Rys Historyczny

Za czas narodzin polskiej husarii uważa się początek XVI wieku. W 1503 Sejm powołał do życia pierwsze chorągwie narodowego autoramentu, w tym husarskie. Tak rozpoczął się ponad dwustuletni szlak bojowy tej formacji.

Husaria to najbardziej znana polska formacja wojskowa jaka kiedykolwiek istniała. Zachwycała zarówno w przeszłości jak i dzisiaj nie tylko swoim niecodziennym wyglądem ale również, a może przede wszystkim, niezwykłymi dokonaniami na polach bitew. Jej początków szukać należy na przełomie XV i XVI w natomiast koniec jej istnienia przypieczętowała uchwała sejmu Rzeczypospolitej z 1776 r.. W trakcie trzech wieków swojego istnienia ulegała ciągłym zmianom zarówno pod względem funkcji jaką pełniła w armii, organizacji, ubioru, uzbrojenia, a nawet sposobu walki. Pierwsza wzmianka o husarii pochodzi z czasów panowania króla Jana Olbrachta, a odnajdujemy ją w rejestrze skarbowym pod rokiem 1500.

Na koniec XVI i początek XVII wieku przypada rozkwit i szczyt zdolności militarnych husarii. Przyczyn takiej sytuacji jest wiele, między innymi było to przekazywanie tradycji wojskowych z ojca na syna, tworzenie czegoś w rodzaju husarskich klanów czego efektem byli doskonale wyszkoleni żołnierze o wysokich morale. Przyczynili się do tego również wyśmienici hetmani dowodzący wojskami polskimi jak Jan Zamoyski, Stanisław Żółkiewski, Jan Karol Chodkiewicz, Stanisław Koniecpolski, oraz rotmistrzowie jak Wincenty Wojna i Jan Piotr Sapieha.

W drugiej połowie XVII wieku często spotykaną wśród szlachciców praktyką było wysyłanie do służby w husarii swych synów aby zdobyli wykształcenie wojskowe. W okresie tym zaczęto też bardziej dbać o wystawność i przepych niż o właściwą wartość bojową. Husaria powoli przestaje się liczyć jako siła wojskowa. W 1776 r. sejm podjął uchwałę o likwidacji chorągwi husarskich i pancernych oraz utworzeniu w ich  miejscu kawalerii narodowej w czterech brygadach koronnych i dwóch brygadach litewskich.

Dzięki szybkości, i zwrotności doskonale radziła sobie ze wschodnim przeciwnikiem, szybką i lekką jazdą tatarską, jak i z formacjami typu zachodniego. Użycie wyjątkowo długiej (najdłuższej na świecie) kopii, która miała dać husarzowi przewagę nad pikinierem, umiejętność zacieśniania i rozluźniania szyków oraz wyjątkowa szybkość i impet szarży sprawiały, że potrafiła rozbijać czworoboki piechoty złożone z muszkieterów i pikinierów, które przyczyniły się do wycofania jazdy z wojsk zachodnich, jak również oddziały rajtarii. Poprzez rozluźnianie szyków i dobry pancerz minimalizowano straty od ostrzału. Z powodu jej niezwykłej skuteczności, a przy tym niezwykłego wyglądu husarza w zwierzęcych skórach i ze skrzydłami na plecach, było o niej głośno w Europie. Przez dowódców, którzy mieli okazję zobaczyć husarię w walce, polska jazda uważana była za najtrudniejszego przeciwnika.

ORGANIZACJAPodstawową jednostką organizacyjną była chorągiew, zwane także rotą, czasami kompanią. Liczyła ona od 100 do 180 jeźdźców, ale na skutek strat w trakcie wojny jej liczebność mogła spaść nawet do 50. Chorągwią dowodził rotmistrz, zastępcą rotmistrza był porucznik, z czasem pojawił się także namiestnik, zastępujący porucznika. Husarze wybierali spośród siebie chorążego – najlepszego żołnierza, który trzymał sztandar chorągwi.Chorągiew składała się z pocztów – zwykle 3-4 konnych, choć zdarzały się i takie, które liczyły 6 lub nawet 7 ludzi. Dowódcą pocztu był towarzysz – szlachcic, który do służby zgłaszał się z 2-3 pocztowymi (zwanymi także pachołkami lub czeladnikami). Byli oni jego zbrojnymi sługami. Towarzysz zapewniał im konie i rynsztunek, a w zamian za to pobierał cały żołd, którego tylko część przekazywał pocztowym. Każdej chorągwi towarzyszył także tłum ciurów – pospolitych sług zajmujących się końmi, rozbijających obóz, naprawiających ekwipunek itd.

UZBROJENIE I WYGLĄDHusaria była z początku jazdą lekką. Ubierali się w kaftany, a ich podstawową bronią defensywną była drewniana tarcza turecka o charakterystycznie wydłużonym jednym rogu. Niedługo potem zaczęto używać lekkich zbroi i szyszaków. Broń ofensywną stanowiła długa kopia drążona w środku i wzmacniania oplotem z rzemienia, a przez to lekka. Charakterystycznym jej elementem był długi na 2,5 - 3 metrów proporzec w barwach danej roty. Technologia wytwarzania kopii husarskich polegała na doborze drewna, drążeniu go i takim okręcaniu skórą by uzyskać bardzo lekką, a jednocześnie doskonale sztywną broń o znacznym zasięgu. Kopie te w trakcie szarży nie wyginały się w dół pod własnym ciężarem. Środek ciężkości kopii husarskiej był przesunięty do tyłu (stosunkowo ciężka przeciwwaga-kula, służąca także jako osłona dłoni żołnierza), co ułatwiało manewrowanie bronią. Grot kopii przedłużały dwa, około półmetrowe, stalowe "wąsy" wzmacniające drzewce i

Po reformach Stefana Batorego husaria zaczęła się przekształcać w jazdę nieco cięższą. Zaczęto używać półpancerzy (kirysów) o grubości do 8mm i wzmocnionych ością pośrodku napierśnika  i masywniejszych szyszaków, w tym także typu kapalinowego. Tarczę podłużną zastąpił okrągły, turecki kałkan, który później wyszedł z użytku. Do siodła przytraczano dwa pistolety kołowe, których w walce można było użyć tylko raz ponieważ nie było czasu na ich załadowanie. W połowie XVI wieku dodano husarzowi  koncerz – miecz o długości do 160 cm służący do kłucia z wysokości konia. W tym samym XVI wieku powstała polska szabla bojowa nazywana husarską zwiększała znacznie siłę ciosu zmniejszając jednocześnie szanse na wypadnięcie broni z ręki.Pod koniec XVII wieku zbroję płytową zaczęła zastępować zbroja karacenowa - łuskowa, co wynikało z rozkochania szlachty w sarmatyzmie. Jest to znamienny przykład działania mody niezależnej od względów praktycznych. Zbroja karacenowa była bowiem cięższa i droższa od zbroi płytowej, a przy tym stanowiła słabszą od niej ochronę.

Husaria nie byłaby zdolna do osiągania swych wielkich zwycięstw bez odpowiednich koni. Nie były to konie ciężkie, bowiem takie rasy zaczęto sprowadzać do Polski dopiero w XVIII wieku. Konie hodowane były w kraju i podstawą tych hodowli były rasy polskie. Wprowadzając odpowiednie domieszki ras wschodnich (tureckiej, turkmeńskiej, perskiej itd.) wyhodowano konie, których używała husaria. Były to konie wysokie, odporne i szybkie, które mogły, po długim przemarszu i niosąc na grzbiecie ważącego ok. 100 kg (wraz z uzbrojeniem) jeźdźca, wejść niemal z marszu do boju i uderzyć w cwale przełamując siły wroga. Musiały też być zwrotne, bo w innym wypadku husarze nie byliby w stanie walczyć z Tatarami. Koszt takiego wierzchowca był bardzo wysoki.

Najbardziej charakterystycznym elementem wyposażenia husarza były skrzydła, które mocowano najpierw do siodła, a później do naplecznika zbroi. W początkowym okresie istnienia tej formacji nie noszono skrzydeł, a jedynie przyozdabiano hełm, zbroję i rząd koński piórami. Jednak pojawiają się one już pod koniec XVI w. Na długich, wystających nad głowę, zakrzywionych do przodu drewnianych listwach mocowano pióra orle, sokole, jastrzębie, a czasem nawet krucze czy gęsie. Miały one ozdabiać ale pojawiały się tez stwierdzenia, że odgrywały one rolę psychologiczną i miały straszyć nieprzyjaciela oraz płoszyć swym szumem jego konie. Wiele elementów wyposażenia husarskiego miało oddziaływać właśnie na psychikę nieprzyjaciela.Oprócz piór widoczną ozdobą husarzy były skóry dzikich zwierząt noszone jako okrycie wierzchnie zbroi. Były to zazwyczaj skóry tygrysie lub lamparcie, wilcze, niedźwiedzie lub rysie.

NAJWIĘKSZE BITWY

Orszą (1514), Obertynem (1531), Lubiszewem (1577), Byczyną (1588), Kokenhausen (1601), Kircholmem (1605), Kłuszynem (1610), Chocimiem (1621), Trzcianą (1629), Martynowem (1624), Ochmatowem (1644), Beresteczkiem (1651), Połonką (1660), Chocimiem (1673), Lwowem (1675), Wiedniem (1683), Hodowem (1694).

NAJWIĘKSZE ZWYCIESTWA

Bitwa pod Cutrea de Argesz (25 XI 1600), gdzie armia polska pod dowództwem Jana Potockiego, licząca 1450 żołnierzy (w tym 950 husarzy), pobiła armię wołoską (7000 żołnierzy), dowodzoną przez Udreę[10].Bitwa pod Kircholmem (27 IX 1605), gdzie armia Wielkiego Księstwa Litewskiego (3750 żołnierzy, w tym 1750 husarzy) pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza, pobiła trzykrotnie liczniejszą armię szwedzką (12 300 żołnierzy) dowodzoną przez przyszłego króla szwedzkiego Karola IX (ówcześnie księcia Karola Sudermańskiego).Bitwa pod Kłuszynem (4 VII 1610), gdzie dysproporcja sił była jeszcze większa, bo 5:1 (35 000 Rosjan i zaciężnych cudzoziemców przeciwko ok. 6800 wojsk polskich, dowodzonych przez Stanisława Żółkiewskiego). Właśnie w tej bitwie najbardziej uwidoczniła się wartość bojowa husarii. Husarzy było pod Kłuszynem 5556. Niektóre roty musiały szarżować po 8-10 razy, by pobić pięciokrotnie liczniejszego wroga. W tej bitwie pokazali swoją uniwersalność. Doskonale radzili sobie z lekką jazdą typu wschodniego, jak i ciężką zachodnioeuropejską rajtarią; bez większych problemów poradzili też sobie z piechotą zachodniego typu[12].Bitwa pod Chocimiem, 7 IX 1621, kiedy to 600-640 jazdy polsko-litewskiej (w tym 520-560 husarzy) pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza, rozbiło ok. 10 000 jazdy i piechoty tureckiej.

CIEKAWOSTKI-Przez ponad wiek husaria nie poniosła porażki.

-Kircholm 1605- liczni najemnicy zaciągnęli się do armii szwedzkiej z zastrzeżeniem, że nie będą musieli walczyć z już wówczas bardzo znaną polską jazdą. Dowództwo szwedzkie musiało im znacznie podnieść żołd, gdy okazało się, że jednak przyjdzie im walczyć z Husarią. W wyniku bitwy większość z nich poniosła śmierć- straty szwedzkie wyniosły ok. 7000 żołnierzy, gdy po stronie polskiej 100 (słownie: stu).

-Kłuszyn 1610- ze względu ogromną przewagę liczebną Rosjan, niektóre chorągwie husarii musiały nawet dziesięć razy szarżować na przeciwnika. Na polu bitwy, na którym po obu stronach walczyło przeszło 40.000 osób po stronie polskiej poległo ok 220 walczących, w tym ok. 100 husarzy, po stronie nieprzyjaciela ponad 5000 poległych.

-1660 - Połonka- Husarz litewski przebił kopią 6-ciu Moskali jednocześnie.

-1683 - Wiedeń- sprzymierzone wojska austriackie i niemieckie spowolniły atak by móc podziwiać szarżę Husarii na armię turecką.

-Szabla husarska - uznawana przez wielu za najlepszą szablą bojową w historii.

-Podczas bitwy zazwyczaj ginęło 3-4 razy więcej koni husarskich niż samych husarzy. Służba husarza w ogóle charakteryzowała się bardzo niską śmiertelnością.

-Husarzem, który zrobił największą karierą był Stefan Czarniecki - z towarzysza w 1637 do hetmana polnego w 1665.

PODSUMOWANIE

Podsumowując rola jaką spełniła husaria w ciągu ponad dwóch stuleci swojego istnienia jest nieoceniona. Formacja ta przyczyniła się do wielu wspaniałych zwycięstw, często nad znacznie silniejszym przeciwnikiem. Łączyła w sobie elementy wschodnie i zachodnie, dzięki swej niezwykłej technice, wyszkoleniu służących w niej jeźdźców oraz ekwipunkowi dostosowanemu do walki z urozmaiconym przeciwnikiem stała się postrachem wrogów i symbolem polskiej wojskowości, formacją unikalną i wyjątkową na polach bitew w czasach, gdy inne oddziały konne utraciły swą pozycję zastąpione przez pieszych pikinierów i muszkieterów. Pomimo tego husarię czekał zmierzch jej świetności. Nie był jednak spowodowany przez względy militarne, a społeczne i polityczne. Zmiana trybu życia szlachty, dominujący typ szlachcica-ziemianina, brak chętnych do służby, zastępowanie wyszkolonych towarzyszy przez pocztowych – wszystko to wpływało na zmniejszenie wartości husarii i powolne przemienienie jej w „żołnierzy pogrzebowych”, a ostatecznie doprowadziło do zlikwidowania tej formacji. 

Bibliografia:Cichowski J., Szulczyński A., Husaria, Warszawa 1977.

Gembarzewski B., Husarze, Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500–1775, Warszawa 1999.

Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985.

Sikora R., Fenomen husarii, Toruń 2003.

Wasilkowska A., Husaria. The Winged Horsemen, Warszawa 1998.

Zabłocki W., Cięcia prawdziwą szablą, Warszawa 1989.

Żygulski Z. jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982.

Ścieżka dzwiękowa :Wojciech Kilar   - Pieśń o małym rycerzuKazimierz Serocki – Chorągwie RzeczpospolitejKrzesimir Dębski - Husaria ginie 

Autorem tej prezentacji jest