baliabideen liburua 5 lehen hezkuntza gizarte zientziakbaliabideen liburua lehen hezkuntzako 5....
TRANSCRIPT
BALIABIDEEN LIBURUA
Lehen Hezkuntzako 5. mailarako Gizarte Zientziak baliabideen liburua Zubia Editoriala, S.L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Liburu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku hartu du:
TESTUA Esther Echevarría Diego Fariña María Rosa López Francisco Javier Zabaleta
IRUDIAK Jordi Baeza
EDIZIOA Silvia Caunedo María Rosa López Gabriela Martín
PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Ainhoa Basterretxea Llona Lourdes Etxebarria
LEHEN HEZKUNTZAKO ZUZENDARITZA ETA KOORDINAZIO EDITORIALA Joseba Santxo Uriarte Maite López-Sáez
LEH
EN
HEZ
KU
NTZ
A Gizarte Zientziak5
Aurkibidea
Egiten Jakin Zurekin proiektuaren aurkezpena . . . . . . . . . 5
Ikaslearen liburuan erabili diren ikurrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Proiektuko materialak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Unitate didaktikoaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Unitateen programazioa eta baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Iradokizun metodologikoak eta zeharkako alderdiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Espazioaren nozioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Denbora historikoa kontzeptua .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Iturriekin lan egitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Gizarte- eta herritar-trebetasunak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Kausalitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Hezkuntza emozionala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1. unitatea: Unibertsoa ezagutzen .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2. unitatea: Gure planeta irudikatzen .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3. unitatea: Espainiako eta Euskadiko klimak ezagutzen .......54
4. unitatea: Espainia, estatu demokratikoa .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5. unitatea: Europar Batasuna ezagutzen .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
6. unitatea: Espainiako, Euskadiko eta
Europako biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
7. unitatea: Erdi Arora bidaiatuko dugu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
8. unitatea: Aro Modernora bidaiatuko dugu .. . . . . . . . . . . . . . . 72
Eraikin historikoak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Mapa mutuak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Proiektuaren zeharkako alderdiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Fotokopiatzeko baliabideak. Ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Zubia/Santillanaren ebaluazio-sistema .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Edukien ebaluazioa
Hasierako ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
1. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
3. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Lehen hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
4. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Bigarren hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
7. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
8. unitateko probak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Hirugarren hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Amaierako ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Gaitasunen ebaluazioa
Lehen hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Lehen hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Bigarren hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Hirugarren hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Hirugarren hiruhilekoko ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Lorpen-adierazleak eta erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Fotokopiatzeko baliabideak. Aniztasunaren trataera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Hobekuntza-plana .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Zabaltze-programa .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Erantzunak .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
5
Proiektuaren aurkezpena
Egiten Jakin proiektuak lau urte bete ditu. Proiektu arrakastatsua da, baina hezkuntzaren errealitatea aldatzen ari denez etengabe, iritsi zaio eguneratzeko unea. Hori dela eta sortu da Egiten Jakin Zurekin.
Egiten Jakin Zurekin proiektuak irakasleek beren hezkuntza-jardunerako eskatu dizkiguten berrikuntza metodologiko eta pedagogiko garrantzitsuak hartzen ditu barnean, eta hortik datorkio izena. Proiektuaren helburu nagusia da ikasleei laguntzea xxi. mendeko herritarrek ezinbesteko izango dituzten gaitasunak garatzen:
Komunikazio-trebetasunak
Komunikazioa funtsezko ardatza da proiektu honetan. Hori dela eta, arlo guztietan landuko dira komunikazio-trebetasunak, zenbait programaren bitartez:
– Hitz egiteko gogoz. Mintzamena.
– Irakurtzeko gogoz. Irakurmena.
– Idazteko gogoz. Idazmena.
Pentsamendu-abileziak
Pentsatzen ikastea eta arrazoibide logikoa garatzea dira Egiten Jakin Zurekin proiektuaren beste bi ardatz garrantzitsu. Horretarako, ikaskuntza autonomoa eta eraginkorra lortzeko behar diren estrategiak eta errutinak lantzen dira, eta horiei esker, ikasleek goi-mailako pentsamendua
lortzeko trebetasunak eskuratuko dituzte:
– Ulermena indartzea eta ideia garrantzitsuenak laburbiltzea.
– Informazioa barneratzea eta gogoratzea.
– Ezagutzak elkarrekin lotzea.
Estrategia eta errutina horiek barneratzea lagungarria izango da pentsamendua kontrolatzeko eta ezagutza berriak eraginkortasun handiagoz aplikatzeko. Unitateetan, bada pentsamendua lantzeko atal bat, eta ikono urdin baten irudia erabili da atal hori nabarmentzeko.
Adimen emozionala
Emozioen hezkuntza funtsezkoa da ikasleak beren osotasunean hezteko. Egiten Jakin Zurekin proiektuan proposatzen diren oinarrizko helburuetan, alderdi hauek jorratzen dira:
6
– Norberaren eta besteen emozioak identifikatzea.
– Emozioen autokudeaketa eta erregulazioa.
– Emozioak adieraztea.
– Gizarte-trebetasunak eta enpatia.
Proiektu honetan, ikono gorri baten irudia erabili da adimen emozionala berariaz garatzeko prestatu diren jarduerak eta proposamenak nabarmentzeko.
Sormena
Irudimen bizia izatea da sormena, gai izatea testuinguru desberdinetara egokitzeko, bai eta ezusteko egoeren eta arazoen aurrean erantzun originalak emateko ere. Sormena garatze aldera, gure liburuetan, funtsean, gaitasun hauek lantzen dira:
– Estrategia pertsonalak eta berritzaileak bilatzeko gaitasuna.
– Adierazpenerako molde sortzaileak erabiltzeko gaitasuna.
Proiektu honetako materialetan, ikono berde batez daude nabarmenduta bereziki sormena lantzera bideratuta dauden jarduerak.
Lan kooperatiboa
Proiektu honetan, zenbait jarduera proposatzen dira ikasleak lankidetzan
aritu daitezen eta, helburu bera lortzeko asmoz, elkarrekin lan egiteko gaitasunak gara ditzaten. Jarduera horiek egiteko, zenbait talde mota osatu beharko dituzte ikasleek:
– Bikoteak.
– Taldetxoak.
– Ikastalde osoa.
Jarduera horiek adierazteko, zenbait ikono erabili dira.
Horrez gain, hiruhileko bakoitzaren amaieran, proiektu txiki bat erantsi dugu, Elkarlanean izenekoa. Atal horretan, ikaskuntza kooperatiboko zenbait teknika baliatzen dira.
Ikaskuntzaren autorregulazioa
Egiten Jakin Zurekin proiektuan, ikasleek eginkizun aktiboa dute ikasteko prozesuan, eta horretarako, norberak ikasitakoari buruzko gogoeta sustatu nahi dugu; hala, nork bere burua hobeto ezagutuko du, eta bere indarguneak eta ahulguneak hautemango ditu.
Unitateetan, errubrika labur batzuk daude. Errubrika horien bitartez, ikasleak zer ikasi duten ohartuko dira, eta hori nola egin duten ebaluatuko dute.
Azkenik, neurozientziaren azken aurrerapenak kontuan hartuta, Egiten Jakin Zurekin proiektuan GAMIFIKAZIO-proposamen bat dago, ikasleen emozioa eta jakin-mina pizteko; izan ere, garrantzitsuak dira ikaskuntza indartzeko elementu horiek. Proiektuan, jolasaren berezko dinamikak eskaintzen dira, eta horiei esker, ikasgela eraldatuko dugu, giro estimulatzailea eta motibatzailea sortuko baitugu.
7
Zure ikaskidearekin egin beharko dituzun jarduerak adierazten ditu ikur horrek.
Ikur hori duten jardueretan, elkarlanean eta talde-lanean jardun beharko duzu.
Ikur hori duten jardueretan, zure hausnartzeko gaitasuna erabili beharko duzu batez ere, ondorioak ateratzeko.
PEN
TSAMENDUA
Sormena atalean aurkituko dituzun proposamenetan, irudimena baliatu beharko duzu, ideia originalak proposatzeko.
SORMENA
Ikur hori duten jarduerek sentitzen duzuna adieraztera eta besteen lekuan jartzera bultzatuko zaituzte.
EMOZIOAK
Ikaslearen liburuan erabili diren ikurrak
8
PROIEKTUKO MATERIALAK
IkasleentzatLiburuak eta haiei lotutako materialakEuskarako, Lengua Castellanako eta Matematikako liburuak hiru liburukitan daude antolatuta. Hala, arinagoak izango dira, eta ikasleek errazago erabiliko dituzte.
Lengua Castellana PR
IMA
RIA
terc
er t
rim
estr
e
5
Len
gua
Cas
tell
ana
PR
IMA
RIA
5tercer trimestreM
O
CHILA LIG
ERA
23/10/2018 15:55:04
Lengua Castellana LH
seg
un
do
tri
mes
tre
5
Len
gua
Cas
tell
ana
PR
IMA
RIA
5lana
re
segundo trimestreMO
CHILA LIG
ERA
23/10/2018 15:54:03
Lengua Castellana PR
IMA
RIA
pri
mer
tri
mes
tre
5
Len
gua
Cas
tell
ana
PR
IMA
RIA
5Lengua Castellana
primer trimestre
primer trimestre
MO
CHILA LIG
ERA
23/10/2018 15:52:04
9
Lan-koadernoak
5Lengua Castellana PR
IMA
RIA
tercer trimestreCUADERNO
Lengua Castellanatercer trimestre
04/01/2019 7:58:19
5Lengua Castellana PR
IMA
RIA
segundo trimestreCUADERNO
Lengua Castellanasegundo trimestre
PRIM
AR
IA5
ES0000000093852 928623_Cdno_Lengua_5-2_81692
ES0000000093852 928623_Cdno_Lengua_5-2_81692.indd 1 04/01/2019 7:58:31
5Lengua Castellana PR
IMA
RIA
primer trimestreCUADERNO
Lengua Castellanaprimer trimestre
PRIM
AR
IA5
ES0000000093851 928619_Cdno_Lengua_5-1_81690
ES0000000093851 928619_Cdno_Lengua_5-1_81690.indd 1 04/01/2019 7:57:31
Euskara, Lengua Castellana eta Matematika arloetako lan-koadernoak ere hiruhilekoka daude antolatuta.
10
PROIEKTUKO MATERIALAK
IrakaslearentzatLiburua oharrekinIkasleen liburuaren edizio berezia, irakasleentzat berariaz egina. Jardueren erantzunak dakartza, bai eta ikasgelako materiala eta Medialiburua erabiltzeko iradokizunak eta proposamenak ere.
5
Gizarte Zientziak
Gizarte Zientziak
Irak
asle
aren
libu
rua
ohar
reki
nG
izar
te Z
ien
tzia
kL
EH
EN
HE
ZK
UN
TZ
A
LEH
EN
HEZ
KU
NTZ
A
5 Irakaslearen liburua oharrekin
55
Gizarte Zientziak
Gizarte Zientziak
Irak
asle
aren
libu
rua
ohar
reki
nG
izar
te Z
ien
tzia
kL
EH
EN
HE
ZK
UN
TZ
A
LEH
EN H
EZK
UN
TZA
LEH
EN
HEZ
KU
NTZ
A
5 Irakaslearen liburua oharrekin
11
Baliabideen liburuaUnitateen programazioa eta iradokizun metodologikoak ditu. Halaber, ebaluaziorako eta aniztasunaren trataerarako zenbait baliabide ere badakartza.
Lengua Castellana
LIBRO DE RECURSOS
• Programación de las unidades
• Sugerencias metodológicas
• Recursos para la evaluación
• Fichas de refuerzo y ampliación
• Recursos complementarios
Incluye fichas fotocopiables
PRIM
AR
IA3
12
PROIEKTUKO MATERIALAK
Programazio didaktikoa
Word formatu editagarrian. Edupack-en kontsultatu
daiteke eredu bat.
Ikasgelarako
Ikusizko pentsamendurako horma-irudiak, mapak eta maketak Natura Zientziak eta Gizarte Zientziak arloetarako.
Lengua Castellana LH
seg
un
do
tri
mes
tre
5
Len
gua
Cas
tell
ana
PR
IMA
RIA
5Lengua Castellanasegundo trimestre
5 PRIM
AR
IA
segundo trimestreMO
CHILA LIG
ERA
ES0000000093856 928656_Lengua_5-2_79424
ES0000000093856 928656_Lengua_5-2_79424.indd 1 23/10/2018 15:54:03
13
Baliabide digitalakMedialiburuaGailu askotan erabiltzeko moduko liburu digitala, unitate didaktiko guztietako jarduerekin eta baliabideekin.
Ebaluazio-tresnaZubia/Santillanaren Ebal ebaluazio-tresna berriak azterketak sortzen eta kalifikatzen laguntzen die irakasleei, modu erraz eta atsegin batean, betiere Heziberrik adierazitako irizpideak etahelburuak kontuan hartuta.
Ebal tresnarekin, azterketak sortzeko, irakasleek tresnaren galdera-bankua erabil dezakete, edo beren galderak gehitu.
Txostenen moduluari esker, ikasle bakoitzaren eta gela osoaren aurrerapenari buruzko ikuspegi argia eta zehatza izan dezakete irakasleek.
e-vocación plataformaren
bidez, proiektuko baliabide guztiak
lor daitezke formatu
digitalean.
14
UNITATE DIDAKTIKOAREN EGITURA
Gizarte Zientziak 5 liburuak 8 unitate ditu, hiru hiruhilekotan antolatuta; horrez gain, Has gaitezen Geografiarekin! eta Has gaitezen Historiarekin! izeneko hasierako bi unitate ditu.
Hau da unitate didaktiko bakoitzaren egitura:
Lehen orrialdea
Unitate bakoitzaren hasieran, argazki handi bat dago; haren bidez, beren behaketa-gaitasunak erabiltzera animatuko ditugu neska-mutilak.
Hitz egiteko gogoz atalean, zenbait galdera daude, ikasleek denen artean ahoz landu ditzaten.
Zer dakizu honetaz? atalean, unitatean landuko dituzten edukiekin lotutako galderak egiten dira, landu beharreko gaiari buruz ikasleek aurretiko zer ezagutza dituzten aztertzeko.
Hitz egiteko gogoz• Zer du haurrak eskuetan?
Zure ustez, zertarako ari da erabiltzen? Eman zenbait erantzun.
• Noizbait erabili al duzu maparik? Kontatu zure ikaskideei noiz erabili duzun mapa bat.
• Ezagutzen al duzu espazioan orientatzeko balio duen beste tresna edo aparaturik? Azaldu nola funtzionatzen duen.
• Nork egiten ditu mapak? Azaldu nola egiten den mapa bat zure ustez. Erraza edo zaila dela iruditzen zaizu? Zergatik pentsatzen duzu hori?
Zer dakizu honetaz?• Zenbat kontinente daude? Eta zenbat ozeano?
Zerrendatu.
• Zer kontinentetan bizi gara? Zer hemisferiotan dago? Azaldu zer diren hemisferioak.
• Zer da mapa bat? Eta lur-globo bat? Zertan dira antzekoak eta zertan desberdinak? Zer abantaila ditu bakoitzak?
• Pentsatu zer elementu topatu ditzakegun mapa batean. Aipatu bi gutxienez eta azaldu zer esan nahi duten.
• Planisferioak mapa-mota bat dira. Aipa al ditzakezu beste batzuk?
2 Gure planeta irudikatzen
29
ES0000000098823 953565_Unidad 02_88945.indd 29 30/05/2019 16:08:27
15
Curriculumeko edukiak zenbait ikasgaitan garatzen dira. Ikasgaietan, hauek ditugu: edukiak aurkezteko, lantzeko eta eskuratzeko informazio-testuak, irudiak eta jarduerak.
Idazteko gogoz, Hitz egiteko gogoz edo Balioak etiketen bidez, hurrenez hurren, idazmena, mintzamena eta gogoeta etikoa sustatu nahi dira, eta Kontsultatu atlasa etiketaren bidez, berriz, analisi kartografikoa garatzen da.
Bestalde, IKT etiketak informazio-bilaketa sustatzen du.
Testuan zehar, halaber, informazio-laukiak topatuko ditugu; oinarrizko ideiak laburbiltzen dira horietan.
Bestalde, pentsamenduarekin, sormenarekin edo emozioekin lotutako trebetasunak garatzeko jarduerak ere baditugu, hiru koloretako ikurren bidez nabarmenduta.
Edukien orrialdeak
Nolakoa da unibertsoa?
Unibertsoaren jatorria
Astro guztiek eta haien arteko espazioak osatzen duten multzoa da unibertsoa.
Duela hamabost mila milioi urte gutxi gorabehera, leherketa handi bat gertatu zen, big bang izenez ezagutzen duguna. Leherketa hartan sortu zen unibertsoa. Izarrez, galaxiaz, konstelazioz eta bestelako gor-putz ugariz osatuta dago unibertsoa.
Izarrak
Izarrak gas-esfera erraldoiak dira. Haien barruan energia sor-tzen da, eta argi eta bero moduan igortzen dute. (1)
Izarrak kolorearen, neurriaren eta distiraren arabera bereizten dira elka-rren artean.
Kolorea. Izarrak duen tenperaturaren arabera, kolore batekoa edo bestekoa ikusten dugu. Izar beroenak zuriak edo urdinak dira; hotzenak, aldiz, laranjak edo gorriztak dira.
Distira. Lurretik jasotzen den argia da. Distira bi faktoreren araberakoa da: argitasuna –hau da, izarrak igortzen duten argia– eta Lurretik zer distantziara dagoen. Izan ere, Lurretik zenbat eta gertuago, orduan eta distiratsuago ikusten dugu.
Tamaina. Izar guztiek ez dute tamaina bera: izar nanoak, erraldoiak eta supererraldoiak daude.
Konstelazioak
Konstelazioak zeruan irudiak osatzen dituzten izar multzoak dira.
Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen denez, gauean zehar, ez dira beti konstelazio berak ikusten. Gainera, Lurra Eguzkiaren inguruan ere biratzen denez, urtaroen arabera ez dira beti konstelazio berak ikusten, ez eta Ipar hemisferioan eta Hego hemisferioan ere. (2)
1. Eguzkia izar bat da, eta argia eta beroa igortzen ditu. Hain zuzen ere, Lurrean argia eta beroa ezinbestekoak ditugu bizitzeko.
2. Zeruaren itxura, gau bereko lau unetan.
16
ES0000000098823 953565_Unidad 01_88923.indd 16 30/05/2019 15:50:07
1
Galaxiak
Galaxiak milioika izarren, gas-hodeiren, plane-taren eta harri zatiren multzokatzeak dira. Ga-laxiek forma eliptikoa, espirala edo irregularra izan dezakete.
Lurra eta zeruan ikusten ditugun ia astro guztiak, espiral-formako galaxia batean daude; Esne Bi-dean, hain zuzen ere. Erromatarrek jarri zioten izen hori (latinez, Via Lactea), kolore zuri bizia duelako. (3)
Gure planeta galaxia horren besoetako batean dago, Orionen besoan.
3. Esne Bidea espiral-formako galaxia bat da. Erdigunean kolore zuri biziagoa du, bertan izarrak elkarrengandik gertuago baitaude besoetan baino.
BEHATU ETA AURKITU
• Behatu zeruko irudiei eguneko ordu desberdinetan. Zer dira puntu zuriak? Zenbait izar lerro batez lotuz gero, osatzen al da irudiren bat?
• Behatu Esne Bideari. Non daude izarrak elkarrengandik hurbilago: erdigunean edo besoetan? Nola dakizu hori?
1 Definitu: izarra, konstelazioa eta galaxia.
2 IDAZTEKO GOGOZ. Azaldu zertan bereizten diren izarrak elkarrengandik.
3 Lurra galaxia batean dago. Nola du izena galaxia horrek?
JARDUERAK
galaxiaren erdiguneaeguzki-sistema
Lurra
Esne Bidea marraztea
Imajinatu arte-erakusketa batean parte hartzeko eskatu dizutela eta Esne Bideari buruzkoa dela erakusketa hori.
Sortu zure artelana nahiago duzun teknika erabiliz: collagea, akuarela, plastilina… Amaitzen duzunean, erakutsi zure ikaskideei.
SORMENA
Orionen besoa
Esne Bidea
17
ES0000000098823 953565_Unidad 01_88923.indd 17 30/05/2019 15:50:08
Dekorazioa
Azulejuak, (B) landare- edo geo-metria-formak eta arabierazko testuak erabiltzen zituzten. (A)
3. Arabieraz egindako idazkuna (A) eta azulejuak. (B)
Arkuak
Ferra-arkuak, zirkunferentzia er-d iaren formakoak, g ing i l -arkuak… (2) erabiltzen zituzten.
2. Gingil-arkuek uhin-itxura dute.
Al Andalusen ondarea
Ondare andalustarraX. mendetik aurrera, Al Andalus kulturagune garran-tzitsu bilakatu zen; medikuak, astronomoak eta filo-sofoak bizi ziren han, hala nola Averroes musulma-na eta Maimonides judua.
Historialariak ere izan ziren, Ar-Razi kasurako, eta poesiak garapen handia izan zuen, poeta hauekin, besteak beste: Ibn Zamrak eta Wallada bint al-Mustakfi.
Gure kulturako bereizgarri askok Al Andalusen dute jatorria. Adibidez:
• Jatorri arabiarra duten hitz asko, hala nola alkazar edo alkate, eta leku-izenak, hala nola Azagra eta Tafalla.
• Erabiltzen ditugun zenbakiak ere arabiarrek ekarri zituzten. Haiei esker erabiltzen dugu zero zenba-kia.
• Musulmanek eguneroko bizimodua aldatu zuten materialak eta objektuak ekarri zituzten Al Anda-lusera: zeta, kotoia, papera, alfonbrak, bolbora, xakea, iparrorratza…
Arkitektura Al AndalusenArkitekturak garrantzi handia izan zuen Al Andalu-sen. Bereizgarri hauek zituen:
Materialak
Adreilua, (1) egurra eta igeltsua erabiltzen ziren eraikinak egiteko. Harria gutxitan erabiltzen zuten.
1. Argiaren Kristoaren meskita (Toledo).
IKUSI-PENTSATU-GALDETU
Zer ikusten duzu Erdi Aroan egindako ilustrazio honetan?
Zer pentsarazten dizu?
Zer galdera sortzen zaizkizu?
PENTSAMEND
UA
1 Azaldu Al Andaluseko garaiko zer ekarpen ditugun gaur egun.
2 Zein ziren arkitektura andalustarraren bereizgarriak?
3 IKT. Behatu Medina Azahara jauregiaren argazki honi. Bilatu horri buruzko informazioa. Nork agindu zuen eraikitzeko? Norentzat egin zuen? Zer mendetan eraiki zen?
A
B
126
ES0000000098823 953565_Unidad 7_89018.indd 126 30/05/2019 16:08:37
7Arte-ondare aberatsaMusulmanek artelan ikaragarriak egin zituzten Al Andalusen. Egun, orain dik ere ikus ditzakegu.
PENTSAMEND
UA
Kordobako meskita
Kordobako meskita nagusia zen. viii. mendean hasi
ziren eraikitzen, baina handitze-lanak egin ziren hainbat aldiz, hiriko biztanle kopurua areagotuz zihoan heinean.
Barruko dekorazioa da aipagarria, batez ere,
otoitzerako aretoko arkuen bi solairuko
basoa.
Sevillako Giralda
Sevillako meskitako minaretea zen; eraikuntza horrek ez du gaur egunera arte iraun.
xii. mendean eraiki zen, baina goiko zatia birmoldatu egin zen kristau-konkistaren ondoren.
Sebka izeneko erronbo-sarez apainduta dago.
Zaragozako Aljaferia jauregia
Zaragozako taifako errege-erreginen bizilekua zen. xi. mendean eraiki zen. Harresi batez inguratuta dago. Jauregiko logelak hainbat patioren inguruan banatuta zeuden.
Granadako Alhambra
Errege-erregina nazarien bizilekua zen. xiii. eta xv. mendeen artean eraiki zen. Harresiz inguratutako eremu bat du, eta hainbat jauregi, patioekin eta lorategiekin. Alhambratik gertu, Generalife jauregia dago.
1 Azaldu Al Andaluseko garaiko zer ekarpen ditugun gaur egun.
2 Zein ziren arkitektura andalustarraren bereizgarriak?
3 IKT. Behatu Medina Azahara jauregiaren argazki honi. Bilatu horri buruzko informazioa. Nork agindu zuen eraikitzeko? Norentzat egin zuen? Zer mendetan eraiki zen?
JARDUERAK
127
ES0000000098823 953565_Unidad 7_89018.indd 127 30/05/2019 16:08:40
16
Irakurtzeko gogoz atalean, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna da gune, eta horretarako, irudiei buruzko irakurketak egitea eta testu errazak ulertzea landuko da.
Egiten jakin atalean, unitateko ikasgaietan ikasitakoa aplikatzeko jarduera bat proposatzen zaie ikasleei, eskuratutako gaitasunak erabiltzeko.
Gaitasunak lantzea
UNITATE DIDAKTIKOAREN EGITURA
1 Erantzun zure koadernoan.
• Egokia iruditzen al zaizu testu horren izenburua? Zeri egiten dio erreferentzia?
• Zenbat urte zituen Yusrak Damaskotik alde egin zuenean?
• Zer iruditu zaizu haren erreakzioa txalupak huts egin zuenean? Zuk egingo zenuen?
2 ATLASAREKIN LANEAN. Marraztu koadernoan munduko mapa bat, eta trazatu Yusrak eta haren ahizpak Siriatik ihes egin ondoren egindako ibilbidea.
3 BALIOAK. Imajinatu errefuxiatuen familia bat iritsi dela zuen auzora.
• Zer beharko dute han gelditzeko?
• Zer egin dezakezue integratzen laguntzeko?
4 Ikertu eta azaldu zer lan egiten duen Acnur erakundeak.
IRAKURTZEKO GOGOZ
Yusra Mardini, olinpiar heroiaYusra Mardini Damaskon –Siriako hiriburuan– jaio zen, 1998an. (1) Han hazi zen eta ikasi zuen igerian. 2011n, gerra zibila hasi zen haren herrialdean.
Bonbek suntsitu egin zuten bere etxea, eta 2015ean, familiak erabaki zuen Yusrak eta haren ahizpak Damaskotik alde egin eta indarkeriatik urrundu behar zutela.
Bi ahizpak Istanbulera iritsi ziren, Libano ze-harkatuta. Handik, Turkiako kostaldera joan zi-ren eta, han, txalupa batean ontziratu ziren, bes-te 18 lagunekin batera, Greziako Lesbos uhartera iristeko asmoz.
Bidaiari ekin eta hamabost minutura, motorrak huts egin zuen, eta nora-ezean gelditu ziren itsa-soaren erdian. Beldurra albo batera utzita, Yus-rak, beraren ahizpak eta beste bi bidaiarik ureta-ra jauzi egin zuten, txalupa ondoratu ez zedin. Hiru ordutik gora eman zituzten txalupari bul-tzaka, kostaldera iristea lortu zuten arte. Bidaiari guztiak salbatu zituzten.
Bi ahizpen bidaia ez zen han amaitu, ordea. Oinez gurutzatu behar izan zituzten Ipar Mazedonia, Serbia, Hungaria eta Austria, Alemaniara iritsi
arte; eta han geratu ziren. Alemanian hasi zen normaltzen Yusraren bizitza: gainerako senidee-kin elkartu zen eta igeriketan entrenatzeari ekin zion berriro ere.
Handik gutxira, Nazioarteko Olinpiar Batzordeak erabaki zuen 2016ko Rio de Janeiroko olinpiadetan lehen aldiz lehiatuko zela atleta errefuxiatuek osa-tutako talde bat. Yusrak eraman zuen taldearen bandera, erakutsitako ausardiaren aitormenez.
Dominarik irabazi ez zuen arren, saririk onena ira-bazia zuen jada: 20 pertsona itotzetik salbatu zituen.
Gaur egun, Acnur erakundearekin –errefuxiatuen aldeko NBEren Agentziarekin– egiten du lan, beren etxeak utzi behar izan dituzten guztiei laguntzen.
1. 2016an, Yusra Mardinik bere ametsa bete zuen, Olinpiar Jokoetan parte hartzea.
2. Acnur-en kanpamentua, Irakeko borroken ondorioz lekualdatutako 30.000 pertsonarentzat.
110
ES0000000098823 953565_Unidad 6_89084.indd 110 30/05/2019 15:50:40
EGITEN JAKIN
Klimograma bat interpretatuko dutKlimograma grafiko mota bat da, eta leku batean urte askoren buruan erregistratutako batez besteko tenperaturak eta guztizko prezipitazioak adierazteko erabiltzen da. Hori dela-eta, klimograma batek leku bateko klima irudikatzen du.
Aztertu informazioa
1 Behatu taulako datuei eta erreparatu nola dauden adierazita klimograman.
Hilak U O M A M E U A I U A A
Tenperatura (°C) 8 9 11 12 15 18 19 21 19 16 11 9
Prezipitazioak (l/m2) 120 106 85 97 87 76 51 70 96 112 120 138
• Orain erantzun.
– Zer adierazten du lerro gorriak? Eta lerroan dauden puntuek?
– Zer neurtzen dute barra urdinek? Zer adierazten dute ardatz horizontaleko letrek?
0
10
20
30
HilakU MO A M E U A I U AA
80
60
40
20
0
100
120
140
Litro/m2º C160
953565_03_p56_h01_climograma_eibar
Ezkerreko ardatz bertikala: tenperaturak adierazten ditu tarte proportzionaletan.
Lerro gorria hil bakoitzeko batez besteko tenperatura adierazten duten puntuak lotzen ditu.
Eskuineko ardatz bertikala: ardatz honek prezipitazioen balioak adierazten ditu. Prezipitazioen eskala tenperaturen eskalaren bikoitza da. Adibidez, 10 °C-ren altuera berean kokatzen dira prezipitazioen 20 l/m2.
Barra urdina: hilabete batean botatzen duen guztizko prezipitazio kantitatea adierazten du.Ardatz horizontala: urteko
hilak adierazten ditu.
EIBAR
56
ES0000000098823 953565_Unidad 03_88957.indd 56 30/05/2019 15:50:26
3
Erakutsi badakizula nola egiten den
2 Interpretatu aurreko orrialdeko Eibarreko klimograma. Kontuan izan aholku hauek:
Tenperaturak
• Anplitude termikoa, hau da, hil beroeneko eta hotzeneko tenperaturen arteko aldea, 15 °C-tik gorakoa baldin bada, klima barnealdekoa da.
• Aldiz, anplitude termikoa 15 °C-tik beherakoa baldin bada, klima kostaldekoa da.
Prezipitazioak: banaketa
• Urte osoan zehar banatzen baldin badira, klima ozeanikoa edo mendialdekoa da.
• Udan tenperatura-kurbaren azpitik baldin badaude, klima mediterraneoa da.
• Hil guztiak tenperatura-kurbaren azpitik baldin badaude, klima subtropikala da.
Prezipitazioak: kantitatea
• Guztizko prezipitazioak 600 l/m²-tik beherakoak baldin badira, barnealdeko klima mediterraneoa edo subtropikala izan daiteke.
• Guztizko prezipitazioak urtean 1.000 l/m² ingurukoak baldin badira, klima ozeanikoa da.
• Erreparatu tenperaturei.
– Zein da altuena? Eta baxuena?
– Kalkulatu anplitude termikoa. 15 °C-tik gorakoa edo beherakoa da?
• Erreparatu prezipitazio-kantitateari.
– Batu hilabete guztietako prezipitazioak. 600 l/m²-tik gorakoak edo beherakoak dira?
– Zer klima mota izan daiteke?
• Erreparatu prezipitazioen banaketari.
– Urtean zehar banatzen al dira?
– Lehortea al dago udako hilabeteetan? Nola dakizu?
– Zer klima mota izan daiteke?
• Azaldu zer klima motari dagokion aztertu duzun klimograma.
3 Aztertu klimograma hau aurreko urratsei jarraituz.
4 HITZ EGITEKO GOGOZ. Konparatu zure analisia zure ikaskidearen analisiarekin. Ondorio bera atera al duzue biok? Hala ez bada, jarri ados bion artean, klimograma zer klima motari dagokion zehazteko. 0
5
10
15
HilakU MO A M E U A I U AA
40
30
20
10
0
50
60
70
Litro/m2º C80
953565_03_p57_h01_climograma_oion
57
ES0000000098823 953565_Unidad 03_88957.indd 57 30/05/2019 15:50:26
17
Berrikusteko jarduerakUnitatearen amaieran, berrikusketarako jarduera batzuk daude, ikasitako kontzeptuak eta prozedurak finkatzeko. Jarduera batzuk, hala nola Gako-hitzak, Laburpena, Eskema, Mapa mentala edo Taula etiketak dituztenak, lagungarriak dira oinarrizko ikasketa-teknikak garatzeko, eskuratutako ezagutzak integratze aldera.
Azken atala Nire aurrerapena da, eta hor, ikasleei eskatzen zaie beren aurrerapenen balorazioa egiteko, modu erraz batean.
1 TAULA. Kopiatu eta osatu Europar Batasunari buruzko taula hau zure koadernoan.
2 ESKEMA. Kopiatu eta osatu eskema hau zure koadernoan.
• Idatzi europar kontinenteko herrialde bakoitzaren izena.
• Koloreztatu urdinez egun EBko kide diren herrialdeak.
• Egin marra beltzak EB sortu zuten sei herrialdeetan.
• Marraztu zirkulu gris bat eurogunea osatzen duten estatuen gainean.
• Koloreztatu berdez EBko kide izatea eskatu duten herrialdeak.
• Topatu eta adierazi kolore gorriko zirkulu batekin EBko erakundeen egoitzak dituzten hiriak.
7 IKT. Kontsultatu Eusko Jaurlaritzaren web-orria, eta ikertu zer den Europako Eskualdeen Batzordea.
8 BALIOAK. Egin jarduerak:
• Bilatu Interneten Europar Batasuneko himnoa. Entzun eta deskribatu zer sentsazio sortzen dizkizuen.
• Kontsultatu EBko webgunea, eta azaldu himnoak zer irakasten digun.
• Pentsatu himno horretarako letra. Gero, abestu denen artean.
NIRE AURRERAPENA
EBko erakundeak
…… …… …
Kideak: …
Funtzioak: …
Kideak: …
Funtzioak: …
Kideak: …
Funtzioak: …
Kideak: …
Funtzioak: …
Kideak: …
Funtzioak: …
3 GAKO-HITZAK. Azaldu termino hauen arteko desberdintasunak:
• EEE eta EB.
• Europar Batasuna eta eurogunea.
• Eurodiputatua eta EBko komisarioa.
• Europako Justizia Auzitegia eta Europako Kontu Auzitegia.
4 IDAZTEKO GOGOZ. Azaldu labur zure koadernoan zer esan nahi duen zuretzat Europar Batasuneko herritar izateak.
5 Imajinatu EBko erakunde bateko kide bat elkarrizketatu behar duzuela. Prestatu elkarrizketa eta antzeztu ikasgelan.
• Banatu elkarrizketako rolak. Erabaki nor izango den elkarrizketatzailea eta nor elkarrizketatua.
• Aukeratu EBko erakunde bat.
• Prestatu zer galdera egingo dizkiozuen elkarrizketatutako pertsonari, eta erantzun zuen koadernoan.
Europar Batasuna
Zer da? …
Kideak …
Sinboloak …
94
ES0000000098823 953565_Unidad 5_88981.indd 94 30/05/2019 15:54:10
6 Kalkatu edo marraztu Europako mapa hau zure koadernoan, eta egin proposatutako jarduerak.
• Idatzi europar kontinenteko herrialde bakoitzaren izena.
• Koloreztatu urdinez egun EBko kide diren herrialdeak.
• Egin marra beltzak EB sortu zuten sei herrialdeetan.
• Marraztu zirkulu gris bat eurogunea osatzen duten estatuen gainean.
• Koloreztatu berdez EBko kide izatea eskatu duten herrialdeak.
• Topatu eta adierazi kolore gorriko zirkulu batekin EBko erakundeen egoitzak dituzten hiriak.
7 IKT. Kontsultatu Eusko Jaurlaritzaren web-orria, eta ikertu zer den Europako Eskualdeen Batzordea.
8 BALIOAK. Egin jarduerak:
• Bilatu Interneten Europar Batasuneko himnoa. Entzun eta deskribatu zer sentsazio sortzen dizkizuen.
• Kontsultatu EBko webgunea, eta azaldu himnoak zer irakasten digun.
• Pentsatu himno horretarako letra. Gero, abestu denen artean.
5
OZEANO ARTIKOA
Mediterraneo itsasoa
Iparitsasoa
Itsaso Beltza
Kaspiar itsasoa
Itsaso
Bal
tiko
a
OZE
AN
O A
TLA
NTI
KO
A
927267_05_p87_h01_europa_politico_mudo
I
H
EM
0 380Eskala
kilometroak
95
ES0000000098823 953565_Unidad 5_88981.indd 95 30/05/2019 15:54:12
NIRE AURRERAPENA
9 Ordenatu EBren historiako gertakari hauek zaharrenetik berrienera. Ondoren, kopiatu denbora-lerroa koadernoan, eta kokatu gertakari bakoitza dagokion lekuan.
Europako 6 herrialdek EEE sortu zuten.
Espainia Europar Batasunean sartu zen.
EEE zena EB bilakatu zen.
EBk euroa jarri zuen zirkulazioan.
19701960 19801950 1990 20102000 2020
927267_05_p88_LT_UE
10 Irakurri ikasle hauek Europar Batasunari buruz zer esaten duten.
• Zer monetari buruz ari dira? Zuen ustez, abantaila ala desabantaila al da beste herrialdeekin moneta bera partekatzea?
• Neska-mutil hauek aipatzen dituzten alderdien artean, zein da zuen ustez garrantzitsuena? Azaldu zuen erantzuna.
AUTOEBALUAZIOA. Erantzun zure koadernoan.
Zer zenekien EBri buruz unitatea hasi aurretik? Zer ikasi duzu?
Zer herrialdek osatzen dute EB?
Erakunde demokratikoa al da EB? Zergatik pentsatzen duzu hori?
Zer organoren bitartez hartzen du parte Euskadik EBn?
Jarri nota unitate honetan egin duzun lanari.
EBko herrialde askok moneta bera erabiltzen
dute.
EBko herritarra libreki bizi daiteke eta libreki
lan egin dezake EBko gainerako herrialdeetan.
Ikasleek aukera dute EBko kide diren
beste herrialdeetan ikasketak egiteko.
96
ES0000000098823 953565_Unidad 5_88981.indd 96 30/05/2019 15:54:13
18
HIRUHILEKOKO ATALAK
Hiruhilekoko programa horrek taldean egiteko lan bat proposatzen du. Lan hori egiteko, lan kooperatiborako zenbait teknika erabili beharko dira.
Ikasleek 4 edo 5 kideko taldeak osatuko dituzte. Talde bakoitzeko kideek elkarlanean
jardun beharko dute orrialde horietan proposatutako problema edo erronka ebazteko.
Azkenik, Autoebaluazioa atalean, egindako lana baloratu beharko dute, elkarrekin.
Hiruhileko bakoitzaren amaieran, atal berezi hauek daude:
Elkarlanean
ELKARLANEAN
Film historiko baten gidoia egingo dugu
• Zer garaitan gertatzen den.
• Nork hartzen duen parte.
• Non gertatzen den.
• Zer esan dezakeen oharrak.
• Zer arrisku izan dezakeen monasterioak.
• Nork eta noiz idatzi duen oharra.
• Nola argitu daitekeen misterioa.
1. Lau laguneko taldeak osatuko ditugu. Bozeramaile bat aukeratuko dugu talde bakoitzean.
2. Ilustrazioari behatuko diogu, eta horrekin batera doan testua irakurriko dugu.
3. Hamar minutuz, bakarka pentsatuko dugu istorio horrek ea nola jarrai dezakeen. Horretarako, honako hauek hartuko ditugu kontuan:
D uela asko, 1132ko maiatzaren 25ean, Harizko Zelaia
monasterioko monjeak liburutegian ari ziren lanean, erabateko isiltasunean.
Anaia Joanes eskuizkribu baliotsuak bere lekuan jartzen ari zen, eta, bat-batean, ohar bat erori zen eskuizkribu batetik...
–Anaiok, bizkor, deitu abadeari. Berehala irakurri behar du ohar hau. Monasterioa arriskuan dago!
Orri birakaria
162
ES0000000098823 953565_COOP-MINILAB 3_89085.indd 162 30/05/2019 15:54:40
4. Ondoren, taldekide batek istorioa hasiko du. Bost minutu izango
ditu orri batean lehen lerroak idazteko. Hori egin ondoren, beste taldekide bati pasatuko dio orria.
5. Txandaka, istorioa osatuko dugu.
6. Aurrez adostutako denbora amaitzen denean eta denok gure ideiak eman ditugunean, bozeramaileak istorioa irakurriko du, eta baloratuko dugu nola geratu zaigun.
7. Amaitzeko, gure gidoia partekatuko dugu gainerako ikaskideekin eta komentatuko dugu zer istorio gustatu zaigun gehien eta zergatik.
AUTOEBALUAZIOA.
Erantzun koadernoan.
Dagokion garaian kokatu al dugu istorioa? Zer elementu gehitu ditugu istorioa behar bezala girotzeko?
Taldeko kide guztiok proposatu al ditugu ideiak gidoia idazteko?
Arretaz entzun al ditugu gainerako taldeek asmatu dituzten istorioak?
Orria ordulariaren orratzen noranzkoan txandakatuko da, taldeko inor kanpo utzi gabe.
Denok idatzi behar dugu gidoiaren zati bat.
163
ES0000000098823 953565_COOP-MINILAB 3_89085.indd 163 30/05/2019 15:54:41
19
Hiruhilekoa amaitzeko, Minilab atala dago. Hor, unitateetako edukiekin lotutako manipulazio-lanak egiteko jarduerak proposatzen dira.
MiniLab
Geosferaren eredu bat eraikiko dutMINILAB
Nola egin behar duzu?
Eredu hau egiteko material hauek beharko dituzu:
6 Egin aurkezpena.
• Erakutsi gainerako ikaskideei egin duzun geosferaren eredua.
• Azaldu zer adierazten duen erabili duzun kolore bakoitzak.
• Aurkezpena amaitu aurretik, esan erraza ala zaila egin zaizun geosferaren eredu hori eraikitzea, eta zure ustez, baliagarria izango zaizun geografia ikasteko eta zergatik.
• 10 cm inguruko diametroa duen artelazki zurizko esfera • kartoi mehe zuri bat
• kola • koloretako tenperak • pintzelak • erregela • konpasa
1
Eskatu laguntza heldu bati, esfera erditik mozteko. Itsatsi kartoi mehearen gainean eta moztu.
3
Egin zirkunferentzia bat, esferaren erradioaren erdia duena erradiotzat. Ondoren, horiz margotu.
5
Amaitzeko, koloreztatu esferaren gainazala kontinenteak eta ozeanoak irudikatuz. Prest duzu zure eredua!
2
Erregelarekin eta konpasarekin bilatu esfera erdiaren erdigunea. Markatu eta neurtu erradioa erregelarekin.
4
Koloreztatu gainerakoa laranjaz, ertzeko zerrenda txiki bat izan ezik; hori marroiz koloreztatu.
64
ES0000000098823 953565 COOP-MINILAB 1_88959.indd 64 30/05/2019 15:47:21
Kultura-aldizkaria argitaratuko duguMINILAB
Nola egin behar duzue?
Material hauek beharko dituzue aldizkari bat egiteko:
• orri batzuk • koloretako arkatzak edo errotuladoreak • kola
• guraizeak • karpeta edo kartoi mehe bat • koadernagailuak
Gustatuko al litzaizueke aldizkari bat sortzea zuen autonomia-erkidegoko festak, monumentuak, gastronomia, herri-jokoak eta abar ezagutarazteko? Jarraibide batzuk proposatzen dizkizuegu horretarako.
1
2 3
Egin azal deigarri bat eta, ondoren, elkartu zuen artikulu guztiak. Koloretako karpetak erabil ditzakezue eta orriak koadernagailuekin lotu.
Azkenik, dena antolatuta eta koadernatuta duzuenean, eman zuen aldizkaria ikaskideei, ezagut dezaten. Ziur gustatuko zaiela eta asko ikasiko dutela aldizkaria irakurtzen!
4
Lehenik eta behin, erabaki zein izango diren aldizkariaren ezaugarri orokorrak:
• Pentsatu zer izen jarriko diozuen.
• Ondoren, erabaki zer atal izango dituen argitalpenak.
• Zerrendatu zer artikulu idatzi nahi dituzuen. Gogoan izan irakurleen jakin-mina piztu behar dutela.
Artikulu bakoitza idatzi aurretik:
• Idatzi zer alderdi jorratu nahi dituzuen.
• Idatzi zirriborro bat koadernoan.
• Marraztu nolakoak izango diren zuen orrialdeak: non jarriko duzuen testua eta non argazkiak edo marrazkiak.
Garrantzitsua da argazkiak bilatu eta aukeratzea zuen artikuluak irudiztatzeko. Irudiekin, erakargarriagoak izango dira.
Hauetan guztietan aurki ditzakezue: aldizkariak, egunkariak, bidaia-gidaliburuak, Interneteko orrialdeak eta abar.
Marrazkiekin ere irudizta ditzakezue. Horrela, originalagoak izango dira.
116
ES0000000098823 953565_COOP-MINILAB 2_89000.indd 116 30/05/2019 15:52:21
Iparrorratz bat egingo dutMINILAB
Zer da iparrorratza?
Iparrorratza orientatzeko balio digun tresna bat da. Beti iparraldera begira dagoen imandutako orratza du elementu nagusi.
Txinatik Amerikara
Iparrorratz txinatarrak zailak ziren erabiltzeko mugitzen ari zen ibilgailu batean baldin bazeuden. Horregatik, imandutako orratza likido baten gainean flotatzen jartzen hasi ziren, iparrorratzak egiteko. Babesteko, kaxa txikien barruan jartzen ziren.
XII. mendean, itsasgizon txinatarrak eta europarrak iparrorratza erabiltzen hasi ziren beren itsas bidaietan.
Tresna horren hedapena oso lagungarria izan zen Aro Modernoan egin ziren esplorazio-bidaietan. Besteak beste, gauez nabigatzea erraztu zuen, eta horrek itsas bidaien iraupena laburtu zuen.
Hain zuzen ere, erabakigarria izan zen Kristobal Kolonek 1492an Amerikara egin zuen bidaian, europarrei kontinente hura ezagutzeko aukera eman baitzien.
Iparrorratzetik GPSra
Mendeen joanean, iparrorratzak hobetuz joan ziren.
XX. mendearen hasieran, sakelako lehen iparrorratzak asmatu ziren, gaur egun erabiltzen ditugunen oso antzekoak.
Iparrorratzaz gain, gaur egun baditugu beste sistema batzuk orientatzeko, Kokapen Globaleko Sistema da horren adibide, GPS izenekoa, alegia.
GPSak satelite artifizialek espaziotik igortzen dituzten seinaleak erabiltzen ditu, lurrazaleko edozein punturen kokapen zehatza topatzeko.
Imana duen asmakuntza
Seguru asko, iparrorratza Txinan asmatu zen duela 2.000 urte inguru. Baliteke Europara Ekialdetik iritsi izana merkatari arabiarren bitartez.
Lehen iparrorratzak brontzezko plater baten moduko batez osatuta zeuden, eta han markatuta zeuden puntu kardinalak: iparraldea, hegoaldea, ekialdea eta mendebaldea. Haren gainean, koilara-formako iman bat jartzen zen. Koilararen heldulekuak hegoaldea adierazten zuen, eta zati kurbatuak, iparraldea.
164
ES0000000098823 953565_COOP-MINILAB 3_89085.indd 164 30/05/2019 15:54:44
Nola egin behar duzu?
Iparrorratza egiteko, hemen zerrendatutako material hauek beharko dituzu:
• 6 eta 12 mm arteko lodierako artelazkia
• zinta itsasgarria • orratza • papera
• guraizeak • bolaluma • imana
• plater edo ontzi bat urarekin
1Moztu artelazkia bitan guraizeekin.
Ondoren, moztu zatietako batetik biribil lodi samar bat.
3Lotu orratza artelazkizko biribilarekin.
Zinta itsasgarrizko zerrenda bat erabil dezakezu horretarako.
6 Orain, egiaztatu zure iparrorratzak ongi funtzionatzen duela.
• Hasteko, konparatu zure iparrorratza benetako batekin eta egiaztatu biek puntu kardinal bera seinalatzen dutela.
• Ondoren, idatzi zure koadernoan iparrorratzak seinalatzen duen puntu kardinala.
• Azkenik, mugitu noranzko desberdinetara eta erreparatu zer seinalatzen duen zure iparrorratzak.
4 5Moztu tamaina bereko lau paper-zati, eta idatzi horietan puntu kardinalen lehen letra: I, H, E eta M.
Ondoren, itsatsi paperak platerean.
Jarraian, bete platera edo ontzia urarekin.
Azkenik, jarri orratza duen artelazki-zatia urez betetako plateraren edo ontziaren gainean.
2Igurtzi orratza imanarekin.
Errepikatu hainbat bider orratza ondo imandu dadin.
165
ES0000000098823 953565_COOP-MINILAB 3_89085.indd 165 30/05/2019 15:54:52
Unitateen programazioa eta baliabideak
22
EDUKIAK
JAKIN EGITEN JAKIN
GURE MUNDUA • Unibertsoa.
• Eguzki-sistema: osagaiak.
• Lurraren higidurak.
• Ilargia, Lurraren satelitea.
• Eklipseak irudikatzeko eredu bat egitea.
KOMUNIKAZIOA • Izarrak nolakoak diren azaltzea.
• Hezkuntzarako eskubidea aitortzea.
• Hezkuntzaren garrantziaz ohartzea.
• Hezkuntzarako eskubideari buruz eztabaidatzea.
• Diskriminazio modu oro baztertzea.
• Gure ametsak lortzeko egin behar diren ahaleginei buruz gogoeta egitea.
GAITASUNETAN OINARRITUTAKO ATAZA
• Eklipseak irudikatzeko eredu bat egitea.
SORMENA • Meteorito baten talkak aldaraziko lituzkeen eguneroko bizitzako egoerak asmatzea.
• Esne Bideari buruzko artelan bat egitea.
LAN KOOPERATIBOA (BIKOTEA ETA TALDEA)
• «San Lorentzoren malkoak» direlakoei buruzko informazioa bilatzea.
• Eguzki-eklipse baten irudikapena aztertzea.
• Eklipse baten behaketatik ateratako ondorioei buruzko bateratze-lana egitea.
• Eklipse bat irudikatzea.
• Irudi bat zenbait izarrekin alderatzea.
IZATEN JAKIN
BALIOAK
• Hezkuntzarako eskubidearen garrantzia aitortzea, eta hura gauzatzea eragozten duen diskriminazio oro baztertzea.
1. unitatea. Unibertsoa ezagutzen
Programazioa
23
55
Gizarte Zientziak
Gizarte Zientziak
Irak
asle
aren
libu
rua
ohar
reki
nG
izar
te Z
ien
tzia
kL
EH
EN
HE
ZK
UN
TZ
A
LEH
EN H
EZK
UN
TZA
Irakaslearen liburua oharrekin
Tenporalizazio-proposamena
Liburua zortzi unitatetan banatuta dago; hau da, hiru unitate lantzea proposatzen da lehenengo eta bigarren hiruhilekoetan, eta bi unitate hirugarrenean, laburragoa baita. Unitate honek bost aste inguruko iraupena du.
Irakasleentzako materiala
• Berrikuntza metodologikorako karpeta
• Ikasgelako programazio didaktikoa
• Liburua oharrekin
1. unitatea
• Baliabideen liburua
Ebaluaziorako baliabideak
- Edukien ebaluazioa
- 1. unitatea: O eta A kontrol-probak
- Gaitasunen ebaluazioa. Lehen hiruhilekoa.
Aniztasunaren trataera
- Hobekuntza-plana. 1. unitatea
- Zabaltze-programa. 1. unitatea
Baliabide digitalak
• Medialiburua
1. unitatea: jarduerak eta baliabideak
Proiektuko beste material batzuk
• Geografiako atlasa
Baliabideak
39
Iradokizun metodologikoak eta zeharkako alderdiak
40
Iradokizun metodologikoak
Proiektu honen planteamenduaren atzean dagoen abiapuntuko premisa da ikasleek beren ikaskuntzan parte-hartze aktiboa izatea, Gizarte Zientzien irakaskuntzarako gaur egungo joerekin bat etorriz: ikasleek inguruan dutenari behatzea, erregistroak egitea, galderak egitea, eta ondorioak ateratzeko gai izatea. Hori guztia, gaur egungo mundua nolakoa den ulertzeko eta ikaskuntza sakona eta eraginkorra lortzeko.
Hau da gure proposamen metodologikoaren helburua: Lehen Hezkuntzako neska-mutilek Gizarte Zientziak prozeduren eta esperientzien ikuspegitik ulertzea, kontzeptuen ikuspegitik ulertzeaz gain, eta behatzeko, aztertzeko, ikertzeko eta kritika egiteko gaitasunak garatzen hastea. Ikerketan oinarritutako irakaskuntzak berekin dakar errealitateari behatzea, besteak beste, honako hauek lortzeko: arazoak adieraztea, arazo horiei aurre egiteko alternatibak identifikatzea, informazioa bildu eta sailkatzea, ikaskideekin eztabaidatzea, eta argudioak adieraztea. Halaber, berekin dakar praktika eta jarduera manipulatiboak egitea, behatzeko eta esperimentatzeko gaitasuna sustatzeko. Geosferaren eredu bat eraikitzeak, aldizkari kultural bat argitaratzeak edo iparrorratz bat egiteak, esate baterako, gaitasun horiek garatzen laguntzen dute.
Orrialde hauek irakaslearentzako orientabidea izan daitezen nahi dugu, ataza zail horretan laguntzeko. Horregatik, atal honetan, gure liburuko edukien ikaskuntza lantzeko iradokizunak egiten dira, eta ikasgelan unitate didaktikoak lantzeko egokiak izan daitezkeen estrategiak, teknikak, baliabideak eta jarduerak proposatzen dira. Ahal den guztietan, lehentasuna emango zaie jarrera proaktiboa eta sortzailea sustatzen duten jarduerei, eta ikasleen parte-hartzea eta ikaskideekiko interakzioa errazten dutenei.
Unitate bakoitzerako adierazten diren baliabideek eta jarduerek irakasleei beren jardunean laguntzeko helburua dute, baina ez dira gidoi itxitzat hartu behar. Irakasle bakoitzak badaki zer ezaugarri espezifiko dituzten bere ikasleek; beraz, irakasleari dagokio proposamenak eta iradokizunak egokitzea bere errealitate zehatzera, edota beste proposamen eta iradokizun batzuk prestatzea. Hezkuntza ez da formula itxi batekin ezar daitekeen prozesu bakar bat. Elkar elikatzen duten eta elkarren mesederako
41
diren faktore eta ideien multzoa da, ahalik metodo onena bilatzeko, neska-mutilek hazteko, bilakatzeko, kontzientzia hartzeko eta ikasteko aukera izan dezaten.
Gizarte Zientzien azterketa funtsezko zenbait ardatzen inguruan antolatzen da: fenomenoen eta gertakarien espazioa eta denbora, iturriekin egiten den lana, gizarte- eta herritar-trebetasunen garapena, kausalitatea eta hezkuntza emozionala.
Espazioaren nozioa
Espazioaren nozioa Geografia antolatzeko kontzeptu bat da Lehenik eta behin, espazioa ikasleek jarduteko esparrua da, haien testuingurua, eta horrekin lotuta sortzen dira funtsezko zenbait jardunbide, hala nola mapa baten eskalarekin distantziak kalkulatzea, eta, horrela, puntu jakin batzuen artean zer distantzia dagoen jakitea (kilometrotan edo metrotan, adibidez), eta mapak eta planoak irakurtzea, haiek osatzen dituzten funtsezko elementuak ezagutuz (legenda, eskala, haize-arrosa...).
Espazioan gertatzen dira, halaber, giza jarduerak, fenomenoak eta gertakariak, iraganekoak eta oraingoak. Horregatik, atlasa erabiltzen eta kontsultatzen hasteko bidea ematen duten jarduerak egin behar dira; izan ere, ikasleek munduko elementu geografiko nagusien eta herrialde nagusien berri izan behar dute, eta Espainiako estatuaren lurralde-antolamendua ezagutu.
Kartografiako lana ezinbestekoa da Gizarte Zientzien didaktikan, Geografian, batez ere. Mapak espazio errealaren adierazpen grafikoak eta sinbolikoak dira. Ikasleek kartografiaren hizkuntza ezagutu behar dute, adierazitako espazioa behar bezala interpretatzeko. Liburuan, Euskadiko, Espainiako, Europako eta munduko zenbait motatako mapen (politikoak, fisikoak, biztanleriarenak...) irakurketa-jarduera gidatu asko daude. Ikasleek oinarri mutu batean beren mapak egiteko proposamenak ere badaude, eta horiek oso erabilgarriak izan daitezke edukiak ikasteko.
Bestalde, geografia deskribatzaileak funtsezko eginkizuna du Gizarte Zientzietan, aukera ematen baitu eskuratutako ezagutza orokorrak ezagutza horiek garatzen diren espazio zehatzean aplikatzeko. Eduki kontzeptualak gutxi, errazak eta zehatzak dira, eta ikasiko dutena ulertzea erraztuko duten irudiz laguntzen dira, baina garrantzi handia ematen zaio elementu geografikoak ezagutzeari, hala nola mendiak, uhartediak eta ibaiak.
Behatu eta aurkitu atalak era guztietako irudiak –mapak barne– modu arautuan irakurtzea sustatzen du, eta hori oso beharrezkoa da analisi geografikoan.
42
Azkenik, ikaskuntza konstruktiboa lortzeko, funtsezkoa da ezagutzak eta prozesuak zer testuinguru errealetan aplikatzen diren jakitea, simulazio baten bidez adierazten badira ere. Adibidez, ikasle batek eskala kontzeptua buruz ikastea ez da oso erabilgarria edo eraginkorra izango, ez badaki kontzeptu hori errealitatean erabiltzen: gela edo etxebizitza bateko planoan gauzak neurtzean, errepide-mapa batean ibilbide bat egitean, edo herri edo hiri bateko planoa interpretatzean. Horregatik, orientazio-trebetasunak norberaren ingurunean erabiltzea eta ezaugarri fisiko jakin batzuk dituzten espazioak ezagutzea ezinbesteko gaitasunak dira espazioaren dimentsioa eskuratzeko.
Denbora historikoa kontzeptua
Kronologia eta denbora historikoa neurtzeko eta grafikoki adierazteko zenbait metodo ezagutzea funtsezkoa da Gizarte Zientzien alorrean, eta, bereziki, Historiaren alorrean. Lan hori errazteko, Historia arloa lantzen duten liburuko unitateak «Has gaitezen Historiarekin!» izeneko atalarekin hasten dira. Atal horretan, ikasketa historikoetarako finkatutako aroak gogorarazten zaizkie ikasleei, eta Historiaurreko eta Antzinaroko gertakari nagusien laburpen bat egiten da, ikasturte honetan landuko den gaira hurbiltzen joateko, Erdi Arora eta Aro Modernora, hain zuzen ere.
Bestalde, ikasleek zenbait gertakari giltzarriren datak jakin behar dituzte, erreferentzia gisa, ikasten dituzten gertaera eta edukiak kokatzeko denbora-esparru bat zehaztu ahal izan dezaten. Denbora
Mapetako elementuakMapetan hainbat elementu azaltzen dira, eta horiei esker, mapetan jaso tzen den informazioa interpreta dezakegu.
Gorbeiamendigunea
Urbasa mendilerroa
Aralarmendilerroa
ARA BA KOERR IO XA
ARA BA KO LAUTAD A
E U S K A L M E N D I A K
Toloñomendilerroa
D
Aizkorrimendilerroa
E B R O R E N S
AK
ON
UN
EA
Donostia
Bilbo
Gasteiz
Aketegi1.551 m
Gorbeia1.482 m
Anboto1.331 m
K a n t a u r i
i t s a s o a
0 8
kilometroak
Eskala
I
H
EM
3. Haize-arrosa. Maparen orientazioa adierazten du: puntu kardinalak non dauden.
1. Izenburua. Edukiaren edo gaiaren berri ematen du.
5. Eskala. Lurralde bat mapan irudikatzeko zenbat aldiz txikitu den adierazten du.
4. Legenda. Mapan erabilitako ikurrei eta koloreei buruzko informazioa ematen du.
EUSKADIKO ERLIEBEA
1. Lur-globoa. (A) Planisferioa zilindro batean esferaren puntuak proiektatuz marrazten da. (B)
2. Testuak. Askotariko informazioa ematen dute.
927267_02_p30_h01_leyenda_espana_�sico
España en Europa4.º por su extensión.Supone casi el 5% de lasuper�cie europea.
ALTITUDEA(metrotan)
1.000tik gora
400etik 1.000ra
0tik 400era
13
2
4
5
30
ES0000000098823 953565_Unidad 02_88945.indd 30 30/05/2019 16:08:29
43
historikoaren kontzeptua ondo erabiltzeko, erabilgarriak dira gertakari historikoak ordenatzeko jarduerak, bai eta datak eta aldiak ordenatzeko jarduerak ere.
Horrez gain, denbora-lerroak marraztea eta aztertzea lagungarria izango da neska-mutilek gertaera-segidak grafikoki adierazten ikasteko eta denbora errealaren eta adierazitako denboraren arteko proportzioa ezartzeak dakarren zailtasuna gainditzeko.
Iturriekin lan egitea
Gutunak, liburuak, mapak, pinturak, eraikuntza-lanak, argazkiak, ahozko lekukotzak, besteak beste, funtsezko informazio-iturriak dira Gizarte Zientziekin lan egitean. Historia lantzen duten unitateetan, iraganeko bizimodua, gizartea eta artea irudikatzen dituzten hainbat ilustrazio aurkituko dituzte ikasleek.
Iturri moten artean, iturri idatziak askotarikoak dira: biografiak, gutunak, egunkari pribatuak, legeak, eleberriak, olerkiak, prentsa… Neska-mutilek eskura dituztenak kontsultatzen ikasi behar dute, informazioa lortzeko, hipotesi sinple bat egiaztatzeko edo egin ditzaketen galderei erantzuteko.
Ez da ahaztu behar ahozko iturriekin lan egitea. Iturri horiek ematen duten informazioa ahotsaren bidez heltzen zaigu, eta lantzeko, honako hauek balia daitezke: familiakoek kontatzen dituzten bizipenak, ikasleek egin ditzaketen inkesta edo elkarrizketa sinpleak, abestiak eta abar.
Iturri ikonografikoek ere balio handia dute Gizarte Zientzietan, zenbait eginkizun betetzen baitituzte. Funtsezko informazio-iturria izateaz gain, lagungarriak dira ikasleen hezkuntza estetiko eta emozionalerako, eta Gizarte Zientzien arloaren eta beste jarduera batzuen (filmak, bidaiak, komikiak...) arteko lotura errazten dute. Neska-mutilak iturri horiekin ohituz joateko, argazkiak, marrazkiak, satelite bidezko irudiak eta artelanak daude liburuan, ikasleek horiek guztiak irakurtzen eta interpretatzen ikasteko.
81
Fotokopiatzeko baliabideak. Ebaluazioa
83
Zubia/Santillanaren ebaluazio-sistema
Egiten Jakin Zurekin proiektuak baliabide multzo zabala eskaintzen du irakasleen lana errazteko eta haien beharrak asetzeko. Ebaluazioaren alderdi guztiak hartzen ditu aintzat. Hauek dira, besteak beste, baliabideak:
• Edukien ebaluazioa. Unitate didaktiko bakoitzari dagozkion kontrol-probak, eta ikasturte hasierako, hiru hiruhilekoetako eta ikasturte amaierako ebaluazio-probak, ikasleek oinarrizko kontzeptuak eta prozedurak barneratu dituzten ala ez ikusteko.
• Gaitasunen ebaluazioa. Ikasleek gaitasunak zenbateraino garatu dituzten ebaluatzeko hiruhilekoko proba integratuak.
• Ebaluazio-probak sortzeko gailua. Aplikazio informatiko honek ebaluazio-proba pertsonalizatuak sortzeko aukera ematen du, jarduerak iragazki-sistema baten bidez aukeratuz. Jarduerak editatzeko eta aldatzeko aukera ere ematen du, baita norberak egindako beste batzuk gaineratzeko aukera ere.
• EBAL. Aplikazio informatikoa programazio-kudeatzaile bati konektatuta dago, eta ikasleen kalifikazioak ongi zehaztuta jasotzeko aukera ematen du. Ebaluazio-txostenak egiteko aukera ematen duen tresna bat ere badu, eta kudeatzailearen datuak oinarri hartuta alderatze-grafikoak egiteko ere erabil daiteke.
Edukien ebaluaziorako baliabideakIrakaskuntza- eta ikaskuntza-prozesuak kontrolatzeko aukera ematen du edukien ebaluazioak; hau da, ikasleak edukiak nola bereganatzen ari diren une oro ikusteko aukera. Lan hori errazagoa izan dadin, baliabide hauek eskaintzen dira:
84
1. Hasierako ebaluazioa. Ikasturte hasieran, ikasleen abiapuntua zein den jakiteko ebaluazio-proba.
2. Unitate didaktikoen ebaluazioa. Unitate bakoitzeko, baliabide hauek daude:
• Kontrol-probak. Maila desberdineko bi proba daude:
– O proba. Oinarrizko mailako proba da, eta ikasle guztiek barneratu beharreko gutxieneko edukiak ebaluatzen dira.
– A proba. Maila aurreratuari dagokion proba.
• Lorpen-adierazleak eta erantzunak. Taula baten bidez, unitate didaktiko bakoitzeko lorpen-adierazleak probetako jarduerekin lotzen dira. Horrez gain, jarduera guztien erantzunak ere badatoz.
3. Hiruhilekoko ebaluazioak. Hiruhileko bakoitzaren amaieran, ikasleen jarraipena egiteko baliabide hauek daude:
• Hiruhilekoko ebaluazio-probak. Hiruhileko bakoitzean landu diren eduki garrantzitsuenak ebaluatzeko balio dute. Hiru proba daude:
– O hiruhilekoko ebaluazioa. Oinarrizko mailako proba.
– A hiruhilekoko ebaluazioa. Maila aurreratuko proba.
– B hiruhilekoko ebaluazioa. Bikaintasuna lortzera bideratuta dagoen proba; erronka intelektual handiagoa eskatzen du.
• Lorpen-adierazleak eta erantzunak.
4. Amaierako ebaluazioa. Ikaskuntzaren ebaluazio globalagoa egiteko. Elementu hauek ditu:
• Amaierako ebaluazio-probak. Ikasturte osoko oinarrizko edukiak noraino barneratu dituzten ebaluatzeko diseinatuak. Bi proba daude:
– O amaierako ebaluazioa. Oinarrizko mailako proba.
– A amaierako ebaluazioa. Maila aurreratuko proba.
• Lorpen-adierazleak.
5. Kalifikazioen erregistroa. Erregistro-taula bat eskaintzen da, ikasleek probetan lortzen dituzten kalifikazioak jasotzeko.
85
Gaitasunen ebaluazioa egiteko baliabideakEgiten Jakin Zurekin proiektuaren baitan, ikasleek hezkuntza-gaitasunak nola garatu eta eskuratu dituzten ebaluatzeko probak daude.
Gaitasunak ebaluatzeko probak edukiak ebaluatzeko proben osagarriak dira. Bai batzuek, bai besteek, prozesu kognitiboak eta ikaskuntzan izandako aurrerapenak ebaluatzen dituzte, baina edukiak ebaluatzeko proben ardatza arloaren beraren curriculuma da, eta gaitasunak ebaluatzeko probek, berriz, arlo horiek hezkuntza-gaitasunak eskuratzen nola laguntzen duten aztertzen dute.
Lehen Hezkuntzako hirugarren mailarako, baliabide hauek eskaintzen ditu gure proiektu editorialak:
1. Gaitasunak ebaluatzeko probak. Hiruhilekoko proba integratuak eskaintzen dira, ikasleek gaitasunak zenbateraino barneratu dituzten ebaluatzeko.
2. Lorpen-adierazleak. Gaitasunaren profileko lorpen-adierazleak probako jarduerekin lotzen dira.
3. Lorpen-mailak. Proba bakoitzak lau lorpen-maila ditu, irakaslearentzat errazagoa izan dadin ikasleek egindako lana zuzendu eta baloratzea.
4. Erregistro-orriak. Proba bakoitzerako, puntuazioen erregistro orria dago, eta hartan, probaren balorazio kualitatiboa egiteko irizpideak ere badaude.
Lorpen-adierazleak eta erantzunak
170
Lehen Hezkuntzako 2. ziklorako Gizarte Zientziak arlorako edukiak eta ebaluazio-irizpideak*
Edukiak
1. MULTZOA. GIZARTE ZIENTZIETAKO MULTZO GUZTIEN EDUKI KOMUNAK
• Jakintza zientifikoa ikasten hastea eta Gizarte Zientzietan aplikatzea.
• Informazioaren eta komunikazioarenteknologiak iturri geografiko, historiko eta sozialetan informazioa bilatzeko erabiltzea.
• Lortutako informazioa aztertu, antolatu eta buruz ikasteko trebetasunak garatzea, eta ikertzeko eta jakintzak eskuratzeko interesa sustatzea.
• Pentsamendu-trebetasunak garatzea: antolatzaile grafikoak eta mapa mentalak.
• Hainbat hizkuntza testual eta grafiko erabili eta irakurtzea.
• Ikasgelako lana garatzeko estrategiak: erantzukizuna eta ahalegin-gaitasuna.
• Hainbat metodo eta iturriren bidez lortutako informazioa antolatu eta azaltzeko estrategiak garatzea.
• Talde-lana eta lankidetza-lana bultzatzeko estrategiak sustatzea.
• Ikasteko erantzukizuna, ahalegin-ahalmena eta jarraitutasuna garatzeko estrategiak.
• Gatazkak konpontzeko, elkarrizketa erabiltzeko eta bizikidetza-arauak erabiltzeko trebetasunak.
• Bizikidetza-egoeren eta bizikidetza-gatazken simulazioak: gatazkaren aurretik, gatazkaren garaian eta gatazkaren ondoren: konpontzeko modu demokratikoak.
• Inguruneko elementu naturalen kontserbazioarekiko sentsibilitatea eta errespetua.
• Lan egiteko erabiltzen diren materialak behar bezala eta errespetuz erabiltzea.
* 236/2015 Dekretua, abenduaren 22koa, Oinarrizko Hezkuntzaren curriculuma zehaztu eta Euskal Autonomia Erkidegoan ezartzen duena (EHAA, 2016-01-15).
171
• Herriko eta eskualdeko geografia fisikoaren elementu garrantzitsuak non dauden jakitea eta hainbat irudikapenen bidez interpretatzea (mapak, planoak, aireko argazkiak eta abar).
• Gizonek eta emakumeek historian subjektu gisa betetzen duten zeregina balioestea.
• Herriko eta eskualdeko ekosistemen eta paisaien aniztasuna eta bertako ondare naturala, historiko-artistikoa, linguistikoa eta kulturala ezagutu eta balioestea, eta horiek errespetatu eta kontserbatzeko konpromisoa hartzea.
2. MULTZOA. GURE MUNDUA ETA HAREN KONTSERBAZIOA
• Unibertsoa eta eguzki-sistema: eguzkia eta planetak.
• Lur planeta eta ilargia (haren satelitea). Ezaugarriak. Higidurak eta haien ondorioak. Urtaroak.
• Lurraren irudikapena. Orientazioa espazioan. Puntu kardinalak.
• Lur-globoak. Poloak, ardatza eta hemisferioak identifikatzea.
• Kartografia. Euskal Herriko eta Espainako planoak eta mapak. Eskalak.
• Lurreko puntuak: paraleloak eta meridianoak.
• Koordenatu geografikoak. Latitudea eta longitudea.
• Planisferioa: fisikoa eta politikoa.
• Atmosfera. Fenomeno atmosferikoak. Atmosferaren kutsadura saihesteko jardunak.
• Eguraldia. Neurketa eta iragarpena.
• Eguraldi-mapak. Espainako eta Euskal Herriko eguraldi-mapak. Sinbolo konbentzionalak.
• Klima eta klima-faktoreak.
• Planetako klima-eremu handiak.
• Euskal Herriko eta Espainiako klima motak, eta haien eragin-eremuak.
• Hidrosfera. Uren banaketa planetan. Ozeanoak, itsasoak eta kontinenteak. Uraren zikloa. Euskal Herriko eta Espainako ibaiak.
• Litosfera: ezaugarriak eta harri motak.
172
• Harriak eta mineralak: Propietateak, erabilerak eta erabilgarritasunak.
• Euskal Herriko eta Espainiako paisaien aniztasun geografikoa: erliebea eta hidrografia.
• Europako paisaien aniztasun geografikoa: erliebea, klimak eta hidrografia.
• Gizakiaren esku-hartzea herrian, eskualdean eta Euskal Herrian: urbanizazioa, industrializazioa, komunikazio-bideak, mineralen erauzketa eta abar.
• Garapen jasangarria.
• Kutsaduraren arazoak.
• Klima-aldaketa. Arrazoiak eta ondorioak.
• Kontsumo arduratsua.
• Osasunean eragina duten faktore sozialak eta ekonomikoak.
• Gizarteko sektoreen esku-hartzeek osasunaren eta ongizatearen hobekuntzan duten eragina.
3. MULTZOA. GIZARTEAN BIZITZEA
• Euskal Autonomia Erkidegoko eta Estatu espainiarreko gizarte-, politika-eta lurralde-antolamendua.
• Herritarren eskubideak eta betebeharrak.
• 1978ko Konstituzioa. Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatutua.
• Gobernu motak. Monarkia parlamentarioa.
• Lurralde-erakundeak eta gobernu-organoak.
• Euskal Herriko eta Espainiako kultura-eta hizkuntza-adierazpenak.
• Europar Batasuna: lurralde-antolamendua eta antolamendu politikoa.
• Biztanleria. Lurralde bateko biztanleria aldatzen duten faktoreak. Biztanleria absolutua eta biztanleria-dentsitatea.
• Biztanleriaren espazio-banaketa, hazkunde naturala eta hazkunde erreala. Irudikapen grafikoa.
179
Hasierako ebaluazioa
LORPEN-ADIERAZLEAK Jarduerak
Irudiak, taulak, grafikoak, eskemak eta laburpenak erabiltzen ditu lortutako informazioa laburbiltzeko. 3, 6, 8, 11
Hiztegi egokia erabiltzen du, zehaztasunez eta doitasunez. 1, 10
Badaki eguraldia eta klima definitzen, eta ongi bereizten ditu bi kontzeptuak. 1
Badaki klima kontzeptua definitzen, eta haren elementuak eta faktore erabakigarriak azaltzen. 2, 4
Espainiako eta Euskadiko klimak baldintzatzen dituzten faktoreak zehazten ditu. 3
Badaki Espainiako klima motak mapa batean kokatzen eta bereizten. 3
Espainiaren mugak eta lurraldeak ezagutzen eta kokatzen ditu. 5
Espainiako lurralde- eta politika-antolamendua ezagutzen du (gobernu-organoak, autonomia-erkidegoak eta hiri autonomoak, probintziak, autonomia-estatutuak).
6, 7
Badaki autonomia-erkidegoak eta hiri autonomoak Espainiako mapa politikoetan identifikatzen, bai eta haien probintziak ere. 8, 9
Berezko hazkundea eta migrazio saldoa kalkulatzen ditu, eta ongi bereizten ditu bi kontzeptuak. 10
Kontzeptu demografiko nagusietako batzuk azaltzen ditu (jaiotza-tasa, heriotza-tasa, bizi-itxaropena...). 11
Badaki zein den historiako aroen denbora-esparrua. 12, 13
Erantzunak
1. Eguraldia leku eta une jakin batean atmosferak duen egoera da. Klima, berriz, leku jakin batean urte askotan zehar nagusitzen den eguraldia da.
2. Lurra inguratzen duen gas-geruza da. Atmosfera oso garrantzitsua da Lurrean bizia egoteko, han dagoelako arnasten dugun airea, izaki bizidunontzat kaltegarriak diren eguzki-izpiak iragazten dituelako eta Lurreko tenperaturak erregulatzen dituelako.
3. Ezkerretik eskuinera, eta goitik behera: klima ozeanikoa, klima subtropikala eta klima mediterraneoa.• Euskadik klima epela du, urtaro batetik
bestera aldatzen dena.• Barnealdeko eremuan izan ezik,
prezipitazioak ugariak dira. Iparraldetik
hegoaldera egin ahala, prezipitazioak gero eta urriagoak dira, eta tenperaturak muturrekoagoak.
4. • Itsasoarekiko distantzia: Iberiar goi-ordokian tenperaturak muturrekoagoak dira kostaldean baino.
• Erliebea: mendien iparraldeko hegaletan prezipitazio gehiago egoten dira hegoaldekoetan baino.
• Ekuatorearekiko distantzia: Espainia zona epelean dago.
5. Iberiar penintsula, Balear uharteak, Kanaria uharteak, eta Ceuta eta Melilla hiri autonomoak.
6. Ezkerretik eskuinera, eta goitik behera: udalerria, probintzia eta autonomia-erkidegoa.
180
Hasierako ebaluazioa
7. • Gorte Nagusiak.• Estatuburua.• Justizia-auzitegiak.
8. 1. Galizia. 2. Asturias. 3. Kantabria. 4. Euskal Autonomia Erkidegoa. 5. Nafarroako Foru Erkidegoa. 6. Aragoi. 7. Katalunia. 8. Gaztela eta Leon. 9. Errioxa. 10. Madrilgo Erkidegoa. 11. Extremadura. 12. Gaztela-Mantxa. 13. Valentziako Erkidegoa. 14. Murtziako Eskualdea. 15. Balear Uharteak. 16. Andaluzia. 17. Kanariak. 18. Ceuta. 19. Melilla.
9. Erantzun librea (EL).
10. • Urtebetean leku jakin batean jaiotzen diren haurtxoen kopurua jaiotza-tasa da.
• Bere bizitokia uzten duen pertsona emigratzailea da.
11. • Jaiotako haurren kopuruari heriotza kopurua kendu behar diozu, eta immigratzaileen kopuruari emigratzaileen kopurua.
• Bi kendurak batu behar dituzu. • Jaiotzak 2 heriotzak 5 107 2 23 5 84.
Immigratz. 2 emigratz. 5 54 2 17 5 37. Biztanleriaren hazkundea 5 5 84 1 37 5 121 pertsona gehiago.
12. Historiaurrea, Antzinaroa, Erdi Aroa, Aro Modernoa eta Aro Garaikidea.
13. • Neolitoa.• Paleolitoa.• Metal Aroa.
181
Kontrol-probak
ErantzunakO kontrol-proba 1. • Izarra: gas-esfera erraldoia da. Haren
barruan energia sortzen da, eta argi eta bero moduan igortzen du.
• Konstelazioa: zeruan irudi bat osatzen duen izar multzoa da.
• Galaxia: milioika izarren, planetaren, gas-hodeiren eta harri zatiren multzokatzea da.
2. Eguzki-sistema honako hauek osatzen dute: Eguzki izeneko izar batek, eta haren inguruan biratzen diren astroek, hala nola planetek, sateliteek eta planeta nanoek.
3. Planeta bat astro handi bat da, esfera-forma du eta ez du berezko argirik.
4. Erantzun grafikoa (EG). Eguzki hitza marrazkiaren ezkerraldean jarri behar da. Eguzki-sistemako planetak hauek dira: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno.
5. Planeta baten inguruan biratzen den gorputz harritsua da. Ilargia.
6. Berezko argirik ez duen gorputz bat da, esfera-formakoa, baina planetak baino askoz txikiagoa. Adibidez, Pluton.
7. Asteroide bat Eguzkiaren inguruan biratzen den harri zati irregularra da, eta meteorito bat, aldiz, asteroide txiki bat da.
8. • Errotazio-higidura.• 24 ordu; hau da, egun bat.• Egunen eta gauen segida.
9. Bai, eguzkiaren inguruko translazio-higidura. Urtebete behar du bira osoa egiteko, eta horrek urtaroak sorrarazten ditu.
10. A. Ilberria.B. Ilgora.C. Ilbetea.D. Ilbehera.
UNITATEA
LORPEN-ADIERAZLEAKJarduerak
O eredua A eredua
Irudiak, taulak, grafikoak, eskemak eta laburpenak erabiltzen ditu lortutako informazioa laburbiltzeko. 4, 8, 10 3, 6
Hiztegi egokia erabiltzen du, zehaztasunez eta doitasunez. 1, 3, 5, 6, 7 1, 2, 4, 5
Unibertsoa zer den azaltzen du, eta haren osagai nagusietako batzuk zerrendatzen eta identifikatzen ditu: izarrak, konstelazioak, galaxiak, planetak, sateliteak eta kometak.
1, 2, 5 1, 2
Unibertsoko osagaien arteko antzekotasunak eta aldeak deskribatzen ditu. 2, 5
Eguzki-sistema osatzen duten elementuak deskribatzen eta definitzen ditu. 2, 3, 4, 6, 7 3, 4, 5, 9
Badaki eguzki-sistemaren grafiko bat aztertzen eta interpretatzen. 4 3
Lurraren translazio-higidura deskribatzen du. 9 7
Lurraren translazio-higiduraren iraupena zenbatekoa den adierazten du, eta higidura horren eta urtaroen arteko erlazioa azaltzen du.
8
Lurraren errotazio-higidura deskribatzen du. 8 6
Badaki Ilargia Lurraren satelite bat dela, eta haren aldiak bereizten ditu. 10 10
1
235
Fotokopiatzeko baliabideak. Aniztasunaren trataera
BERRIKUSI INFORMAZIO HAU.
Astro guztiek eta haien arteko espazioak osatzen duten multzoa da unibertsoa. Izarrez, galaxiaz, konstelazioz eta bestelako gorputz ugariz osatuta dago.Eguzkiak eta haren inguruan biratzen diren astroek osatzen dute eguzki-sistema.
1 Osatu testua hitz hauek erabiliz.
Esne Bidea • unibertsoa • big bang • galaxiak
Astro guztiek eta haien arteko espazioak osatzen duten multzoa da . izenez ezagutzen dugun leherketan sortu zen.
milioika izarren, gas-hodeiren, planetaren eta harri zatiren multzokatzeak dira. Eguzki-sistema izeneko galaxia batean dago.
2 Bete jarraibideak, eta osatu eguzki-sistemaren marrazkia.
• Idatzi gorriz eguzki-sistemako izarraren izena.• Idatzi urdinez eguzki-sistemako planeten izenak.• Inguratu gorriz kometa bat.
3 Zer dira kometak? Zergatik dira bereziak? Pentsatu eta erantzun.
Unibertsoa eta eguzki-sistema
HOBEKUNTZA-PLANA 1
Izena Data
236 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © 2019 ZUBIA EDITORIALA S.L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L.
Lurraren higidurak
BERRIKUSI INFORMAZIO HAU.
Lurrak bi higidura ditu:• Errotazio-higidura deritzo Lurrak bere errotazio-ardatzaren inguruan egiten duen birari.
24 ordu behar ditu bira oso bat egiteko. • Translazio-higidura deritzo Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen birari. 365 egun eta
6 ordu inguru behar ditu bira osoa emateko.
1 Erreparatu marrazkiari, eta erantzun.
• Lurraren zer higidura irudikatzen du marrazkiak?
• Zenbat denbora behar du bira osoa emateko?
• Zer sortzen ditu higidura horrek?
2 Erantzun.
• Lurrak beste higidura bat ere egiten du. Zein?
• Zenbat denbora behar du?
• Zer sortzen ditu higidura horrek?
3 Idatzi Z (zuzena) edo O (okerra), dagokionaren arabera. Gero, idatzi zuzen esaldi okerrak.
Ipar hemisferioan uda denean, argi-ordu gehiago izaten dira, eguzki-izpiak neguan baino okertuago iristen direlako eta bero handiagoa ematen dutelako.
Ipar hemisferioan negua denean, argi-ordu gutxiago izaten dira, eguzki-izpiak okertuta iristen direlako eta bero gutxiago ematen dutelako.
HOBEKUNTZA-PLANA 1
Izena Data
Ipar poloa
Hego poloa
errotazioaren noranzkoa
237FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © 2019 ZUBIA EDITORIALA S.L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L.
BERRIKUSI INFORMAZIO HAU.
Koordenatu geografikoak bi dira: latitudea eta longitudea.Paraleloek latitudea adierazten dute, eta meridianoek, longitudea.Mapan errealitatea zenbat txikitu den adierazten du eskalak.
1 Osatu marrazkia kasu bakoitzean dagokion letrarekin.
2 Idatzi mapan seinalatutako puntuen koordenatu geografikoak.
3 Zer-nolako eskala du aurreko mapak? Zer adierazten du mapako eskalak? Azaldu.
OZEANO ATLANTIKOA
F R A N T Z I A
MAROKOALJERIA
PO
RT
UG
AL
M e d i t e r r a n e o i t s as
oa
36º
38º
40º
42º
8º 6º 4º 2º 2º
Green
wich
-eko m
eridian
oa
4º0º10º12º
8º 6º 4º 2º 2º 4º0º10º12º
38º
40º
42º
18º 16º
18º 16º
14º
14º
28º
29º
28º
29º
OZEANO
ATLANTIKOA
K a n t a u r i i t s a s o a
534869_U05_p17b_Coordenadas España
I
H
EM
0 130
kilometroak
Eskala
HOBEKUNTZA-PLANA 2
Izena Data
• Latitudea:
• Longitudea:
• Latitudea:
• Longitudea:
• Latitudea:
• Longitudea:
A. Ekuatorea
B. Greenwich-eko meridianoa
C. Kantzer tropikoa
D. Kaprikornio tropikoa
E. Zirkulu polar antartikoa
F. Zirkulu polar artikoa
A puntua
A
B
C
B puntua
C puntua
Lurraren kokapena eta irudikapena
238 FOTOKOPIATZEKO MATERIALA © 2019 ZUBIA EDITORIALA S.L. / SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L.