarium, aktual, dair�, daimi, dair, geo-loji, mü�llim, mütali�, pansion, poema, realizm, poeziya, radius, raund

� A�a�dak� m�tni oxuyun v� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin düzgün t�l�ffüzünü s�sl�ndirin.

Sol qap�n�n müda �çil�rind�n biri güclü z�rb� il� topu geri qaytard�. Lakin top meydançan�n x�ttini keçib armud ba�na dü�dü. R��id c�ld hasara d�rma�araq baa dü�mü� topu götürm�k ist�di. Buna gör� hasar�n üstünd�n bay�ra ç�xm�� armud aac�na ç�x�b baa enm�k laz�m idi. O bel� d� etdi: hasara d�rma��b, aya�n� buda�n üstün� qoydu v� baa at�lmaa haz�rla�d�. Bu zaman aya�n�n alt�ndak� budaq onun a�rl��na davam g�tirm�yib �aqq�ldad�. R��id tez ba�n için� at�ld�. O, topu götürüb hasar� a�ark�n yek� bir buda�n qopub, as�l� qald��n� gördü...

Xalid� Hasilova

� Öyr�ndiyiniz “�zahat” formas�n� yad�n�za sal�n v� ba� vermi� hadis� bar�sind� R��idin yazd�� “�zahat”da yol verilmi� s�hvl�ri mü�yy�nl��dirin.

M�kt�bin u�aq birliyinin r�hb�rin�R��id H�s�novdanM�n baa dü�mü� topu götürm�k ist�rk�n bilm�d�n armud aac�n�n

buda�n� s�nd�rm��am. M�n buda�n s�nd��n� sonra gördüm . Bildirm�k ist�yir�m ki, m�n bunu q�sd�n etm�mi��m. Babana �limd�n g�l�n köm�yi ed�c�yim� söz verir�m. M�ni ba��lama�n�z� xahi� edir�m.

R��id H�s�nov.

Page 102: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

100

§ 37. QAR�A D�L� Qaraya el� g�lirdi ki, qu�lar�n iç�risind� onun dili kimi z�ngin v� göz�l

bir dili olan yoxdur. Qar�ldaya-qar�ldaya bütün me��y� car ç�kirdi:– Bütün qu�lar qara dilind� dan��mal�d�r.Qara canf��anl�q ed�r�k neç� yerd� m�kt�b açm��d�. Bütün qu�lar

qaradan qorxub öz balalar�n� h�r s�h�r onun m�kt�bin� gönd�rirdil�r. Qara qu� balalar�na öz dilini öyr�dib deyirdi:

– Me��d� bütün qu�lar ancaq bir dild� dan��mal�d�rlar. Yaln�z qara dilind�! Hans�n�z ba�qa dild� dan��san�z, dilinizi dibind�n k�s�c�y�m!

Sasaan�n balas� cükküld�y�r�k dedi:– Bizim h�r birimizin öz ana dilimiz var. Bunu t�rgitm�k üçün g�r�k

analar�m�z�n dilini k�s�s�n. Bunu is� bacarmazsan! �li S�m�dli

SÞZLÖK

t�rgitm�k canf��anl�q etm�k

S�Z EHT�YATI

car ç�km�k dilini dibind�n k�sm�k

� Nec� dü�ünürsünüz, sasaan�n balas�n�n sözl�ri il� mü�llif n� dem�k ist�yir? Müzakir�y� qo�ulun v� kirl�rinizi �lav� misallarla �sasland�r�n.

� Burax�lm�� ��kilçil�ri art�rmaqla cüml�l�ri köçürün, sonra m�zmun f�rql�rini n�z�r� almaqla d�qiq t�rcüm� edin.

I. 1) Öz dili.. bilm�k h�r bir Az�rbaycan v�t�nda��.. borc..dur. 2) Döv-l�t dili.. bilm�k Az�rbaycan Respublikas�.. h�r bir v�t�nda��.. borcudur. 3) Az�rbaycan Respublikas�.. v�t�nda�.. Az�rbaycan dili.. bilm�lidir

II. 1) 1999-cu il.. noyabr ay�nd.. YUNESKO-da bel� q�rar.. g�ldil�r ki, 21 fevral Ana dil.. gün.. elan edilsin. 2) YUNESKO-nun 1999-cu il noyabr q�rar�.. �sas�n 21 fevral Ana dil.. gün.. kimi qeyd olunur. 3) 1999-cu il.. noyabr�n.. YUNESKO-nun konfrans�n.. 21 fevral�n Beyn�lxalq Ana dili günü elan edilm�.. q�rar.. al�nd�.

� “Yaln�z” sözünü a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olmaz? A) ancaq B) t�kc� C) birc� D) sözsüz

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.1) Qaraya el� g�lirdi ki, ... . 2) Qara canf��anl�q ed�r�k ... . 3) Hans�n�z

ba�qa dild� dan��san�z, ... . 4) Bunu t�rgitm�k üçün g�r�k ... . 5) Bütün qu�lar qaradan qorxub ... . 6) Me��d� bütün qu�lar ancaq ... .

� �eiri oxuyun v� q�rm��z� r�ngd� verilmi� sözl�rin, ifad�l�rin kontekst� uyun m�nalar�n� izah edin.

Page 103: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

101

ANA D�L�

Qalx�b �ah da�na söz ist�yir�m,Çats�n hay-haray�m dinl�y�nl�r�.M�n nankor deyir�m, nacins deyir�mÖz ana dilini bilm�y�nl�r�.

Bu dil �irinlikd� ��rb�t kimidir,Sa� �� qorunan s�rh�d kimidir.Anam�z v�t�n d� qürb�t kimidirÖz ana dilini bilm�y�nl�r�.

Beynin� girm�di ana öyüdü,�silsiz ya�ay�b, o, küt böyüdü.Görüm haram olsun anan�n Öz ana dilini bilm�y�nl�r�.

Bu gün azad dilli Az�rbaycanam,O tayl�-bu tayl� vahid bir canam.Bax�r ögey abirç�k anamÖz ana dilini bilm�y�nl�r�. To q Bayram

SÞZLÖK

öyüd �silsiz küt ögey

S�Z EHT�YATI

nacins beynin� girm�m�k

� �air öz doma ana dilini bilm�y�nl�ri nec� adland�r�r? B�s siz bu bar�d� n� dü�ünürsünüz: �airin dedikl�ri il� raz�la��rs�n�zm�? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� “Bu gün azad dilli Az�rbaycanam”, – krini nec� ba�a dü�ürsünüz? �eird� deyil�nl�r� n� �lav� etm�k ist�rdiniz? Fikirl�rinizi �sasland�rmaq üçün dövl�t dili il� bal� konstitusiya madd�sin� v� konkret faktlara istinad edin.

MADDß 21. Dþvlÿt dili

I. Az�rbaycan Respublikas�n�n dövl�t dili Az�rbaycan dilidir. Az�r-baycan Respublikas� Az�rbaycan dilinin inki�af�n� t�min edir.

II. Az�rbaycan Respublikas� �halinin dan��d�� ba�qa dill�rin s�rb�st i�l�dilm�sini v� inki�af�n� t�min edir.

�eird� ya��l r�ngd� verilmi� ifad�ni variantlardan hans� il� �v�z etm�k daha çox yerin� dü��r?

A) s�sim B) kirl�rim C) dü�ünc�l�rim D) q��q�r��m

�eird�ki q�rm�z� bo�luqda hans� söz yaz�lmal�d�r?A) öyüdü B) südü C) çör�yi D) laylas�

� �eird�ki sar� bo�luqda hans� sözl�ri i�l�tm�k olmaz?A) q�d�r B) doru C) kimi D) - t�k

Page 104: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

102

� Verilmi� ifad�l�ri cüml�l�rd� i�l�d�r�k d�ft�riniz� köçürün.ana öyüdü, anam�z V�t�n, ana dilimiz, abirç�k anam, ��rb�t kimi, vahid

bir can kimi, ögey kimi, s�rh�d kimi

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Ba��lamaq – 1. ��� � �� $������$��� (�������) %����$ ���$����� � ���, ������� e��� – D�niz anas�na g�l ba���lad�. 2. 9��"������� �!����� %����$ �� �����; !���� ����"�$ � �� ���� ������� – X�rit�mi qaytarma, m�n onu s�n� ba���lay���. 3. &���������, ��$�������� � ���, ��� ��� – Xahi� edir�m, m�ni ba���lay�n! 4. “B������, ����������, ������������” ��klind� – 1) ��� ������ �� �� �!������ ��� ����� �������� ���� � ����� – Ba���lay�n, bilm�d�n oldu! Ba���la, bilm�dim ki, inciy�rs�n.

§ 38. BALACA G�ROVLAR 1-ci hiss�

– Ra q, yatm�san?– S�n nec�, oyaqsan, K�rim?– Oyaam ki, s�nl� dan���ram da!– Quran haqq�, ac�ndan ölür�m!– G�r�k döz�s�n. Al�ma* bir �ey g�lib. – K�rim s�sini için� ç�kdi. – G�l

bir-birimizi boub öldür�k, can�m�z biryolluq qurtars�n bu �zablardan.Ra q gözl�nilm�z t�klifd�n qorxdu. X�r�lt�l� s�sl� soru�du:– N� t�h�r?! S�n d�li olmusan?!K�rimin az�n�n* üstünd�n d�y�n t�rs �ill� onun sözünü az�nda* qoydu.

�ill� vuran girovlar�n ya�ca �n böyüyü Murtuza idi.– Siz d�li olmusuz n�di?! – dey� o, u�aqlara

ac�qland�. – Özünü öldürm�y� n� var ki?! Oul odur, ç�tin v�ziyy�td�n ç�xma� bacara. Biz yatmamal�y�q, h�r ç�tinliy� dözm�liyik. Ümi-dimizi üzm�y�k g�r�k, u�aqlar!

C�rc�ramadan can dil�y�n, gücl� n�f�s alan Elçin m�sl�h�t verdi:

– Sabah yek�qar�n A�ot yem�kd�n qabaq bizi yen� gül��dirs�, ki�i kimi imtina el�y�k! Lap d�rimizi boaz�m�zdan ç�xartsa da, bir-birimizi döyüb, �ld�n salmayaq.

– Onda bir tik� quru, ki� i çör�yi d� biz� çox gör�c�kl�r, – dey� balaca Malik alams�nd�.

Page 105: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

103

... Qaradolaq k�ndi dinc günl�rini ya�a y�rd�. Camaat öz i�ind�-gücünd�ydi. K�nd ara-s�ra at��l�r� m�ruz qalsa da, doma yurdu t�rk etm�k heç kimin al�na* g�lmirdi.

Bir gün erm�ni fa�istl�ri alt� kilometr ara l�da yerl���n k�nd orta m�kt�bin� q� l . Q�rd�qlar�n� q�rd�lar, q�rmad�qlar�n� is� qabaqlar�na qat�b, döy�-döy� ma��nlara doldurdular. Q�z u�aqlar�n� qulaqlar� s�ral� bir z�nciy� t�hvil verdil�r. Olan u�aqlar�n� is� n�m, qaranl�q bir zirz�miy� sal�b, az�n�* q�f�llad�lar. S�h�risi girov götürdükl�ri u�aqlar� s�raya düzüb, ac-susuz s�ng�r qazmaa apard�lar. Biçar�l�rin �sl faci�si d� h�min andan ba�lad�. Qans�zlar günahs�z körp�l�ri c�zaland�rma�n, ac�ndan öldürm�yin yeni-yeni üsullar�n� icad edirdil�r. U�aqlar� sübh tezd�n s�raya düzüb apar�r, onlara me��nin içind� �ld�n dü��n�c�n erm�ni dilind� mahn�lar öyr�dirdil�r.

Qorxmaz Abdullayev

Qans�z dü�m�nl�rin �ziyy�t verdikl�ri girovlar�n taleyi, gör�s�n, nec� olacaq? Onlar �sirlikd� m�hv olacaq, yoxsa onlar� xilas ed�c�kl�r? Hekay�ni siz nec� davam etdir�rdiniz?

SÞZLÖK

girov ki� i biryolluq qans�z imtina etm�k rütub�tli

S�Z EHT�YATI

icad etm�k m�ruz qalmaq s�sini için� ç�km�k d�risini boaz�ndan ç�xartmaq

� M�tnd�ki hadis� hans� ill�r� t�sadüf edir? Bu ill�r haqq�nda bildikl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Murtuzan�n u�aqlara dediyi sözl�ri bir d� oxuyun. Onun göst�rdiyi ç�x�� yolunu düzgün hesab edirsinizmi? Siz d� bu cür h�r�k�t ed�rdiniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� M�tnd� hans� suala cavab yoxdur? Fikrinizi �sasland�r�n.1) U�aqlar n�d�n canlar�n� qurtarmaq ist�yirdil�r, onlar� narahat ed�n n�

idi?2) Murtuza n�y� gör� K�rimi �ill� il� vurdu?3) U�aqlara nec� i�g�nc�l�r verilirdi?4) Elçinin u�aqlara m�sl�h�ti n�d�n ibar�t idi?5) Erm�ni fa�istl�ri neç� nömr�li m�kt�b� basq�n etdil�r?

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rl� bal� düzgün cavab hans�d�r? A) isim B) sif�t C) z�rf D) qo�ma E) feil

� Verilmi� hikm�tli sözl�rd�ki s�hvl�ri tap�n v� düzgün variant� s�sl�n-di rin.

Page 106: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

104

1) �g�r dan��maq krind�s�ns�, bilm�diyin mövzularda dan��, bildiyin �eyl�r haqq�nda kir yürütm�. 2) Söyl�diyiniz ac� sözl�rin meyv�sini gerid� gör�rsiniz. 3) Qazanmaq ç�tindir, onu qorumaq is� asand�r.

� “Q�d�r, d�k, kimi” sözl�rini “�ld�n dü��n�c�n” birl��m�sind� hans� hiss�nin �v�zin� i�l�tm�k olar? Bu sözl�rin hans� m�nan� ifad� etdiyini izah edin v� onlar� cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd�ki sar� bo�luun �v�zin� a�a�dak� variantlardan hans�n� i�l�t-m�k daha çox yerin� dü��r?

A) g�ldil�r B) basq�n etdil�r C) hücum etdil�r D) t�mir etdil�r

A�a�dak� cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.1) K�rimin az�n�n üstünd�n d�y�n t�rs �ill� ... . 2) K�nd ara-s�ra at��l�r�

m�ruz qalsa da, ... . 3) Sabah yek�qar�n A�ot yem�kd�n qabaq bizi yen� gül��dirs�, ... . 4) Olan u�aqlar�n� n�m, qaranl�q ... . 5) U�aqlar� sübh tezd�n s�raya düzüb apar�r, ... .

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri aid olduqlar� sözl�rl� birlikd� d�ft�riniz� köçürün. Sonra 2-ci t�r�� �ri ba�qa sözl�rl� �v�z edib yeni birl��m�l�r düz�ldib yaz�n.

� Suallar�n köm�yi il� söz birl��m�l�rind�ki birinci t�r�� �rin n� bildirdi-yini, hans� nitq hiss�si olduunu mü�yy�nl��dirin v� üstünd� qeyd edin. Sonra h�min �m�liyyat� ikinci t�r�� �r� d� t�tbiq edin.

t�rs �ill�, quru, ki� i çör�k, dinc günl�r, qulaqlar� s�ral� bir z�nciy�, n�m, qaranl�q bir zirz�miy�, günahs�z körp�l�r, ç�tin v�ziyy�td�n

� M�tnd�n oxuduqlar�n�z �sas�nda “balaca girovlar�” s�ciyy�l�ndirin.

M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� birl��m�l�ri d�ft�riniz� köçürün. Birl��m�l�rin qar��lar�nda onlar�n ilkin formas�n� yaz�n v� m�nalar�n� izah etm�y� çal���n. Ç�tinlik ç�ks�niz, mü�lliminiz� müraci�t edin.

Köm�kçi: Al�ma bir �ey g�lib – al�na g�lm�k

� M�tnd� qara h�r� �rl� verilmi� sözl�rin kontekst� uyun sinonim qar��-l�q lar�n� tap�b s�sl�ndirin v� onlar� cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd� ulduz i�ar�si il� f�rql�ndirilmi� sözl�rin kökünd� ba� ver�n d�yi �iklik üz�rind� mü�ahid� apar�n v� bu d�yi�ikliyin s�b�bini öyr�nm�y� çal���n.

Page 107: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

105

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Yadda saxlay�n: Dilimizd� b�zi el� ikihecal� isiml�r var ki, onlara saitl� ba�lanan ��kilçi art�r�ld�qda kökün son saiti dü�ür. M�s�l�n, ��kil – ��kl+im, ��kl+imiz, ��kl+i, sinif – sinf+in, sinf+i, sinf+imiz, oul–ol+um, ol+unuz v� s.

Bu sözl�r, �sas�n, a�a�dak�lard�r:a) Sinif, kir, �tir, ömür, eyib, isim, cisim, f�sil, ��kil, n�sil, s�bir v� s.b) Beyin, çiyin, a�l, qar�n, al�n, burun, a�z, boyun, oul v� s.

� “Sinif, f�sil, ��kil, kir” sözl�rini halland�r�b yaz�n. Hans� hallarda kökl�rd� d�yi�iklik ba� verdiyin� diqq�t yetirin v� bunun s�b�bini izah edin.

§ 39. BALACA G�ROVLAR 2-ci hiss�

Quduzla�m�� erm�nil�r pasl� k�lb�tinl� oxumaq ist�m�y�nl�rin dilini dart�b qopard�r, soyundurub �l� sal�rd�lar. ��l�m�y� aparanda, i�d�n qay taranda, yem�kd�n �vv�l d�, sonra da heyd�n-h�r�k�td�n dü��n�c�n onlara mahn� oxut dururdular. Gün �rzind� girovlara iki d�f� �l boyda quru çör�k, bir içim bulan�q su verirdil�r. Yem�kd�n qabaq bir qazan xör�yi g�tirib, ortal�a qoyur, be�-on d�qiq�d�n sonra götürüb apar�rd�lar. U�aqlar xör�yin �trind�n* bihu� olur, a�zlar�n�n* suyu ax�r, gözl�rini yumub, “ay ana” deyib ala��rd�lar. Gec�l�r onlar� tunel� doldurub, az�n�* b�rk-b�rk örtürdül�r. Girovlar o d�r�c�d� z�i� �mi�dil�r ki, yerl�rind�n t�rp�nm�y� taq�tl�ri qalmam��d�. Yaz�qlar soyuq, rütub�tli çubuqlar�n üstün� ölü kimi dö��nirdil�r.

Bir gün u�aqlar me��nin qaba�ndak� a��r�mda s�ng�r qaz�rd�lar. Onlara n�zar�t ed�n erm�nil�r talada kef m�clisi qurmu�dular. Bird�n lap yax�nl�qda at�� s�sl�ri e�idildi. Bizimkil�r girov saxlanan u�aqlar� xilas etm�y� g�lmi�dil�r. U�aqlar ç��r��a -ç��r��a özl�rini ma��na sald�lar, erm�nil�r is� girov götürüldü...

Bir müdd�td�n sonra dirç�lmi� u�aqlar�n soluxmu� çöhr�l�rin� q�zart� çil�ndi, yaralar� saalmaa ba�lad�.

Tutulmu� dü�m�nl�ri bizim meyitl�rl� d�yi�m�k üçün k�nd� g�tirdil�r. �kiayaql� v�h�il�r i�g�nc� verdikl�ri u�aqlar� gör�nd� ba�lar�n� a�a� sald�lar. On bir ya�l� dilli-dilav�r Hikm�t qartalburun, yek�p�r A�otun ç�n�sinin alt�na girib:

– M�ni tan�mad�n? – dedi. – Yad�ndad�, m�n� deyirdin ki, den�n erm�ninin belind�n g�lmi��m, s�n� bir saçaql� konfet verim. Dill�nm�diyimi gör�nd� hu�umu itir�n�c�n döyürdün m�ni. Üstümu-ba��m� murdarlay�rd�n.Yax��, indi s�n den�n ki,”Qaraba Az�rbaycan�nd�r, bir q�l�tdi el�mi��m”, m�n d� s�ni burax�m, ç�x get balalar�n�n yan�na.

Page 108: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

106

Yek�p�r A�ot daz ba��n� �ll�ri aras�na al�b saxlad�. Qan çil�nmi� iblis gözl�rini yumub yer� çökdü. Zabitin ayaqlar�na dü�üb yalvard�:

– �r�, m�ni çevir balalar�n�n ba��na, bir q�l�tdi el�mi��m! Vallah, bizd� günah yoxdu, eli. Bizi m�cbur el�yirl�r! Qaraba da sizin olsun, lap Yere-van da! T�ki m�n axma� burax, ç�x�m gedim xarabama. U�aqlar�m yetim qalmas�n, öldürm� m�ni!

Zabitin n�z�rl�ri ona yalvaran erm�ninin ba�� üstünd�n uzaqlara dikil-mi�di...*. (ixtisarla) Qorxmaz Abdullayev

SÞZLÖKpasl� a��r�m dilli-dilav�r yek�p�r daz iblis

S�Z EHT�YATI

çöhr� i�g�nc� verm�k bihu� olmaq hu�unu itirm�k

� A�a�dak� suallara cavab verin v� m�tnin m�zmununu dan���n.

1) Quduzla�m�� erm�nil�r bir qazan �tirli xör�yi n� üçün ortal�a qoyur, sonra götürüb apar�rd�lar?

2) U�aqlar niy� yerl�rind�n t�rp�n� bilmirdil�r?3) Nec� oldu ki, u�aqlar� xilas etm�k mümkün oldu?4) �sir tutulmu� erm�nil�ri n� üçün k�nd� g�tirdil�r?5) Hikm�t yek�p�r A�ota hans� sözl�ri xat�rlatd�?6) Yek�p�r A�ot zabit� yalvar�b n� deyirdi?

� Siz m�tnl� bal� bir-biriniz� hans� suallar� verm�k ist�rdiniz? Öz va rian -t�n�z� d�ft�rinizd� yaz�n.

� Qruplara bölünün v� m�tnin m�zmunu üzr� plan t�rtib edin. H�r bir qrupun t�rtib etdiyi plan�n m�zmunu �hat� etm�si v� düzgünlüyü bax�m�ndan qiym�tl�ndirm� apar�n.

� A�a�dak� cüml�ni m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.

�sir tutulmu� dü�m�nl�ri bizim k�nd� g�tirdil�r ki, .... A) i�g�nc� versinl�r B) meyitl�rl� d�yi�sinl�r C) �l� sals�nlar D) u�aqlara göst�rsinl�r

� A�a�dak� söz birl��m�l�rind� birinci t�r�� �ri ba�qa sözl�rl� �v�z ed�r�k yeni birl��m�l�r düz�ldib d�ft�riniz� yaz�n. Sonra bir neç�sini cüm l�-l�rd� i�l�din.

m�rd u�aqlar, qorxulu dü�m�n, u�aqlar�n intiqam�, qorxaq erm�ni, zabitin n�z�rl�ri, ki� i çör�k, günahs�z körp�l�r

Köm�kçi: V�t�nin haray� – torpa�n haray�, u�aqlar�n haray� ...

Page 109: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

107

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri m�naca uyun müxt�lif feill�rl� �laq�l�ndirib cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�rin yaz�l��� üz�rind� mü-�ahid� apar�n v� kökl�rd� ba� ver�n d�yi�ikliyin s�b�bini izah etm�y� çal���n.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� ifad�l�ri d�ft�riniz� köçürün v� mü�llimin köm�yi il� ilkin formalar�n� qar��lar�nda yaz�n.

M�tnd� qara r�ngd� verilmi� ifad�nin m�nas�n� izah ed� bil�rsinizmi? Ç�tinlik ç�kdiyiniz halda mü�llimin köm�yind�n istifad� edin.

A�a�dak� �eiri oxuyun v� �sas kri mü�yy�nl��dirin.

H�R GEC� XOCALIDA

H�r gec� Xocal�daCan�m ar�y�r m�nim.Güll�l�n�n qocaya,Parçalanan körp�y�Ruhum alay�r m�nim.H�r gec� Xocal�daGöytürkl�rin ruhundaYan�q yeri s�zlay�r.Gülm�yi unutmu�am,

Xocal�n�n qisas�nAlanda gül�c�y�m.M�n öl�nd�n sonra daXocal�da yenid�nDünyaya g�l�c�y�m.Bu qisas� al�nca,Ölüb-diril�c�y�mH�r gec� Xocal�da. Fikr�t Qoca

SÞZLÖK qisas s�zlamaq

� �eird�n götürülmü� a�a�dak� kirl� bal� debat t��kil edin. �airin kri il� raz�la��rs�n�zm�?

Gülm�yi unutmu�am, Xocal�n�n qisas�n� Alanda gül�c�y�m.

� Hans� kir �eirin m�zmununa uyun deyil?A) Xocal�n�n intiqam�n� alana q�d�r mübariz�ni davam etdirm�liyik.B) Bu ölk�nin h�r bir v�t�nda�� Xocal� faci�sini öz faci�si hesab etm�li v�

onu unutmamal�d�r.C) Xocal� �n q�dim ya�ay�� m�sk�nl�rind�n biridir.D) Tökül�n qan yerd� qalmamal�d�r.

M�tni oxuyun, m�zmununu dan���n v� saylar� sözl� yaz�n.

1992-ci il fevral�n 25-d�n 26-na keç�n gec� erm�ni silahl� d�st�l�ri keçmi� SSR�-nin 366-c� motoat�c� h�rbi alay�n�n köm�yi il� Xocal� ��h�rin� hücum etdil�r. �vv�lc� ��h�r h�r t�r�fd�n mühasir�y� al�nd�, sonra is� yand�r�ld�. Bir

Page 110: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

108

gec�nin içind� q�dim Xocal� yerl� yeksan edildi. Bu, �sl soyq�r�m idi..Xocal� soyq�r�m� n�tic�sind� 613 Xocal� sakini q�tl� yetirilib. Bunlardan

63-ü u�aq, 106-s� qad�n, 70-i qoca v� qar� idi. Bu faci�d� 8 ail� tamamil� m�hv edilib. 25 u�aq h�r iki valideynini, 130 u�aq is� valideynl�rind�n birini itirib. Dü�m�n güll�sind�n 76-s� u�aq olmaqla, 487 n�f�r yaralan�b,1275 n�f�r �sir götürülüb. Girov götürül�nl�rd�n 150 n�f�rinin, o cüml�d�n 68 qad�n v� 26 u�a�n taleyi bu gün�d�k m�lum deyil. Az�rbaycan xalq� v� dövl�ti Xocal� faci�sini heç vaxt unutmur v� unutmayacaqd�r.

§ 40. PEMANÇILIQ

�hm�din aya�n�n lap alt�ndan p�r�lt� il� bir bildirçin qalxd�. Ox kimi süzüb dar�l�a do�ru uçdu. �hm�din güll�si il� bir vaxtda kimins� tüf�ngi d� aç�ld�. Qu� bir-iki d�f� qanad çal�b otlua dü�dü. �hm�d qu�u yerd�n qald�rd�. El� bu vaxt q�z�bli v� cingiltili bir s�s e�itdi:

– Ey, Rus �hm�d, bildirçini m�n vurmu�am!O, dönüb �lind� tüf�ng otluun içind� dayanan olana baxd�. Onun on

dörd-on be� ya�� ancaq olard�. �ynind� v�zn�li qara çuxas� vard�. Göy buxara papa�n� geri it�l�mi�di. Zil qara saç�n�n q�vr�m teli aln�na dü�mü�dü. Sivri burnu p�r�l�nir, sin�si qalx�b-enirdi. U�aq yaman h�y�canlanm��d�.

– N�d�n bilirs�n?– Nec� y�ni n�d�n? H�l� m�nim �limd�n bir qu� qaçmay�b.– Amma bu d�f� qaç�b. Deyirl�r ki, bu il hava çox isti olacaq.– Ver deyir�m s�n�!– Verm�s�m n� ed�rs�n?Olan tüf�ngi h�rl�di:– Vuraram.Adam da bir qu�dan ötrü dala�arm�? �st�yirs�n bildirçini s�n� ba��lay�m.– Laz�m deyil. M�n vurmu�am, qaytar özüm�. Bir d� ki, bura bizim

ç�m�nlikdir.�hm�d gülüms�y�r�k, h�l� d� ac�� soyumayan ��r� ba�dan-ayaa

süzdü. U�a�n a sif�ti al���b yan�rd�.– Bütün bu yerl�rin ham�s� sizindir?– B�s n�?!– O taydak� me�� d�?– Ham�s�.– Su da?– Zarafat� burax, bildirçini b�ri ver!�hm�d qu�u ��r�f� uzatd�. Olan c�ld bildirçinin haradan yaralanmas�na

baxd�. Onun sif�tind�ki q�z�b yox oldu. �hm�d u�a�n tutqun çöhr�sini*

Page 111: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

109

m�sum bir t�b�ssüm bürüdüyünü gördü. Onun gözl�rind� h�m sevinc, h�m d� hüznlü bir k�d�r vard�. O, ovçudan çox, bir u�aq mara� il� qu�u süzürdü.

– Ac��n soyudumu?��r�f gülümsündü. Onun h�r�k�tl�rind� maraqla b�rab�r, bir pe�manç�l�q

da vard�. Ancaq onun qu�u vurduunam�, yoxsa onu �hm�din �lind�n alma-s�nam� pe�man olduunu t�yin etm�k ç�tin idi.

�smay�l �xl�

SÞZLÖK

cingiltili sivri m�sum hüznlü

S�Z EHT�YATI

p�r�l�nm�k v�zn�li çuxa

� Suallara verilmi� cavablardan hans� m�tnin m�zmunu il� s�sl��mir? ��r�f vurulmu� qu�u n�y� gör� �hm�dd�n alma�a c�hd edirdi?

A) ��r�f dü�ünürdü ki, ç�m�nlik onlar�n olduu üçün qu� da onun olmal�d�r.

B) ��r�f �min idi ki, bildirçini o vurub.C) ��r�f aa olu olduu üçün h�mi�� ist�diyini almaa ad�t etmi�di.D) ��r�f yaral� qu�u xilas etm�k ist�yirdi?

� M�tnin m�zmunu �sas�nda ��r� n xarici görünü�ünü t�svir edin.

� Bütün ç�m�nliyin, me��nin, h�tta axan suyun onlara aid olduunu iddia ed�n ��r�f siz� nec� t�sir ba��lay�r? Fikrinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� M�tnd�ki hadis�l�ri hans� ard�c�ll�qla düzm�k olar? 1) U�aq yaman h�y�canlanm��d�.2) �hm�d qu�u yerd�n qald�rd�.3) Onun gözl�rind� h�m sevinc, h�m d� k�d�r vard�.4) �hm�d qu�u ��r�f� uzatd�.5) Onun on dörd-on be� ya�� ancaq olard�.

A) 1, 3, 5, 4, 2 B) 3, 4, 5, 1, 2 C) 2, 5, 1, 4, 3 D) 4, 5, 1, 2, 3

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Kim s�ninl� höc�t� ba�lasa, susmaqla onu susdur. Çünki axmaqlar�n cavab� susmaqd�r. “Qabusnam�”

� M�tnd�ki hans� ifad�ni “q�zarm��d�” sözü il� �v�z etm�k olar? A) Sin�si qalx�b-enirdi. B) Sif�ti al���b-yan�rd�.C) Sivri burnu p�r�l�nirdi. D) Çöhr�sini t�b�ssüm bürümü�dü.

� M�tnd�ki dialoqda bir cüml� yerind� i�l�nm�mi�dir. O, hans�d�r?

Page 112: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

110

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd�ki hadis�l�ri bu günümüz�, yoxsa keçmi�� aid etm�k olar? Müzakir� edin.

M�tnd� çoxlu �lam�t bildir�n söz i�l�nmi�dir. Onlar� seçib aid olduqlar� sözl�rl� b�rab�r köçürün. Bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

M�tnin sonuna yax�n cüml�l�rd�n birind� antonim sözl�r i�l�nmi�dir. H�min sözl�ri tap�b s�sl�ndirin v� cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd� qara r�ngd� verilmi� sözl�rin eyni, yoxsa f�rqli m�nalar ifad� etdiyini �sasland�r�n. Bu sözü cüml�l�rd� müxt�lif m�nalarda i�l�din.

� Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözün sinonimi m�tnd� iki cüml�d� i�l�nmi�dir. H�min cüml�l�ri seçib s�sl�ndirin v� sinonim sözü tap�b göst�rin.

“M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin �v�zin� ba�qa hans� sözl�ri i�l�tm�k olar? Fikrinizi �sasland�r�n.

§ 41. HOPHOP Haqq�nda �n çox r�vay�t söyl�nil�n qu�lardan biri d� hophopdur. Hophop-

lar yaz-yay aylar�nda ölk�miz� g�lir, pay�z-q��da is� köçüb isti yerl�r� gedirl�r. Bu b�z�kli qu�un ba��ndak� tükl�r bir c�rg� il� düz qalxd��na gör� ona b�z�n �anapipik d�* deyirl�r. Sanki qu�un ba��na daraq sanc�l�b. Bax bu daraa ox�arl�qdan da �fsan�, r�vay�tl�r yaran�b.

Biz� b�nz�r uzun dimdiyi, enli qanad�, düz quyruu olan bu qu�lar aaclara, kollara, da�lara qonaraq “hophop” s�das�n� xat�rladan s�sl�r ç�xar�rlar. Yazda v�* yayda k�ndl�rd�, tarlada, çöld�, me��d� saatlarla bu qu�lar�n n�m�sin� qulaq asmaq olar. Onlar daim bir yerd� durub oxumurlar. Tez-tez yerl�rini d�yi�irl�r. Ona gör� d� adama el� g�lir ki*, qu�lar bir-birini axtar�rlar.

�sas�n, kür�n r�ngd�, üz�rl�rind� a-qara, gil r�ngli çill�r olan hophoplar aac kou�lar�nda, da�lar�n aras�nda, yaranlarda yuva qururlar. Ad�t�n, dörd-alt� yumurta qoyan di�i hophop on s�kkiz gün kürt yat�r. H�min müdd�td� erk�k hophop h�m* özün� yem tap�r, h�m d�* di�i hophop üçün dimdiyind� yem g�tirir.

Yumurtadan ç�xm�� �tc� balalar� erk�k v�* di�i hophoplar birg� yedirdirl�r. Balalar uçma� öyr�n�nd�n sonra p�rvazlan�b, isti ölk�l�r� gedirl�r.

SÞZLÖKr�vay�t kür�n hophop (�anapipik) gil p�rvazlanmaq yaran

S�Z EHT�YATIkou� s�da kürt yatmaq

Page 113: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

111

� A�a�dak� suallardan biri m�tn� aid deyil. Fikrinizi �sasland�r�n.1) Hophop qu�una n� üçün �anapipik d� deyirl�r?2) Hophoplar yuvalar�n� harada qururlar? 3) Hophoplar�n n�m�sin� harada qulaq asmaq olar?4) Hophoplar balalar�n� nec� yeml�yirl�r?5) �yirmi alt� gün kürt yatan hophopa hans� qu� yem g�tirir?

� Cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n v� t�rcüm� edin.1) Hophoplar yaz-yay aylar�nda ölk�miz� g�lir, ... . 2) Bu b�z�kli qu�un

ba��ndak� tükl�r bir c�rg� il� düz qalxd��na gör� ... . 3) Ad�t�n, dörd-alt� yu-murta qoyan di�i hophop ... .4) H�min müdd�td� erk�k hophop h�m özün� yem tap�r, ... . 5) Yumurtadan ç�xm�� �tc� balalar� erk�k v� ... .

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�r üçün ümumi c�h�t n�dir? Fikrinizi �lav� misallarla �sasland�r�n .

� A�a�dak� söz birl��m�l�rind� ikinci t�r�� �ri ba�qa sözl�rl� �v�z ed�r�k yeni birl��m�l�r düz�ldib d�ft�riniz� yaz�n. Sonra bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

uzun dimdik, düz quyruq, isti ölk�l�r, enli qanadlar, da�lar�n aras�nda, uçma� öyr�nm�k, qu�lar�n n�m�si, b�z�kli qu�lar, ba��ndak� tükl�r

� M�tnd� qara r�ngd� veril�n v� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r aras�nda h�r hans� bir bal�l�q varm�? Fikrinizi �sasland�r�n v� h�min sözl�ri �lam�t bildir�n sözl�rl� i�l�d�r�k söz birl��m�l�ri düz�ldib yaz�n.

� Hophopun xarici görk�mini t�svir ed�n ifad�l�ri seçib d�ft�rinizd� yaz�n v� cüml�l�rd� i�l�din.

� Oxuduunuz m�tnin a�a�dak� janrlardan heç birin� aid olmad��n� �sasland�r�n.

A) na�l B) hekay� C) �fsan� D) l�tif�

Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� köm�kçi vasit�l�r i�l�ndikl�ri cüml�l�rd� hans� v�zif�ni yerin� yetirir?

A) Sözl�ri v� cüml�l�ri bir-birin� balay�r.B) ��yalar� adland�rmaa xidm�t edir.C) H�r�k�tl� bal� �lam�t bildirir.D) Sözl�r� qo�ulub onlarda mü�yy�n m�na çalar� yarad�r.

Mirz� �l�kb�r Sabirin “Hophop” t�x�llüsü il� hophop qu�u aras�nda �laq� tapmaq olarm�? F�rqli v� ox�ar c�h�tl�ri müqayis� edin v� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 114: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

112

� [�] s�sini düzgün t�l�ffüz etm�kl� tapmacan� oxuyun v� cavab�n� tap�n. F�rql�ndirilmi� dil i�ar�sinin hans� nitq hiss�sin� aid olduunu tap�n.Naaraç� naara çal�r, n� naaras� var, n� çubuu. A) sual �v�zliyi B) balay��c� C) qo�ma

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�r aras�nda ümumi c�h�t n�d�n ibar�tdir? �zah edin v� kirl�rinizi �sasland�r�n.

§ 42. FAYDALI M�SL�H�T Rizvan i�l�m�yi çox sevirdi. �kinçilik i�l�ri ona xüsusi h�zz verirdi.

Torpa� bell�yir, sah�d�ki alaq otlar�n� vurur, bitkil�ri suvar�rd�. Bir sözl�, h�r bir i�d� atas�n�n yax�n köm�kçisi idi.

Rizvangilin ba�nda ayr�ca lobya �kil�n sah� var idi. H�r il o sah� �kil�r v� çoxlu m�hsul ver�rdi. M�hsul y��lan vaxt� Rizvan s�birsizlikl� gözl�y�rdi. Kollar� kökünd�n ç�xar�b d�st�l�y�r, ev� g�tirib lobyalar� y�ard�. Art�q paxlalar�n yeti��n vaxt� idi. Partlam�� paxlalar�n içind�n lobyalar görünm�y� ba�layanda Rizvan anas�na dedi: “Dey�s�n, lobyalar�n y��lan vaxt�d�r...”

– H�, olum, dün�n atan dedi ki, t�dric�n yeti��nl�ri y�maq laz�md�r. Rizvan sevinc�k dill�ndi: “Onda gedim, kollar� ç�xar�m!”Rizvan sah�y� g�ldi. Paxlalar� yeti�mi� kollar� ç�xarmaa ba�lad�. Art�q

xeyli kol y��lm��d�. Bu vaxt qon�ular� �jd�r �mi g�lib ç�xd�. T��ccübl� üst-üst� qalaqlanm�� kollara bax�b soru�du:

– A bala, kollar� niy� kökünd�n ? Rizvan diksindi. Çevrilib p�rt halda bir �jd�r �miy�, bir d� paxla qala�na

baxd�. Heç bir �ey anlamad�. �jd�r �mi onun donub qald���n� görüb dill�ndi:– Olum, lobya kollar�n� kökü il� ç�xarmazlar. Paxlal� bitkil�ri el� y�maq

laz�md�r ki, kökl�ri torpaqda qals�n.– Niy�? – Rizvan maraqla soru�du. �jd�r �mi ç�xar�lm�� kollardan birini �lin� götürüb dedi:– Bax, olum, görürs�nmi kök� birl��mi� yumrular�. Paxlal� bitkil�rin

kökl�rind� yumrucuq bakteriyalar� olur. Bu bakteriyalar atmosferd� olan azotu bitkinin q�bul ed� bil�c�yi ��kl� sal�r. Onlar torpaqda n� q�d�r çox olarsa, bitkil�r azotla bir o q�d�r yax�� t�min olunar. �lav� azot gübr�sin� d� ehtiyac olmaz. Yumrucuq bakteriyalar� ancaq paxlal� bitkil�rd� olur. Azot is� bütün bitkil�r� laz�md�r. Ona gör� d� paxlal� bitkil�ri y�anda kökl�rini torpaqda saxlay�rlar. Y��mdan sonra is� torpa� çevirirl�r. H�min yer� t�r�v�z bitkil�ri �kirl�r. Bu bitkil�r torpaqdak� azotla xeyli müdd�t qidalana bilirl�r.

Rizvan kr� getdi. Bu vaxta kimi bunlar� bilm�diyin� heyfsil�ndi.Eybi yoxdur, olum. Bilm�m�k eyib deyil, öyr�nm�m�k eyibdir, – deyib

Page 115: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

113

�jd�r �mi onun p�rtliyini aradan qald�rmaq üçün gülüms�di. Rizvan �jd�r �miy� faydal� m�sl�h�t üçün t���kkür etdi. Sona X�yal

SÞZLÖK

alaq otlar� gübr� diksinm�k qalaqlamaq �kinçilik t�dric�n

� M�tnin m�zmununu a�a�dak� suallar �sas�nda dan��maq olarm�? Özünüzü yoxlay�n. Hans� sual�n �lav� olunmas�n� ist�rdiniz?

1) Rizvan atas�na nec� köm�k edirdi?2) Rizvan lobya y��lan vaxt� niy� s�birsizlikl� gözl�yirdi?3) Rizvan lobyalar�n yeti��n vaxt� n� etmi�di ki, bu, �jd�r �mini t��ccüb-

l�ndirmi�di?4) �jd�r �minin m�lumat�ndan Rizvan n� öyr�ndi?5) Rizvan n�y� heyfsil�ndi v� �jd�r �miy� niy� t���kkür etdi?

� M�tnd� i�l�n�n atalar sözünü tap�b s�sl�ndirin v� t�hsil ald��n�z dild� qar�� l��n� deyin.

� Cüml�l�r düz�ldin v� d�ft�riniz� yaz�n.

��l�m�k ona s�birsizlikl� gözl�y�rdiSah� h�r il göst�ri� verdiO, atas�ndan bilm�diyin� heyfsil�ndiO, çox �eyi l�zz�t verirdiRizvan y��m� bol m�hsul ver�rdi�jd�r �mi ona m�sl�h�t alard�

� M�tnd�n seçilmi� a�a�dak� sözl�ri m�nal� hiss�l�rin� ay�r�b yaz�n. �kinçilik, bell�yir, sah�d�ki, bitkil�ri, köm�kçisi, s�birsizlikl�, maraqla, gözl�y�rdi, faydalanar

Köm�kçi: y��lm��d� – y� + �l + m�� + d�

� Q�rm�z� r�ngd� verilmi� ��kilçil�rl� sözl�r düz�ldib müxt�lif forma-larda i�l�din.

Qeyd. Yeni sözl�r düz�ld�rk�n ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rd�ki “-la, -l�” ��kilçisi il� feil düz�ld�n “-la,-l�” (bell�yir) ��kilçisini qar��d�rmay�n: “-la, -l�” omonim ��kilçidir. Dilimizd� bu ��kilçi il� h�m feil, h�m d� z�rf düz�lir.

Page 116: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

114

� A�a�da verilmi� atalar sözl�rind�n hans� m�tnin m�zmununa uyundur?A) Ba salan bar�n yey�r.B) Z�r�rin yar�s�ndan qay�tmaq da qazancd�r.C) Bar ver�n aac� k�sm�zl�r.

� M�tnd�ki mavi bo�luqda hans� ifad� yaz�lmal�d�r?A) q�r�rsan B) ç�xar�rsan C) basd�r�rsan D) sulay�rsan

� Söz birl��m�l�rini cüml�l�rd� i�l�din v� t�rcüm� edin.

m�hsul y��m�, faydal� i�, yeti�mi� paxla, m�hsul y��m�ndan sonra, m�sl�h�t almaq, t�r�v�z bitkil�ri, lobyan�n faydas� , lobya kollar�, azot gübr�si

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Yeti�m�k – 1. ��� ����$����� � ����� ������� ������� ��� � �� ����$ – K�nd� yeti�ib atdan d��d�; ;���� �������$, �������� ����$ – H�kim vaxt�nda yeti�di; &!�������� ������, � ��, ����� ����$ – M�ktubun m�n� yeti�m�yib. 2. Y ���, ����$ – S�n� yeti�m�k olmur. 3. 0������ ��� �����, ���� ����$; �!����; y ���������, ��"���� $�����$, ����� – Balaca deyils�n, yeti�mi� o�lansan!; 4. �����, ����� %��$ (����� ��$$����) – Burada limon yeti�m�z. 5. #����, � ��� ���� ����� – 6rik h�l� yeti�m�yib. 6. &���� ����$, ���������$ – Ayr�l�q zaman� yeti�di..

M�tni oxuyub hans� n�tic�y� g�lm�k olar? Fikrinizi söyl�yin.A) Dü�ündüyün h�r bir i�i tez h�yata keçirm�k laz�md�r.B) H�r bir i�i ba�lamazdan �vv�l m�sl�h�t almaq faydal� olar.C) Yeti�mi� meyv� v� t�r�v�zl�ri vaxt�nda y�maq laz�md�r.

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

Bilm�diyin �eyi öyr�nm�y� çal��. Bunun s�n� iki faydas� olar: ya bildiyin �eyi t�crüb�d�n keçirmi� olarsan, ya bilm�diyin �eyi öyr�n�rs�n.

“Qabusnam�”

M�tnd� i�l�nmi� feill�rin zaman�n� mü�yy�nl��dirib müva q sütun-larda yaz�n.

�ndiki zaman Keçmi� zaman G�l�c�k zaman

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri el� qar��l�qlar� il� �v�z edin ki, cüml�l�rin m�zmunu d�yi�m�sin. Özünüzü yoxlay�n.

� Nöqt�l�rin yerin� laz�m olan ��kilçil�ri �lav� ed�r�k cüml�l�ri köçürün v� oxuyun.

1) Siz h�r bir aac .. v� ya kol.. k�s�nd� torpa.. qorumaq üçün bitkil�r...

Page 117: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

115

�h�miyy�tini xat�rlasa .., �liniz.. saxlayars�n�z. 2) Sel �traf mühit.., t�bi�t.. çox böyük z�r�r vurur. Torpa.. yuyub d�r�l�r..

tökür, uçqunlar �m�l� g�tirir. Balar.., tarla.., yol.. v� k�ndl�r.. da�d�r.

M�tnd� bir qo�asaitli söz i�l�nmi�dir. H�min sözü tap�b s�sl�ndirin v� düzgün t�l�ffüz qaydas�n� izah edin. Qaydaya aid �lav� misallar söyl�yin.

§ 43. QARA ANI Ax�amüstü idi. Seyran�n atas� i�d�n qay�tm��d�. Eyvanda oturub çay içirdi.

Bird�n gözl�ri u�aqlar�n top z�rb�l�ri alt�nda titr�y�n qoca meyn�y� sata�d�.* Qa�lar�n� çat�b kirl��di v� dedi:*

– M�n bu qoca meyn�ni dirild�c�y�m, cavanla�d�racaam, h�tta siz� üzüm d� ver�c�y�m.

Atas� eyvandan h�y�t� dü�dü. Seyran� da ça�rd�. Bu zaman Seyran�n m�kt�b yolda�� S�f�r d� onlarda idi. O da Seyranla a�a� endi. Atas� hardansa d�st�yi s�n�q bir bel tapd�. Meyn�nin dibini bell�yib açd�. Sonra mi�arla onun qara kötüyünü, gömgöy nazik çubuqlar�n� k�sdi. Üstünd� yegan� bir çubuq saxlad�.

– �ndi su g�tirin! – dedi. Seyrangil h�v�sl� ataya

köm�k edirdil�r. Qaç�b ev-d�n vedr� g�tirdil�r, su dol durub meyn�nin dibin� tökdül�r; torpa� doydurana q�d�r su da��d�lar.

– �ndi g�lin talvar düz�ld�k, qara �an� talvar� sevir! – deyib atas� h�y�tin küncünü göst�rdi.

Kimin �lin� n� g�ldi bura atd��ndan, bura d�mir-dümürl�, taxta parçalar� il� dolu idi.

– Seçin, az-çox yararl� taxta parçalar�n� v� m�ftill�ri zir-zibild�n ay�r�n! –dey� atas� göst�ri� verdi. Seyrangil i�l�yirdil�r.

�yirmi d�qiq� keçm�mi�, onlar xeyli yararl� taxta v� m�ftil ay�rd�lar. Atas� talvar düz�ltm�y� ba�lad�. Seyranla S�f�r ona köm�k etdil�r. Talvar haz�r olan-da ata çubuu qald�r�b m�ftil� ili�dirdi:

Birc� il� bütün h�y�ti basacaq, h�m kölg� sal�b bizi yay�n istisind�n qoru- yacaq, h�m d� dadl� �an�ya qonaq ed�c�k ...

Dorudan da, o biri ilin yaz�nda, may girib havalar q�zanda meyn� qol-budaq atd�.* Çox keçm�mi� talvar� tutdu. Yamya��l v� iri yarpaqlar� il� h�y�ti

Page 118: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

116

ç�tir kimi örtüb gün��in yand�r�c� �üalar�n� a�a� buraxmad�. �yun ay�n�n ortalar�nda is� noxud boyda göy gil�l�rl� dolu salx�mlar talvardan a�a� sallan�rd�. Ata canlanm�� meyn�y� v� bu salx�mlara bax�b qürurla deyirdi:

– H�, gördünüz ki, qara �an� nec� �eydir! �m�k itir�n deyil, bir vers�n, on d�f� art�� il� qaytaracaq.

Mirz� �brahimov

SÞZLÖK

meyn� talvar m�ftil yararl� �an�

S�Z EHT�YATI

qol-budaq atmaq �m�k itir�n göst�ri� verm�k

� M�tn� aid bir-biriniz� hans� suallar� verm�k ist�rdiniz? Suallar� t�q di-mat formas�nda haz�rlay�n v� s�sl�ndirin.

� M�tnin m�zmununa aid olmayan cüml� hans�d�r?A) May girib havalar q�zanda meyn� qol-budaq atd�.B) �an� �m�ksev�n olur: bir vers�n, on d�f� art�� il� qaytar�r.C) �ir�y� y��lan ar�lar u�aqlar� i�l�m�y� qoymur, onlar� qorxudurdu.

� Cüml�l�ri oxuyun. Hans� sözl�r yerind� i�l�nm�yib? “Köm�kçi” d�n istifad� ed�r�k cüml�l�ri düzgün ��kl� sal�n v� d�ft�riniz� köçürün

Ata böyükl�ri s�sl�di. H�y�td�ki meyn�ni q�rmaq ist�diyini bildirdi. Ham� h�v�ssiz raz�la�d�. Ert�si gün topla�d�lar. Meyn�nin dibini b�rkitdil�r. Bir neç� il� meyn� daha da balacala�d�. Ham� k�d�rl�ndi.

Köm�kçi: sevindi, bir il�, h�v�sl�, u�aqlar�, h�min gün, diriltm�k, bo�altd�lar, böyüdü

� M�tn� hans� atalar sözl�ri uyundur?A) Aac bar ver�nd�, ba��n� a�a� dik�r.B) Baa bax, üzüm olsun, yem�y� üzün olsun.C) Y�x�lan aaca balta çalan çox olar.D) Baa baxarsan, ba olar, baxmazsan, da olar.

� Uyun g�l�n sözl�ri �lav� edib cüml�l�ri köçürün.1) U�aqlar bada üzüm – �kdil�r. 2) Yayda t�n�kl�r – atd�. 3) Nazik

budaqlarda – göründü. 4) �sti avqust günl�rind� salx�mlar –. 5) Anam a �an�dan – bi�irdi. 6) N�n�m �ip�irin v� dadl� üzüml�rd�n – düz�ltdi.

Köm�kçi: mür�bb�, t�n�kl�ri, qol-budaq, b�km�z, salx�m, �ir�l�ndi

� B�lk�, bilirsiniz, üzüm daha çox Az�rbaycan�n hans� bölg�l�rind� yeti�dirilir? B�s Ab�eronda �n çox sevil�n v� yeti�diril�n üzüm növl�ri han-s�lard�r? M�lumat�n�z� geni�l�ndirm�k üçün ara�d�rma apar�n v� t�dqiqa t� n�z�n n�tic�sini yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 119: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

117

� M�tnd�ki mavi bo�luqda hans� sözü yazmaq olar?A) h�rar�tl� B) h�v�sl� C) deyin�-deyin� D) s�birsizlikl�

M�tnin ikinci abzas�nda i�l�nmi� feill�rin zaman�n� v� ��xsini mü�y-y�nl��dirin. Sonra birinci abzasda i�l�nmi� feill�ri d� h�min zamanda v� ��xsd� i�l�din.

M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� cüml�l�rd�ki sabit ifad�l�ri tap�b, ilkin formas�n� yaz�n. Ç�tinlik ç�ks�niz, mü�lliminiz� müraci�t edin.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözü a�a�dak�lardan hans� il� �v�z ets�k, m�na d�yi�m�z?

A) canland�rmaq B) h�yata qaytarmaq C) ruhland�rmaq

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� köm�kçi nitq hiss�l�ri nitqd� eyni v�zif� yerin� yetirir, yoxsa f�rqli? Fikrinizi �sasland�r�n v� h�min nitq hiss�l�rinin yaz�l��� üz�rind� mü�ahid� apar�n.

M�tnd� ya��l r�ngl� f�rql�ndirilmi� sözl�ri el� d�yi�in ki, �lam�t nor-mada v� normadan az olsun.

Köm�kçi: bomboz – boz, bozumtul, aç�q-boz

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� mür�kk�b sözl�r aras�ndak� ümumi c�h�t n�d�n ibar�tdir? Bu sözl�ri yaranma xüsusiyy�tl�ri bax�m�ndan neç� qrupa ay�rmaq olar? Fikirl�rinizi �sasland�r�n v� h�min sözl�ri müva q sütunlarda yaz�n. Sütunlar� �lav� misallarla z�nginl��dirin.

� �eiri oxuyun, q�rm�z� r�ngd� verilmi� sözl�rin v� birl��m�l�rin m�nas�n� izah edin. Birinci hiss�d� neç�nci ��xs� müraci�t olunduunu mü�yy�nl��dirin.

A� ANI

�sir s�rin kül�kl�r,Yarpa�na toxunur.S�h�r s�nin üstün��nci kimi �eh qonur.Gör nec� parlay�rsanS�n babam�n ba�nda.Q�z�l telli ��f�ql�rOynay�r yana�nda.

Bird�n salx�m dil açd�, Söyl�di: - A �an�yam! M�n Bak� balar�n�n �öhr�tiy�m, �an�yam! Uca göyl�rd�n t�miz, Sulardan duruyam m�n. Torpa�n öz �ir�si, Gün��in nuruyam m�n. N�bi X�zri

r.an

SÞZLÖK

�öhr�t-�an S�Z EHT�YATI

q�z�l telli ��f�q

Page 120: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

118

§ 44. BAHAR G�LSIN!Göz�l bahar, göz�l bahar,Gözl�yirik, tez g�l, bahar!Qu�lar köçsün ölk�miz�,N�m� desin yen� biz�.G�l, oyans�n s�x me��l�r,Yas�m�nl�r, b�növ��l�rG�li�inl� �tir saçs�n,�yd�, innab çiç�k açs�n.H�r mövsümün öz yeri var,G�l, sevimli, göz�l bahar!Bu düzl�rd�, bu dalarda,Ya��l donlu yaylaqlardaYen� qu�lar n�m� desin,

H�yat versin xo� n�f�sinB�r�k�tli torpaqlara –Mehribansan u�aqlara.G�l X�z�rin sahilin�, –Göz�l, s�rin sahilin�.Yay�landa gün�� düz�,G�l-g�l desin d�st�miz�.Aaclar�n xo� kölg�si,Baçalar�n n�m� s�siYay�landa daa, da�a –G�l, s�ninl� g�z�k qo�a.Göz�l bahar, göz�l bahar,Gözl�yirik, tez g�l, bahar! M�mm�d Rahim

SÞZLÖK

iyd� innab mövsüm S�Z EHT�YATI

h�yat verm�k qo�a g�zm�k

� �airin yerind� olsayd�n�z, bahar f�slini siz nec� t�r�nnüm ed�rdiniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Qruplara bölünün v� �eird�n götürülmü� a�a�dak� parçalardan biri �sas�nda yaz�n g�li�ini t�svir ed�n t�qdimat haz�rlay�n. Hans� qrupun cavab� daha maraql� olacaq? Cavablar üzr� qiym�tl�ndirm� apar�n!

I. G�l, oyans�n s�x me��l�r, II. Bu düzl�rd�, bu dalarda, Yas�m�nl�r, b�növ��l�r Ya��l donlu yaylaqlarda G�li�inl� �tir saçs�n, Yen� qu�lar n�m� desin, �yd�, innab çiç�k açs�n. H�yat versin xo� n�f�sin B�r�k�tli torpaqlara.

� �eird� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri d�ft�riniz� köçürün v� qar��lar�nda t�l�ffüz ��klini yaz�n. Sonra h�min sözl�rin hans� nitq hiss�sin� m�nsub olduunu suallar�n köm�yi il� mü�yy�nl��dirin.

� Ölk�mizd� yaz�n g�li�in� h�sr olunmu� m�rasiml�rin t��kili sizi qane edirmi? Siz bu m�rasiml�ri nec� görm�k ist�rdiniz? Fikrinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Yaz�n g�li�inin bayram edilm�sin� nec� bax�rs��n�z? N�y� gör� yay�n, pay�z�n g�li�i bayram edilmir, ancaq bahar�n g�li�ini ham� sevincl� qar��lay�r? Müzakir�y� qo�ulun.

Page 121: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

119

� A�a�dak� söz birl��m�l�rini cüml�l�rd� i�l�din v� t�rcüm� edin.s�x me��l�r, ya��l çöll�r, aaclar�n kölg�si, göyl�rd�n t�miz, sulardan

duru, b�r�k�tli torpaqlar, ��n u�aqlar, s�rin sahil, qu�lar�n n�m�si

� A�a�dak� sözl�rin �eird�ki qar��l��n� tap�b s�sl�ndirin v� h�r iki va-riant� müqayis� edin. Hans� variant daha çox xo�unuza g�ldi?

qal�n, yays�n, paltarl�, oxusun, b�hr�li, birlikd�, s�rin

�eird� ya��l r�ngd� verilmi� söz hans� m�nada i�l�n� bilmir?

A) yuxudan ay�lmaq C) yeti�m�k B) gözl�rini açmaq D) canlanmaq, dirilm�k

�eird� göy r�ngd� verilmi� söz ba�qa hans� m�nada i�l�nir? H�min sözü g�l�c�k zamanda müxt�lif ��xsl�r üzr� d�yi�ib yaz�n.

TAP G�R�K

� Verilmi� tapmacalar�n cavab�n�, y�qin ki, asan tapacaqs�n�z. �kinci tap-macada alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin yaz�l��� il� bal� qaydan� izah edin v� h�min sözl�ri halland�r�b yaz�n.

Bir ki�inin dörd evi var,Biri ya��ld�, o biri al,Biri sar�d�, o biri çal. �

� A�a�dak� atalar sözl�rind�n hans�n� �eirin m�zmununa aid etm�k olar?

A) Yaz var, q�� var, n� t�l�sik i� var! C) Yazda çalan q��da oynar.B) Yayda i�l�, q��da di�l�. D) Yax�� il bahar�ndan b�lli olar.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

Az�rbaycan�n hans� m�n�vi s�rv�tl�rinin “b���riyy�tin qeyri-maddi m�d�ni irsi” siyah�s�na daxil edildiyini deyin v� a�a�da verilmi� m�lumat� yadda saxlay�n.

Novruz 2009-cu il sentyabr�n 30-da YUNESCO t�r� nd�n b���riyy�tin qeyri-maddi m�d�ni irs siyah�s�na daxil edilib. 2010-cu il fevral�n 23-d� is� BMT Ba� Assambleyas�n�n 64-cü sessiyas�nda mart�n 21-i “Beyn�lxalq Novruz Günü” elan edilib. Bel�likl�, Novruz beyn�lxalq bayrama çevrilib.

��M�tnd� i�l�nmi� saylar� sözl� yaz�n.

��������� ��� �%��$,���� ����, ���� �%��$. �

Page 122: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

120

� Müxt�lif türk dill�rind� Novruz t�brikl�rini oxuyun. Dilimizd�ki “Novruz” v� “bayram” sözl�rinin dig�r türk dill�rind�ki ox�ar v� f�rqli c�h�tl�ri üz�rind� mü�ahid� apar�n. Sizc�, bu dill�rd� dan��an insanlar bir-birini ba�a dü�� bil�rl�rmi? Fikrinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

1) Nevruz bayram�n�z kutlu olsun! (Türkiy� türkc�si)2) Naur�z kutt� bols�n! (Qazax türkc�si)3) Nouruz meyram�g�z kuttu bolsun! (Q�r�z türkc�si)4) Novruz bayram�ng�z mübarek bolsun! (Özb�k türkc�si)5) Novruz bayram�m�z quttu olsun! (Türkm�n türkc�si)6) Navr�z meyram�ng�z mübarek bolsun! (Uyur türkc�si)7) Novruz bayram�n�z� tebrik item! (Tatar türkc�si)

� Oxuyun özb�kl�rin Novruz ad�tl�ri il� tan�� olun, onlar� Az�rbaycan-dak� Novruz ad�tl�ri il� müqayis� edin.

Novruz bayram� Özb�kistanda da t�mt�raqla qeyd olunur. �nsanlar kütl�vi g�zintiy� («Seyir») ç�x�rlar, yerl�rd� yell�nc�kl�r qurulur, xoruz döyü�l�ri keçirilir. Özb�kl�r Novruz süfr�si üçün «ni�ala» haz�rlay�rlar. Ni�ala ��k�rd�n bi�irilir - a �okolada b�nz�yir. Özb�kl�r bayram vaxt� öküzl�rin buynuzunu yalay�rlar. M�ml�k�tin ya�l� adam� �lini yaa bat�rar v� öküzl�rin buynuzunu yalayar ki, yeni il b�r�k�tli olsun.

� Qruplara bölünün, mü�llimin tövsiy�si il� Türkiy�, �ran, �fqan�stan, Qazax�stan, Tacikistan v� Türkm�nistan kimi ölk�l�rd�n birind� Novruzu qar��lama ad�tl�ri bar�d� t�qdimat haz�rlay�n.

� “Novruz g�lir, yaz g�lir” ba�l�ql� in�a yaz�n.

� A�a�dak� m�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rl� bal� düzgün cavab hans�d�r? Fikrinizi �sasland�r�n.

�nnab�n �sl v�t�ni Çindir. H�l� çox q�dimd�n onu ��rq�, Q�rbi Asiyaya v� Afrikaya g�tirmi�l�r. Haz�rda Orta Asiyada, Kr�mda v� Az�rbaycanda yeti�dirilir. Meyv�si x�rda olur. �rimeyv�li sortlar Çind�n Az�rbaycana g�tirilmi� v� yay�lm��d�r. Üç-dördillik aaclar� bar verm�y� ba�lay�r. Alt�-s�kkiz metr hündürlüyü olan bu aac�n budaqlar� tikanl�, gövd�si �yri-üyrüdür. L�l�k��killi yarpaqlar� hamar, parlaq v� qay�� kimidir. Ulduz��killi x�rda, q�z�l�-sar� çiç�kl�ri, q�rm�z�-q�hv�yi r�ngli parlaq �irin meyv�l�ri olur.

A) ham�s� sif�tdir B) qohum sözl�rdir C) qurulu�ca mür�kk�bdir

� 16-c� çal��madak� �lam�t bildir�n sözl�ri aid olduu sözl�rl� birlikd� yaz�n v� t�rcüm� edin. H�r iki variant� müqayis� edin. �lam�t bildir�n sözl�r Az�rbaycan dilind� d� aid olduu sözl�rin �lam�tini q�bul edirmi? Mülahiz�l�rinizi mü�lliminiz� söyl�yin.

Page 123: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

121

§ 45. P�L�NG OVU K�rim baba söhb�tin� bel� ba�lad�: – Bizim Borçal� me��l�rind� p�l�ng olmad��n� bilirsiniz. Ancaq keçmi�

zamanlarda varm��. Q�rx-�lli il bundan �vv�l k�ndin yax�nl��nda bir p�l�ng görünmü�dü. Onun qorxusundan me��y� heç k�s getmirdi. Bir gün e�itdim ki, k�ndin yax�nl��nda p�l�ng üç in�k parçalay�b. Al�m ba��mdan ç�xd�. Tüf�ngimi götürüb getdim. K�ndl� p�l�ngin aras� bir aac olard�. D�r�ni a�d�m. A�a� uzanan da�l�-qayal� bir da �t�yi il� me��nin iç�risin� gedirdim. Gün�� saralmaa, sular qaralmaa ba�lam��d�. P�l�ngi gözd�n qaç�rmamaq üçün yan-yör�m� bax�rd�m. Bir d� n� gördüm?! Uzaqda iki göz m���l kimi yan�r. Baxd�m, p�l�ng idi. O da m�ni görmü�dü. P�nc�si il� ac�ql�-ac�ql� yeri e�ir, c�rmaqlay�rd�.

Bir az da getmi�dim ki, bird�n-bir� p�l�ng yerind�n at�l�b ba�ra-ba�ra üstüm� g�ldi. Bir da�a söyk�nib tüf�ngimi ona t�r�f yön�ltdim. P�l�ngin bir n�cib xasiyy�ti var: hücuma ba�lad�� yerd�n üç d�f� ovun üstün� at�lar. Bu üç d�f�nin heç birind� ovlaya bilm�s�, küsüb ged�r. Qalxd�� yerd�n iki d�f� üstüm� at�ld�. Üçüncü d�f� az qald� üstüm� dü�sün. Tüf�ngimi qald�rd�m v� havada üstüm� g�lirk�n qollar� aras�ndan ni�an ald�m. P�l�ngd�n el� bir ba�rt� qopdu ki, s�sind�n da-da� titr�di. Gözl�rim qarald�, tükl�rim ürp�rdi. O, iki-üç add�m m�nd�n aral� bir qaratikan kolu yan�nda y�x�l�b n�rild�yirdi. �ki d�qiq�d�n sonra can�n� t�slim etdi. Yax�nla�d�m. O igid heyvan� öldürdüyüm� pe�man oldum. Ür�yim kövr�ldi, gözl�rim ya�ard�. Tüf�ngimi bir t�r�f� at�b, qaba�nda diz çökdüm. Ba��n� qollar�m aras�na al�b, üzünd�n-gözünd�n öpdüm.

P�l�ngin d�risini soyub ev� qay�dandan sonra qon�ular ba��ma y��ld�lar. Dedim ki, Borçal� torpa�nda bir igid var idi, o da bu günd�n ya�am�r. Bundan sonra Borçal� torpa� igid üzü görm�y�c�k.

Bir saat �vv�l sakit v� dal�n halda duran bu qoca art�q n�z�rimizd� böyümü�dü.

Abdulla aiq

SÞZLÖK

m���l n�cib dal�n halda a�maq

S�Z EHT�YATIcan�n� t�slim etm�k al� ba��ndan ç�xmaq tükl�ri ürp�nm�k

� Suallar� oxuyun v� cavabland�rmaa çal���n. Onlar�n m�tnin m�zmu-nunu �ks etdirm�diyini faktlarla �sasland�r�n.

1) Borçal� me��l�rind� çoxlu p�l�ng olmas� n� il� bal� idi?2) �nsanlar n� üçün Borçal� me��l�rind� olan p�l�ngd�n qorxmurdular?

Page 124: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

122

3) N� üçün p�l�ng K�rim baban� gör�nd� qorxub qaç�r?4) K�rim baba ni�an alsa da, n� s�b�b� p�l�ngi öldürm�kd�n vaz keçdi?5) K�rim babaya yax�nla�an p�l�ng niy� bird�n geri qay�td�?6) K�rim baba öldürdüyü p�l�ngi niy� ac�ql�-ac�ql� süzürdü?

� K�rim baba p�l�ngi öldürdükd�n sonra niy� pe�man oldu? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� “Bu qoca art�q n�z�rimizd� böyümü�dü” cüml�sinin m�nas�n� nec� ba�a dü�ürsünüz? Mü�llif bu sözl�rl� n� dem�k ist�mi�dir? Müzakir� edin.

� M�tnd� sar� r�ngl� f�rql�ndirilmi� cüml�d�ki “aac” sözünü nec� ba�a dü�m�k laz�md�r?

A) b�rk gövd�si olan çoxillik bitkiB) t�xmin�n 6-7 kilometr� b�rab�r uzunluq ölçüsüC) tir, dir�k, �alban D) �sa v� ya çomaq

� M�tnd� i�l�nmi� “can�n� t�slim etdi” ifad�sini a�a�dak� variantlardan hans� il� �v�z etm�k daha çox yerin� dü��r?

A) v�fat etdi B) h�lak oldu C) öldü D) keçindi E) g�b�rdi

� A�a�dak� cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda geni�l�ndirib yaz�n.1) Bir p�l�ng görünmü�dü. 2) P�l�ng üç in�k parçalay�b. 3) Me��nin

iç�risin� gedirdim. 4) Yan-yör�m� bax�rd�m. 5) P�l�ng üstüm� g�ldi. 6) Tüf�ngimi ona t�r�f yön�ltdim. 7) O, y�x�l�b n�rild�yirdi. 8) Qon�ular ba��ma y��ld�lar.

� Nec� bilirsiniz, a�a�dak� cüml�l�rd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r hans� nitq hiss�sin� aiddir? Düzgün cavab� göst�rin v� krinizi �sasland�r�n.

Bird�n-bir� p�l�ng yerind�n at�l�b ba�ra-ba�ra üstüm� g�ldi. A�a� uzanan da�l�-qayal� bir da �t�yi il� me��nin iç�risin� gedirdim. P�l�ngi gözd�n qaç�rmamaq üçün yan-yör�m� bax�rd�m. O, p�nc�si il� ac�ql�-ac�ql� yeri e�ir, c�rmaqlay�rd�.

A) isim B) sif�t C) z�rf D) �v�zlik

K�rim baban�n xat�rlad�� Borçal� me��l�ri harada yerl��ir v� onun haqq�nda n� bilirsiniz? M�lumat�n�z� art�rmaq üçün axtar�� apar�n v� top la-d��n�z m�lumat� yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Oxuyun v� yerin� dü�m�y�n sözl�ri tap�b, cüml�nin m�nas�na uyun g�lm�diyini �sasland��r�n.

Page 125: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

123

1) Bizim Borçal� göyl�rind� p�l�ng olmad��n� bilirsiniz. 2) Bir gün e�itdim ki, k�ndin u�aql��nda p�l�ng üç in�k parçalay�b. 3) P�l�ngd�n el� bir n�m� qopdu ki, s�sind�n da-da� titr�di. 4) O igid heyvan� güldürdüyüm� pe�man oldum. 5) Tüf�ngimi bir t�r�f� at�b, qaba�nda r�qs etdim.

� K�rim baba p�l�ngi hans� xüsusiyy�tl�rin� gör� igid adland�r�r? Düzgün olanlar�n� seçin.

A) qorxmazl��na B) c�sar�tin� C) acgözlüyün�D) m�rurluuna E) hiyl�g�rliyin�

��Seçdiyiniz xüsusiyy�tl�r igid insanlara da aid edil� bil�rmi? Verilmi� söz-l�rd�n istifad� ed�r�k “Az�rbaycan igidl�r diyar�d�r” ba�l�ql� kiçik esse yaz�n.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri �sas, yoxsa köm�kçi nitq hiss�-l�rin� aid ed�rdiniz? Mülahiz�l�rinizi mü�lliminiz� bildirin.

M�tnd�n götürülmü� a�a�dak� sözl�rin kökl�rini mü�yy�nl��dirib suallar�n� qar��lar�nda qeyd edin. Omonim kökl�rd� diqq�tli olun!

saralmaa, qaralmaa, c�rmaqlay�rd�, yax�nl��nda, parçalay�b, yön�ltdim, at�lar, üçüncü, ovlad�, ba�rt�, aral�, y�x�l�b, yax�nla�d�m, öldürdüyüm�

� A�a�dak� cüml�l�rd� f�rql�ndirilmi� sözl�rin v� onlar�n kökl�rinin m�nalar��n� izah edin.

1) Borçal� torpa�nda bir igid var idi, o da bu günd�n ya�am�r.2) Ür�yim kövr�ldi, gözl�rim ya�ard�.

��H�min sözl�rin kökü il� bal� düzgün cavab� göst�rin v� krinizi �sas-land�r�n.

A) çoxm�nal�d�r B) omonimdir C) antonimdir

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Ya�amaq – 1. +������ ��� %��$, ���� %��$, ��� %��$ – 100 il ya�amaq. 2. ;�� �����, ����� � ����� – Sa�lam ya�amaq. 3. #��� ���, !�"�� %��$, ��� %��$ – Ad�tl�rimizi ya�atmaq laz�md�r. 4. �� �� �� ���$� ������ ����� �����, �%����$, � ����� – M�nal� ya�amaq. 5.��� � ��� ������ %��$, ��� �� �� ���$$��� ��� � ��� ����� ����� – K�ndd� ya�amaq. 6. ��� � ��� ����� � �����, ������� !�� ����� – Onunla bir m�nzild� ya�amaq ��tindir.

� Tapmacan� cavabland�r�n v� f�rql�ndirilmi� sözl�rin qurulu�ca növünü t�yin edin.

O hans� heyvand� ki, anadan saqqall� doular. �

Page 126: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

124

§ 46. QIRQOVULAM, T�K�M M�N...(ixtisarla)

�vv�l bel� deyildiBu örü�l�r, talalar.Bizim idi bu torpaq, Bizim idi bu gülzar.Düzl�rin �n �tirliÇiç�yi bizim idi.Ya��l biç�n�kl�rinGöyç�yi bizim idi.Laylam�z� çalard�Yarpaqlar ax�am-s�h�r.... Suyumuz �eh damc�s�,D�nimiz gül toxumu.... Me�� �t�kl�riyl�D�st� tutub qaçard�q.Allah, allah, o vaxtlarN� arxay�n uçard�q. 2B�s kim� neyl�dik ki,Özümüzd�n inciyib,S�simizd�n bezdil�r?Ax�r bizi susdurub,N�m�mizi k�sdil�r.

* * *D�v�qu�ular kimiQaçma�m�z var idi,�ndi qaçma�m�z yox.Havalan�b q� ld�nUçma�m�z var idi,Indi uçma�m�z yox.Nec� ola bil�r ki,Buda�n ola-ola,Budaq s�nin olmas�n,Ovla��n ola-ola,Ovlaq s�nin olmas�n;Böyük d�rddir, el�mi?! * * *Ax� niy� bu d�rdiGizli-gizli ç�kim m�n?!*Oxuyum ki, yalq�zam,Q�rqovulam, t�k�m m�n.Bel� q�mli oxusam,M�n� baxan olarm�?Gör�s�n, qu� d�rdin���rik ç�xan olarm�?... MusaYaqub

SÞZLÖK

q�rqovul gülzar bezm�k yalq�z ovlaq göyç�k

S�Z EHT�YATI

��rik ç�xmaq �t�k

� �eird�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin. Q�rqovullar�n susdurulmas�n�n, say�n�n azalmas�n�n s�b�bi n� il� bal� idi? �air insanlar�n diqq�tini n�y� c�lb etm�k ist�yir? Müzakir� edin.

� Nec� dü�ünürsünüz, �eirin birinci b�ndind� q�rqovul hans� günl�ri xat�rlay�r? Hans� cüml�l�rd� bir vaxt g�zdiyi doma yerl�ri yada sal�r? H�min hiss�ni geni�l�ndir�r�k öz sözl�rinizl� dan���n.

Page 127: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

125

� Q�rqovulu kökü k�silm�kd� olan qu�lar siyah�s�na daxil etm�k olarm�? Hans� qu�lar bu siyah�ya daxil edilib? (V sinifd� bu bar�d� oxuduqlar�n�z� yad�n�za sal�n). Nec� dü�ünürsünüz, q�rqovulun ad�n� “Q�rm�z� kitab”da q�rm�z�, sar�, yoxsa ya��l s�hif�l�rd� yerl��dirm�k laz�md�r? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Verilmi� suallara yaz�l� cavab verin.1) �eird�ki q�rqovulun n�m�si n� bar�d�dir?2) N� üçün q�rqovulun n�m�si q�mlidir?3) Q�rqovulun yalq�z qalmas�na s�b�b n�dir?4) Q�rqovul n�m�sind� diqq�ti n�y� c�lb etm�k ist�yir? 5) Sizc�, q�rqovulun d�rdin� ��rik ç�xan olarm�?

� “Gör�s�n, qu� d�rdin���rik ç�xan olarm�?...” – misralar�nda �air q�rqovulun dili il� kiml�ri

köm�y� ça�r�r? Q�rqovulun “d�rdin� ��rik olmaq” ifad�sini siz nec� ba�a dü�ürsünüz? Fikrinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� �eirin m�zmununa uyun olaraq üçüncü hiss�y� a�a�dak� parçalardan hans�n� daxil etm�k olar?

... Ham� dü�dü p�r�n-p�r�n, ... T�hlük�ni, qorxunuQoymad�lar n�f�s d�r�k, Bir gün almay�b vec�,N� q�d�r çiç�kli d�r�, �st�yir�m oxuyum,N� q�d�r uca da qald�. Oxuyum ür�yimc�.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

K�sm�k – 1. K�sici al�tl� bütövd�n bir hiss� ay�rmaq – Alman� k�sdim; 2.K�s�n al�tl� yaralamaq – �lini k�sdin? 3. Q�saltmaq, göd�ltm�k – Saç�n� k�sdir; 4. Dayand�rmaq, saxlamaq, getm�y� qoymamaq – Alama�n� k�s; Qaba�m�z� k�sdil�r; 5. Daha verm�m�k, istifad�sini dayand�rmaq – Suyumuzu k�sibl�r; 6.Ara verm�k, dayanmaq – Ya�� k�sdi; 7. Q�rmaq, doramaq, budamaq – Quru budaqlar� k�sin; 8. Ölçüb-biçm�k – D�rzi parçan� k�sdi; 9. Qar��s�n� almaq, dayand�rmaq –Ba��n�n ar�s� k�sdi.

� �eird� ya��l r�ngd� verilmi� �v�zlikl�r n� bildirir? 1) sual 2) i�ar� 3) qeyri-mü�yy�nlik 4) ��xs A) 1, 4 B) 2, 3 C) 2, 4 D) 1, 3

�eird� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin ��kilçisiz formas�n� deyin. H�min sözl�ri ismin hallar�na gör� d�yi�ib, d�ft�riniz� yaz�n. Sözl�rin son samitinin hans� hallarda d�yi�diyin� diqq�t yetirin.

Page 128: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

126

M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� cüml�d�ki ifad�ni mü�yy�n-l��dirib m�nas�n� izah edin v� cüml�l�rd� i�l�din.

� A�a�dak� atalar sözl�rinin m�nalar�n� izah etm�y� çal���n. Diqq�tli olsan�z, qu�lar�n bildiyiniz �lam�tl�ri siz� köm�k ed� bil�r. Özünüzü s�nay�n.

1) Q�rqovul ba��n� soxar kola, dey�r heç k�s m�ni görm�di.2) K�klik s�sini ç�xartmasa, qaraqu� onu tuta bilm�z.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin antonim v� sononiml�rini tap�b deyin v� cüml�l�rd� i�l�din.

A�a�dak� teleqram� oxuyun. Nec� dü�ünürsünüz, G�ray Cabbarov düzmü q�rar q�bul edib? N�sli k�silm�kd� olan heyvan v� qu� növl�rinin artmas�na, qorunmas�na bu yolla köm�k etm�k olarm�? Onun yerind� olsayd��n�z, siz d� bel� ed�rdinizmi? Müzakir� edin.

TeleqramBak� ��h�ri, Bak�xanov küç�si 29, Bak� Heyvanat Park�na.M�nd� olan bir �d�d q�rqovulu Bak� Heyvanat Park�na ba��lamaq

ist�yir�m! Onu siz� nec� çatd�ra bil�r�m? Cavab�n�z� gözl�yir�m.L�nk�ran rayonu, Türk�ncil k�ndi, Cabbarov G�ray H�zi olu.

� Q�rqovul n�slinin k�silm�k t�hlük�sini bütün insanlara mahn�s�n� uca-dan oxumaqla çatd�rmaq ist�yir. B�s tarixin müxt�lif dövrl�rind�, o cüml�d�n 31 mart 1918-ci il az�rbaycanl�lar�n soyq�r�m� bar�d� siz n� bilirsiniz? A�a� dak� m�lumat� oxuyun v� t�rcüm� edin.

Yadda saxlay�n! 1918-ci ilin mart-aprel aylar�nda erm�ni v� da�nak bir l�� m�l�ri t�r� nd�n Bak� ��h�rind� v� Az�rbaycan�n müxt�lif böl-g�l�rind�, o cüml�d�n �amax�da, Qubada, Qarabada, Z�ng�zurda, Naxç�vanda, L�n k�randa v� s. xüsusi q�ddarl�qla az�rbaycanl�lar�n soyq�r�m� h�yata keçi rilmi�dir. Q�sa müdd�t �rzind� 50 mind�n art�q dinc �hali kütl�vi sur�td� q�tl� yetirilmi�, k�ndl�r yand�r�lm��, milli m�d�niyy�t abid�l�ri da�d�l�b m�hv edilmi�dir. 1918-ci ilin 31 mart�ndan aprel ay�n�n 3-d�k t�kc� Bak� ��h�rind� 20 min� yax�n insan q�tl� yetirilmi�, yand�r�lm��, d�niz� at�lm��d�r.

Bu soyq�r�m hadis�l�rini yaddan ç�xarmaa bizim m�n�vi haqq�m�z yoxdur!

� Ara�d�rma apar�n v� m�lumat�n�z� geni�l�ndirin.

Page 129: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

127

§ 47. DAYI�AN �M� 1-ci hiss�

Samirl� lap qarda� kimiyik. Bir d�f� o m�nd�n soru�du ki, El��n, “da�y�an �mi”ni tan�y�rsan? M�n tan�mad��m� bildir�nd� dedi ki, evimizin yan�ndan keç�nd� göst�r�r�m. Maraq m�ni rahat buraxmad�. Soru�dum ki, m�g�r onun öz ad� yoxdur?

Dedi: ”Var, ancaq u�aqlar onu öz ad� il� ça�rm�rlar, “da�y�an �mi” deyirl�r. Niy� bel� ça�r�lmas�n�n da s�b�bini deyim. E�itdiyim� gör�, o, yaz�ç�d�r.

Ad� da S�m�d Gündoand�r. O öz yan�nda daim iki polietilen torba g�zdirir. Baa g�lib-ged�nd� v� ya bada olan vaxtlar dükana ged�nd� h�min torbalara da� y��r. Deyil�n� gör�, öz ba�nda bu da�lardan n�s� düz�ldir”.

M�n o günd�n etibar�n “da�y�an �mi” il� maraqlanmaa ba�lad�m. Bir gün d�nizd�n g�lirdim. M�nd�n qabaqda “da�y�an �mi”nin getdiyini gördüm. O, dey�s�n, bazardan, ya da dükandan g�lirdi. Bir torbas� �rzaqla dolu idi. Bird�n o, dolu torban� yer� qoyub, �alvar�n�n arxa cibind�n bo� polietilen torba ç�xartd�. Hasar dibin� dü�mü� laz�ms�z da�lardan bir neç�sini götürüb, torbaya atd�. Sonra yola düz�ldi. Yükü çox a�r olduundan yava� yeriyir v� tez-tez torbalar� yer� qoyub, t�rini silirdi. Özümü çatd�r�b, salam verdim. Köm�yimi t�klif etdim.

– Çox a�rd�r, gücün çatmaz, el� bu sözünl� d� m�n� köm�k el�mi� kimis�n. Allah s�ni saxlas�n! – dedi.

– Onda icaz� verin, torban�n bir qulpundan tutum! – dey�r�k, öz krimin üstünd� durmaq ist�dim.

O, üçün �lacs�z qal�b raz�la�d�. Ba�na yax�nla�anda ki�i m�ni evin� d�v�t etdi. M�n utand�m. O gül�-gül� dedi:

– Görür�m, s�n çox yax�� olansan, s�ninl� dostluq etm�k olar. S�nin kimi-si indi ç�tin �l� dü��r. Buna da �ükür! Dem�li, h�l� g�l�c�y� ümidl� baxmaq olar...

O, d�mir darvazaya çatanda qap�n� döydü. Qap�n� ya�l� bir qad�n açd�.Dan���qlar�ndan hiss etdim ki, bu, onun h�yat yolda��d�r. “Da�y�an �mi” iç�ri girm�yimi t�kid etdi v� dedi:

– Daha qaçma�n yeri yoxdur. Biz dostuq. Dost qap�s� dost üzün� aç�qd�r. Ha z �li

Nec� dü�ünürsünüz, El��n “da�y�an �mi” nin t�kli ni q�bul ed�c�kmi? O, b�lk�, “da�y�an �mi”nin da�lar� n� üçün y�d��n� öyr�nm�k ist�y�c�k? Siz hekay�ni nec� davam etdir�rdiniz?

Page 130: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

128

SÞZLÖK

m�g�r o günd�n etibar�n

S�Z EHT�YATI

Allah s�ni saxlas�n �l� dü�m�k �lacs�z qalmaq rahat buraxmamaq

� M�tn üzr� a�a�dak� suallara cavab verin. B�s siz hans� suallar� �lav� etm�k ist�rdiniz?

1) “Da�y�an �mi” kimdir?2) U�aqlar onu niy� bel� ça�r�rd�lar?3) El��n “da�y�an �mi” il� nec� tan�� oldu?4) El��n niy� “da�y�an �mi”y� yax�nla��b köm�k t�klif etdi?5) “Da�y�an �mi” El��nin köm�yini niy� q�bul etm�li olur?6) “Da�y�an �mi” El��ni iç�ri d�v�t ed�nd� ona n� dedi?

� A�a�da m�tnd�n götürülmü� iki parça verilib. H�min parçalar� m�tnin hans� hiss�l�rin� �lav� ed�rdiniz?

I. O, m�ni qad�na t�qdim etdi:– Bu m�nim dostum El��ndir, ikinci d�f�dir ki, m�n� köm�k edir. �ahnaz,

bilirs�n bu nec� yax�� oland�r?!�ahnaz xala: “Allah saxlas�n!” – dedi.

II. Bak�da çoxlu dostum var. ��h�rd� h�r�si bir yerd� oxuyur. Aralar�nda Sumqay�tdan, Bak� k�ndl�rind�n olanlar da var. Yeni ba mövsümü ba�layana kimi onlar üçün burnumun ucu göyn�yir. Onlardan �n çox ist�diyim Samirdir.

� A�a�dak� variantlardan hans�n� “burnumun ucu göyn�yir” ifad�sinin �v�zin� i�l�tm�k olmaz?

A) çox dar�xmaq B) çox arzu etm�k C) h�sr�tini ç�km�k D) küsm�k

� M�tnd�ki hadis�l�r hans� f�sild� c�r�yan edir? H�min f�sil v� ya ba mövsümü haqq�nda y�cam in�a yaz�n.

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd� atalar sözü i�l�nmi�dirmi? �g�r i�l�nibs�, tap�b s�sl�ndirin. Mövzuya uyun bir neç� atalar sözü d� siz tap�n.

� M�tnd�ki sar� bo�luun �v�zin� a�a�dak� variantlardan hans� yaz�l-mal� d�r?

A) �ziyy�t verm�k C) x�trim� d�ym�m�k B) incitm�k D) çar�sizlikd�n

Page 131: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

129

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Ç�xarmaq – 1. Bir �eyi bir yerd�n k�narla�d�rmaq; bir yerd�n götürüb ba�qa yer� qoymaq – Partalar� sinifd�n ç�xartd�lar; 2. Bir �eyin iç�risind� olan ba�qa bir �eyi götürm�k – Cibind�n pul ç�xartmaq. 3. ��d�n, m�kt�bd�n v� s.d�n azad etm�k, xaric etm�k – ��d�n ç�xartmaq. 4. Ayaqqab�s�n�, papa�n� v� s. soyunmaq – Papa�n� ç�xar. 5. Bitdiyi yerd�n ç�k�r�k qopartmaq – Di�ini ç�xartmaq. 6. N��r etm�k, çap etm�k – q�zet ç�xartmaq. 7. Yerin alt�ndan istehsal etm�k – Neft ç�xartmaq.

� A�a�dak� cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda tamamlay�b, köçürün.1) M�n tan�mad��m� bildir�nd� dedi ki, ... . 2) Bir d�f� o m�nd�n soru�du

ki, ... . 3) Yükü çox a�r olduundan yava� yeriyir v� ... . 4) Çox a�rd�r, gücün çatmaz, ... . 5) Görür�m, s�n çox yax�� olansan, ... . 6) Dan���qlar�ndan hiss etdim ki, ... .

A�a�dak� sözl�ri qrupla�d�r�b müva q sütunlarda suallar� il� birlikd� yaz�n. Bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

çoxlu, atd�, da�, a�l, gördüm, o, el�, torba, davam edir, polietilen, x�rda, düz�ldir, iri, t�qdim etdi, bir q�d�r, maraq, saxlas�n, rahat, n�s�, bir neç�, döydü, m�nim, bu, dolu, onun, yaz�ç�, h�min, utand�m, aç�q, h�y�t�, s�nin, d�mir, iki

�sim Sif�t Say �v�zlik Feil Z�rf

��B�s m�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�r c�dv�lin hans� sütununa yaz�l-mal�d�r?

“Buna da �ükür! Dem�li, h�l� g�l�c�y� ümidl� baxmaq olar...”, – dem�kl� yaz�ç� S�m�d Gündoan n� dem�k ist�yirdi? Müzakir�y� qo�ulun

v� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r üz�rind� mü�ahid� apar�n. Ç�x��l�q hal ��kilçisinin hans� m�qamlarda yaz�l���ndan f�rqli t�l�ffüz olunmas�n�n s�b�bini öyr�nin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Yadda saxlay�n: Sonu “n, m” samitl�ri il� bit�n sözl�rd�n sonra ç�x��l�q hal ��kilçisi (-dan,-d�n) [-nan, -n�n] kimi t�l�ffüz olunur: dükandan – [dükannan],

günd�n – [günn�n], m�nd�n – [m�nn�n], dostumdan – [dostumnan] v� s.

� “Allah s�ni saxlas�n!” ifad�sini a�a�dak�lardan hans�na aid etm�k olar? A) n�zak�tli ifad� B) alq��-dua C) s�nama D) atalar sözü

M�tnd�n müxt�lif ��xsl�rd� i�l�nmi� feill�r� aid misallar seçib s�sl�ndirin v� h�min feill�rin hans� zamanda i�l�ndiyini deyin.

Page 132: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

130

§ 48. DAYI�AN �M� 2-ci hiss�

M�n bir söz dem�d�n h�y�t� girdim. �ç�ri gir�nd�n m�nim gözüm dörd olmu�du. Bu, ba deyilmi�, lap c�nn�t

imi� ki! Cürb�cür güll�rin �tri adam� lap m�st edirdi. H�r t�r�fd� s�liq�-sahman var idi. Yara��ql�* hovuz, hovuzun �traf�nda da�dan hörül�n güldanlar* göz ox�ay�rd�. Fiqurlar�n, hovuzun divarlar�n�n, güldanlar�n r�ngl�ri �lvan ol-maqla yana��, par-par par�lday�rd�. Burada h�r bir da��n öz yeri vard�. Hovu-zun �traf�na da da� düzüml�ri xüsusi göz�llik verirdi. S�m�d mü�llim m�nim heyr�tl�ndiyimi görüb dedi:

– Bala, adam ist�s�, küç�d�, yolda ayaqlar� �z�n da�lardan çox �ey yara-dar. Bax, küla r�nginin dö��m�si d� onlardand�r. M�nim üçün laz�ms�z heç n� yoxdur. Pay�zda aaclar�n yarpaqlar�n� ba�qalar� yand�r�b, tüstüsüyl� havan� korlay�r, külünü is� kül�k havaya sovurub, h�r t�r� çirkl�ndirir*. M�n is� h�min yarpaqlar� bu il yer� basd�r�ram, g�l�n il �kin üçün t�bii gübr�y� dönür. Ümumiyy�tl�, çürüy�n n� varsa, torpaa basd�r�ram. Birc� polietilen torbalar� yand�r�ram. Onlar çürüs�ydi, onlar� da basd�rard�m. Ancaq ba�qalar� onlar� küç�l�r�, hasarlar�n q�ra�na, yollara at�r. Kül�k d� göy� qald�r�b, Ab�eron çöll�rin� yay�r. Adam x�cal�tind�n g�zintiy�* ç�xa bilmir.

S�m�d mü�llim çox �eyl�r dan��d�. Onlar�n ham�s� beynimd� h�kk olundu. Çünki onlar biz� g�r�kdir. S�m�d mü�llim m�ni bala tan�� etdikc� heyr�tl�nirdim*. Ür�yimd� öz-özüm� deyirdim: Ab�eron balar�nda n�l�r �m�l� g�lirmi�! Çiy�l�k, moruq, qaraat – h�m q�rm�z�s�, h�m qaras�, kök, çuundur, t�r�v�z, yemi�, qarp�z... S�m�d mü�llim h�r �ey �kmi�di.

Ax�am yax�nla��rd�. Ev� t�l�sirdim. Bilirdim ki, anam narahat olacaq. Ona gör� d� onunla xudaha zl��m�li* oldum. S�m�d mü�llim ev� girdi, tez d� �lind� bir kitab geri qay�td�. Kitab� m�n� uzatd�. Kitab�n üz qab��n�n yuxar�s�nda S�m�d Gündoan, ortas�nda is� “Ab�eron bahar�” sözl�ri yaz�lm��d�. M�n ona “çox sa olun!” – deyib, darvazadan ç�xd�m.

S�m�d mü�llimin nurani, mehriban sif�ti gözl�rimin qaba�nda canland�. Çiyinl�rimd� bir a�rl�q hiss etdim. El� bildim ki, onun qabarl�, polad kimi b�rk, a�r �ll�ri çiyinl�rim� enib. (ixtisarla)

Ha z �li

SÞZLÖK

küla r�ngi çürüm�k x�cal�t qabarl�

S�Z EHT�YATI

m�st etm�k beynimd� h�kk olunmaq havaya sovurmaq göz (gözü) ox�amaq

� M�tn� aid plan t�rtib edin v� m�zmununu öz sözl�rinizl� q�saca dan���n.

Page 133: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

131

� M�tnd�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� m�tnin m�zmunu üzr� suallar haz�rlay�b, bir-biriniz� verin.

� “Da�y�an �mi”nin h�y�tini öz sözl�rinizl� t�svir etm�y� çal���n.

� A�a�dak� atalar sözl�rini oxuyun v� m�tnin m�zmunu il� s�sl�� m�-y�nl�ri seçib s�sl�ndirin.

1) Zaman keç�r, söz qalar. 2) Z�hm�t ç�km�y�n rahatl��n q�drini bilm�z. 3) Z�hm�tsiz bal yem�zl�r. 4) Z�r�rin yar�s�ndan qay�tmaq da qazancd�r. 5) Çal��qan �l n�y� d�ys�, q�z�l olar. 6) �� bacaran�n, a� yey�nindir! 7) Gö rül-mü� i�d�n gül �tri g�l�r. 8) ��l�y�n olsun, i� tap�lar. 9) �� ustas�ndan qorxar.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� M�tnd� ya��l �riftl� verilmi� sözl�ri a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olar? H�min sözl�ri seçib s�sl�ndirin v� cüml�l�rd� i�l�din.

Köm�kçi: �m�l� g�lir, qura�d�rmaq, çevrilir , düz�ltm�k, laz�md�r, al�n�r, d�y�rli, olur, faydal�, yonmaq, sökm�k, xeyirli, f�rlan�r, qorumaq, h�v�sl�nm�k

� Nec� dü�ünürsünüz, n�y� gör� S�m�d mü�llim küç�l�r�, hasarlar�n q�ra�na at�lan polietilen torbalar� gör�nd� x�cal�t ç�kir? B�s siz nec�, bel� v�ziyy�tl� qar��la�d�qda hans� hissl�ri keçirirsiniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� M�tnd� i�l�nmi� meyv� v� t�r�v�z bitkil�rinin adlar�n� seçib �vv�l söz birl��m�l�ri, sonra is� cüml�l�rd� i�l�dib yaz�n.

M�tnd�n götürülmü� “Ab�eron balar�nda n�l�r �m�l� g�lirmi�!” cüm-l�sind� f�rql�ndirilmi� ifad�ni a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olmur?

A) yeti�m�k B) bitm�k C) bec�rilm�k D) cüc�rm�k

M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri m�nal� hiss�l�rin� ay�r�n. Sözl�rd�ki hans� ��kilçil�rin kökl�rin m�nas�nda d�yi�iklik yaratd��n� v� yeni sözl�r düz�ltdiyini mü�yy�nl��dirin. Sonra h�min söz kök l�rind�n ey-niköklü sözl�r düz�ldib yaz�n.

Köm�kçi: göz�llikl�rin – göz�l + lik + l�r + in

��Mü�yy�nl��dirdiyiniz sözdüz�ldici ��kilçil�rl� yeni sözl�r düz�ldib yaz�n.

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� sözl�rin düzgün t�l�ffüzünü deyin v� krinizi �lav� misallarla �sasland�r�n. H�min sözl�rin t�l�ffüzü il� bal� öyr�ndiyiniz qaydan� yad�n�za sal�n.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�ri halland�r�b yaz�n v� h�min sözl�rin yaz�l��� il� bal� qaydan� yad�n�za sal�n.

Page 134: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

132

§ 49. G�L�N EL� ED�K K�...

Me��l�r� ç�xandaTüf�ng götürm�y�k biz.Bir k�kliyi qayadanQovub itirm�y�k biz.Gülm�k yerind� gülün,Susmaq yerind� susun,Bülbül enib budaqdan,Çiynimizd�* oxusun.

Orun bax��l� maralMe��l�rd� deyilmi?G�lin el� ed�k ki,�ziz dostumuz kimiS�rin çe�m� ba��ndaO biz� qonaq olsun.N� bel� ürküb qaçan,N� bel� qorxaq olsun.

Qalxs�n �abal�d, v�l�s,Zo�al, iyd�, tut, çinar.O qarl� zirv�l�riSalamlayanda bahar,Qartal x�b�r� g�lsin.G�lin el� ed�k ki,Düzl�ri keç�-keç�,�nsan�n arxas�ncaCeyran ��h�r� g�lsin.

Hüseyn Arif

SÞZLÖK

�abal�d v�l�s S�Z EHT�YATI

orun bax��l�

� �eirin ideyas�n� mü�yy�nl��dirib m�zmununu öz sözl�rinizl� dan���n.

� Heyvanlar�n, qu�lar�n kökünün k�silm�m�si, t�bi�t göz�llikl�rinin qorunub saxlanmas� üçün �air hans� tövsiy�l�ri verir? Bu bar�d� sizin dü�ünc�l�riniz n�d�n ibar�tdir? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� “Gülm�k yerind� gülün,Susmaq yerind� susun” – misralar� il� �air n� dem�k ist�yir?

A) T�bi�tin qoynunda silah i�l�dib qu�lar�, heyvanlar� qorxutmaq olmaz.B) K�klikl�r, bülbüll�r bizim gülü� s�simizi e�itm�m�lidirl�r.C) Gülm�yi bacard��m�z kimi, susma� da bacarmaq laz�md�r.D) T�bi�tin qoynuna ç�xanda onun harmoniyas�na qulaq asmaq laz�md�r.

� Me��l�rd� marallar�n rahat g�zm�si, onlar�n insanlardan qorxmamas�, hürküb qaçmamas� üçün n� etm�k laz�md�r? Bu bar�d�ki kirl�rinizi esse ��klind� yaz�n.

� “�nsan�n arxas�nca Ceyran ��h�r� g�lsin”, – dey�n �air n�y� i�ar� edir? Nec� dü�ünür sü-

nüz, a�a�dak� cavablardan hans� alabatan hesab edil� bilm�z?

A) Bütün ceyranlar heyvanxanalarda saxlanmaq üçün ��h�r� g�tirilsinl�r.B) Heyvanlar tüf�ng s�si il� hürküdülm�s�, ovlanmasa, insanlardan qay�

görs�l�r, onlardan qaçmaz, h�tta insan�n arxas�na dü�üb ��h�r� bel� g�l�r.

Page 135: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

133

C) Biz el� etm�liyik ki, t�bi�tin yara��� olan heyvanlar qorunduqlar�n� hiss etsinl�r, insandan onlara heç bir t�hlük� olmad��na �min olsunlar.

� C�rg�ni bir sözl� ifad� etm�k ist�s�niz, cavablardan hans�n� seç�rdiniz?�abal�d, v�l�s, zoal, iyd�, tut, çinar ... A) zirv� B) me�� C) �am D) d�r� E) kol

TAP G�R�K

� Tapmacalar� oxuyun. Onlar�n h�r ikisinin cavab� �eird� i�l�nmi�dir? Tap�b s�sl�ndirin v� cüml�l�rd� i�l�din.

I. Bir balaca boyu var, II. Bir daarc�q unum var, Q�rm�z�dan donu var. � �çind� bir tumum var. �

S�Z EHT�YATI daarc�q

� Nec� dü�ünürsünüz, tapmacalarda i�l�nmi� sözl�rd�n hans�n� “köhn�l-mi�” söz hesab etm�k olar? N� üçün bu cür sözl�r art�q dilimizd� i�l�nmir?

�eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin antoniml�rini v� sinoniml�rini tap�b cüml�l�rd� i�l�din. � “Dil boaza qoymamaq” v� “az�na su almaq” ifad�l�rinin bu sözl�r-

d�n h�r hans� biri il� �laq�si varm�?

Misralar� �eirin m�zmunu �sas�nda tamamlay�n.1) Me��l�r� ç�xanda ... . 2) Bülbül enib budaqdan, ... . 3) S�rin çe�m�

ba��nda ... . 4) �nsan�n arxas�nca ... .

� �eird� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözü müxt�lif ��xsl�r üzr� d�yi��r�k cüml�l�rd� i�l�d� bil�rsinizmi? Özünüzü yoxlay�n.

� A�a�dak� �eir b�ndini oxuduqdan sonra in�a yazmal� olsan�z, hans� misran� ona ba�l�q seç�rdiniz? Fikrinizi �sasland�r�n v� yaz�n.

Yen� d� yamya��l geyinir dalar, Göz kimi durulur qaynar bulaqlar. �riyir güneyl�r dö�ünd�ki qar, Ya�� da islad�r o göy ç�m�ni, T�bi�t ilhama ça�r�r m�ni! S�m�d Vur�un��Q�rm�z� r�ngd� verilmi� sözl�rin h�qiqi, yoxsa m�cazi m�nada i�l�n di-

yini izah ed� bil�rsinizmi? Özünüzü yoxlay�n.

Page 136: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

134

§ 50. Ç�K�L, �LAN G�L�R! 1-ci hiss�

Bird�n Kamal�n gözl�ri qar��dak� divara sata�d�. Bir ilan yuvas�ndan* ç�x�b q�zmar günün alt�nda t�nb�l-t�nb�l onlara t�r�f sürünürdü. Nadirin arxas� onlara t�r�f olduundan* bundan* x�b�ri yoxdu. Kamal ilan�n yax�nla��b üstl�rin� s�çraya bil�c�yini dü�ünüb Nadir� ç��rd�:

– Ç�kil, ilan g�lir! Nadir durduu yerd�n s�çrad�.

�lan� gör�n kimi bir anl�a özünü itirdi. �vv�lc� Kamal�n arxas�nda gizl�ndi. Sonra onun �t�yind�n* tutub dart��d�rd�:

– Qaçaq!Kamal is� yerind�n* t�r p�n-

mirdi, yan-yör�sin� bax�b n� is� axtar�rd�. Nadir bunu görüb onun �t�yini buraxd� v� tez darvazadan* iç�ri soxuldu. Kamal t�k qald�. �lan yolun ortas� il� düz ona t�r�f sürünürdü. �lanla olan�n aras�nda on metr qalm�� Kamal h�y�tin divar�ndan* bir da� götürüb ilan�n düz ba��na tu�lad�. Bir an keçdi. Kamal qolunu qolaylay�b da�� atd�. Da��n yer� dü�m�si il� ilan�n havada q�vr�l�b i��ldamas� bir oldu. Olan bir add�m geri ç�kildi. S�rrast at�lan da� ilan�n düz ba��ndan* d�ymi�di.

Kamal ir�li g�lib ilan� süzdü. �yilib quyruundan* yap��maq ist�yirdi ki, yolla keç�n qoca bir ki�i ona yax�nla�d�:

– Ehtiyatl� ol, oul, bird�n ölm�mi� olar!Kamal �lini ç�kdi. Tan�mad�� qoca ki�i özü �yilib ilan�n quyruundan

ya p�� d� v� onu yuxar� qald�rd�. O yan-bu yana baxd�qdan* sonra Kamala uzatd�:

– Al, ölüb, – dedi. – Qoçaq olansan. Da�� nec� s�rrast atd��n� gördüm.Qoca �li il� Kamal�n çiynin� vurdu v� gülüms�yib uzaqla�d�.

Nec� dü�ünürsünüz, Nadir darvazan�n dal�ndan ç�x�b n� ba� verdiyi il� maraqlanacaqm�, yoxsa ilan�n qorxusundan gizl�ndiyi yerd� qalacaqm�? B�s siz hekay�ni nec� davam etdir�rdiniz?

SÞZLÖKtu�lamaq s�rrast

S�Z EHT�YATIqolaylamaq özünü itirm�k

Page 137: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

135

� Suallarin m�tnin m�zmununu �ks etdirm�diyini faktlarla �sasland�rmaa çal���n.

1) Kamal ilan� görüb qorxusundan harada gizl�ndi?2) Nadir ilandan qorxmad��n� göst�rm�k üçün n� etdi?3) �lan Kamal� görüb harada gizl�ndi?4) Kamal �lind�ki da�� at�b niy� qaçd�?5) Kamal ilan�n quyruundan yap���b n� üçün onu qocaya göst�rdi?6) Qoca Kamal�n da�� s�rrast ata bilm�diyin� niy� t��ssü� �ndi?

� M�tnd�n oxuduqlar�n�z �sas�nda Kamal v� Nadiri ayr�-ayr�l�qda xarak-teriz� edin. Qaçmas�na gör� Nadiri qorxaq hesab etm�k olarm�? Mü na si b�tinizi bildirin.

TAP G�R�K

� Verilmi� tapmacalar�n cavab�n� tap�n. Tapmacalarda i�l�nmi� feill�ri seçib d�ft�riniz� yaz�n v� h�r birinin zaman�n�, ��xsini, t�sdiq v� ya inkarda olduunu qar��s�nda qeyd edin.

1) Bir qamç�m var, 2) Ged�r g�z�r aya� yox, �lim� ala bilmir�m. � Adam vurar �ll�ri yox. �

� A�a�dak� atalar sözl�rini oxuyun. H�r birinin m�tnin m�zmunu il� �laq�si olub-olmad��n� izah etm�y� s�y göst�rin. Ç�tinlik ç�ks�niz, mü�l-liminizin köm�yind�n istifad� ed� bil�rsiniz.

1) �lan� yaral� buraxmazlar. 2) Qorxan göz� çöp dü��r. 3) Ehtiyat igidin yara���d�r. 4) �lan�n quyruunu yox, ba��n� �z�rl�r. 5) �lan�n quyruunu bas-masan, sancmaz. 6) H�r k�s ata bil�r, amma vura bilm�z. 7) Vura bilm�y�n da��n böyüyünd�n yap��ar. 8) Qorxaq h�r �eyi dörd gör�r.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� Sözl�rd�n cüml�l�r düz�ldib yaz�n v� t�rcüm� edin.1) �stirah�t, yay, ba, edirdil�r, u�aq, birlikd�. 2) Ç�xd�, ilan, bir, qar��lar�na.

3) Qorxub, ilandan, Nadir, qaç. 4) Da�, ilan, il�, öldürm�k, c�ld, Kamal. 5) Qoca, ilan, ki�i, �yilib, quyruq, yap��maq. 6) Nadir, özünü itirm�k, ilan, görüb.

� M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin hans� nitq hiss�sin� aid olduunu suallar�n köm�yi il� mü�yy�nl��dirin v� ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n.

� M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözü düzgün t�l�ffüz edin v� sinoniml�rini tap�b cüml�l�rd� i�l�din.

“D�ym�k” sözünün a�a�dak� cüml�l�rd� hans� m�nada i�l�ndiyini izah ed� bils�niz, onun çoxm�nal� olduunu �sasland�rm�� olars�n�z. Özünüzü s�nay�n.

Page 138: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

136

1) Dediyi sözl�r q�lbim� el� d�yib ki, heç yad�mdan ç�xm�r. 2) Yen� n� olub, gözüm� birt�h�r d�yirs�n? 3) Heç m�nim �lim ona d�ym�di, b�s niy� s�nd�? 4) Dün�nki kül�kd� S�n�m� b�rk soyuq d�yib. 5) Gözl�yin, tez kitab- xanaya d�yib qay�d�r�q. 6) Atd�� ox h�d�f� d�ym�di. ��Bu sözün omonimi olduunu bilirsinizs�, onu cüml�d� i�l�din.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Ç�km�k – 1. ��� � �� ����� !���� �� �� ���$� ��� ������ �����$ – '�� �����; 2. ;���� ����� ������� ���$ – siyirm�ni ��km�k; 3. #����$, ����$ – 6t�yind�n ��km�k; 4. ;���� �� �� ���$����� ����� $%��$ – Q!r�yi qaba��na ��kdi; 5. P���� � �� $%��$, ������������$ – Stulu k�nara ��kin; 6. ;����, ������$ – P�rd�ni ��k; 7. 8 �� ���� �!���� $������ $%��$ – X!r�k ��kildi; 8. #��� ���, ���� �����$ – G�zinti iki saat ��kdi.

A�a�dak� sözl�rd�n hans�lar�n� m�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin kontekst� uyun qar��l�� hesab etm�k olar? Seçib s�sl�ndirin v� krinizi �sasland�r�n.

Köm�kçi: keçdi, daxil oldu, girdi, qaçd�, süründü, hoppand�, cumdu, tut-maq, dartmaq, balamaq, it�l�m�k, tapdalamaq, s�allamaq, ç�km�k, götürm�k

� Nec� dü�ünürsünüz, ba� vermi� hadis� il� �laq�dar Kamal v� Nadir u�aq birliyinin r�hb�rin� izahat yazmal�d�rlarm�? Ax� onlar gecikmi� v� ona gör� d� u�aqlarla birlikd� d�niz� çimm�y� getm�mi�dil�r. Onlar�n yerind� olsayd�n�z, ba� vermi� hadis� bar�sind� izahat� nec� yazard�n�z? Özünüzü s�nay�n.

§ 51. Ç�K�L, �LAN G�L�R! 2-ci hiss�

�lan Kamal�n �lind� ba��a�a� as�l� qalm��d�. Darvazadan iç�ri soxulmu� Nadir Kamaldan x�b�r ç�xmad��n� gördükd� ba��n� qap�dan ehtiyatla ç�xar�b baxd�. Gözl�rin� inanmad�. Kamal ilan� �lind� �sa kimi tutmu�du. Bunu gör�n kimi, Nadir tez darvazadan ç�x�b ona yax�nla�d�. �kic� add�m qalm�� ilan�n h�l� d� diri olduunu güman edib geri ç�kildi. Kamal gülümsündü:

– G�l, ölüdür.Nadiri inand�rmaq üçün Kamal o biri �li il� ilan�n boaz�ndan da tutdu.*

Bundan sonra Nadir lap yax�nla�d�. Kamal ilan� ona uzatd�... Nadir qorxa-qorxa ilan�n soyuq quyruundan yap��d�* v� qolunu qabaa uzad�b özünd�n xeyli aral� saxlad�. Heç biri dinm�di. Yolun o t�r� nd�n s�sl�r e�idildi. Dü��rg� u�aqlar� çimm�kd�n* qay�d�rd�lar. Onlar yolun ortas�nda Nadirin �lind� ilan tutub durduunu gördükd� ç��r��a-ç��r��a onu dövr�y� ald�lar. Ölü ilan� görüb

Page 139: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

137

ham� bir a�zdan s�sl�ndi:– Romantik ilan öldürüb. �hs�n! D�nizin suyu istidir. Nadir bu sözl�rd�n el� bil diksindi. Tez dönüb Kamala baxd�. Yolda��

dinm�z-söyl�m�z* durdu. U�aqlar yer-yerd�n* ona suallar verm�y� ba�lad�lar:– Nadir, nec� öldürdün?– N� il� öldürdün?U�aq birliyinin r�hb�ri d� diqq�tl� ölü ilana baxd�. O da u�aqlar�n suallar��n�

t�krar etdi:– Nadir, s�n öldürdün? N� il� öldürdün? Bu gün ax�r ç�r��nb�dir.Nadirin dinm�diyini gördükd� Kamal onun �v�zin� dedi:– Da�la! U�aq birliyinin r�hb�ri ba��n� bulad�:– Eh, Romantik!.. Bird�n ilan s�ni çalayd�. Ged�k!U�aqlardan kims� dedi:– �lan� da aparaq!U�aq birliyinin r�hb�ri raz� olmad�.– Basd�r�n, getsin, – dedi.Nadir ilan� darvazan�n dibin� tullad�.* U�aqlar ilan� basd�r�b, dü��rg�y�

qay�td�lar... Xalid� Hasilova

SÞZLÖK

dinm�z-söyl�m�z güman etm�k u�aq birliyinin r�hb�ri

� A�a�dak� suallara cavab vers�niz, m�tnin m�zmununu d�rk etmi� olars�n�z. Hans� suala m�tnd� cavab tapmad�n�z? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

1) Nadir n� üçün h�qiq�ti u�aqlara söyl�m�di?2) Nadir düzmü h�r�k�t etdi?Onun yerind� olsayd�n�z, siz nec� h�r�k�t

ed�rdiniz?3) B�s Kamal niy� h�qiq�ti söyl�m�k ist�m�di? 4) Nadiri n�y� gör� Romantik adland�r�rd�lar?5) U�aqlar n�y� gör� ilan� Nadirin öldürdüyün� �übh� etm�dil�r?6) Hekay�nin bu hiss�sind� Kamal�n hans� xüsusiyy�ti a�kara ç�xd�?

Qoy s�nin beynind� qals�n bu sözl�r,Bil ki, eybi açmaq deyil çox hün�r. S�di �irazi

H�KM�T X�Z�N�S�ND�N

� Kamal�n yerind� olsayd�n�z, siz d� m�hz bu cürmü h�r�k�t ed�rdiniz, yoxsa h�qiq�ti aç�b u�aqlara söyl�m�yin doru olduunu dü�ün�rdiniz? De-bata qo�ulun v� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 140: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

138

� A�a�dak� atalar sözl�rini oxuyun v� s�hvl�ri tap�b düzgün ��klini yaz�n.

1) �lan çalan yatmaz, ac olan yatar. 2) �lan h�r yer� düz ged�r, öz yuvas�na �yri. 3) �lan qab��n� d�yi�m�z, xasiyy�tini d�yi��r. 4) �lan�n a�na da, qaras�na da l�n�t olmas�n. 5) Z�r�rin yar�s�ndan da qay�tmaq olmaz.

ATALAR S�Z� – A�LIN G�Z�

� M�tnd� iki cüml� yerind� i�l�nm�mi�dir. H�min cüml�l�ri tap�b s�sl�ndirin v� h�r cüml�d�ki kirl� �laq�si olan bir neç� cüml� qurun.

� M�tnin sonundak� dialoqu öz dü�ündüyünüz kimi yenid�n qurun v� ist�diyiniz q�d�r davam etdirin.

Nadir, nec� öldürdün?…

� A�a�dak� cüml�ni m�tnin m�zmununa �sas�n nec� davam etdirm�k olar?

Kamal sözün düzünü ona gör� söyl�m�di ki, ... A) Nadirin yalan�n�n üstü aç�ls�n v� o p�rt olsun. B) u�aqlar Nadird�n incim�sinl�r. C) u�aqlar Nadiri yalanç� kimi tan�mas�nlar.

� M�tnd� 10-dan art�q söz ismin ç�x��l�q hal�nda i�l�nib. H�min sözl�ri seçib d�ft�riniz� yaz�n v� düzgün t�l�ffüzünü qar��lar�nda qeyd edin. Bu sözl�rd�n neç�si yaz�l���ndan f�rqli t�l�ffüz olunmal�d�r? Fikrinizi �sasland�r�n.

A) üçü B) be�i C) alt�s� D) yeddisi E) dördü

M�tnd� göy v� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�ri seçib ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n. H�r iki sütunda olan sözl�ri f�rql�ndir�n c�h�tl�r bar�d� mülahiz�l�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün. Fikirl�rinizi a�a�dak� suallar �traf�nda ümumil��dirin.

1) Hans� r�ngd�ki sözl�r� sual verm�k olmur?2) Hans� r�ngd�ki sözl�r� ��kilçi art�rmaq olmur?3) Hans� r�ngd�ki sözl�r ��yalar�, �lam�ti, h�r�k�ti v� s. adland�rm�r? � Alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r bu qruplardan hans� il� ortaq c�h�tl�r�

malikdir? Fikrinizi �sasland�rmaa çal���n.

M�tnd� qara �riftl� verilmi� sözün �v�zin� ba�qa hans� sözl�ri i�l�d� bil�rsiniz? Bu sözü a�a�dak� m�nalarda da cüml�l�rd� i�l�din.

Köm�kçi: ifa etm�k, t�qq�ldatmaq (döym�k), biçm�k, sancmaq (di�l�m�k), s�s ç�xarmaq, vurmaq ( m�x� v� s.)

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r iç�risind�n eyni suallara cavab ver�nl�ri seçib ayr�-ayr� sütunlarda yaz�n. Sonra onlar�n aid olduu sözl�ri d� mü�yy�nl��dirib qar��lar�nda qeyd edin v� h�r sütun üçün ümumi olan m�nan� izah etm�y� çal���n.

Page 141: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

139

§ 52. S�TTAR B�HLULZAD� Bak�n�n yax�nl��nda bir q�s�b� var. Köhn� bak�l�lar ona Xil� dey�rdil�r.

�ndi h�min q�s�b�nin ad� �mircand�r. �mircanl�lar püst�, �ncir yeti�dirir, tax�l bec�rirdil�r. �stedadl� f�rça ustas� S�ttar B�hlulzad� bu yara��ql�, abad q�s�b�d� doulmu�du.

S�ttar kiçik ya�lar�ndan ��kill�r ç�k�r, r�sm m���l�l�rin� xüsusi maraq göst�r�rdi. Q�s�b�d�ki yeddillik m�kt�bi bitirdikd�n sonra R�ssaml�q M�kt�-bin� daxil olmu�du.

H�min ill�rd� m�kt�bin direktoru m��hur r�ssam �zim �zimzad� idi.�zimzad� balaca S�ttar�n r�ssaml�q f�aliyy�tin� heyran olmu�du. Odur

ki, ona xüsusi qay� göst�rirdi. T�sadü deyildir ki, 1931-ci ild� R�ssaml�q M�kt�bini bitir�n B�hlulzad�ni o vaxtlar eyni zamanda “Kommunist” q�zetinin ba� r�ssam� olan �zim �zimzad� öz yan�nda i�� götürmü�dü. S�ttar b�dii t�rtibat i�ind� i�tirak etm�kl� yana��, t�nqidi materiallara karikaturalar da ç�kirdi. �zimzad�nin m�sl�h�ti il� S�ttar� ali t�hsil almaq üçün Mosk-va Dövl�t R�ssaml�q �nstitutuna gönd�rirl�r. 1933-cü ild� o, instituta q�bul olundu. S�ttar institutda m��hur qra ka ustalar� V.Favorskid�n, Q.�eqaldan d�rs al�r. 1940-c� ild� o, t�hsilini ba�a vuraraq, Bak�ya qay�td� v� özü il� g�tirdiyi diplom i�ini – “B�zz qalas�n�n müda �si“ tablosunu h�min il respub-lika s�rgisind� nümayi� etdirdi.

Böyük V�t�n müharib�si ill�rind� S�ttar h�m tarixi-v�t�np�rv�rlik möv-zular�na ��kill�r ç�kir, h�m d� R�ssaml�q M�kt�bind� mü�llimlik edirdi. Müharib�d�n sonrak� b�rpa ill�rind� B�hlulzad� �n çox m�nz�r� janr�nda �s�rl�r yarad�rd�. Onun m�nz�r�l�rind� Quban�n uca dalar� v� alma balar�, Qaraba�n, Naxç�van�n, Muan düzünün t�bii göz�llikl�ri, “Neft da�lar�” silsil�sind� is� Bak� neftçil�rinin g�rgin �m�yi t�svir olunur.

B�hlulzad� bir m�nz�r� ustas� kimi ölk�mizin s�rh�dl�rind�n çox-çox uzaqlarda tan�n�r. Bak�da, Moskvada, Tbilisid�, Praqada nümayi� etdirilmi� f�rdi s�rgil�ri s�n�tsev�rl�r t�r� nd�n yüks�k qiym�tl�ndirilmi�, ayr�-ayr� m�nz�r� v� natürmortlar� Parisd�, Nepalda, Berlind�, Vyanada, Monrealda, Madridd�, Havanada, Qahir�d�, D�m��qd�, Badadda v� Beyrutda keçirilmi� s�rgil�rd� göst�rilmi�dir.

SÞZLÖK

t�rtibat maraq göst�rm�k t�nqidi s�n�tsev�rl�r b�rpa nümayi� etdirm�k

� A�a�dak� suallardan hans�na m�tnd� cavab tapmad�n�z?1) S. B�hlulzad� harada anadan olmu�dur v� onda r�ssaml�a h�v�s n�

vaxtdan ba�lam��d�r?2) �.�zimzad� r�ssam�n h�yat�nda n� kimi rol oynam��d�r?

Page 142: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

140

3) S.B�hlulzad�nin diplom i�inin mövzusu nec� adlan�rd�?4) S.B�hlulzad� ilk diplom i�ini Moskvadak� s�rgid� neç�nci ild� nümayi�

etdirdi?5) S.B�hlulzad� �n çox hans� janr�n ustas� kimi tan�n�r?6) Hans� ��h�rl�rd� r�ssam�n f�rdi s�rgisi t��kil edilmi�dir?

� T�rtib edilmi� plandak� uyunsuzluu aradan qald�r�n v� S. B�hlulza-d� nin h�yat v� f�aliyy�ti bar�d� q�saca dan���n.

1) R�ssam�n yarad�c�l��n�n Böyük V�t�n müharib�si dövrü.2) �zim �zimzad� il� tan��l�q.3) “Kommunist” q�zetind�ki f�aliyy�t.4) B�hlulzad� m�nz�r� ustas� kimi.5) S�ttar B�hlulzad�nin u�aql�q ill�ri.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri aid olduu sözl�rl� birlikd� d�ft�riniz� köçürün. H�min sözl�rin n� bildirdiyini v� hans� nitq hiss�sin� aid olduunu izah edin.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�rin bildiyiniz sinoniml�rini v� antoniml�rini ayr�-ayr� sütunlarda qar��lar�nda yaz�n, onlardan bir neç�sini cüml�l�rd� i�l�din.

Köm�kçi: sözl�r sinonimi antonimi balaca kiçik böyük

� M�tnd� mavi r�ngd� verilmi� sözl�rin yaz�l��� üz�rind� mü�ahid� apar�n v� onlar� d�ft�riniz� köçürün. Bu sözl�ri birl��dir�n ümumi c�h�tin n�d�n ibar�t olduunu izah edin. Sonra öyr�ndiyiniz qaydalara �sas�n onlar�n düzgün t�l�ffüz ��klini qar��lar�nda yaz�n.

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� eynicinsli qo�asamitli sözl�rin t�l�ffüzü üz�rind� mü�ahid� apar�n. H�min sözl�rd�ki qo�a samitl�rin yaz�ld�� kimi, yoxsa yaz�l���ndan f�rqli t�l�ffüz olunmas� il� bal� mülahiz�l�rinizi söyl�yin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Eynicinsli qo�asamitli sözl�rin �ks�riyy�tinin yaz�l��� il� t�l�ffüzü f�rql�nmir. M�s�l�n: r�ssam – [r�ssam], mü�llim – [m�:llim], l�zz�t – [l�zz�t] v� s.

Qo�a “tt, pp, kk” h�r� �ri il� yaz�lan sözl�rd� is� bu kar samitl�rd�n ikincisi cin-giltili t�l�ffüz olunur: S�ttar – [S�tdar], �lb�tt� – [�lb�td�], h�tta – [h�tda]; tapp�lt� – [tapb�lt�], hoppanmaq – [hopbammax], s�kkiz – [s�kgiz] , müt�kk� – [müt�kg�], mür�kk�b – [mür�kg�b] v� s.

� M�tnd�n “-l�q4” ��kilçisi il� düz�l�n sözl�ri seçib d�ft�riniz� yaz�n v� üçünü cüml�l�rd� i�l�din. Bu sözl�rin n� bildirdiyi il� bal� mülahiz�l�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

Page 143: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

141

M�tnin birinci abzas�nda “-l�4” ��kilçisi il� düz�l�n dörd söz i�l�nmi�dir. H�min sözl�ri tap�b d�ft�riniz� köçürün v� özünüzd�n bu ��kilçil�rl� düz�l�n �lav� misallar yaz�n. Yazd��n�z sözl�rin n� bildirdiyini izah edin v� onlar� söz birl��m�l�rind� i�l�din.

A�a�dak� sözl�rin yaz�l��� v� t�l�ffüzü aras�ndak� f�rqi izah edin. Sözl�rin düzgün t�l�ffüzünü qar��lar�nda göst�rin. Ç�tinlik ç�ks�niz, mü�l li-miniz� müraci�t edin.

t��ccübl�, t��ssüf, mü�ssis�, mü�yy�n, mü�llif, müalic�, �d�biyyat, v�ziyy�t, h�diyy�, nailiyy�t, xasiyy�t, qalibiyy�t, saat, mür�kk�b, dair�, z�if, in�aatç�, müraci�t, müt��ssir olmaq

§ 53. M�LL� ORDUMUZEy ana yurdumun m�rd cavanlar�,Odlar ölk�sinin q�hr�manlar�.E�idin bunlar�, bilin bunlar�,Silah� b�rk tutsa, Milli Ordumuz,Heç zaman bas�lmaz ana yurdumuz!

Sevirik V�t�ni gözümüz kimi,Bir olsun i�imiz sözümüz kimi.Kim bizi qoruyar özümüz kimi?Silah� b�rk tutsa, Milli Ordumuz,Heç zaman bas�lmaz ana yurdumuz!

Var olsun dostumuz, arkada��m�z,Bizim etibarl� türk qarda��m�z.S�sl�nsin ucadan z�f�r mar��m�z,Silah� b�rk tutsa, Milli Ordumuz,Heç zaman bas�lmaz ana yurdumuz!

Xeyir-dua verin, analar, siz d�,�ftixar oyans�n ür�yinizd�.Elin qeyr�ti var bu adi sözd�,Silah� b�rk tutsa, Milli Ordumuz,Heç zaman bas�lmaz ana yurdumuz! Mir Sabir

SÞZLÖK

silah etibarl� qeyr�t iftixar

� �eird�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin v� müva q misralara istinad etm�kl� krinizi �sasland�r�n.

� Torpaqlar�m�z�n müda � olunmas�nda Milli Ordunun xidm�tl�ri bar�d� n� bilirsiniz? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� ”Silah� b�rk tutsa, Milli Ordumuz, Heç zaman bas�lmaz ana yurdumuz!” misralar� il� �air n� dem�k

ist�yir? Fikirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözü a�a�dak� variantlardan hans� il� �v�z etm�k olmaz?

A) tabe olmaq B) m�lub edilm�k C) �sir dü�m�k D) tapdanmaq E) i�al olunmaq

Page 144: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

142

� Az�rbaycan Respublikas� Silahl� Qüvv�l�r gününün tarixi bar�d� n� bilirsiniz? A�a�dak� m�lumat� oxuyun v� B�BÖ c�dv�lini doldurun.

Az�rbaycan Xalq Cümhuriyy�ti Nazirl�r �uras�n�n 1918-ci il 26 iyun tarixli q�rar� il� ilk ordu hiss�si, 5000 n�f�r ��xsi hey�ti olan “�lahidd� Az�rbaycan korpusu” yarad�ld�. Bu ordu general �liaa ��xlinskinin r�hb�rlik etdiyi Müs�lman korpusunun �sas�nda formala�d�r�ld�.

1920-ci ild� Az�rbaycan, Sovet Rusiyas� t�r� nd�n i�al edildikd�n sonra Az�rbaycan�n h�rbi nazirliyi r�sm�n l�v edildi. Az�rbaycan ordusunun 21 general�ndan 15-i bol�evikl�r t�r� nd�n güll�l�ndi.

SÞZLÖK�lahidd� ��xsi hey�t r�sm�n i�al edilm�k

� �eird� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözü hans� sözl� �v�z etm�k yerin� dü��r? A) uur B) �z�m�tli C) q�l�b� D) qalibiyy�t

� Nec� dü�ünürsünüz, hans� cavab variant�nda göst�ril�n hey�t Az�rbaycan Silahl� Qüvv�l�rinin t�rkib hiss�sin� aid edilmir?

A) Daxili ��l�r Nazirliyinin Daxili Qo�unlar� B) Az�rbaycan H�rbi Hava Qüvv�l�ri C) Az�rbaycan H�rbi D�niz Qüvv�l�ri D) Az�rbaycan Quru Qo�unlar�

� �eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin ham�s� üçün ümumi c�h�t hans�d�r? A) Bütün sözl�r ”kim?” sual�na cavab verir. B) Sözl�rin ham�s� �v�zlikdir. C) Bütün sözl�r ��xs �v�zlikl�ridir. D) Sözl�rin ham�s� z�r n yerind� i�l�nib.

N�y� gör� V�t�nimizin dilb�r gu��si �u�an� may ay�nda ar� v� k�d�rl� xat�rlay�r�q? Bildikl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

�eird� q�rm�z� r�ngd� verilmi� sözl�rin, ifad�l�rin m�nas�n� izah edin v� mavi r�ngd�ki sözl�rin sinoniml�rini tap�b cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tni oxuyun, m�zmununu dan���n v� saylar� sözl� yaz�n.

�uan�n erm�nil�r t�r� nd�n i�al�1992-ci il may ay�n�n 8-d� gec� erm�ni h�rbi birl��m�l�ri �u�a ��h�rin�

hücuma keçdil�r. Qeyri-b�rab�r qanl� döyü�l�rd�n sonra ��h�r i�al olundu.�u�an�n i�al� il� erm�nil�r Dal�q Qaraba�n i�al�n� ba�a çatd�rd�lar.

�u�an�n i�al� n�tic�sind� 200 Az�rbaycan v�t�nda�� xüsusi amans�zl�qla q�tl� yetirildi, 600-d�n çoxu yaraland�. 150 insan �lil oldu, 552 u�aq yetim qald�. 20 mind�n çox insan m�cburi köçkün� çevrildi. �sir v� girov götürülmü� 58

Page 145: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

143

az�rbaycanl�n�n taleyi bar�d� bu gün� q�d�r m�lumat yoxdur.��al zaman� 600-d�n çox tarixi memarl�q abid�si m�hv edildi. 22

ümum t�hsil m�kt�bi, 7 m�kt�b�q�d�r u�aq mü�ssis�si, m�d�ni-maarif, k�nd t�s�rrüfat� texnikumlar�, orta ixtisas musiqi m�kt�bi, 8 m�d�niyy�t evi, 14 klub, 31 kitabxana, 2 kinoteatr, 8 muzey, turist bazas�, ��rq musiqi al�tl�ri fabriki v� onlarla dig�r m�d�ni abid�l�r talanm�� v� yer üzünd�n silinmi�dir.

� �eiri ifad�li oxuyun. Mavi r�ngd� verilmi� sözl�rin ham�s�na aid olan xüsusiyy�tl�ri seçin v� krinizi �sasland�r�n.

Bizim yolumuzu gözl�yir u�a!Dayan�b dalar�n ba��n�n üst�,Gözl�ri yoldad�r, qula�� s�sd�,Qoyub bir �lini qa��n�n üst�,

Bax�r h�sr�t il� düz�, yoxu�a,... Bizim yolumuzu gözl�yir u�a! Mir Sabir

A) Sözl�rin ham�s� çoxm�nal�d�r. B) Köm�kçi nitq hiss�sin� aid sözl�rdir.C) Ham�s� b�d�n üzvl�rinin adlar�d�r. D) Sözl�rin b�zil�ri suala cavab vermir.

Oxuduunuz �eirl�rin motivl�ri �sas�nda: “Biz hökm�n �u�aya qay�-daca�q!” – ba�l�ql� in�a yaz�n v� sinif yolda�lar�n�za oxuyun. Bu mövzuda in�a müsabiq�si d� keçir� bil�rsiniz!

§ 54. X�LASKAR 1-ci hiss�

May ay�n�n ilk günl�ri idi. X� f-x� f �s�n kül�k ya��l budaqlara toxun-duqca a, q�rm�z�, ç�hray�, sar� l�ç�kl�r meyv�cikl�rin üstünd�n qopub yer� dü�ürdü.

S�h�r yenic� aç�lm��d�. Gün��in z�if* �üalar�* gümü�ü saçaqlar�n� k�nd� yaym��d�. Çiyinl�rind� d�ryaz cavanl�-qocal�, ham� ot çalmaa gedirdi. Hey-van lar� q��dan salamat ç�xarmaq üçün h�y�tl�rd� hündür-hündür tayalar vurul-mal�yd�. Mürs�l ki�i d� t�l�sik bir st�kan çay içib ayaa qalxd�, qar�s�n� s�sl�di:

– Ay arvad, tez ol, sudan-çör�kd�n haz�rla, ham� ç�kilib getdi, n� çalsam, yen� qazancd�.

Tutu arvad x�st�xanadan t�z�c� ç�xan �rin� baxd�. Mürs�l ki�ini x�st�lik yamanca üzmü�dü. O, alaqap�dan ç�xanda, n�v�si Güllü yüyürüb yolunu k�sdi.

– Baba, m�ni d� apar.– Yox, ay bala, m�kt�b h�l� qurtarmay�b, get d�rsini oxu.Güllü kövr�lmi� halda do daq lar�n� büzdü:– Baba, odey Sevinc d�, Ya�ar da, Eldar da babalar� il� gedirl�r. Bu gün

Page 146: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

144

istirah�t gü nü dü ey, Allah haqq�.Bu vaxt aynab�ndd�n Tutu

arvad�n da s�si e�idildi:– A ki�i, u�a�n ür�yini

q�rma. Qoy getsin, qurumu� otu toplayar.

Güllünün ke kök�ldi. Babas�n�n z�nbilini ald�. Onlar z�minin aras�ndak� ensiz c��rla d�r�y� endil�r. Güllü topa-topa q�zaran lal�l�ri görüb qabaa yüyürdü. Sevin�-sevin� lal�l�rd�n y��b d�st� ba�lad�. Sonra a, sar� r�ngli xall� k�p�n�kl�ri qovmaa ba�lad�. D�r�nin yamaclar�nda ot çalanlar çox idi. Güllüd�n ba�qa, gör n� q�d�r m�kt�bli g�lmi�di! Mürs�l ki�inin ot yeri lap yuxar�da idi.

Babas� yoncal��� çal�b qurtarmaqda idi. Ba�� el� qar��m��d� ki, sol t�r�fd� dayan�b d�ryaz�n a�z�ndak� otun yer� s�rilm�yini s�birsizlikl� gözl�y�n Güllünü görmürdü. Bird�n d�ryaz�n almaz kimi iti ucu Güllünün bald�r�n� parçalad�. Güllü b�rkd�n q��q�rd�. Mürs�l ki�i d�ryaz� bir t�r�f� at�b, bilm�di n� etsin. Ça��b qald�. �trafda ot çalanlar yamaca sar� yüyürdül�r. Güllünün qan� dayanm�rd�. Ham� yerind� donmu�du.

Nec� dü�ünürsünüz, hadis�l�r nec� davam ed�c�k? Mürs�l ki�i n�v�sini xilas ed� bil�c�kmi? Güllüy� köm�k ed�n tap�lacaqm�?

Hekay�ni siz nec� davam etdirm�k ist�rdiniz? Öz variant�n�z� t�qdim edin.

SÞZLÖK

x� f-x� f alaqap� yoncal�q topa-topa

S�Z EHT�YATI

ça��b qalmaq ke kök�lm�k

� M�tnin m�zmununu a�a�dak� plan �sas�nda q�saca dan���n. 1) Göz�l bir may s�h�ri 3) Güllünün sevinci 2) Güllünün babas�ndan xahi�i. 4) Güllünün q��q�r��

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� sözl�rin qurulu�unu mü�yy�nl��dirin v� nitq hiss�l�ri üzr� qrupla�d�r�b d�ft�rinizd� müva q sütunlarda yaz�n.

� M�tnd�n seçilmi� a�a�dak� söz birl��m�l�rind�ki birinci sözl�r hans� nitq hiss�sin� aiddir? Düzgün cavab� göst�rin v� krinizi �sasland�r�n.

ya��l budaqlar, ç�hray� l�ç�kl�r, z�if �üalar, gümü�ü saçaqlar, hündür-hündür tayalar, quru ot, ensiz c��r, sar� r�ngli, xall� k�p�n�kl�r, sol t�r�f

A) isim B) sif�t C) z�rf D) �v�zlik� Söz birl��m�l�rini t�hsil ald��n�z dil� t�rcüm� edin.

Page 147: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

145

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� söz kökl�rind�n ba�qa hans� sözl�ri düz�ld� bil�rsiniz? Özünüzü yoxlay�n.

� M�tnd� qara �riftl� verilmi� sözl�rd�n v� ya onlar�n kökl�rind�n istifad� etm�kl� mür�kk�b sözl�r düz�ld� bil�rsinizmi? Özünüzü yoxlay�n.

Köm�lçi: yonca – yoncadorayan, a�z – az�bo�, a�z-a�za verm�k, az�-bir, a�zucu, a�zdolusu, az�aç�q, az�bal�, dil-a�z etm�k, az�dual� v� s.

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�rin t�l�ffüzü il� �laq�dar düzgün cavab hans�d�r? Müva q qaydalar� yad�n�za sal�n v� izah edin.

A) [z�yif, �üa] B) [z�if, �ua] C) [z�if, �üa] D) [z�yif, �ua]

� M�tnd�n seçilmi� a�a�dak� söz birl��m�l�rind�ki birinci sözl�r hans� nitq hiss�sin� aiddir? Düzgün cavab� göst�rin v� krinizi �sasland�r�n.

x� f-x� f �s�n, t�z�c� ç�xan, sevin�-sevin� y��b, s�birsizlikl� gözl�y�n, b�rkd�n q��q�rmaq, t�l�sik içib, topa-topa q�zaran

A) isim B) sif�t C) z�rf D) feil� Söz birl��m�l�rini t�hsil ald��n�z dil� t�rcüm� edin.

M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözün kontekst� uyun sinonimi a�a�-dak�lardan hans�d�r?

A) vurmaq B) biçm�k C) sancmaq D döym�k

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Ç�km�k – 9. C���$, ��������� – 7ill� ��km�k; 10. Q������� ��� ���-�������� – 'ki kq. konfet ��kin; 11. M����, ��� – hasar ��km�k; 12. ����, �%� �� �. ��������; ����� – K�nd� su ��kildi. 13. M � �%�, � �����, ����% �� �. ��� ��"��� ��� ���� ������ ����� �!��� – Evimiz� telefon ��kdil�r; 14. (�����, ��������, ��������$ – 6���� ba��na ���di; 15. \�� ����� – Portretini ��kdim.; 16. L%�%�������� ����� ����� – T�z� ��kill�r ��kdik.

Ya��l r�ngd� verilmi� sözün m�tn� uyun qar��l�� a�a�dak�lardan hans�d�r?

A) suda h�r�k�t etm�k B) d�rm�k C) z�i� �tm�k D) k�sm�k

� M�tnd� i�l�nmi� mür�kk�b sözl�ri tap�b köçürün v� hans� yollarla yarand��n� izah edin.

� “Güllünün ke kök�ldi”, – cüml�sind� alt�ndan x�tt ç�kilmi� ifad�ni a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k olmaz?

A) könlü aç�ld� B) �hval� yax��la�d� C) sevindi D) arxay�nla�d�� A�a�dak� ifad�l�ri biri-birinin sinonimi hesab etm�k olarm�? Fikrini zi

�sasland�rmaa çal���n. ke aç�lmaq, ke kök olmaq, ke durulmaq, ke qalxmaq, ke yuxar�

olmaq

Page 148: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

146

M�tnd� mavi r�ngd� verilmi� sözl�rin sinoniml�rini tap�b deyin v� cüml�l�rd� i�l�din.

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd� t�svir olunan xo�ag�lm�z hadis�nin s�b�bi n� il� bal� idi? Düzgün olan� seçin.

A) laqeydlik B) diqq�tsizlik C) ehtiyats�zl�q D) çal��qanl�q

§ 55. X�LASKAR 2-ci hiss�

Bird�n 14-15 ya��nda qarayan�z, ortaboylu q�z camaat�n* aras�ndan özünü ir�liy� atd�. Güllünün* yaras�n� balam��d�lar, lakin qan sar�n�n üstünd�n d� ax�rd�. �� q� ani olaraq “�nsan” kitab�ndan “Qanaxmalar zaman� ilk yard�m” mövzusunu gözünün önünd� canland�rd�.

– Mürs�l �mi, siz bir az s�bir edin. M�n bu saat* qan� saxlayaca�am, – dey� sar�n� açd�. Buna turna qoymaq laz�md�r.

Ham� bir-birinin üzün� baxd�. Turna n�dir? �� q�nin dostlar� Hüseyn, Sevinc, Barat h�r� bir t�r�fd�n q��q�rd�lar:

– �� q� düz deyir, turna qoymaq laz�md�r.Solmaz tez ba��ndaki yayl�� �� q�y� verdi. �� q� yayl�� e�ib, Güllünün

qal�n buduna balad�. Sonra da üzünü dostlar�na tutaraq:– U�aqlar, tez olun bir taxta parças�, ya da nazik d�mir tap�n, – dedi.

U�aqlar �traf� g�zdil�r. Sevinc Mürs�l ki�inin z�nbilinin yan�ndak� uzunsov yey�ni götürüb �� q�nin yan�na yüyürdü. Ham� [t�:ccübl�]* u�aqlara bax�rd�. �� q� yey�nin nazik ucunu sar�n�n alt�ndan keçirdi v� onu möhk�m-möhk�m sa t�r�f� h�rl�yib burdu. Sar� budun �tini sümüy� s�xd�. Bir azdan qanaxma k�sildi. Mürs�l ki�i gözl�rinin ya��n� sil�-sil� heç bilmirdi n� desin, u�aqlara nec� t���kkür etsin*. Hadis� yerin� ma��nla g�l�nl�r d� vard�. Güllünü rayon x�st�xanas�na apard�lar...

�lk imtahan günü idi. M�kt�bin h�y�tin� çoxlu u�aq topla�m��d�. M�kt�bin direktoru, mü�lliml�ri* d� burada idil�r. Bird�n h�y�t� ucaboy, saqqal�* çox-dan aarm�� bir ki�i girdi. N�v�si Güllü d� yan�nda idi. Ham� sevindi. On-lar �a girdl�rin aras�ndan keçib, direktorun qar��s�nda dayand�lar. Mürs�l ki�i �vv�l minn�tdarl�q* hissi il� direktora, sonra da �agirdl�rin üzün� baxd� v� titr�k s�sl� soru�du:

– �� q� balam kimdi?�� q� ir�li ç�xd�. Ham�n�n gözü ona zill�nmi�di*. Mürs�l ki�i yax�nla��b

onu ba�r�na basd�, aln�ndan öpüb: – Çox sa ol, q�z�m, – dedi. Balam�n ilk h�kimi s�n oldun, onu m�n� s�n

qaytard�n.

Page 149: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

147

M�kt�bin direktoru gah dünyagörmü� Mürs�l ki�iy�, gah da �agirdin� bax�b gülüms�yirdi...

H�z�r D�rgahov

SÞZLÖK

qanaxma yey� sar� dünyagörmü� e�m�k burmaq

S�Z EHT�YATI

turna qoymaq gözünün önünd� canland�rmaq

� M�tnd�ki �sas kir n�d�n ibar�tdir? Düzgün olan� seçin v� krinizi �sasland�r�n.

A) H�r hans� bir i�i gör�nd� diqq�tli olmaq laz�md�r.B) Bir yer� ged�nd� laz�mi tibbi l�vazimat götürm�k laz�md�r.C) Bir hadis� ba� ver�nd� özünü itirm�kd�ns�, tez ç�x�� yolu axtarmaq,

çevik h�r�k�t etm�k v� bacard��n köm�yi göst�rm�k laz�md�r. D) Göst�ril�n köm�y� gör� t���kkür etm�k laz�md�r.

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd�ki �sas v� ikinci d�r�c�li faktlar hans� b�ndd� düzgün verilmi�dir?

A) 1) Güllünün bald�r�n�n parçalanmas�; �� q�nin qanaxman� dayan d�r-mas�; 2) Güllünün babas� il� biç�n�y� getm�si; Güllünün yaras�n�n balanmas�; u�aqlar�n yey�ni tapmas�; Mürs�l ki�inin �� q�y� t���kkür etm�si

B) 1) Güllünün babas� il� biç�n�y� getm�si; Mürs�l ki�inin �� q�y� t���kkür etm�si; 2) Güllünün çiç�k toplamas�; Güllünün bald�r�n�n parçalanmas�

C) 1) Mürs�l ki�inin ot çalmaa getm�si; Güllünün x�st�xanaya apar�lmas�; 2) Güllünün babas� il� biç�n�y� getm�si; �� q�nin qanaxman� dayan-

d�rmas�

� M�tnd�ki “Turna n�dir?” sual�n�n cavab� olan cüml�ni tap�b oxuyun. Turnan�n n� dem�k olduunu öz sözl�rinizl� izah etm�y� çal���n.

� Nec� dü�ünürsünüz, �� q�ni xilaskara çevir�n n� oldu? A�a�dak� va riantlardan hans�na daha çox üstünlük verirsiniz? Qruplara bölünün v� debata qo�ulun.

A) �ahidi olduu hadis�. B) C�ldliyi v� d�rslikd�n oxuyub öyr�ndikl�ri. C) Yolda�lar�n�n ona d�st�k olmalar�. D) Kitablardan oxuduunu t�tbiq etm�k bacar��.

� M�tnd�n götürülmü� hans� sözl�r h�m feil, h�m d� ba�qa nitq hiss�l�ri kimi i�l�n� bil�r? Fikirl�rinizi �sasland�r�n.

dayan, sar�, yay, d�ryaz, yey�, iç, yol, quru, d�r�, qar��, at, qan, yer, q��q�r, yayl�q, apar, h�kim, üz, topla, sa, nazik, tut, çoxlu, ba��la

� Seçdiyiniz sözl�rd�n bir neç�sini h�r iki m�nada cüml�d� i�l�din.

Page 150: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

148

� H�r hans� bir hadis�d� siz� ehtiyac duyulsa, ilk yard�m ( insanlara, heyvanlara, qu�lara v� s.) göst�r� bil�rsinizmi? Bu bar�d�ki kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün v� kirl�riniz �sas�nda kiçik h�cmli esse yaz�n.

� H�r hans� bir b�db�xt hadis� ba� verdikd� hans� variantdak� müva q nömr�l�rd�n birin� z�ng etm�k laz�md�r? Doru cavab� göst�rin.

A) 101, 102, 103, 109 B) 101, 189, 166, 104 C) 101, 103, 112, 168

A�a�dak� cüml�l�ri m�tnin m�zmunu �sas�nda ist�diyiniz ��kild� geni�l�ndirib yaz�n v� t�rcüm� edin.

1. Mürs�l ki�i t�l�sik ayaa qalxd�. 2. Güllü qabaa yüyürdü. 3. Güllü d�st� balad�. 4. Solmaz yayl�� verdi. 5. Sevinc �� q�nin yan�na yüyürdü. 6. Mürs�l ki�i bar�na basd�. 7. M�kt�bin direktoru gülüms�yirdi.

M�tnd� t�l�ffüz ��kli verilmi� a�a�dak� sözün düzgün yaz�l��� hans� variantda verilib?

A) t��cübl� B) t��ccübn�n C) t�ccübl� D) t��ccübl�

� Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� eynicinsli qo�asaitli v� qo�asamitli sözl�ri d�ft�riniz� köçürün v� düzgün t�l�ffüzünü qar��lar�nda qeyd edin. Hans� sözün düzgün t�l�ffüzünü mü�yy�nl��dirm�kd� ç�tinlikl� qar��la�d�n�z? Fikrinizi deyin.

BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?

Yadda saxlay�n: Qo�a “qq” samitl�ri il� yaz�lan sözl�rd� h�min samitl�rd�n birincisi karla�araq t�l�ffüz olunur. M�s�l�n: saqq�z – [ sakq�z], saqqal – [sakqal], do-qquz – [dokquz], r�qqas� – [ r�kqas�], haqq�nda – [hakq�nda], diqq�t – [dikq�t] v� s.

� M�tnd� alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�r üçün ortaq c�h�t n�d�n ibar�tdir?A) ham�s� mür�kk�b sözdür B) ham�s� de sl� yaz�l�r C) ham�s� biti�ik yaz�lan mür�kk�b sözdür D) ham�s� z�rfdir

M�tnd� göy r�ngd� verilmi� sözl�rin m�tn� uyun sinoniml�rini deyin v� cüml�l�rd� i�l�din.

KßLMßLßRÈN “DÈLÈ”NÈ ÞYRßNßK!

Yaymaq – 1. Bir �eyl� yast�ladaraq nazik qat hal�na salmaq, uzatmaq, a�maq, b!y�tm�k – yuxa yaymaq; 2. 6trafa s�p�l�m�k, s�rb�st otlama�a bu-raxmaq – S�r� yamaca yay�lm��d�; 3.Ham�ya bildirm�k – Bu x�b�rl�ri h�r t�r�f� yay�n; 4. Paylamaq, da��tmaq – Q�zetl�ri yaymaq kim� tap��r�l�b? 5. ;z t�sirini (qoxu, s�s v� s.) �trafda hiss etdirm�k, �traf� doldurmaq – Qi��kl�rin �tri h�r t�r�f� yay�l�r.

Page 151: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

149

§ 56. �N Q�YM�TL� H�D�YY� Bir gün Fuadla Lal� divarda bir elan oxudular: “�yun ay�nda h�y�td� Çiç�k

bayram� müsabiq�si keçiril�c�k. Müsabiq�d� i�tirak etm�k ist�y�nl�r öz çiç�k d�st�l�rini ay�n son günü saat 12-d� münsi� �r hey�tin� t�qdim ed� bil�rl�r”.

Lal� Fuada dedi:– Fuad, g�ls�n� Çiç�k bayram�nda biz d� i�tirak ed�k!Fuad Lal� il� raz�la�d�:– Bu, çox maraql� olar. Amma nec� i�tirak ed�k? Ax� bizim çoxlu pulumuz

yoxdur göz�l gül d�st�si almaa.Lal� is� ba�qa bir �ey t�klif etdi:– H�l� iyun ay�na çox var. O vaxta q�d�r gülü özümüz �k� bil�rik.Fuad maraqla* soru�du:– Biz bunu bacarar�q?– , bacarar�q! – dey� Lal� q�tiyy�tl� bildirdi. Dostlar dan��d�qlar� kimi d� el�dil�r. Fuad evl�rind�n balaca* bel, Lal�

is� gül toxumlar� g�tirdi. Onlar baçada bir xeyli* i�l�yib , çoxlu gül �kdil�r. Toxum al�b h�y�td�ki* baçaya s�pdil�r.

Art�q bir neç� günd�n sonra u�aqlar�n �kdikl�ri toxumlar yava�-yava�* cüc�rm�y� ba�lad�. U�aqlar�n sevincl�rinin h�ddi-hüdudu yox idi.

Müsabiq� ba�layana q�d�r is� �kilmi� toxumlardan çox göz�l* lal�l�r açd�. M�h�ll� adamlar� güll�ri gör�nd� Fuadla Lal�y� “�hs�n” söyl�dil�r. Onlar� t�ri� � dil�r.

Fuad da, Lal� d� çiç�k müsabiq�sind� mütl�q qalib g�l�c�kl�rin� inan�rd�lar.

Gözl�nil�n vaxt g�lib çatd�. Müsabiq� qon�u m�h�ll�d� keçirilirdi. Fuad v� Lal� �kdikl�ri güll�rd�n göz�l bir d�st� düz�ltdil�r. Onu göz�l* gül ka�zlar�na büküb müsabiq�y� t�qdim etm�k üçün apard�lar. Amma onlar yax�nla�anda kir verdil�r ki, düz�ltdikl�ri gül d�st�si ba�qalar�n�n gül d�st�l�rind�n kiçik-dir. Özü d� lal�l�r d�ril�nd�n sonra ba�lar�n� a�a� dikmi�dil�r. Lal� Fuada heç bir söz dem�s� d�, dostu onu ba�a dü�dü. Bahal�* lentl�rl� balanm�� böyük* s�b�t d�st�l�rin� baxanda u�aqlar bikef oldular. Ba�a dü�dül�r ki, g�tirdikl�ri güll�rl� müsabiq�d� heç vaxt qalib g�l� bilm�y�c�kl�r. Lal� kefsiz-kefsiz* Fuada “g�l ged�k”, – dedi.

Onlar dinm�zc�* gülü stolun üstün� qoyub, h�y�tl�rin� qay�td�lar. Sakitc�* baçada oturub, �kdikl�ri güll�r� baxmaa ba�lad�lar. Onlar� nahaq yer� q�rd�qlar�na pe�man oldular.

Bir xeyli* keç�nd�n sonra u�aqlar gördül�r ki, münsi� �r hey�tinin üzvl�ri v� müsabiq� i�tirakç�lar� onlar�n h�y�tin� g�ldil�r. Lal� d�st�si d� onlar�n �lind� idi. U�aqlar �vv�lc�* heç n� ba�a dü�m�dil�r. H�y�tl�rind� ya�ayan Soltan �mi

Page 152: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

150

d� münsi� �r hey�tinin üzvü idi. O, baçan�, h�l� qönç� olan aç�lmam�� güll�ri ham�ya göst�rib dedi:

– Görürsünüz, bizim müsabiq�nin �n balaca* i�tirakç�lar� öz �kdikl�ri güld�n müsabiq�y� t�qdim edibl�r. Onlar �n böyük* mükafata layiqdirl�r. Fuadla Lal�nin müsabiq�y� t�qdim etdikl�ri gül d�st�si güll�rin �n göz�li, �n �tirlisidir. Çünki h�min gül d�st�si bu balaca* u�aqlar�n �ll�rinin z�hm�tidir.

U�aqlar sevincd�n h�y�canland�lar. Dostlar�n ç�kdikl�ri z�hm�t h�d�r getm�mi�di. H�m h�y�t ya��lla�m�� v� göz�ll��mi�, h�m d� onlar müsabiq�nin �n yüks�k* h�diyy�sin� layiq görülmü�dül�r.

Onlar�n h�r ikisin� h�diyy� verdil�r. Bu, Fuadla Lal�nin �n sevincli* günl�rind�n biri idi.

Gülzar �brahimova

SÞZLÖK

müsabiq� qönç� mükafat t�qdim etm�k

S�Z EHT�YATI

bikef olmaq münsi� �r hey�ti

� A�a�dak� suallar m�tnin m�zmununu �ks etdirirmi? Fikrinizi faktlarla �sasland�rmaa çal���n.

1) Fuadla Lal� niy� müsabiq�d� i�tirak etm�k ist�m�dil�r? 2) U�aqlar�n �kdiyi güll�r niy� bitm�di? 3) U�aqlar g�tirdikl�ri gül d�st�si il� niy� qürur duyurdular? 4) U�aqlar gül d�st�sini niy� göz�l gül ka�zlar�na bükm�mi�dil�r? 5) Münsi� �r hey�tinin üzvl�ri niy� u�aqlar ya�ayan h�y�t� g�lm�dil�r? 6) N� üçün mükafat Fuadla Lal�y� yox, ba�qalar�na verildi?

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd�ki �sas faktlar hans� b�ndl�rd� verilmi�dir? Fikrinizi �sasland�rmaa çal���n.

A) Balaca u�aqlar�n öz yeti�dirdikl�ri güll�rl� müsabiq�d� i�tirak etm�si.B) Fuadla Lal�nin �n yüks�k mükafata layiq görülm�si.C) U�aqlar�n gül d�st�sini göz�l ka�zlara bükm�l�ri. D) Fuadla Lal�nin elan� oxumas�.E) U�aqlar�n toxum al�b h�y�td�ki baçada s�pm�si.

� N�y� gör� münsi� �r hey�tinin üzvl�ri adi bir gül d�st�sini bel� yüks�k qiym�tl�ndirdil�r? Düzgün olan� seçin v� krinizi �sasland�r�n.

A) Fuadla Lal�nin düz�ltdiyi gül d�st�si h�qiq�t�n çox göz�l idi.B) U�aqlar balaca olduqlar� üçün mükafat� onlara verdil�r.C) Balaca u�aqlar müsabiq�y� öz �kdikl�ri güll�rd�n t�qdim etmi�dil�r. D) Ba�qalar�n�n t�qdim etdikl�ri gül d�st�l�ri çox b�r-b�z�kli idi.

Page 153: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

151

� M�tnd� üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözl�ri aid olduu sözl�rl� bir-likd� d�ft�riniz� köçürün. H�min sözl�rin n� bildirdiyini v� hans� nitq his s�sin� aid olduunu izah edin. Onlar� ba�qa sözl�rl� d� �laq�l�ndirib cüml�l�rd� i�l�din.

� M�tnd�ki sar� bo�lua hans� söz yaz�lmal�d�r? A) hökm�n B) mütl�q C) �lb�tt� D) y�qin ki

� Üz�rind� ulduz i�ar�si qoyularaq alt�ndan x�tt ç�kilmi� sözl�ri aid olduu sözl�rl� birlikd� yaz�n. H�min sözl�rin n� bildirdiyini, hans� sual-lara cavab verdiyini mü�yy�nl��dirin. Onlar�n ulduz i�ar�li sözl�rd�n n� il� f�rql�ndiyini izah etm�y� çal���n.

� A�a�dak� cüml�l�rd�ki f�rql�ndirilmi� sözl�ri biri-birinin �v�zin� i�l�tm�k mümkündürmü?

Onlar dinm�zc� gülü stolun üstün� qoyub, h�y�tl�rin� qay�td�lar. Sakitc� baçada oturub, �kdikl�ri güll�r� baxmaa ba�lad�lar.

M�tnd� qara �riftl�rl� verilmi� qo�asaitli v� qo�asamitli sözl�rin yaz�l��� il� t�l�ffüzü aras�nda f�rq olub-olmad��n� faktlarla �sasland�rmaa çal���n.

M�tnd� b�növ��yi r�ngd� verilmi� sözl�rin i�l�ndiyi cüml�l�ri oxu-yun. Eyni sözün cüml�nin ortas�nda gah böyük, gah da kiçik h�r� � yaz�lmas�n�n s�b�bini izah edin. �lav� misallarla krinizi �sasland�r�n.

� M�tnd� i�l�nmi� omonim sözl�rd�n bir neç�sini seçib d�ft�riniz� yaz�n, m�nalar�n� t�rcüm� etm�kl� izah edin v� cüml�l�rd� i�l�din.

� Respublikam�zda Gül bayram�n�n n� vaxt keçirildiyini bilirsinizmi? Bu bayram hans� �lam�tdar tarixl� eyni vaxta dü�ür? Siz Gül bayram�n�n keçi-rilm�sini nec� görm�k ist�rdiniz? Müzakir� edin v� kirl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

M�tnd� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�rin sinoniml�rini tap�b s�sl�ndirin v� cüml�l�ri h�min sözl�rl� d� oxuyun. Cüml�l�rin m�zmununda h�r hans� bir d�yi�iklik mü�ahid� etdinizmi. Fikrinizi söyl�yin.

� Nec� dü�ünürsünüz, m�tnd� mavi r�ngl� f�rql�ndirilmi� sözl�ri biri-birinin �v�zind� i�l�tm�k olarm�? Cüml�l�ri bir daha oxuyun v� krinizi söy-l�yin. H�min sözl�ri ba�qa cüml�l�rd� d� i�l�din.

Page 154: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

152

§ 57. GÜLYerim baça-ba m�nim,R�ngim aappaq m�nim.Bir �tirli gül�m m�n,�st�yir�m gül�m m�n.Ay yoldan öt�n* olan,M�ni incid�n olan,Gözüm doldu ya� il�,Aac il�, da� il�S�n m�ni döym�, döym�,X�trim� d�ym�, d�ym�.Neyl�mi��m m�n s�n�?

Yolunu düz keçs�n�!Utan boy-buxunundan,Ay söz�baxmaz olan!G�l, d�c�llik etm� s�n,Yoxsa ki bilm�yirs�n,Yanaqlar�m incidir,Yanaqlar�m inc�dir!Gözüm doldu ya� il�Aac il�, da� il�S�n m�ni döym�, döym�,X�trim� d�ym�, d�ym�. �li K�rim

SÞZLÖK boy-buxun söz�baxmaz

� �eird�ki �sas kri mü�yy�nl��dirin. Bu �eirl� �air sizl�r� n� dem�k ist�yir? �eirin m�zmununu dan���n v� onu �zb�rl�yin.

� T�bi�ti göz�ll��dir�n bitki növl�rind�n biri d� güll�rdir. Onlar�n faydas� haqq�nda n� bilirsiniz? H�r hans� bir gül� qulluq etmisinizmi, özünüz gül yeti�dirmisinizmi? H�r hans� bir gül� qulluq v� ya onun yeti�dirilm�si bar�d� bildikl�rinizi yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� Sizc�, �eird� d�c�l olana hans� gülün dilind�n müraci�t olunur? H�min gülü t�svir ed�n söz v� ifad�l�ri �eird�n seçib s�sl�ndirin v� h�min çiç�k bar�d� öz bildikl�rinizi d� yolda�lar�n�zla bölü�ün.

� �eird� �ikay�t ed�n gülü incid�n kimdir? Güll�ri yerli-yersiz q�ran, ya��ll�qlara ziyan vuran, dala�qan, d�c�l u�aqlara sizin münasib�tiniz ne-c�dir? Bel�l�rin� haqq qazand�rmaq olarm�? B�s siz güll�ri qorumaq üçün n� ed�rdiniz? �eird�ki gülün etiraz�n� bildir�n sözl�ri bir daha oxuyun v� müzakir�y� qo�ulun.

� �eird� ya��l r�ngd� verilmi� sözl�r haqq�nda düzgün kir hans�d�r? A) 3-cü misradak� söz feil, 4-cü misradak� söz isimdir. B) H�r ikisi h�r�k�t bildirir. C) 3-cü misradak� söz isim, 4-cü misradak� söz feildir. D) H�r iki söz ��ya bildirir.

� Sizc�, üz�rind� ulduz i�ar�si qoyulmu� sözün sinonimi bu �eird� i�l�nibmi? Fikrinizi �sasland�r�n v� h�min sözü tap�b s�sl�ndirin, onu ba�qa cüml�l�rd� d� i�l�din.

Page 155: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

153

� �eird� qara �riftl� verilmi� sözl�r haqq�nda n� dey� bil�rsiniz? Onlar�n biri-birin� h�r hans� münasib�ti varm�? Düzgün cavab� tap�n v� krinizi �sasland�r�n.

A) sinonim B) omonim C) antonim D) eyniköklü

� Nec� bilirsiniz, �eird� bu sözl�rd�n birinin sinonimi i�l�nibmi?

�eird� göy r�ngli sözün i�l�ndiyi cüml�d� bu sözü a�a�dak�lardan hans� il� �v�z etm�k yerin� dü�m�z?

A) z�rif B) n� s C) nazik D) yum�aq

�eird� alt�ndan x�tt ç�kilmi� cüml�d�ki kri nec� ba�a dü�m�k laz�md�r?

A) öz yolu il� getm�k, ba�qa �eyl� i�i olmamaq B) küç�d� düz add�mlamaq C) ged�rk�n heç yana baxmamaq D) yolu ged�rk�n s�hv etm�m�k

� �eird�ki mür�kk�b sözl�rin yaranma yollar�n�, biti�ik v� de sl� yaz�lmas�n�n s�b�bini izah edin. Onlar� cüml�l�rd� i�l�d�r�k d�ft�riniz� yaz�n.

TAP G�R�K

� Tapmacalar�n cavablar�n� tapmaa çal���n. Xat�rlad�r�q ki, h�r ikisinin cavab� gül adlar�d�r.

I. Aac�n* tutmaq olmaz, II. Özü ala Para-para,�trind�n doymaq olmaz. � Yeri tala. Q�lbi qara. �

M�tni oxuyun, m�zmununu dan���n v� t�rcüm� edin.

�u�a dalar�nda qeyri-adi, �srar�ngiz göz�lliy� malik bir gül yeti�ir. Bu möcüz�li gül xar�bülbül adlan�r. Gül� bu ad bülbül� b�nz�diyin� gör� verilib. Gülün qurulu�u el�dir ki, bülbül sanki çiç�yin üstün� qonub v� oradaca donub.

Xar�bülbül Yer kür�sind� yaln�z Qarabada, xüsusil� d� �u�ada bitir. Onunla bal� çoxlu �fsan� v� r�vay�tl�r var. Deyil�n� gör�, F�t�li �ah

�u�a üçün q�ribs�y�n arvad�, Qaraba xan� �brahimx�lil xan�n q�z� Aab�yim aa üçün bir ba sald�r�r. Bu bada Qarabada, �u�ada bit�n bütün aaclar�, güll�ri �kirl�r. Ham�s� bitir, birc� xar�bülbüld�n ba�qa. Bu mahn� da h�min vaxt yaran�b:

V�t�n ba�� al-�lvand�r, Ömür sürm�li dövrand�r,Yox üstünd� Xar�bülbül. S�sin g�lsin bar� bülbül.

� Sevdiyiniz güll�rd�n birini t�svir edin v� onun haqq�nda bildikl�rinizi dan���n.

Page 156: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

154

SÖZLÜKA aabad etm�k – abad olmaq, yax��la�maq, ya�ay�� üçün laz�m olan h�r cür ��raitl� t�min olunmaqac��d�rmaq – göyn�tm�k, ar�tmaqacqar�na – heç bir �ey yem�d�n, tamamil� ac halda, bo� qar�naah�ng – s�sl�r, r�ngl�r v� s. aras�nda uyunluqalaq otlar� – tarlada, bostanda v� s.-d� bit�n v� be c� ri-l�n bitkil�rin inki�af�na mane olan yaban� bitkialaqap� – evl�rin böyük küç� qap�s�; darvazaalay – böyük d�st�alçaq – hündürlüyü, ucal�� az olan, yerd�n, h�r hans� bir s�viyy�d�n azac�q hündür olanalq�� – �ifahi �d�biyyatda n�cib, xeyirxah dil�yi ifad� ed�n v� mü�yy�n m�rasiml�rl� bal� arzular� bildir�n söyl�m�aqib�tin xeyir – “sabah�n (ax�am�n) xeyir!”� cavab ola-raq i�l�dil�n ifad�aqil – a�ll�, müdrik, t�dbirliarabir – h�rd�nbir, gahdanbir, b�z�na��r�m – da�n beli, da�n a��b keçm�k üçün yararl� yeria��rmaq – y�xmaq, dönd�rm�k, çevirm�k, devirm�k, endirm�k, dü�ürm�k, salmaqa�kar – aç�q, ayd�n, göz qaba�nda olan, b�lli, m�luma�maq – hündür bir �eyin üstün� ç�x�b o biri t�r� n� enm�k, dü�m�k, hoppanmaqavadanl�q – bir i� üçün laz�m olan t�chizat v� l�vazimat; ma��nlar, al�tl�r, cihazlar, mexanizml�r, qurular v� s.B bbas�lmaz – bas�lmas� mümkün olmayan, bas�la bil m�-y�n, m�lub edil� bilm�y�n, m�lubedilm�zba�lan��c – bir i�in, hadis�nin ilk an�, �vv�li, ibtidas�bel – insan�n v� b�zi heyvanlar�n qarn�n�n arxa t�r� , sar� il� çiyinl�r aras�ndak� hiss�bezm�k – usanmaq, bezikm�k, t�ng� g�lm�k, cana g�l-m�kb�h�rli – meyv� ver�n, m�hsul ver�n, bar ver�n; meyv� g�tirmi�b�rpa – �vv�lki normal hal�na salmab�çq� – mi�arbilavasit� – vasit�siz olaraq, arada heç bir vasit� ol-madan; arada heç bir �ey (��xs) i�tirak etm�d�n; birba�a bildirçin – qu�lar�n toyuqkimil�r d�st�sind�n olan, tax�ll�qlarda ya�ayan, oxuyan, �ti yeyil�n çöl qu�u bir müdd�t – bir neç� vaxt, bir zaman, bir q�d�rbirlik – burada: ittifaqbiryolluq – bird�f�lik, h�mi��lik, q�ti olaraq biz – de�ik açmaq üçün ucu �i� metal al�tboy–buxun – q�dd, qam�tboyunba�� – zin�t üçün qad�nlar�n boyunlar�ndan asd�qlar� muncuq v� s. düzümüburmaq – düz �eyi buruq hala salmaq, q�vr�m etm�kbüllur – ��ffaf v� parlaq da�bürüm�k – qaplamaq, çulalamaq, yay�l�b tutmaqbüsat – mü�yy�n qayda v� üsullarla t�rtib edilmi� ��nlik, m�clis, bayram, m�c. t�mt�raq, d�bd�b�, d�sgahC c�an – 1. Dini etiqada gör�, ölüml� vücuddan ayr�lan qey-

ri-maddi varl�q; ruh. 2. H�yat, varl�q. 3. Tab, taq�t, hey. 4. B�d�nc�miyy�t – konkret tariximaddi h�yat ��raiti ümumiliyi �sas�nda birl��mi� insan toplusu��ng�llik – s�x aacl�q, kolluq, kolkosluq; keçilm�z qal�n me��, ya kolluq�ingiltili – zil, nazik�ür�tli – heç �eyd�n qorxmayan, ç�kinm�y�n;c�sar�tli, ür�kli, qoçaq, c�sur, igidÇ çça� – vaxt, zamançapar – keçmi�d�: atla bir yer� m�ktub, �mr, x�b�r apar�b-g�tir�n ��xs; qasidçarx – öz oxu �traf�nda f�rlanmaqla minik v� ya ba�qa n�qliyyat vasit�l�rini h�r�k�t� g�tir�n dair�; t�k�rçe�m� – yerin alt�ndan s�z�b ç�xan su m�nb�yi; bulaq, qaynaqçevirm�k – v�r�ql�m�kç�r�z – ad�t�n, xör�kd�n sonra yeyil�n quru meyv�, �irniyyat �eyl�ri, desertçöküntü – mayenin dibin� çök�n �eyl�r; tortaçürüm�k – mikroorqanizml�rin t�siri alt�nda pozulub xarab olmaqD ddamaq – a�z m�nas�ndadal��n halda – d�rin kr� batm��, çox kirli, kri bir �eyl� m��ulda�maq – k�narlar�ndan ç�xaraq �traf� basmaq (su haqq�nda)da�yonan – tikinti üçün da�lar� yonub mü�yy�n ��kl� v� ölçüy� salan ustaday – birya�ar at balas�, dayçadaz – x�st�lik, qocal�q v� b. s�b�bl�rd�n ba��n�n tükü tökülmü�, ba�� tüksüzd�rvi� – qap�-qap� g�z�r�k, yaxud meydançalarda adam-lar� ba��na y�araq pey�mb�r�, imamlara v� k�rb�la hadis�l�rin� h�sr olunmu� q�sid�l�ri avazla oxu yub pul y�an adamd�v�qu�u – isti ölk�l�rd� ya�ayan, itiqaçan, lakin uça bilm�y�n çox böyük qu�diksinm�k – hürkm�k, qorxmaq, xo� anmaqdil�kli – dil�yi olan, t�m�nnas� olan; arzuludilli–dilav�r – dilav�r, dan��maqda usta v� c�sar�tli.dinm�z-söyl�m�z – sakitc�, heç bir söz söyl�m�d�ndir�nm�k – söyk�nm�k, dayanmaqdiyar – ölk�, m�ml�k�tdodaqalt� – yava�cadan, p�sd�n, öz-özün�dünyagörmü� – h�yat t�crüb�si çox olan, mübari z�-l�r d�n, ç�tinlikl�rd�n, s�naqlardan ç�xm��; t�crüb�li, müdrikdüzü – dorusu (b�z�n “sözün” sözü il� birlikd�); ara söz kimi – aç�q des�k, dorusunu des�kE eehtiyac – h�r hans� bir �ey� olan v� onsuz keçinm�k mümkün olmayan t�l�bat, g�r�klik, lüzum; yoxsulluq, kas�bl�qe�m�k – burada: burmaqetibarl� – etibar edilm�y� layiq olan, etibar� olan, inan�-la caq, etimad edil�c�k, s�daq�tli, v�fal�

Page 157: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

155

� ��kinçilik – �kin �kib biçm� i�i; zira�t�ks-s�da – qayalara, binatalar�na v� s.-y� toxunandan sonra t�krar qay�dan v� e�idil�n s�s�lahidd� – ayr�, ba�qa�lam�tdar – öz �h�miyy�tin� gör� görk�mli, çox böyük �h�miyy�ti olan�m�l etm�k – yerin� yetirm�k, icra etm�k, riay�t etm�k�m�lli-ba�l� – �sasl� sur�td�, laz�m�nca, laz�mi kimi, ist�nildiyi kimi�mlak – 1. Mülkl�r (torpaq, �kin yerl�ri, malikan� v� s.). 2. Birinin sahib olduu pula d�y�r �eyl�rin, var�n, mal v� mülkün m�cmusu�s�r – iz, ni�an�, �lam�t, bir �eyin varl��na d�lal�t ed�n hal�silsiz – 1. �sli, �sas� olmayan. 2. �sli, n�cab�ti olmayan�sir – dustaq, azadl�qdan, s�rb�stlikd�n m�hrum edilmi��skilm�k – m�c. alçalmaq, özünü alçaltmaq, hörm�td�n, nüfuzdan salmaq�sla – heç, heç bir vaxt,q�tiyy�n�slin� baxsan – �slind�, h�qiq�td�, h�qiq�t� g�ldikd� �traf mühit – iç�risind� h�r hans� bir orqanizmin f�aliyy�ti c�r�yan ed�n t�bii v� ya ictimai ��raitin m�cmusu; cora mühit�zi�dirm�k – ora-buras�n� �zm�k, b�rk �zm�k. m�c. döym�k, köt�kl�m�k, qol-qab�ras�n� �zm�k�zm�k – bas�b, ya s�x�b yast�lamaq, ��klini pozmaqF ffa��r – aciz, yaz�q, m�zlum; dinc, sakitf�nd – hiyl�, k�l�k, f�r�ldaq, dolab, quru, biclik ravan – çox, bol, çoxlu, varl�G gg�rn��m�k – qollar�n� qald�raraq gövd�sini saa-sola qan�r�b b�d�n �z�l�l�rini h�r�k�t� g�tirm�kgil – yer s�thind� v� ya alt�nda olan, ya� halda özlü kütl�y� çevril�n çöküntü süxuru (dulusçuluq, hey k�l-t�ra�l�q v� tikintid� i�l�dilir)girov – 1. Borc al�nan pul v� s. müqabilind� t�minat üçün veril�n �ey. 2. T�l�bl�rin yerin� yetirilm�sini t�min etm�k m�qs�dil� zorla tutulub saxlan�lan adamgöyç�k – göz�l, q���ng. // xo�ag�l�ngöy�rm�k – z�rb� v� ya b�rk �ey� toxunma n�tic�sind� b�d�nin bir yeri göy olmaqgözgör�si – göz gör�-gör�, aç�q-aç��na, a�karda, aç�q–a�kargübr� – bitkil�ri daha yax�� qidaland�rmaq v� m�hsul-dar l��n� art�rmaq üçün torpaa qat�lan üzvi v� ya qeyri-üzvi madd�gülzar – çoxlu gül olan yer; gülüstan, çiç�klik, güllükgüman etm�k – kird� olmaq, ehtimal etm�k, z�nn etm�kgün�muzd – �m�k haqq� gün hesab� il� öd�nil�ngüz�ran – dolanacaq, dirilik, ya�ay��, h�yatH hhaqlamaq – yüyürüb çatmaq, dal�nca qaç�b yaxalamaq, ba��n�n üstünü almaq.// m�c. çatmaq, yetm�k, yeti�m�kharam – z�hm�tl�, �m�kl�, düz yolla qazan�lmayan, �ld� edilm�y�nhavalanmaq – havaya qalxmaq, uçmaq

heyran-heyran – vuruncas�na, valehc�sin�h�d�r – bo�-bo�una, �b�s, heç bir n�tic� verm�y�n; m�nas�z, faydas�zh�rbi xidm�t – h�rbi v�zif� yerin� yetirm�, ordu s�ra-lar�nda v� ya donanmada qulluq etm�; �sg�ri v�zif�h�zm – yeyil�n �eyin h�zm cihaz�nda h�ll olunmas�hop-hop (�anapipik) – �yri dimdiyi, daraab�nz�r k�kili, ala-b�z�k l�l�yi olan qu�hürkütm�k – hürkm�sin� s�b�b olmaq; hürkdürm�k, ürkütm�k, qorxutmaqhüsn – göz�llik, camalhüznlü – q�mli, k�d�rli; qüss�y�, q�m�, k�d�r� bat m��, q�m, k�d�r, hüzn douran, k�d�r ifad� ed�nX xxata – qorxulu, t�hlük�li, faci� il� n�tic�l�n� bil�n i�, h�r�k�t, �m�l; qorxu, t�hlük�x�cal�t – utan�lacaq hal, utanmaa s�b�b olan �ey, utanmax� f-x� f – mülayim, yüngül, yum�aq� iiblis – �eytanicbari – m�cburiiftixar – f�xr, f�xr etm� iftixarla – qürurla, f�xrl�, iftixar hissi il�ixtiyar – qoca, ya�l�; pirani ili�dirm�k – bir �eyi ba�qa bir �ey� keçirib b�nd etm�k, taxmaq; balamaq, b�nd etm�kilqar – söz verm�, �hd, v�d, v�failx�ç� – ilx� çoban�imtina etm�k – boyun qaç�rmaq, ç�kinm�k, ist�m�m�k, r�dd etm�kimza – bir m�ktubun, s�n�din v� s.-nin alt�nda öz d�st–x�tti il� ad�n� v� ya familiyas�n� yazma, qol ç�km�, qol qoyma; qolinc�likl�rin� q�d�r – �n x�rda t�f�rrüat, bir �eyin �n sp-esi k c�h�ti v� ya c�h�tl�rin� q�d�rinnab – isti yerl�rd� bit�n, �tirli çiç�kl�ri olan aac v� bu aac�n d�risi s�rt, �ti a un hal�nda olan meyv�siinsaf deyil – r�va deyil, insafa müayirdirirs – �vv�lki dövrl�rd�n, �srl�rd�n, böyük ��xsiyy�tl�rd�n qalm�� m�d�niyy�t �s�riisrar etm�k – dediyi sözün, t�l�b etdiyi �eyin, ir�li sür-düyü kir v� ya iddian�n üstünd� durmaq, dediyind�n dönd�rm�k, t�kid göst�rm�kistehza – �l� salma, ri�x�nd etm�, masqaraya qoyma; masqarai��al edilm�k – h�r hans� bir dövl�tin h�rbi qüvv�l�ri t�r� nd�n ba�qa dövl�tin torpa�n�n tutulmas� – tutmaq, zorla soxulmaqiyd� – aç�q-sar� çiç�kl�ri olan, quraql�a davaml� aac v� bu aac�n q�rm�z� qab�ql�, b�rk ç�yird�kli x�rda, �irin meyv�siizahat – bir m�s�l�ni, sözü v� s.-ni �tra� � sur�td� ayd�n-la�d�rma, ��rh etm�, b�yan etm�; müf�ss�l izahK kkarvansara – özg� yerl�rd�n g�l�n karvanlar�n v� yolçular�n müv�qq�ti qalmas� üçün böyük h�y�ti olan xüsusi binakeç� – yunu döyüb basmaqla haz�rlanan s�x qal�n mate-rial

Page 158: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

156

ki� i – ki olan, kif iyi ver�n, kif balanm��kir�cl��m� – kir�c hal�na g�lm�kkor-pe�man – ist�diyini �ld� etm�mi�, arzusuna çatma-m��; �libo�, pe�man haldaköks – b�d�nin, boyundan qar�na q�d�r olan ön hiss�si, sin�kömür – odunu yand�r�b basd�rmaqla al�nan tünd-qara r�ngli b�rk yanacaqküla r�ngi – evin üstünd� v� ya balarda istirah�t üçün üstüörtülü tikili; talvarküll�m�k – lava�� yand�rmamaq üçün saca, hisd�n qoru-maq üçün qazana v� s. -y� küllü palç�q yaxmaqkünd�l�r – sonradan yaymaq, yast�lamaq üçün yumru hala sal�nm�� x�mir parças�kür�n – saç�, tükü par�lt�l� sar�-q�rm�z� r�ngd� olanküt – m�c. kütbeyin, gec ba�a dü��n, zehinsiz, d�rrak�-siz, f�ras�tsiz, qanmaz, qavrama qabiliyy�tind�n m�hrumQ qqabarl� – qabarla örtülmü�; döy�n�kqalaqlamaq – qalaq vurmaq, komalamaq, bir yer� top-lamaq, üst-üst� y�maqqamarlamaq – bir �eyi tez v� qaba sur�td� qap�b götürm�k; �ll�ri il� bir �eyd�n b�rk-b�rk yap��maq, tu-tub saxlamaqqama�d�rmaq – parlaq bir �ey� v� ya çox güclü i��a baxmaqdan, yaxud qaranl�qdan i��a ç�xark�n qaral�b görm�z hala dü�m�kqan t�zyiqi – damarlarda qan�n t�zyiqiqanaxma – qan damarlar�ndan qan�n d��ar�ya ç�x�b axmas�qan�rmaq – burmaq, �ym�k, qatlamaq, bükm�k, qar-maq, çevirm�kqanr�lmaq – çevrilm�k, dönm�k, üzünü çevirm�kqans�z – m�c. r�hmsiz, m�rh�m�tsiz, insafs�z, mürüvv�t-siz, amans�z, q�ddarqeyr�t – v�t�n, xalq, ail� namusu; �n �ziz v� müq�dd�s say�lan bir �eyin t��ssübünü ç�km�, ��r� ni, heysiyy�tini qorumaq�h�rl�nm�k – müt��ssir olmaq, k�d�rl�nm�k, kövr�l-m�k, doluxsunmaq, boula-boula alamaq q�sid� – böyük bir ��xsi v� ya tarixi bir hadis�ni m�dh v� t�rif ed�n, ad�t�n t�nt�n�li, uzun lirik �eirq�rqovul – toyuq f�sil�sind�n r�ngar�ng tüklü, l�zz�tli �ti olan iri ov qu�uqidal�l�q – qidal� olma, b�sl�yici olma; b�sl�yicilik; qidal� �eyin key yy�tiqisas – intiqam; edilmi� pisliyin, dü�m�nçiliyin �v�zini ç�xma, qan�n� yerd� qoymamaqqism�t – tale, n�sib, q�d�r, b�xt; b�xt� ç�xan �eyqovu�maq – çatmaq, yeti�m�k, nail olmaqqönç� – aç�lmam�� q�z�lgül v� ya ba�qa çiç�k; gül v� ya ba�qa çiç�yin tumurcuuquduz – az�n, zal�m, q�ddar, quduran, q�zm��qulluq – xidm�t, i�, v�zif�qübb� – yar�mkür� ��klind� dam; günb�z

L llayiqli – münasib, yax��, l�yaq�tlil�ngim�k – bir yerd� laz�m olduundan, yaxud bir s�b�b

üzünd�n art�q qalmaq, ili�ib qalmaqlo�man – bütün d�rdl�r� çar� ed�n, adamlara yol gös-t�r�n bilici ��xs m�nas�nda i�l�nir

M m mac�ra – ba�a g�l�n h�y�canl� hadis�; q�ziyy�, s�rgüz��tmaraq göst�rm�k – h�v�s göst�rm�k, maraqlanmaqma�a – ocaqdan od v� ya q�zmar bir �eyi götürm�k üçün metal al�tm�d� – insanda v� heyvanlarda qar�n bo�luunun yuxar� hiss�sind� yerl���n h�zm orqan�m�ftil – nazik v� ya qal�n ip ��klind� olan metal m�mulat m�g�r – sual m�qam�nda i�l�nib, �übh�, inams�zl�q v� ya t��ccüb bildirir: olmaya, b�s, yoxsam��lubiyy�t – m�lub olma, bas�lmam�xm�r – üzü q�sa xovlu parlaq ip�k parçam�har�t – bir i� görm�kd� ustal�q, bacar�q, qabiliyy�t, hün�rm�n�vi – insan�n daxili, ruhi al�mi il� bal� olan, m�n�-viyyatla �laq�dar; qeyri-maddi, qeyri-cismanim�rcl��m�k – m�rc ç�km�k, m�rcg�lm�k, m�rc tutmaq, ç�ki�m�km�suliyy�t – m�sul olma, cavabdehlikm���l – �traf� i��qland�rmaq üçün aac v� s. ba��na sar�naraq yand�r�lan yal� (neftli) �sgi, yaxud aac ba��na keçirilmi� içind� yanar madd� olan qabm�sum – günahs�z; heç bir günah�, q�bah�ti olmayan. // “yaz�q, zavall�” m�nas�ndam�tin – b�rk, möhk�m, sars�lmaz, dönm�zmeyn� – üzüm t�n�yimövsüm – ilin dörd f�slind�n h�r biri; f�silmurdar – müs�lman dini etiqad�nca t�miz say�lmayanmu�tuluqçu – xeyir x�b�r, mu�tuluq x�b�ri g�tir�n adam; müjd�çimüayin� etm�k – h�rt�r�� i yoxlamaq, n�z�rd�n keçirm�k, müayin�d�n keçirm�k, ora–buras�na baxmaqmüxt�lifcinsli – bir cinsd�n olmayan, cinsl�ri müxt�lif olan, ba�qa-ba�qa cinsl�rd�n tör�mi�mükafat – birinin h�r hans� bir sah�d�ki xidm�tl�rini, müv�ff�qiyy�tini qeyd etm�k üçün ona veril�n pul v� ya ba�qa qiym�tli b�x�i�münasib – uyun, müva q, yara�anmüq�ssir – t�qsiri olan, günah� olan; t�qsirkar, günahkarmüsabiq� – i�tirakç�lar� iç�risind�n �n yax��lar�n� seçib ay�rmaq üçün keçiril�n yar��; konkursmü�t�ri – daimi al�c�, sifari�çi v� ya bir i� üçün g�l�nN nna�� – nab�l�d, xam, t�crüb�siz, bir i�d�n yax�� x�b�rdar olmayann�cib – n�cab�ti, �sli olan; �silli, soylu, n�cab�tlinimç� – bo�qabni�anl� – adaxl�, ni�anlanm��, ad edilmi�, deyikliniyy�t – m�qs�d, m�ram, q�sdnoxud – paxlal�lar f�sil�sind�n gird� d�n�li birillik bostan bitkisi, h�min bitkinin bi�mi�d� istifad� edil�n d�n�l�rinümayi� etdirm�k – göst�rm�k, bildirm�k, ifad� etm�k, t�zahür etdirm�k

Page 159: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

157

O oo cüml�d�n – çox �ey v� ya çox adam aras�ndan bir �eyi v� ya bir adam� ay�r�b göst�rm�k üçün i�l�diliro günd�n etibar�n – ba�layaraq, say�lmaq sur�ti il�ovlaq – heyvan v� qu�lar�n daim olduu, ya�ad�� yerovsunlamaq – mövhumatç�lar�n t�s�vvürünc�: ovsunla özün� tabe etm�k, öz t�siri alt�na almaqovuntu – bir �eyin ovulmu� hiss�cikl�ri, q�r�nt�lar�Ö ö öd kis�si – qara ciy�rd� olan v� öd ifraz ed�n kis�y�ox�ar orqan; ödlükögey – doma olmayanöyüd – pis h�r�k�tl�rd�n saq�nd�rmaq üçün deyil�n sözl�r; n�sih�tP p pasl� – pas� olan, pas atm��; pax�rl�,c�nglip�ri�an olmaq – q�ml�nm�k, k�d�rl�nm�k, qüss� l�n-m�k, çox m�yus olmaqp�rvazlanma – uçmaq R rr�sm�n – r�smi olaraq, r�smi sur�td�r��ad�t – igidlik, qoçaql�q, q�hr�manl�qr�vay�t – bir hadis�, �hvalat v� s. haqq�nda q�sa na�l; hekay�truh – m�c. ür�k, q�lbruhland�rmaq – ür�k verm�k, c�sar�t verm�k, ür�kl�ndirm�k rütub�tli – rütub�ti olan, ya�, islaq, n�mS ssad�löhvlükl� – sad�dil olma, ür�yisa� �q, ür�yit�mizlik, hiyl�bilm�zlik, sad�q�lblilik, safür�kliliksaf – t�rkibi t�miz olan, heç bir qat���� olmayan, xalis, qat���qs�zsanc�lmaq – tax�lmaq, as�lmaq, b�nd edilm�k, keçiril-m�ksar�� – yaran� sar�maq, s�n�� balamaq v� s. üçün uzun k�silmi� t�nzif, bez v� s. parças�; bint. 2. mü�yy�n m�qs�dl� qola balanan ensiz parças�ad�t – bir ��xsin h�r hans� bir �eyd�n duyduu d�rin m�mnunluq v� sevinc hissi; xo�b�xtliks�birli – s�bri olan, s�bir ed�ns�da – s�s, avazs�dd – y�x�lmaz, da�d�lmaz, çox möhk�ms�fal� – xo� m�nz�r�li, axar-baxarl�, ür�kaçan, xo�ag�l�ns�mt – c�h�t, t�r�f, yön, istiqam�t s�n�tsev�rl�r – inc�s�n�tin bu v� ya dig�r növün� ma-raq göst�r�nl�rs�rgüz��t – birinin ba��na g�l�n hadis�, q�ziyy�, �hvalat, mac�ras�rm�k – bükülmü�, lül�l�nmi�, qatlanm�� bir �eyi aç�l-m�� hala g�tirm�ks�rrast – duz, düzgün, d�qiq, h�d� düz vurans�zlamaq – yüngülc� ar�maq, s�z� verm�ksilah – hücum v� ya müda � üçün al�t; yaraqsimli – simi olan, sim sal�nm��. simli sazsin�dolusu – d�rind�n, köks dolususivri – iti, �i�siyasi xadim – h�r hans� ictimai f�aliyy�t sah�sind� özünü göst�rmi�, xidm�tl�ri olan ��xs

söz�baxmaz – deyil�n� �m�l etm�y�n, m�sl�h�t q�bul etm�y�n, söz� qulaq asmayansüküt – susma, dan��mama, dinm�m�. // sakitlik ��abal�d – qoz, f�nd�q cinsind�n qab�ql� meyv� v� bu meyv�nin aac��airan� – göz�l, q���ng, füsunkar, m�ftunedici, valeh-e dici�an� – çox �irin, �ir�li, �tirli üzüm növü��fal� – ��fa ver�n, ��faverici, saald�c���f�q – gün ç�xmadan v� ya batark�n göyd� görün�n q�zart� m�c; par�lt�, b�rq, �öl���xsi hey�t – h�r hans� bir idar�d�, mü�ssis�d�, h�rbi hiss�d� v� s. – d� xidm�t ed�n ��xsl�rin hey�ti��rik – h�r hans� bir i�d� (ticar�td� v� s.–d�) ba�qas� il� birg� i�tirak ed�n adam; ortaq��rikli – ortaql�, birg��i� – iti, sivri�i�man – çox kök, yek�qar�n, �i�qar�n�öhr�t – z�hm�t, xidm�t, istedad, m�har�t v� s. n�ti-c�sind� ham� t�r� nd�n tan�nma; m��hur olma, ��r�� i ad qazanma, m��hurluq, ad-san; // Ad� ç�xma, ad qazanma�ütüm�k – b�rk qaçmaq, sür�tl� getm�k, b�rk sürüb getm�k, ötüb keçm�kT tta� – qovun, qarp�z, xiyar, pomidor v� s. bostan bitkil�rinin yerl� sürün�n kolutalvar – dir�kl�r üz�rind� qurulmu� üstüörtülü kölg�lik; çardaqtavan – binan�n daxilinin üst örtüsüt�bib – h�kimt�dric�n – yava�-yava�, t�dricl�, az-az, d�r�c�-d�r�c�t��süf – heyif ki, �fsus kit�qdim etm�k – verm�k üçün �lind� tutaraq birinin (ad�t�n böyük v� ya hörm�tli bir ��xsin) qaba�na g�tirm�k, verm�kt�l�bkar – çox böyük v� ciddi �eyl�r t�l�b ed�n, h�r �ey� çox ciddi yana�an; ciddi, zabit�lit�msil etm�k – birinin müv�kkili olmaq, bir i�d� onu �v�z etm�k, onun ad�ndan dan��maq; birinin m�nafeyini, krini, görü�ünü v� s. -ni ifad� etm�kt�nqidi – burada: t�nqid ed�n, nöqsanlar� v� onlar�n düz�lm�sini göst�r�nt�r�fgirlik etm�k – t�r�fdar olma, t�r� ni tutma, t�r�f-girlikt�rgitm�k – ad�t etdiyi pis v� ya z�r�rli ad�td�n �l ç�k-m�k, h�min i�i daha etm�m�kt�rtibat – t�rtib olunmu� bir �eyin xarici görünü�ünü, görk�mini t��kil ed�n xüsusiyy�tl�rin (kitab�n, q�zetin ��kill�rinin, �riftl�rinin, ya s�hn� tama�as�n�n dekorasiya v� geyiml�rinin v� s. -nin) m�cmusu topa-topa – qalaq-qalaq, y��n-y��ntor – bal�q, qu� v� s. tutmaq üçün ipd�n çarpaz toxuna-raq b�rab�r m�saf�l�rd� düyünl� b�rkidilmi� al�ttora�ay – �sas�n s�hralarda v� ç�m�nlikl�rd� ya�ayan s�rç�kimil�r d�st�sind�n oxuyan qu� tunc – burada: q�z�l�-q�hv�yi r�ngtu�lamaq – ni�an almaq, ni�anlamaq, h�d�f� yön�ltm�ktuta�maq – vuru�maq, döyü�m�k, yaxala�maq, da la�-

Page 160: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

158

maq, qova etm�k, höc�tl��m�kÜ üüçlükd� – üçü bir yerd�ülgücl�m�k – ülgücl� q�rxmaq

V vval – qrammofon v� ya patefonda çal�nmaq üçün xüsusi üsullarla üz�rin� s�s yaz�lm�� yast� çarx; plastinkaveyil-veyil – avara-avara, bo�-bo�una, heç bir i�d�n yap��mayaraq, bo�-bikarv�l�s – odunca� b�rk, qollubudaql� hündür me�� aac�viran olmaq – da�lmaq, uçulmaq, b�rbad olmaq, xarabal�a dönm�kY yyalq�z – t�k, kims�siz, yaln�z, t�k-t�nhayan�ql� – k�d�rli, qüss�li, q�mli, h�zin; k�d�r g�tir�n, t�sirliyanl�� – düzgün olmayan, doru olmayan; s�hv, q�l�t, xatayapmaq – bi�m�k üçün t�ndirin divar�na yap��d�rmaqyara – h�r n� ��kild� olursa olsun, b�d�nin bir yerind� �m�l� g�lmi� z�d�yararl� – yarayan, �lveri�li, uyun, laz�ml�, i�� g�l�n,faydal�yar�an – müv�qq�ti su ax�nlar�n�n �m�l� g�tirdiyi dik-ya macl� çuxuryarmaq – mane�ni d�f ed�r�k yol açmaq, yar�b orta-s�ndan keçm�kya� – can�na su, rütub�t hopmu�; rütub�tli, çox n�m, az islaq, sulu; h�l� can�nda su qalm��, qurumam��yek�p�r – çox yek�, çox iri, cüss�c� çox böyükyenilm�z – bas�lmaz, m�lubedilm�z,yey� – metal� yonmaq, t�mizl�m�k üçün üz�ri di�-di� olan polad al�t y�rt�q – c�r��, de�ik yeri olan; y�rt�lm��; köhn�lib da�l-m��; üzülmü�, parça-parça, de�ik-de�ik olmu�yoncal�q – yonca bit�n yer, yonca tarlas�yuxayayan – x�mir yaymaq üçün taxtadan düz�ldilmi� al�tyüy� – at�n ba��na keçiril�n k�m v� cilovdan ibar�t qo�qu l�vazimat�Z zz�f�r – qalibiyy�t, q�l�b�zümrüd qu�u – q�dim �fsan�l�rd� özünü odda yand�r�b sonra küld�n tör�y�n �fsan�vi qu�

SÖZ EHTIYYATIA aa� günl�r – xo�b�xtlik, s�ad�tA� yal – yer ad�a�l� ba��ndan ç�xmaq – m�c. b�rk hirsl�nm�k, ac�� tutmaqa�l� k�sm�m�k – 1. Ba�a dü�m�m�k, d�rk ed� bilm�m�k. 2. Mümkün hesab etm�m�k, güman etm�m�kal���b yanmaq – m�c. q�zarmaqallah s�ni saxlas�n – birin� cansal�� v� uzun ömür arzusuay��r – döllük erk�k at

B bbeynind� h�kk olunmaq – m�c. h�mi��lik qalmaq, unu dulmamaq (zehnind�, q�lbind� v� s. sözl�rl�)beynin� girm�m�k – mümkün hesab etm�m�k, inan-mamaq; m�c; t�sir etm�m�kb�xti g�tirm�k – müv�ff�q olmaq, i�i düz g�tirm�k, ta-leyi g�tirm�kbiçar� – yaz�q, miskin, fa�r, m�zlum; b�db�xtbihu� olmaq – özünd�n getm�k, bay�lmaqbikar – i�siz, pe��siz, m��uliyy�tsizbikef olmaq – ke yerind� olmamaq, k�d�rl�nm�k, m�yus olmaqbiq�rar – aras�k�silm�z, arams�z, uzunsür�nboy atmaq – uzanmaq, böyüm�k, inki�af etm�kboyun qaç�rmaq – imtina etm�k, q�bul etm�m�k, boy-nundan atmaqC c�anf��anl�q etm�k – h�dd�n art�q s�y göst�rm�k, çal��maq, c�hd göst�rm�kcan�n� t�slim etm�k – ölm�kcar ç�km�k – yüks�k s�sl� camaata bir �eyi x�b�r verm�k, elan etm�k, bildirm�k cür�ti çatmaq – c�sar�tl�nm�k, cür�t� g�lm�k, c�sar�t� g�lm�k, ür�kl�nm�kÇ ççanaq – içi oyulmaqla aacdan (taxtadan) haz�rlanan qab növüçar� q�lmaq – ç�x�� yolu tapmaq, v�ziyy�td�n ç�xmaq, �lac tapmaqçar�si k�silm�k – çar�siz qalmaq, �lac� k�silm�k, ç�x�� yolu tapmamaqça��b qalmaq – özünü itirm�k, n� ed�c�yini bilm�m�kçöhr� – üz, sur�t, simaçömb�lib oturmaq – ayaqlar�n� dizl�rind�n qatlay�b p�nc�l�ri üstünd� oturmaqD ddad�na çatmaq – köm�yin� g�lm�k, haraya g�lm�k, köm�k etm�kda�arc�q – kiçik daar; çox vaxt d�rid�n tikil�n kiçik torba, çantadar�l�q – yumru toxumlar� olan birillik tax�l bitkisinin �kildiyi yerd�h��t götürdü – b�rk qorxuya dü�m�k, d�h��tl�nm�kd�rinliy� varmamaq – d�rinliy� getm�m�k, çox da cid-di yana�mamaqd�risini bo�az�ndan ç�xarmaq – b�rk c�zaland�rmaq, c�za verm�k, divan tutmaqdilini dibind�n k�sm�k – 1. Çox zülm ed�r�k öldürm�k; 2. B�rk c�zaland�rmaqdivan – tar. ali hökum�t m�clisi; divanxana, hökum�t idar�si, dövl�t d�ft�rxanas� dodaqalt� gülm�k – istehza il� gülm�kdövr�y� almaq – �hat� etm�k, mühasir� etm�k, dörd t�r� n� y���maq, �traf�na y���maq� ��lacs�z qalmaq – çar�siz, imkans�z, ç�x�lmaz v�ziyy�td� qalmaq�ld�n c�xmaq – qeyb edilm�k, itirilm�k, yox olmaq �l� dü�m�k – tap�lmaq, �l� keçm�k, hasil olmaq�m�k itirm�k – z�hm�ti bo�a getm�k, z�hm�tinin n�ti-

Page 161: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

159

c� sini görm�m�k�r – sözünd� möhk�m, m�rd; q�hr�man, igid, qoçaq�r�nl�r – (ad�t�n c�m ��klind�) 1. �r, qoçaq, igid. 2. Dün yagörmü�, müdrik, a�ll� adam�srar�ngiz – sirli, �srarl�, sirr il� dolu; anla��lmaz�t�k – da�n, yamac�n v� ümumiyy�tl�, hündür yerin a�a� t�r�� �ri�ziyy�t ç�km�k – �zab ç�km�k, m���qq�t ç�km�k, ar�-ac� ç�km�kF f kir d�ryas�na q�rq olmaq – bir �eyin krini ç�km�k, bir �eyin d�rdin� qalmaq, kirl��m�k, dü�ünm�k kir götürm�k – bir �ey, hadis� haqq�nda kir etm�k, kirl��m�k, kr� getm�k, dü�ünm�k, krini m��ul etm�k, t��vi��, narahatl�a s�b�b olmaq krind�n dönd�rm�k – krind�n �l ç�km�y� m�cbur etm�k, krini d�yi�dirm�kfürs�ti �ld�n verm�k – bir i�i görm�k üçün yaranm�� ��raitd�n v� v�ziyy�td�n d�rhal istifad� etm�m�kG ggec�ni gündüzün� qatmaq – art�q çal��maq, gec� d�, gündüz d� i�l�m�kgöst�ri� verm�k – n� etm�k, nec� h�r�k�t etm�k haqq�nda �mr, t�limat, m�sl�h�t, izahat göz (gözü) ox�amaq – xo�lanmaq, b�y�nilm�k, gözün� xo� g�lm�kgözd�n itm�k – görünm�m�k, görünm�z olmaq, ç�kilm�k, yox olmaqgözl�ri alacalanmaq – t��ccüb, qorxu n�tic�sind� gözl�ri iril�nm�k, iri aç�lmaqgözl�ri dikilib qalmaq – birin� bax�b durmaq, gözünü ay�rmamaq, baxa-baxa qalmaqgözl�rin� inanmamaq – 1. gördüyün� inanmamaq. 2. t� s�v vür� g�lm�z bir i� qar��s�nda t��ccübl�nm�k, ça�maqgözl�rini yay�nd�rmaq – krini, diqq�tini, n�z�rini bir �eyd�n uzaqla�d�rmaq, k�nara, ba�qa t�r�f� c�lb etm�k gözü dörd olmaq – diqq�tl� baxmaq, n�z�rd�n keçirm�kgözüm üst� yerin var – �ziz, hörm�tli adam� n�zak�tl� d�v�t m�qam�nda söyl�nir gözünü ç�km�m�k – uzun müdd�t baxmaq, davaml� bax��larla süzm�k, gözünü götürm�m�kgözünün önünd� canland�rmaq – m�c. unudulub getmi�, yox olmu� bir �eyi ha z�d� b�rpa etm�k, yada salmaq, onun haqq�nda ayd�n t�s�vvür yaratmaqH hhalay vurmaq – dövr� vurmaq, halaylamaq haqq yolu – doru, düz, düzgün, h�qiqihavaya sovurmaq – havaya qald�rmaq, s�p�l�m�k, da�tmaqh�yat verm�k – canland�rmaq, ruhland�rmaqhürriy�t – azadl�qhu�unu itirm�k – bihu� olmaq, özünd�n getm�k, hu�dan getm�k, bay�lmaq, q��� etm�kX xxeyir dua verm�k – birin� s�ad�t, xo�b�xtlik arzu-lamaq, uurlar dil�m�kx�yal�na g�lm�k – 1. yada dü�m�k, an�lmaq, xat�r-lanmaq, t�s�vvür�, kr� g�lm�k, x�yal�nda canlanmaq. 2. al�na g�lm�k, dü�ünm�k

x�yal�nda canlanmaq – t�s�vvüründ�, ha z�sind� can-lanmaq, gözünün qaba�na g�lm�k, yad�na dü�m�kx�yan�t i�l�m�k – xain ç�xmaq, satq�nl�q el�m�k, sat�lmaq, etibars�z ç�xmaq� iicad etm�k – vücuda g�tirm�k, yoxdan var etm�k, yarat-maq ixtira etm�k; uydurmaq, düz�ltm�kicar�y� götürm�k – mü�yy�n ��rtl�rl� müv�qq�ti istifad�y� götürm�kifa etm�k – dinl�nilm�k v� ya tama�a edilm�k üçün çal-maq, oxumaq, göst�rm�k (inc�s�n�t �s�rini)ixtiyar – haqq, hüquq, s�lahiyy�tint�has�z – sonu, ax�r� olmayan, n�hay�tsiz, sonsuz i�g�nc� verm�k – �zab verm�k, �ziyy�t verm�k,çox incitm�ki���a q�rq olmaq – çoxluunu, �idd�tini bildirirK kkef� al��maq – vaxt�n� xo�, n��� il� keçirm�y� ad�t etm�kke kök�lm�k – �adlanmaq, könlü aç�lmaq, kri da�lmaq, �hval� yax��la�maq k�l� n ucunu itirm�k – pis v�ziyy�t� dü�m�k, hadi-s�l�rd�n ba� açmamaq, n� ed�c�yini bilm�m�k, dola��b qalmaqko�u� – böyük aaclar�n gövd�si içind�ki bo�luqkorlamaq – xarab etm�k, pis v�ziyy�t� salmaq, yaramaz hala salmaq; pozmaqköks ötürm�k – d�rind�n n�f�s almaq ( kird�n, qüss�-d�n, q�md�n v� s. hissl�rin t�sirind�n)kökünü k�sm�k – tamamil�, bir daha tör�m�y�c�k ��-kil d� yox etm�k, m�hv etm�kkürt yatmaq – bala (cüc�) ç�xarmaq üçün yumurta üstünd� oturmaqQ qqan�n� almaq – m�c. intiqam almaqqaragül buxara papaq – Orta Asiyada yeti�diril�n qiym�tli, q�vr�mtüklü, qoyun d�risind�n papaqqaydaya salmaq – nizam, s�liq�; bir �eyin düzgün v�ziyy�ti, nizamda olmas�, qayda yaratmaqq�rar tutmaq – bir yerd�, ya bir i�d� sabitl��m�k, dayan maqqay�� can�n� almaq – kir, �ndi��, t�la� içind� olmaqq�lbin� toxunmaq – incitm�k, ür�yin� toxunmaq, kön-lünü q�rmaqq�l�ncdan keçirm�k – ham�s�n� q�l�ncla öldürm�k. çox i�l�m�k, h�ddind�nq�z�l telli – q�z�l kimi b�rq vuran �üalarqolaylamaq – birini vurmaq v� ya bir �ey atmaq üçün qolunu qald�r�b dala g�rm�kqol-budaq atmaq – �ax�l�nm�k, �trafa yay�lmaq, geni�l�nm�kqo�a g�zm�k – ikisi bir yerd�, ikisi yan-yana; birg�, b�rab�r, birlikd�, bir yerd� g�zm�kqullab vurmaq – papirosun, q�lyan�n tüstüsünü h�r d�f� için� ç�km�kqurban� olmaq – bir hadis� n�tic�sind� h�lak olmu� adam; h�r hans� bir i� üzünd�n z�r�r ç�kmi�, m�n�vi iz-tirab v� haqs�zl�a m�ruz qalm�� adam haqq�ndaL llayiq görülm�k – bir �ey� layiq olduu q�bul edilm�k, layiq hesab edilm�k

Page 162: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

160

M mmacal tapmaq – imkan, fürs�t, vaxt. macal tapmaqmayallaq a�maq – ba��n üstünd�n o biri t�r�f� çevrilm�k, a�maqm�ruz qalmaq – tutulmaq, düçar olmaq, uramaq, dü�m�km�st etm�k – m�c. ke� �ndirm�k, n���l�ndirm�k, bihu� etm�k, m�ftun etm�km���qq�t� dözm�k – �zab, �ziyy�t, s�x�nt�, z�hm�t� da-vam g�tirm�k, s�br etm�k, qatla�maq m�zluman� – yaz�q-yaz�q, fa�rfa�r, zavall�-zavall�, m�zlumcas�namünsi� �r hey�ti – müsabiq�l�rd�, yar��larda, s�rgil�rd� v� s. -d� mükafat t�yin ed�n müt�x�ssisl�r hey�ti; jürimüt��ssir olmaq – �hval� pozulmaq, qüss�l�nm�k, k�d�rl�nm�k, t�sirl�nm�kN nnaçar qalmaq – �lacs�z qalmaq, çar�siz qalmaq, na�lac qalmaq, heç bir �ey�, yer� ümidi g�lm�m�knacins – cinsi t�miz olmayan, cinsi pozuq; cinssiz, alçaq, nan�cib, r�zilna�lac – çar�siz, imkans�zneftxuda – neft s�nayesi il� m��ul olan sahibkarn�r� m�km�k – b�rk ba�rmaqnur saçmaq – i��q verm�k, i��qlatmaq, parlatmaqO ood saçmaq – i��q verm�k, i��qlatmaq, ziya saçmaq, par-latmaqod tutub odlanmaq – al���b-yanmaqo�run bax��l� – gizlic�, ba�qalar�na sezdirm�d�n, ba�qalar�na bildirm�d�n baxanÖ öözl�rini gün� verm�k – aç�q havada, gün�� �üalar� alt�nda qalma, q�z�nmaözünü itirm�k – ça�maq, n� ed�c�yini bilm�m�kp�r�l�nm�k – burunun xarici de�ikl�rinin geni�l�nm�siR rrahat buraxmamaq – incitm�k, �ziyy�t verm�k, nara-hat etm�k, dinc qoymamaq, sakit qoymamaqS ssa�l�qla i�l�d�s�n – salamat, z�d�siz istifad� etm�k; fay-dalanmaqsalavat ç�km�k – dua oxunduqdan sonra sa �li üz� ç�km� ayinis�sini için� ç�km�k – tam sükut etm�k, s�sini ç�xart ma-maq, tamamil� susmaqs���nmaq – bir t�hlük�d�n etibarl� bir yerd� gizl�nm�k v� ya birin� p�nah g�tirm�k, himay�si alt�na girm�k, daldalanmaqs�nama – �ifahi �d�biyyatda janrsöz almaq – burada: m�lumat �ld� etm�ksözünü a�z�nda qoymaq – dan��maa imkan verm�m�k, sözünü yar�mç�q qoymaqsüfr� açmaq – burada: qar��lamaq, qulluq etm�k ��an – ad-san, �öhr�t, ��r�f��rik ç�xmaq – bir i�d� i�tirak etm�diyi halda ��riklik iddias�nda olmaq

T ttabaq – düyü, buda v� s. hövs�rl�m�k, yaxud �ey qoy-maq v� ya ba�qa m�qs�dl�r üçün enli taxtadan oyulmu� aacdan haz�rlanan dayaz, gird�, ya uzunsov qab. t�kn�tamah salmamaq – tamah�n�, n�fsini saxlaya bilm�m�k, özünü saxlaya bilm�m�k, h�ddind�n art�q tamahkarl�q göst�rm�kt�ltif edilm�k – orden, medal, f�xri ad, keçici bayraq, qiym�tli �ey v� s. verm�kt�minat verm�k – t�min etm�k, ��rait yaratmaq, imkan yaratmaqt�qib etm�k – tutmaq, �l� keçirm�k, göz qoymaq v� s. m�qs�dl� birinin izini tutub dal�nca getm�k; izl�m�kt�sisat – qurulmu�, t�sis edilmi�, yarad�lm�� mü�ssis�l�r, idar�l�r, qurularturna qoymaq – qan� k�sm�k üçün b�d�nin mü�yy�n hiss�sin� elastik s�x�c� rezin borucuq balamaq, yerl��-dir m�ktükl�ri ürp�rm�k – tükl�ri biz-biz qalx�b d�risi qabar–qabar olmaq (qorxudan, d�h��td�n v� s. hissl�rd�n)Ü üümid b�sl�m�k – yax�� bir �eyin olaca�na inanmaq, birin� arxay�n olmaqünsür – m�c. h�r hans� ictimai t�b�q�nin nümay�nd�siür�kl�ri ox�amaq – h�zz verm�k, l�zz�t verm�k, zövq verm�k, xo�una g�lm�kür�yi titr�m�k – birinin h�sr�tind� olmaq, arzulamaqüz gözünü tur�utmaq – üz �z�l�l�rini y�maq, üzünü q�r��d�rmaq sur�til� öz naraz�l��n�, m�mnunsuzluunu ifad� etm�küzünd�n nur ya�maq – burada: t�b�ssüml�, xo� üzl�, mehribanl�qlaüzüqara – utan�lacaq, �skik i�i olan; x�cal�tli,utan�lacaq v�ziyy�t, i�V vv�sf etm�k – bir �eyin xüsusiyy�tl�rini ,sif�tl�rini, key- yy�tini t�f�rrüat� il� göst�rm�k, t�svir etm�kv�zn�li çuxa – qafqazl�lar�n üstd�n geyil�n, beli büz-m�li, uzun, ki�i milli geyimi. (dö�ünd� v�zn�l�ri olan çuxa növü)Y yyadigar qalmaq – xatir� olaraq veril�n, saxlan�lan, yaxud qalan �eyyanaqlar�ndan qan daman – salam, dolun, q�r m�-z�yanaq adam haqq�ndayerin� dü�m�k – burada: münasib vaxtda olmaq, m�qam�nda olmaq, uyun olmaqZ zz�r�r d�ym�k – ziyan ç�km�kz�man�t verm�k – zamin olmaq, t�minat verm�kzindan – keçmi� zamanlarda: qaranl�q v� müdhi� dus-taq xana (ad�t�n yerin alt�nda olard�)zill�t – ç�tinlik, a�r ��rait, pis v�ziyy�t, a�r maddi ehti-yac, yoxsulluq, m���qq�t ziyar�t etm�k – Hörm�t �lam�ti olaraq birini görm�y�, biri il� görü�m�y� g�lm�k; görü�� g�lm�k; vizit

Page 163: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß

Buraxılış məlumatı

Page 164: Azererbaycan dili 6s Derslik SS 2017.CTP...Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasndan aadak maddni oxuyun v yadda saxlayn. Qrmz rngl frqlndirilmi birlmlrin mna-sn izah edin. MADDß