banaszak, prawo konstytucyjne, wyd. 5

8/10/2019 Banaszak, Prawo Konstytucyjne, Wyd. 5

1/404


2/404

jednostki............................................................................................ 436

30. Obywatelstwo ............................................................................. 437 36431. Prawa i wolnoci jednostki ......................................................... 450 378

Rozdzia VII. Zasada podziau wadz ............................................... 524

32. Koncepcja podziau wadz i czynniki warunkujce jej

realizacj................................................................................. 524 44333. Systemy rzdw ......................................................................... 528 44734. Pojcie organu pastwowego i typologia organw..................... 535 455

Rozdzia VIII. Organy pastwowe w RP i ich kompetencje ........... 541

35. Wadza ustawodawcza................................................................ 543 45936. Wadza wykonawcza.................................................................. 607 51037. Sdy............................................................................................ 669 58438. Prokuratura i Instytut Pamici Narodowej.................................. 702 61539. Organy kontroli pastwowej i ochrony prawa ............................ 712 623

Rozdzia IX. Samorzd ...................................................................... 741

40. Pojcie samorzdu...................................................................... 741 653

41. Pojcie i istota samorzdu terytorialnego ................................... 741 65442. Samorzd terytorialny w Polsce ................................................. 744 65543. Samorzd zawodowy.................................................................. 775 697

Indeks rzeczowy.................................................................................. 779

Spis treci

Str. Nb.

Przedmowa do pitego wydania ........................................................... VWykaz skrtw..................................................................................... XXI

Wykaz literatury ................................................................................... XXV

Rozdzia I. Podstawowe wiadomoci o prawie konstytucyjnymi ustroju pastwowym ...................................................................... 1

1. Przedmiot i pojcie prawa konstytucyjnego ................................ 2 1I. Przedmiot regulacji normatywnej ...................................... 2 1

II. Pojcie prawa konstytucyjnego.......................................... 2 2III. Prawo konstytucyjne w systemie prawa ............................ 6 4

2. Nauka prawa konstytucyjnego ..................................................... 8 5I. Przedmiot i zadania nauki prawa konstytucyjnego ............ 8 5

II. Nauka prawa konstytucyjnego a inne dyscypliny nauk

prawnych ........................................................................... 10 6

III. Metody bada .................................................................... 11 71. Metoda prawno-dogmatyczna ........................................ 11 8

2. Metoda prawno-porwnawcza ....................................... 12 93. Ustrj pastwowy ........................................................................ 14 10

I. Pojcie ustroju pastwowego............................................. 14 101. Ustrjpolityczny ........................................................... 15 112. Ustrj spoeczno-gospodarczy ....................................... 15 11a

II. Forma pastwa................................................................... 16 12III. Instytucje ustrojowe ........................................................... 18 13

IV. Zasady ustroju .................................................................... 19 14

4. Transformacja ustrojowa w Polsce .............................................. 21 16I. Istota transformacji ustrojowej .......................................... 21 16


3/404

II. Fazy procesu transformacji ustrojowej .............................. 23 17

1. Reforma dotychczasowego ustroju ................................ 23 17a

2. Okres przejciowy ......................................................... 24 183. Okres stanowicy przygotowanie do uchwalenia

nowej Konstytucji ......................................................... 26 19

3.1. ............................................................................. Ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania

i uchwalenia nowej Konstytucji ........................... 27 20

Str. Nb.3.2. ............................................................................. Maa Konstytucja 29 213.3. ............................................................................. Trudnoci z uchwaleniem nowej Konstytucji 31 22

4. Uchwalenie nowej Konstytucji ...................................... 33 24

Rozdzia II. Konstytucja i inne rda prawa konstytucyjnego...... 34

5. Pojcie rde prawa konstytucyjnego ........................................ 37 256. Konstytucja .................................................................................. 48 30

I. Pojcie konstytucji............................................................. 48 30II. Geneza Konstytucji pisanej i jej rozwj ............................ 51 32

1. Uwagi oglne................................................................. 51 322. Uniwersalne czynniki warunkujce powstanie

Konstytucji ................................................................... 52 33

2.1. ............................................................................. Szkoa prawa natury 52 332.2. ............................................................................. Koncepcja umowy spoecznej 52 33a2.3. ............................................................................. Teoria podziau wadzy 53 33b2.4. ............................................................................. Koncepcja suwerennoci ludu 53 33c2.5. ............................................................................. Racjonalizm 53 33d

2.6. ............................................................................. Liberalizm i egalitaryzm 54 33e

3. Czynniki warunkujce rozwj Konstytucji .................... 54 343.1. ............................................................................. Wojny napoleoskie 54 34a3.2. ............................................................................. Rozwj kapitalizmu 54 34b3.3. ............................................................................. Wiosna Ludw 54 34c3.4. ............................................................................. Pozytywizm prawniczy 55 34d

3.5. ............................................................................. Wzorce krajw demokratycznych 55 34e3.6. ............................................................................. Wpyw standardw prawa midzynarodowego 55 34f

III. Cechy szczeglne Konstytucji ........................................... 56 351.Najwysza moc prawna ................................................. 56 36

1.1. .............................................................................Nadrzdna pozycja Konstytucji w systemierde prawa......................................................... 56 37

1.2. ............................................................................. Uchwalanie Konstytucji 57 38

1.3. ............................................................................. Zmiana Konstytucji 62 40

1.3.1. ....................................................................... Pojcie zmiany Konstytucji 62 401.3.2. ....................................................................... Zmiana cakowita 63 411.3.3. ....................................................................... Zmiana czciowa (nowelizacja) 64 421.3.4. ....................................................................... Tryb zmiany 68 44

1.3.5. ....................................................................... Metody techniczno-legislacyjne 70 46

1.4. ............................................................................. Zasada stabilnoci Konstytucji a zmianyKonstytucji ........................................................... 70 47

1.5. ............................................................................. Szczeglna nazwa Konstytucji 75 482. Tre Konstytucji........................................................... 75 493. Forma i systematyka Konstytucji ................................... 77 50

IV. Funkcje Konstytucji ........................................................... 78 51

1. Funkcja prawna .............................................................. 79 52

Str. Nb.

2. Funkcja stabilizacyjna (petryfikujca) ........................... 80 533. Funkcja programowa (dynamiczna) ............................... 80 54

4. Funkcja integracyjna ...................................................... 80 55

5. Funkcja organizatorska .................................................. 81 56

6. Funkcja wychowawcza .................................................. 81 57

V. Normy konstytucyjne ......................................................... 82 58

1. Norma konstytucyjna a przepis (postanowienie)


4/404

Konstytucji ................................................................... 82 58

2. Niepisane normy konstytucyjne ..................................... 83 59

3. Klasyfikacja norm konstytucyjnych ............................... 83 60

3.1. ............................................................................. Normy materialne 84 61

3.2. ............................................................................. Normy proceduralne 88 68

3.3. ............................................................................. Normy organizacyjne 90 73

4. Hierarchia norm konstytucyjnych .................................. 90 74

VI. Wykadnia Konstytucji ...................................................... 92 75VII. Stosowanie Konstytucji ..................................................... 94 76

1. Pojcie stosowania Konstytucji ..................................... 94 762. Bezporednie (samoistne) stosowanie Konstytucji ........ 95 773. Precedens i zwyczaj konstytucyjny ................................ 103 79

7. Gwarancje zgodnoci prawa z Konstytucj (gwarancjeKonstytucji) ............................................................................. 104 81

I. Pojcie gwarancji zgodnoci prawa z Konstytucj ............ 104 81II. Podstawowe systemy kontroli konstytucyjnoci prawa...... 105 82

1. System pozaparlamentarny ............................................ 106 83

1.1. ............................................................................. System kontroli sprawowanej przez gowpastwa................................................................. 106 84

1.2. ............................................................................. System jurysdykcyjny 107 85

1.2.1. ....................................................................... System kontroli sprawowanej przez sdy

powszechne ...................................................... 107 861.2.2. ....................................................................... System kontroli sprawowanej przez sdykonstytucyjne ................................................... 109 87

2. System parlamentarny ................................................... 114 90

2.1. ............................................................................. System kontroli sprawowanej przez parlament

in pleno ................................................................ 115 91

2.2. ............................................................................. System kontroli sprawowanej przez specjalne

organy wewntrzparlamentarne ........................... 115 92III. Trybuna Konstytucyjny .................................................... 115 93

1. Pozycja ustrojowa i zasady funkcjonowania .................. 115 93

2. Skad i struktura ............................................................. 119 972.1. ............................................................................. Zgromadzenie Oglne 119 982.2. ............................................................................. Prezes Trybunau 120 99

3. Kompetencje TK i postpowanie przed nim .................. 121 1003.1. ............................................................................. Orzekanie w przedmiocie konstytucyjnoci

i legalnoci norm prawnych ................................. 121 100Str. Nb.

3.2. ............................................................................. Orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych 137 107

3.3. ............................................................................. Rozpatrywanie sporw kompetencyjnych po-midzy centralnymi konstytucyjnymi organami

pastwa ................................................................. 139 1083.4. ............................................................................. Orzekanie o zgodnoci z Konstytucj celw

i dziaalnoci partii politycznych.......................... 141 1093.5. ............................................................................. Sygnalizowanie luk i uchybie w prawie 143 1103.6. ............................................................................. Rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia prze-

szko-

dy w sprawowaniu urzdu przez Prezydenta RP... 143 1118. Ustawa o zmianie Konstytucji ..................................................... 144 1129. Akty prawa midzynarodowego jako rda prawa kon-

stytucyjnego ............................................................................ 145 113I. Stosunek prawa midzynarodowego do prawa

krajowego ........................................................................... 145 113

II. Umowa midzynarodowa jako rdo prawa w RP ........... 148 114III. Midzynarodowe prawo zwyczajowe i oglne zasady

prawa midzynarodowego jako rdo prawa w RP .......... 150 11510. Akty prawa UE ........................................................................... 153 116

I. Charakter prawa UE .......................................................... 153 116

II. Rola prawa unijnego w systemie prawnym pastwczonkowskich ................................................................... 155 118


5/404

III. Konstytucja RP a prawo unijne .......................................... 159 119

IV. Implementacja prawa UE.................................................... 163 122

11. Ustawa ........................................................................................ 165 124I. Pojcie i cechy ustawy....................................................... 165 125

1.Najwysza po Konstytucji moc prawna ......................... 167 1262. Uchwalanie przez parlament (zasada wycznoci

ustawodawczej parlamentu) ......................................... 167 127

3. Specjalna procedura uchwalania .................................... 168 1284. Charakter oglny ........................................................... 168 129

II. Procedura ustawodawcza ................................................... 170 131

1. Stadia procesu ustawodawczego w pastwach demo-kratycznych .................................................................. 170 131

1.1. ............................................................................. Inicjatywa ustawodawcza 171 132

1.2. ............................................................................. Postpowanie w parlamencie 171 1331.3. ............................................................................. Podpisanie lub promulgacja ustawy 173 135

1.4. ............................................................................. Ogoszenie ustawy 175 1372. Proces ustawodawczy w Polsce ..................................... 175 138

2.1. ............................................................................. Inicjatywa ustawodawcza 175 138

2.2. ............................................................................. Postpowanie w Sejmie 179 1392.3. ............................................................................. Postpowanie w Senacie 188 1472.4. ............................................................................. Rozpatrywanie przez Sejm stanowiska Senatu 189 148

2.5. ............................................................................. Promulgacjapodpisanie ustawy przezPrezydenta RP ...................................................... 195 150Str. Nb.

2.6. ............................................................................. Ponowne rozpatrywanie przez Sejm ustawy,

ktrej podpisania odmwi prezydent i usuwanieniezgodnoci ustawy z Konstytucj ..................... 201 155

2.7. ............................................................................. Ogoszenie ustawy 202 15612. Rozporzdzenie .......................................................................... 204 15813. Akty prawa miejscowego ........................................................... 207 163

I. Akty organw samorzdu terytorialnego ........................... 209 164II. Akty wojewody i organw administracji niezespolonej .... 209 165

14. Akty o charakterze wewntrznym .............................................. 210 16615. Inne rda prawa konstytucyjnego ............................................ 211 167

I. Prawo naturalne ................................................................. 211 168

1. Stanowisko goszce nadrzdno prawa naturalne-go nad Konstytucj....................................................... 211 169

2. Stanowisko odrzucajce nadrzdno prawanaturalnego nad Konstytucj ........................................ 213 170

II. Prawo zwyczajowe ............................................................ 214 172

Rozdzia III. Demokratyczne pastwo prawne ................................ 217

16. Genezapastwa prawnego ......................................................... 217 17317. Pojcie demokratycznego pastwa prawnego ............................ 220 174

Rozdzia IV. Konstytucyjne zasady ustroju spoeczno-gospodar-czego .................................................................................................. 236

18. Charakter ustroju spoeczno-gospodarczego .............................. 236 18019. Prawa socjalne ........................................................................... 238 182

20. Zasada spoecznej gospodarki rynkowej .................................... 244 18521. Elementy systemu spoecznej gospodarki rynkowej .................. 246 186I. Wolno gospodarcza ........................................................ 246 186

1. Pojcie wolnoci dziaalnoci gospodarczej w obecnejKonstytucji ................................................................... 246 186

2. Ograniczenie swobody dziaalnoci gospodarczej ......... 246 1873. Ograniczenie prowadzenia dziaalnoci gospodarczej

przez osoby penice funkcje publiczne ....................... 248 188II. Wasno............................................................................ 249 189

1. Pojcie wasnoci w obecnej Konstytucji ...................... 249 1892. Wasno jako zasada ustroju spoeczno-gospodarczego 251 190


6/404

3. Wasno jako prawo podmiotowe ................................ 255 1924. Solidarno i wsppraca partnerw .............................. 256 193

22. Konstytucyjne znaczenie zasady spoecznej gospodarkirynkowej ................................................................................. 257 194

23. Finanse publiczne ....................................................................... 258 195

Rozdzia V. Zasada zwierzchnictwa narodu .................................... 261

24. Pojcie wadzy suwerennej......................................................... 263 196Str. Nb.

1. Teorie patrymonialne ..................................................... 266 199

2. Teorie suwerennoci ludu .............................................. 266 2003. Teorie suwerennoci narodu .......................................... 267 2014. Teorie suwerennoci pastwa ........................................ 267 2025. Teoria suwerennoci prawa............................................ 268 2036. Teorie suwerennoci organu pastwowego.................... 268 2047. Teoria marksistowska .................................................... 269 205

25. Konstytucyjna zasada suwerennoci narodu............................... 270 20626. Demokracja ................................................................................ 273 209

I. Demokracja ........................................................................ 273 209

1. Pojcie demokracji ......................................................... 273 2092. Rodzaje demokracji ....................................................... 275 210

II. Demokratyczne sposoby podejmowania decyzji ............... 276 2111. Gosowanie.................................................................... 276 211

1.1. ............................................................................. Jednomylno 276 2121.2. ............................................................................. Wikszo 277 213

1.2.1. ....................................................................... Wikszo wzgldna 277 213a1.2.2. ....................................................................... Wikszo bezwzgldna (absolutna) 278 213b1.2.3. ....................................................................... Wikszo kwalifikowana 279 213c

2. Losowanie ...................................................................... 280 215

III. Wolno prasy i rodkw spoecznego przekazuprzesank demokracji ....................................................... 280 216

IV. Wolna gra si politycznych przesank demokracji ............ 282 2171. Pluralizm polityczny ...................................................... 282 217

2. Opozycja ........................................................................ 284 218

27. Partie polityczne i grupy interesw ............................................ 286 219I. Pojcie partii politycznej i systemu partyjnego.................. 286 219

1. Geneza partii politycznych ............................................ 286 219

2. Pojcie partii politycznej ............................................... 287 2203. Pojcie systemu partyjnego ........................................... 289 223

3.1. ............................................................................. System monopartyjny 289 224

3.2 System partii hegemonicznej ............................... 290 225

3.3. ............................................................................. System partii dominujcej 290 2263.4. ............................................................................. System dwupartyjny 290 227

3.5. ............................................................................. System wielopartyjny 290 228

II. Prawna regulacja partii politycznych ................................. 291 229

III. Grupy interesw (lobbies) ................................................. 295 23428. Demokracja bezporednia i jej instytucje ................................... 300 235

I. Pojcia podstawowe........................................................... 300 2351. Pojcie i geneza demokracji bezporedniej.................... 300 2352. Referendum i jego rodzaje ............................................. 303 237

3. Plebiscyt ........................................................................ 306 2394. Weto ludowe .................................................................. 306 240

5. Inicjatywa ludowa .......................................................... 307 241

Str. Nb.

6. Konsultacja ludowa ....................................................... 308 242

7. Zgromadzenie ludowe .................................................... 308 243

II. Instytucje demokracji bezporedniej w Polsce................... 309 2441. Zasada oglna................................................................ 309 2442. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza ......................... 309 245

3. Referendum oglnokrajowe........................................... 313 246


7/404

3.1. ............................................................................. Referendum w sprawach o szczeglnymznaczeniu dla pastwa.......................................... 315 248

3.2. ............................................................................. Referendum w sprawie wyraenia zgodyna ratyfikacj umowy midzynarodowej ............. 321 252

3.3. ............................................................................. Referendum konstytucyjne 324 254

4. Referendum lokalne ....................................................... 326 256

29. Demokracja przedstawicielska ................................................... 331 261

I. Pojcie reprezentacji.......................................................... 331 261II. Prawo wyborcze ................................................................ 334 263

1. Wybory i prawo wyborcze ............................................. 334 263

1.1. ............................................................................. Funkcje wyborw 335 2641.2. ............................................................................. Rodzaje wyborw 336 2651.3. ............................................................................. Pojcie prawa wyborczego 336 2661.4. ............................................................................. rda prawa wyborczego 337 2671.5. ............................................................................. Instrumentalizacja prawa wyborczego 339 268

2. Zasady prawa wyborczego ............................................. 340 269

2.1. ............................................................................. Zasada powszechnoci 342 2702.1.1. ....................................................................... Czynne prawo wyborcze 342 271

2.1.2. ....................................................................... Bierne prawo wyborcze 347 277

2.2. ............................................................................. Zasada rwnoci 350 2792.3. ............................................................................. Zasada bezporednioci 358 284

2.4. ............................................................................. Zasada tajnoci 361 2862.5. ............................................................................. Zasada proporcjonalnoci 363 2882.6. ............................................................................. Zasada wolnych wyborw 365 289

3. Pojcie i rodzaje systemw wyborczych........................ 369 2913.1. ............................................................................. Pojcie systemu wyborczego 369 2913.2. ............................................................................. Rodzaje systemw wyborczych 369 292

4. Organizacja wyborw.................................................... 376 3014.1. ............................................................................. Zarzdzenie i termin wyborw 376 3024.2. ............................................................................. Podzia na okrgi i obwody wyborcze 378 3064.3. ............................................................................. Organy przeprowadzajce wybory 381 3084.4. ............................................................................. Spisy wyborcw 385 3174.5. ............................................................................. Zgoszenie kandydatw/list 386 3194.6. ............................................................................. Rejestracja kandydatw/list 389 3284.7. ............................................................................. Gosowanie 390 329

5. Ustalanie wynikw wyborw ........................................ 390 3305.1. ............................................................................. Ustalanie wynikw gosowania 390 331

Str. Nb.

5.2. ............................................................................. Ustalanie wynikw wyborw 392 3325.2.1. ....................................................................... Wybory do Sejmu 392 332

5.2.2. ....................................................................... Wybory do Senatu 393 333

5.2.3. ....................................................................... Wybory do Parlamentu Europejskiego 393 334

5.2.4. ....................................................................... Wybory prezydenta 394 335

5.2.5. ....................................................................... Wybory samorzdowe 395 3366. Weryfikacja wyborw.................................................... 395 3377. Uzupenianie skadu organw przedstawicielskich

podczas kadencji ........................................................... 402 340

8. Obsadzanie mandatw bez gosowania.......................... 405 3439. Status przedstawiciela .................................................... 406 344

9.1. ............................................................................. Mandat przedstawicielski 406 3449.2. ............................................................................. Immunitet parlamentarny 407 347

9.3. ............................................................................. Zasada niepoczalnoci mandatu (incompati-bilitas) ................................................................... 419 353

9.4. ............................................................................. Prawa przedstawiciela 431 358

9.5. ............................................................................. Obowizki przedstawiciela 435 363

Rozdzia VI. Gwarancje praw i wolnoci oraz status prawnyjednostki............................................................................................ 436

30. Obywatelstwo ............................................................................. 437 364


8/404

I. Pojcie obywatelstwa......................................................... 437 3641. Przynaleno pastwowa ............................................. 437 3652. Obywatelstwo ................................................................ 439 366

II. Prawna regulacja obywatelstwa ......................................... 441 368

III. Obywatelstwo polskie ........................................................ 442 369

1. Podstawowe zasady ustawodawstwa o obywatelstwie

polskim ......................................................................... 443 370

2. Nabycie obywatelstwa polskiego ................................... 444 3712.1. ............................................................................. Przez urodzenie 444 372

2.2. ............................................................................. Przez nadanie obywatelstwa 444 373

2.3. ............................................................................. Przez uznanie za obywatela 445 374

2.4. ............................................................................. Przez repatriacj 445 3752.5. ............................................................................. Przez przywrcenie obywatelstwa 447 376

3. Utrata obywatelstwa polskiego ...................................... 448 377

31. Prawa i wolnoci jednostki......................................................... 450 378I. Pojcia podstawowe........................................................... 450 378

1. Prawa czowieka............................................................ 450 3792. Prawa obywatelskie ....................................................... 451 380

3. Wolnoci........................................................................ 452 3814. Prawa i wolnoci konstytucyjne..................................... 454 3825. Prawa i wolnoci osobiste.............................................. 455 383

6. Prawa i wolnoci polityczne .......................................... 456 384Str. Nb.

7. Prawa i wolnoci ekonomiczne, socjalne i kulturalne .... 456 3858. Prawa i wolnoci podstawowe ....................................... 456 3869. Prawa podmiotowe ........................................................ 459 387

10. Publiczne prawa podmiotowe ............................................ 459 388

II. Geneza praw jednostki ....................................................... 459 389

III. Koncepcje statusu jednostki ............................................... 462 390

1. Koncepcje prawno-naturalne ......................................... 463 391

2. Koncepcja liberalna ....................................................... 464 392

3. Koncepcja statusu jednostki w socjalnym pastwieprawnym ....................................................................... 465 393

4. Koncepcja statusu jednostki w nauce spoecznejKocioa katolickiego ................................................... 466 394

IV. Zakres obowizywania konstytucyjnych prawi wolnocijednostki ........................................................... 468 3951. Zakres podmiotowy ....................................................... 468 395

2. Ograniczenia praw i wolnoci w Konstytucjii w prawie midzynarodowym ..................................... 469 396

2.1. ............................................................................. Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolnoci471 3972.2. ............................................................................. Ograniczenia praw i wolnoci w prawie mi-

dzy-

narodowym .......................................................... 475 400

3. Konflikty midzy prawami i wolnociami ..................... 475 4014. Horyzontalne obowizywanie praw i wolnoci ............. 476 402

V. Ochrona praw i wolnoci jednostki.................................... 478 4031. Zagroenia i naruszenia praw i wolnoci jednostki ......... 478 4032. Pojciei formy ochrony praw i wolnoci jednostki........ 479 405

3. Gwarancje praw i wolnoci jednostki ............................ 480 407VI. Konstytucyjne prawa i wolnoci w Polsce i ich ochrona ... 481 409

1. Konstytucyjna regulacja praw i wolnoci ...................... 481 4092. Ochrona konstytucyjnychpraw i wolnoci .................... 494 419

VII. Obowizki konstytucyjne .................................................. 507 4291. Pojcie obowizkw konstytucyjnych ........................... 507 4292. Obowizki prawne jednostki w prawie midzynaro-

dowym .......................................................................... 510 433

3.Normatywne znaczenie obowizkw konstytucyjnych... 511 4344. Zakres obowizywania konstytucyjnych obowizkw


9/404

jednostki ....................................................................... 512 435

4.1. ............................................................................. Zakres podmiotowy 512 435

4.2. ............................................................................. Granice obowizkw konstytucyjnych 512 4364.3. ............................................................................. Konflikty midzy obowizkami konstytucyjnymi

513 437

5. Gwarancje realizacji obowizkw konstytucyjnych ....... 514 4385.1. ............................................................................. Gwarancje prawne (instytucjonalne) 514 438a

5.2. ............................................................................. Gwarancje pozaprawne 514 438b6. Konstytucyjne obowizki jednostki ............................... 515 439

Str. Nb.

6.1. ............................................................................. Obowizki spoczywajce na kadym podlega-jcym wadzy RP ................................................. 516 440

6.2. ............................................................................. Obowizki spoczywajce na obywatelach 519 441

Rozdzia VII. Zasada podziau wadz ............................................... 524

32. Koncepcja podziau wadz i czynniki warunkujce jejrealizacj................................................................................. 524 443

1. Aspekt funkcjonalny (przedmiotowy) ............................ 525 444

2. Aspekt organizacyjny (podmiotowy) ............................. 525 445

3. Aspekt personalny ......................................................... 525 446

33. Systemy rzdw ......................................................................... 528 447

I. Rodzaje odpowiedzialnoci ............................................... 529 4481. Odpowiedzialno polityczna ........................................ 529 4482. Odpowiedzialno konstytucyjna (prawna) ................... 530 449

II. Systemy rzdw................................................................. 531 4501. System prezydencki ....................................................... 532 450a

2. System parlamentarny ................................................... 532 451

3. System prezydencko-parlamentarny (system ppre-zydencki, system prezydencjalny) ................................ 533 452

4. System komitetowy (system rzdw zgromadzenia)... 533 4535. System rzdw w Polsce ................................................ 535 454

34. Pojcie organu pastwowego i typologia organw..................... 535 455

Rozdzia VIII. Organy pastwowe w RP i ich kompetencje ........... 541

35. Wadza ustawodawcza................................................................ 543 459

I. Geneza i ewolucja parlamentu ........................................... 543 459II. Struktura parlamentu ......................................................... 544 460

III. Funkcje parlamentu ........................................................... 549 467

1. Funkcja ustawodawcza .................................................. 549 468

2. Funkcja kontrolna .......................................................... 550 469

3. Funkcja kreacyjna .......................................................... 552 470

IV. Modyfikacje funkcji parlamentu w wyniku proceswintegracyjnych w Unii Europejskiej ................................... 552 471

V. Kadencja parlamentu ......................................................... 561 473

VI. Liczba parlamentarzystw ................................................. 563 475VII. Regulamin Sejmu i Regulamin Senatu .............................. 566 477

VIII. Formy zrzeszania si parlamentarzystw........................... 567 478IX. Organizacja i funkcjonowanie Sejmu ................................ 569 481

1. Organy Sejmu ................................................................ 569 481

2. Funkcjonowanie Sejmu .................................................. 582 493

3. Kompetencje Sejmu ....................................................... 587 494

X. Organizacja, funkcjonowanie i kompetencje Senatu ......... 591 495

1. Zasady konstytucyjne .................................................... 591 496

2. Organy Senatu ............................................................... 592 497

Str. Nb.

3. Funkcjonowanie Senatu ................................................. 596 502

4. Kompetencje Senatu ...................................................... 599 503

XI. Zgromadzenie Narodowe ................................................... 601 504

36. Wadza wykonawcza.................................................................. 607 510I. Systemy sprawowania ....................................................... 607 510


10/404

1. Monokratyczny .............................................................. 608 511

2. Dualistyczny .................................................................. 608 512

2.1. ............................................................................. System gabinetowy 608 513

2.1.1. ....................................................................... Geneza 608 513

2.1.2. ....................................................................... Ksztat wspczesny 610 513a2.2. ............................................................................. System kanclerski 610 514

2.3. ............................................................................. System resortowy 611 515

2.4. ............................................................................. System prezydencjalny 611 5163. System departamentalny ................................................ 611 517

4. System dyrektorialny ..................................................... 612 518

II. Prezydent RP ..................................................................... 613 520

1. Pozycja prezydenta w systemie organw pastwa ......... 613 5202. Kompetencje prezydenta ................................................ 614 521

2.1. ............................................................................. Tradycyjne funkcje gowy pastwa 616 5222.2. ............................................................................. Wydawanie aktw prawnych 633 5332.3. ............................................................................. Kompetencje prezydenta zwizane

z funkcjonowaniem parlamentu ........................... 633 535

2.4. ............................................................................. Kompetencje prezydenta zwizanez funkcjonowaniem rzdu .................................... 636 536

2.5. ............................................................................. Kompetencje prezydenta zwizanez funkcjonowaniem sdw ................................... 639 542

3. Odpowiedzialno prezydenta ....................................... 641 543III. Rada Ministrw ................................................................. 644 5451. Skad, zasady organizacji i funkcjonowania .................. 644 5452. Kompetencje Rady Ministrw ....................................... 648 5523. Pozycja ustrojowa Prezesa Rady Ministrw .................. 660 5694. Ministrowie .................................................................... 664 578

5. Odpowiedzialno RM i jej czonkw ........................... 665 5795.1. ............................................................................. Odpowiedzialno polityczna 665 5795.2. ............................................................................. Odpowiedzialno konstytucyjna 668 5825.3. ............................................................................. Odpowiedzialno karna 669 583

37. Sdy............................................................................................ 669 584I. Pojcie wadzy sdowniczej i pojcie wymiaru sprawied-

liwoci ............................................................................... 669 584II. System organw wymiaru sprawiedliwoci ....................... 671 587

1. Sd Najwyszy .............................................................. 671 5872. Sdy powszechne ........................................................... 674 5893. Sdy administracyjne..................................................... 678 5954. Sdy wojskowe.............................................................. 681 599

Str. Nb.

5. Wsppraca sdw i trybunaw z EuropejskimTrybunaem Sprawiedliwoci ....................................... 684 600

III. Trybunay .......................................................................... 687 6011. Trybuna Konstytucyjny ................................................ 687 6012. Trybuna Stanu .............................................................. 687 602

IV. Krajowa Rada Sdownictwa.............................................. 692 605V. Konstytucyjne zasady wymiaru sprawiedliwoci .............. 694 606

1. Zasada niezawisoci sdziowskiej ................................ 694 6062. Zasada niezalenoci sdw .......................................... 698 6083. Zasada jednolitoci sdw ............................................. 699 609

4. Zasada dwuinstancyjnoci postpowania sdowego....... 699 6105. Zasada udziau obywateli w sprawowaniu wymiaru

sprawiedliwoci............................................................ 700 6116. Zasada nadzoru judykacyjnego Sdu Najwyszego ....... 702 614

38. Prokuratura i Instytut Pamici Narodowej.................................. 702 615I. Prokuratura ........................................................................ 702 615

II. Instytut Pamici Narodowej............................................... 710 61939. Organy kontroli pastwowej i ochrony prawa ............................ 712 623

I. Pojcie kontroli.................................................................. 712 623II. Najwysza Izba Kontroli ................................................... 714 626


11/404

III. Rzecznik Praw Obywatelskich .......................................... 722 633

IV. Rzecznik Praw Dziecka ..................................................... 727 636

V. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji ................................ 730 640

VI. Narodowy Bank Polski ...................................................... 735 645

1. Prezes NBP .................................................................... 736 646

2. Rada Polityki Pieninej................................................ 737 6473. Zarzd NBP ................................................................... 740 652

Rozdzia IX. Samorzd ...................................................................... 741

40. Pojcie samorzdu...................................................................... 741 65341. Pojcie i istota samorzdu terytorialnego ................................... 741 65442. Samorzd terytorialny w Polsce ................................................. 744 655

I. Organy samorzdu terytorialnego i ich kompetencje ......... 753 6731. Gmina ............................................................................ 753 674

2. Powiat ............................................................................ 759 679

3. Wojewdztwo................................................................ 762 684II. Zrzeszenia jednostek samorzdu terytorialnego ................ 766 687

III. Nadzr nad samorzdem terytorialnym ............................. 769 6921.Nadzr nad dziaalnoci samorzdu gminnego ............ 771 6932.Nadzr nad dziaalnoci samorzdu powiatu ............... 772 6943.Nadzr nad dziaalnoci samorzdu wojewdztwa....... 773 695

4. Samorzdowe kolegia odwoawcze ............................... 774 69643. Samorzd zawodowy.................................................................. 775 697

Indeks rzeczowy.................................................................................. 779

Wykaz skrtw

1. Akty normatywne

EKPCz ............................ Konwencja z 4.11.1950 r. o Ochronie Praw Czo-wieka i Podstawowych Wolnoci (Dz.U. z 1993 r.

Nr 61, poz. 284 ze zm.)

EKST .............................. Europejska Karta Samorzdu Terytorialnegoz 14.7.1994 r. (Dz.U. Nr 124, poz. 608)

IPNU ............................... ustawa z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamici Naro-dowejKomisji cigania Zbrodniprzeciwko Naro-dowi Polskiemu (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 63,

poz. 424 ze zm.)

Karta NZ ........................ umowa midzynarodowa z 16.10.1945 r. KartaNarodw Zjednoczonych, statut MidzynarodowegoTrybunau Sprawiedliwoci i Porozumienie ustana-wiajce Komisj Przygotowawcz Narodw Zjed-noczonych (Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 ze zm.)

KC .................................. Kodeks cywilny

KK .................................. Kodeks karny

Konstytucja RP ................ ustawa z 2.4.1997 r.Konstytucja Rzeczypospoli-

tej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.)KPA ................................ Kodeks postpowania administracyjnegoManPosU ......................... ustawa z 9.5.1996 r. o wykonywaniu mandatu po-

sa i senatora (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 221,poz. 2199 ze zm.)

MK ................................. Ustawa Konstytucyjna z 17.10.1992 r. o wzajem-

nych stosunkach midzy wadz ustawodawczi wykonawcz Rzeczypospolitej Polskiej oraz o sa-morzdzie terytorialnym (Maa Konstytucja) (Dz.U.

Nr 84, poz. 246 ze zm.)

NIKU ............................... ustawa z 23.12.1994 r. o Najwyszej Izbie Kontroli


12/404


13/404

3. Inne skrty

ETS ................................ Europejski Trybuna SprawiedliwociKRRiT ............................ Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

NBP ................................. Narodowy Bank Polski

NIK ................................Najwysza Izba KontroliNSA ................................Naczelny Sd Administracyjnynast. ................................. nastpna (y, e)

Nr ................................... numer

orz. ................................. orzeczenie

PKW ................................ Pastwowa Komisja Wyborczapodkr. aut. .......................podkrelenie autorapost. ................................ postanowienie

poz. ................................. pozycja

przyp. aut. ....................... przypis autora

s. ..................................... strona

SN .................................. Sd Najwyszyt. ..................................... tom

tekst jedn. ....................... tekst jednolity

TK .................................. Trybuna KonstytucyjnyTS ................................... Trybuna Stanutzn. .................................. to znaczy

tzw. ................................. tak zwane

uchw. .............................. uchwaawyr. ................................ wyrok

ze sprost. ......................... ze sprostowaniem

ze zm. ............................. ze zmianami

ZN .................................. Zeszyty Naukowe

Uwaga:Numery artykuw podane bez bliszego okrelenia aktu normatywnego dotycz artykuw Konstytucji RzeczypospolitejPolskiej z 2.4.1997 r.

Podana do poszczeglnych rozdziaw literatura specjalistyczna cytowana jest w przypisach poprzez podanie nazwiskaautora i pierwszego wyrazu tytuu.

Wykaz literatury

Komentarze

J. Bo(red.), Konstytucje Rzeczpospolitej oraz komentarz do konstytucji RP z 1997 roku, Wrocaw 1998;Z. Czeszejko-Sochacki,L. Garlicki,J. Trzciski, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999;L. Garlicki(red.), Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1995;

L. Garlicki(red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 1999 (wyd. cige);J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego na pocztku XXI wieku,

Krakw 2004;W. Skrzydo, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej komentarz, Krakw 1999.

Podrczniki

R. Balicki,M. Jaboski, Materiay do prawa konstytucyjnego, Warszawa 1999;B. Banaszak, Porwnawcze prawo konstytucyjne wspczesnych pastw demokratycznych, Warszawa 2007;B. Banaszak,A. Preisner, Prawo konstytucyjne, wprowadzenie, Wrocaw 1996;D. Grecki(red.),Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2007;L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2006;M. Jaboski, S. Jarosz-ukowska, Prawo konstytucyjne w formie pyta i odpowiedzi, Wrocaw 2003;Z. Witkowski(red.), Prawo konstytucyjne, Toru 2006;G. Zwierzchowski, Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego pastw demokratycznych, Katowice 1992;

M. Wystrychowski(red.), Prawo konstytucyjne. Repetytorium, Krakw 2003;


14/404

S. Sagan, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003;

S. Serafin,B. Szmulik, Organy ochrony prawnej RP, Warszawa 2007.

Prace zbiorowe i monografie

K. Dziaocha(red.), Bezporednie stosowanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2005;A. Szmyt(red.), Konstytucyjny system rde prawa w praktyce, Warszawa 2005;W. Skrzydo(red.),Sdy i trybunay w konstytucji i w praktyce, Warszawa 2005;

P. Sarnecki(red.),Samorzd terytorialny. Zasady ustrojowe i praktyka, Warszawa 2005;C. Kosikowski, Zasady ustroju spoecznego gospodarczego w procesie stosowania konstytucji, Warszawa 2005;S. Wronkowska(red.), Zasada demokratycznego pastwa prawnego w Konstytucji RP, Warszawa 2006;

K. Wjtowicz(red.), Otwarcie Konstytucji RP na prawo midzynarodowe i procesy integracyjne, Warszawa 2006;M. Grzybowski(red.), System rzdw Rzeczypospolitej Polskiej. Zaoenia konstytucyjne a praktyka ustrojowa, Warszawa 2006;L. Winiewski(red.), Wolnoci i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, Warszawa 2006;Z. Jarosz(red.), Parlament. Model konstytucyjny a praktyka ustrojowa, Warszawa 2006;

E. Popawska, Konstytucja dla rozszerzajcej si Europy, Warszawa 2000;B. Banaszak,A. Preisner(red.), Prawa i wolnoci obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002;J. W. Tkaczyski,R. Potorski,R. Willa, Unia Europejska. Wybrane aspekty ustrojowe, Toru 2007;M. Zubik(red. nauk.), Ksiga XX-lecia orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, Warszawa 2006;M. Zubik(red.), Dwadziecia lat transformacji ustrojowej w Polsce, Warszawa 2010;J. Wawrzyniak, M. Laskowska, Instytucje prawa konstytucyjnego w dobie integracji Europejskiej. Ksiga Jubileuszowa

dedykowana Prof. Marii Kruk-Jarosz, Warszawa 2009.

Rozdzia I. Podstawowe wiadomoci o prawie konstytucyjnym iustroju pastwowymBd! Nie mona odnale rda odwoania.

Literatura: K. Biskupski, Zarys prawa pastwowego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz niektrych pastw obcych,Warszawa 1962;A. Burda, Polskie prawo pastwowe, Warszawa1969;R. Chruciak, T. Modawa,K. A. Wojtaszczyk,E.

Zieliski, Polski system polityczny w okresie transformacji, Warszawa 1995; R. Chruciak, W. Osiatyski, Tworzeniekonstytucji w Polsce w latach 19891997, Warszawa 2001; J. Galster, W. Szyszkowski, Z. Wasik, Z. Witkowski, Prawokonstytucyjne, Toru 1994; W. Komarnicki, Polskie prawo polityczne, Warszawa 1922; C. Kosikowski, Gwne problemyi kierunki prac legislacyjnych w dziedzinie gospodarki, Biuletyn Rady Legislacyjnej Nr 1, Warszawa 1994; E. towska,Bariery naszego mylenia o prawie w perspektywie integracji z Europ, PiP 1996, z. 45; I. v. Mnch, Staatsrecht, t. I,

Stuttgart, Berlin, Kln 2000; M. Pietrzak, Odpowiedzialno konstytucyjna w Polsce, Warszawa 1992; A. Puo , Zasadakonstytucjonalizmu (prolegomena), [w:] K. Dziaocha (red.), Przeobraenia we wspczesnym prawie konstytucyjnym,Wrocaw 1995; P. Sarnecki, Sowo wstpne, [w:] Prawo ustrojowe, Krakw 1996; F. Siemieski, Prawo konstytucyjne,Warszawa 1976; W. Sokolewicz, Rozdzielone, lecz czy rwne? Legislatywa i egzekutywa w Maej Konstytucji 1992 r.,Prz. Sejm. 1993, Nr 1; tene, Demokracja, rzdy prawa i konstytucyjno w postsocjalistycznym spoeczestwie EuropyWschodniej, [w:] Zagadnienia prawa konstytucyjnego, ksiga pamitkowa ku czci Profesora Tadeusza Szymczaka, d1994; K. Stern, Das Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland, t. I, Mnchen 1977; P. Tuleja (red.), Prawokonstytucyjne, Warszawa 1995; tene, Pojcie zasady konstytucyjnej, [w:] K. Wjtowicz (red.), Zasady ustrojuRzeczypospolitej Polskiej w nowej konstytucji, AUWr Nr 1969, Wrocaw 1997; M. Wyrzykowski, Legislacja demokratyczne pastwo prawne radykalne reformy polityczne i gospodarcze, [w:] H. Suchocka(red.), Tworzenie prawaw demokratycznym pastwie prawnym, Warszawa 1992;J. Zakrzewska, Spr o konstytucj, Warszawa 1993.

1. Przedmiot i pojcie prawa konstytucyjnegoBd! Nie mona odnale rdaodwoania.

I. Przedmiot regulacji normatywnejBd! Nie mona odnale rda odwoania.

1

Og norm prawnychobowizujcych w danym czasie, w konkretnym pastwie tworzy system prawa.System ten dzieli si na gazie(inaczej zwane dziedzinami lub dziaami prawa) obejmujce swoim zasigiemwyodrbnione zbiory norm prawnych. Normy nalece do jednej gazi opieraj si z reguy na pewnych


15/404

wsplnych zasadach, powizane s ze sob treciowo i korzystaj ze wsplnych poj. Rne s kryteriaklasyfikacji gazi prawa (zagadnienie to stanowi przedmiot zainteresowania teorii prawa i nie ma potrzebyszerzej go tu omawia). Najczciej stosowane jest kryterium dotyczce przedmiotu regulacji okrelonej gazi

prawa, tzn. rodzaju regulowanych przez ni stosunkw spoecznych.Ju w staroytnoci zaczto wyrnia wrd ogu norm prawnych te, ktre reguloway ustrj pastwa.

Spotka si z tym moemy ju w pismachArystotelesa, ktry na podstawie studiw nad ustrojem 158 greckich

miastpastw wyodrbni normy okrelajce form rzdw (monarchi, arystokracj lub polite). Rwniestaroytni Rzymianie oddzielali czynnoci zmierzajce do nadania pastwu ustroju politycznego rempublicam constituere od czynnoci majcych na celu wydanie innego aktu prawnego. Jednake dopiero wXVII i XVIII w. w systemach prawnych pierwszych pastw demokratyczno-liberalnych wraz z uchwalaniemaktw konstytuujcych nowy ustrj powstaj trwae podwaliny nowej gazi prawa.

W zdecydowanej wikszoci wspczesnych systemw prawa atwo mona wyodrbni jedn dziedzin,ktrej przedmiotem regulacji s podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i spoeczno -gospodarczego pastwa. Jej normy okrelaj pozycj pastwa w stosunkach zewntrznych i wewntrznych,

podmiot wadzy w pastwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status jednostki w pastwie(obywatelstwo, prawa, wolnoci i obowizki jednostki), zasady organizacji i funkcjonowania organw

pastwowych oraz relacje midzy nimi, a take zasady tworzenia prawa.

II. Pojcie prawa konstytucyjnegoBd! Nie mona odnale rda odwoania.2

O ile wyrnienie tej gazi prawa nie rodzi adnych problemw, o tyle jej nazwa od dwch wiekw jestprzedmiotem kontrowersji. Spotykamy tu najczciej trzy okrelenia:

1) prawo polityczne,

2) prawo pastwowe,3) prawo konstytucyjne.

Na przykad prawo ustrojowe J. Galster, W. Szyszkowski,Z. Wasik,Z. Witkowski, Prawo..., s. 7.

Prawo polityczne

Prawo pastwowe

3

Prawo konstytucyjne

Opowiadajcy si przeciwko uywaniu okrelenia prawo konstytucyjne podkrelaj jego nieciso (...)wynikajc z dwojakiego znaczenia sowa konstytucja, raz w sensie szerszym ustroju politycznego, raz zaw sensie wszym zasadniczych ustaw pastwowych1. W tej sytuacji jedynie pierwsze rozumienieodpowiadaoby przedmiotowi regulacji omawianej dziedziny prawa.

W oparciu o naszkicowane tu argumenty mona stwierdzi, e w istocie wybr nazwy dla interesujcej nasgazi prawa zaley od subiektywnych preferencji, tradycji istniejcych w danym pastwie itp. S nawetautorzy dopuszczajcy zamienne uywanie dwch terminw (np. prawo konstytucyjne i prawo


16/404

pastwowe2). W tym podrczniku zdecydowaem si na konsekwentne uywanie okrelenia prawokonstytucyjne. Czyni to z dwch powodw: primo w moim przekonaniu najlepiej oddaje ono zwizekmidzy przedmiotem norm konstytucyjnych a przedmiotem regulacji norm prawnych niszego szczeblasucych ich rozwiniciu i konkretyzacji;secundojest ono najczciej uywane zarwno w Polsce, jak i wkrajach europejskich, wypierajc powoli inne nazwy (np. prawo pastwowe w Niemczech, Austrii, ale takew Rosji).

Dotychczasowe rozwaania pozwalaj na ustalenie znaczenia pojcia prawa konstytucyjnego traktowanegojako ga prawa. Prawo konstytucyjne to caoksztat normprawnych dotyczcych ustroju pastwowego, tj.tych, ktrych przedmiotem regulacji s podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i spoeczno -gospodarczego pastwa, czyli normy okrelajce pozycj pastwa w stosunkach zewntrznych iwewntrznych, podmiot wadzy w pastwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status jednostki w

pastwie i przysugujce jej prawa oraz wolnoci, a take naoone na ni obowizki, zasady organizacji ifunkcjonowania organw pastwowych oraz relacje midzy nimi, a take zasady tworzenia prawa.

Celowo ograniczam si jedynie do podania znaczenia pojcia prawa konstytucyjnego. Pomijam definicje czstoczonych z nim terminw, jak np. konstytucjonalizm, konstytucjonalizacja oraz kultura konstytucyjna. W adnymwypadku nie s to pojcia nadrzdne do prawa konstytucyjnego. Nie s one zreszt jednolicie rozumiane w nauce prawa irni autorzy przypisuj im rne treci, niekiedy odwoujc si do jeszcze innych poj, co komplikuje jedynieznalezienie sensu danego okrelenia. Tytuem przykadu spjrzmy na pojcie kultury konstytucyjnej, ktre pojawio sidopiero niedawno w naszej literaturze prawniczej. Jeden z autorw pracy komparatystycznej, nie dajc spjnej definicji,

pisze jedynie: W moim przekonaniu kultura konstytucyjna jest komponentem kultury politycznej i musi by w podobnysposb definiowana. Do elementw za kultury politycznej zalicza postawy, opinie, oceny, orientacje, emocje,informacje, zdolnoci, a take komponenty behawioralne1. Dostrzega przy tym zwizki midzy pojciemkonstytucjonalizmu a kultur konstytucyjn: konstytucjonalizm w wskim sensie, rozumiany jako zesp opinii i doktryndotyczcych konstytucyjnego porzdku, jest elementem kultury konstytucyjnej. Konstytucjonalizm w szerszym sensie,obejmujcy istniejc konstytucj i porzdek konstytucyjny, wyrasta z klimatu kulturowego spoeczestwa i vice versa torodowisko kulturowe (opinie, informacje, emocje, zachowania) przeksztaca2.

Pomijam rwnie inne rozumienia prawa konstytucyjnego, stymulowane procesami globalizacyjnymi lub integracjeuropejsk. Warto w tym kontekcie podkreli, e sformuowano nawet tez o istnieniu wiatowego prawa konsty-tucyjnego3. Opiera si ona na wystpujcym w ostatnich dziesicioleciach wzrocie znaczenia prawa midzynarodowegow ksztatowaniu ram stosunkw prawnych w skali globalnej i pojawienie si kategorii umw (konwencji) majcych nietylko zasig oglnowiatowy, ale take odgrywajcych szczegln rol w niektrych dziedzinach (np. w sferze praw iwolnoci jednostki Pakty Praw Czowieka), a take na wystpowaniu posiadajcych podobne cechy normachzwyczajowego prawa midzynarodowego czy te zasadach oglnych prawa midzynarodowego. Pogldy te nie s trafne, o

czym przekonuj rozwaania na temat miejsca prawa midzynarodowego w systemie prawnym (Nb. 113115).Rozwj integracji europejskiej stymuluje take pytania o przyszo klasycznie rozumianego prawa konstytucyjnego.Przyszo ta jawi si niezbyt obiecujco gdyby przyj, e pojcie konstytucji mona przenie, w kadym razie wszerokim tego sowa rozumieniu, na poziom ponadnarodowy, na porzdek prawny Wsplnoty Europejskiej powstay przez

przeniesienie krajowych praw suwerennych, bowiem Wsplnota ta przejmuje w coraz wikszym zakresie funkcje tychpastw i tym samym coraz intensywniej substytuuje pastwo funkcjonalne1. O nietrafnoci tej tezy przekona si monapo lekturze rozwaa powiconych miejscu prawa UE w systemie prawnym (Nb. 116119).

III. Prawo konstytucyjne w systemie prawaBd! Nie mona odnale rda odwoania.

4

Z dotychczasowych rozwaa wynika, e prawo konstytucyjne jest czci wewntrznego systemuprawnego w danym pastwie, systemu istniejcego obok rwnolegle z nim wystpujcych in nychsystemw statuujcych samodzielne porzdki prawne speniajce wymogi oryginalnoci i efektywnoci tzn. prawa midzynarodowego i ponadnarodowego (prawa Unii Europejskiej). Z reguy to wanie onopoprzez odpowiednie regulacje konstytucyjne determinuje wzajemne relacje midzy prawemwewntrznym a prawem midzynarodowym czy ponadnarodowym.

Prawo konstytucyjne jako ga prawa wewntrznegowykazuje cechy, ktrych pozbawione s inne dziaytego prawa. Nie reguluje ono, jak wiele z nich, jedynie pewnej sfery stosunkw spoecznych, ale w mniejszymlub wikszym stopniu wyznacza tre norm wchodzcych w zakres pozostaych dziedzin prawa. W ten sposbdeterminuje kierunek i tendencje rozwojowe caego systemu prawnego w danym pastwie. Nie mona

przecie zapomina, e zgodnie z zasad hierarchicznej budowy systemu prawnego wszystkie normy prawnetworz uporzdkowan cao i pozostaj w okrelonej relacji wzajemnej. Normy konstytucji, stanowicej w


17/404

pastwach posiadajcych konstytucj jdro prawa konstytucyjnego, maj tu szczeglne znaczenie nie tylko zewzgldu na ich najwysz moc prawn, ale te na tre, gdy wyznaczaj one fundament rnych gaziprawa.

Specyfika prawa konstytucyjnego stanowi rdo trudnoci z jednoznacznym zaliczeniem okrelonychnorm do tej gazi prawa. Trudnoci, o ktrych mwimy, wystpuj zreszt wspczenie, ale z mniejszym na-teniem, w przypadku ustalania granic wszystkich dziedzin prawa. Nie mona przecie zapomina, e nawetgdyby przyj tylko jedno kryterium ich okrelania, jakim jest przedmiot regulacji norm wchodzcych wzakres danej dziedziny, to otrzymamy zbiory norm dotyczcych stosunkw spoecznych danego rodzaju.Stosunki te nie istniej w izolacji od innych, a niekiedy wzajemnie si zazbiaj. Implikuje to szczeglnezwizki midzy tymi gaziami prawa, ktre reguluj pokrewne sobie kompleksy stosunkw. Niektrzykonstytucjonalici (np.I. v. Mnch) podkrelaj przy tym, e zwizki, jakie zachodz midzy poszczeglnymigaziami prawa publicznego, s silniejsze ni w przypadku gazi prawa prywatnego. Determinuje to rwnierelacje midzy prawem konstytucyjnym, zaliczonym jednoznacznie do prawa publicznego, a innymi gaziamitego prawa.

Normy tworzce system prawny podlegaj innym jeszcze klasyfikacjom, poza podziaem na gazie.Zwrmy uwag na te z nich, ktre nie tylko s najczciej stosowane, ale te i maj znaczenie dla okreleniamiejsca prawa konstytucyjnego w systemie prawa. Tradycyjnie od czasw rzymskich wyrnia si podzia naprawo publiczne i prawo prywatne.

W ostatnich dziesicioleciach pojawiy si wprawdzie prby jego dezaktualizacji (byy podejmowane m.in. wpastwach realnego socjalizmu), lecz nie okazay si one skuteczne i w zasadzie nadal jest on powszechnieakceptowany. Dyskusyjne s wszak kryteria tego podziau przyjmowane w poszczeglnych doktrynach

prawnych. Liczba powstaych w zwizku z tym teorii siga 301. Najoglniej rzecz biorc, wci jednak zaobowizujc uwaa mona formu Ulpiana:Publicum ist es quod ad statum rei Romanae spectat, privatumquod ad utilitatem signolorum.

Prawo konstytucyjne zawierajce normydotyczce stosunkw prawnych midzy jednostk a pastwemoraz midzy rnymi podmiotami reprezentujcymi pastwo naley bez wtpienia do prawa publicznego.

Kolejn z klasyfikacji, ktrej omwienie wydaje si nam podane, jest podzia na prawo materialnezawierajce normy regulujce stosunki prawne i porzdkujce system prawny oraz prawo formalneobejmujce normy suce stosowaniu prawa materialnego.

W prawie konstytucyjnym wystpuj, aczkolwiek w rnej skali, obydwa rodzaje norm. Przewaga normmaterialnych skania zwykle do zaliczenia go do prawa materialnego. Naley jednak zastanowi si nadsensownoci wyrnienia w jego ramach dwch podsystemw prawnych prawa konstytucyjnego


18/404

materialnego i prawa konstytucyjnego formalnego zawierajcego normy proceduralne. Rozwizanie takiestymuluje swoista proceduralizacja caego prawa publicznego bdca znamieniem czasu 1. Jego geneztrafnie wyjaniaE. towska:

Skoro nowoczesna demokracja to nie tylko rzdy wikszoci, lecz take poszanowanie rozmaitych mniejszoci(innoci), a konflikt interesw jest nieunikniony, przeto wanie procedury, rokowania, przetargi, wspuczestnictwo s

pragmatyczndrog umoliwiajc funkcjonowanie i legitymizowanie pastwa oraz jego aparatu. Demokracja wymaga

procedur, poniewa sama jest tylko sposobem, metod funkcjonowania spoeczestwa. Inaczej nie byaby w niej moliwaartykulacja interesw mniejszoci2.

2. Nauka prawa konstytucyjnegoBd! Nie mona odnale rda odwoania.

I. Przedmiot i zadania nauki prawa konstytucyjnego3Bd! Nie mona odnale rdaodwoania.

5

Zadaniem nauki prawa konstytucyjnego jest usystematyzowanie i wyjanianie terminw wystpujcych wnormach prawnych nalecych do tej gazi prawa, wskazywanie na to, co na gruncie norm prawakonstytucyjnego jest prawnie wice, a take formuowanie twierdze i hipotez dotyczcych norm i instytucjiustrojowych. Ma ona na celu rwnie badanie genezy norm prawnych nalecych do prawa konstytucyjnegooraz dokonywanie ich klasyfikacji i wyjanianie relacji midzy nimi zachodzcych. czy je take winstytucje ustroju pastwowego i przedstawia zasady organizacji i funkcjonowania tych instytucji. Okrela

ponadto tre i granice praw i obowizkw jednostki.


19/404

Rola nauki prawa konstytucyjnego nabiera szczeglnego znaczenia w okresie transformacji ustrojowej,

przechodzenia od jednego do drugiego ustroju. Obserwujemy to zwaszcza w tych krajach, ktre wyzwoliwszysi z pt totalitaryzmu podejmuj si tworzenia demokratycznych instytucji ustrojowych (np. Portugalia,Hiszpania, kraje postsocjalistyczne). W tym kontekcie naley podkreli wyzwania stojce przed polsknauk prawa konstytucyjnego. Powinna ona nie tylko wyciga wnioski z dowiadcze PRL, ale rwnieuczestniczc czynnie w tworzeniu nowego systemu pastwowego i prawnego formuowa propozycje uwzgl-dniajce teoretyczny i praktyczny dorobek pastw demokratycznych. Nie mona przy tym zapomina, edwukrotnie w cigu ostatnich dwch wiekw w okresie rozbiorw i w latach realnego socjalizmu polskieinstytucje ustrojowe pozbawione zostaycigoci rozwojowej, ktra ma doniose znaczenie dla ksztatowaniasi indywidualnoci prawnoustrojowej pastwa. W powanym stopniu utrudnia to realizacj zada stojcych

przed polsk nauk prawa konstytucyjnego.

II. Nauka prawa konstytucyjnego a inne dyscypliny nauk prawnychBd! Nie mona odnale

rda odwoania.

6

Podobnie jak gazie prawa powizane s ze sob odpowiadajce im dyscypliny naukowe. Powizania temaj jednak charakter poziomy i nie mona twierdzi, e dyscypliny szczeglnie bliskie prawu

konstytucyjnemu1

s mniej od niego wane i peni wobec niego suebn, pomocnicz rol2

. W istocie suone czsto tylko innemu spojrzeniu na t sam instytucj ustrojow czy norm prawn. Efekty badadyscyplin naukowych mog wic by poyteczne dla uczonego-konstytucjonalisty, ktry wykorzystujc jesam nie musi ju w niektrych wypadkach prowadzi bada, bd uzyskuje interesujcy materiakontrastujcy z jego ustaleniami. Dorobek innych dyscyplin pozwala wic na zestawienie przedmiotu jego

bada z instytucjami i zjawiskami pokrewnymi bd odmiennymi. Naley przy tym pamita, e obecnie wnaukach prawnych coraz bardziej upowszechniaj si badania interdyscyplinarne czy kompleksowe lepiej

pozwalajce nie tylko na wykorzystanie potencjau naukowego, lecz i na bardziej wszechstronne spojrzenie narzeczywisto, skutki stosowania prawa itp. Dziki temu nauka prawa jako cao lepiej suy spoeczestwu.


20/404


21/404

oglne waciwoci badanych norm i instytucji prawnych oraz tworzy pojcia suce do dalszego badaniaobowizujcego prawa. Wyniki uzyskane dziki niej stanowi wic dogodn podstaw dla stosowania innychmetod.

Metoda prawno-dogmatyczna bywa krytykowana za to, e polega na badaniu prawa obowizujcego woderwaniu od czynnikw spoecznych, gospodarczych, psychicznych itp. Z reguy jednak nie jest ona jedynstosowan w dziaalnoci naukowej i jej uzupenienie przez inne metody umoliwia przezwycienie lub

minimalizacj zwizanych z ni zjawisk negatywnych. Poprzestanie tylko na niej nie stworzyoby warunkwkoniecznych dla penego poznania instytucji i rozwiza ustrojowych i dla ich uzasadnienia. Z kolei bez niejczsto brakowaoby podstawy dla prowadzenia jakichkolwiek bada.

2. Metoda prawno-porwnawczaBd! Nie mona odnale rda odwoania.

9

W ramach metody prawno-porwnawczej naley zachowa trzy stadia postpowania badawczego:wyznaczenie przedmiotu bada, porwnanie waciwoci, ktre posiada on w poszczeglnych krajach, oraz in-terpretacja wynikw porwna. Korzystajc z tej metody, naley ponadto przestrzega dwch podstawowychwarunkw jej stosowania: porwnywalnoci badanych instytucji, zasad i rozwiza ustrojowych oraz ich

jednorodnoci. Powinno to zapewni badanie tych samych zjawisk. Gdyby za postpowa inaczej, wynikibada mogyby nie da rzeczywistego obrazu porwnywanych ze sob zjawisk (bdzie tak np. jeliporwnamy ze sob normatywny, idealny ksztat danej instytucji w jednym kraju z ksztatem realniefunkcjonujcej, podobnej mu instytucji w innym kraju; w oczywisty sposb porwnanie takie wypa

powinno na korzy instytucji idealnej).

3. Ustrj pastwowyBd! Nie mona odnale rda odwoania.

I. Pojcie ustroju pastwowegoBd! Nie mona odnale rda odwoania.


22/404

10

W definiowaniu prawa konstytucyjnego korzystaem z takich terminw, jak: ustrj, ustrj pastwowy,ustrj polityczny i ustrj spoeczno-gospodarczy. Chocia ich tre nie budzi powaniejszych kon -trowersji i mimo pewnych rnic w podejciu poszczeglnych autorw w doktrynie prawa s one do

jednolicie pojmowane, to naley poda znaczenie tych terminw dla zapewnienia zrozumienia definicji prawakonstytucyjnego i niektrych innych poj uywanych w toku dalszych rozwaa. Pojcia ustrj w naukach

prawnych najczciej uywa si jako okrelenia struktury instytucji powizanych ze sob organizacyjnie ifunkcjonalnie (w tym sensie mwi si np. o ustroju sdw powszechnych czy ustroju samorzduterytorialnego). Zwykle pojcie ustroju pastwowego oznacza caoksztat organizacji pastwa i metoddziaania wadzy pastwowej. U jego podstaw le zaoenia sformuowane w normach prawnych. Przyczym naley podkreli, e im akt prawny zajmuje wysz rang w hierarchii rde prawa, tym regulacja wnim zawarta jest bardziej oglna. Regulacja konstytucyjna ustroju pastwowego nie jest wic regulacj pen inie zawiera norm szczegowo okrelajcych wszystkie stosunki spoeczne istotne dla organizacji pastwa idziaania wadzy pastwowej. Ogranicza si ona do prawnego okrelenia podstawowych instytucji ustroju

pastwowego oraz podstawowych zasad ich organizacji i funkcjonowania.Ustrj pastwowy dzieli si na:

1. Ustrj politycznyBd! Nie mona odnale rda odwoania.

11

2. Ustrj spoeczno-gospodarczyBd! Nie mona odnale rda odwoania.

11a


23/404

II. Forma pastwaBd! Nie mona odnale rda odwoania.

12

Pojcie ustroju pastwowego, a zwaszcza ustroju politycznego, wie si czsto z pojciem formy pastwatzn. konstytucyjnie okrelonego sposobu organizacji ycia politycznego i spoecznego.

Zagadnienie form pastwa i ich klasyfikacji stanowi przedmiot bada przede wszystkim teorii pastwa.Jednak ze wzgldu na to, e forma pastwa okrelana jest przez jego Konstytucj, temat ten interesuje rwnienauk prawa konstytucyjnego. Najczciej dokonuje si w niej nastpujcych typologii form pastwa:1) ze wzgldu na liczebno podmiotu wadzypastwowej wyrnia si:

a)

b)

c)

2)

a) monarchi, w ktrej gowa pastwa piastuje swe funkcje na zasadzie dziedzicznoci,b) republik, w ktrej gowa pastwa i inne najwysze organy pastwowe powoywane s w drodze

wyboru;

3) ze wzgldu na struktur terytorialn pastwa i jego wewntrzn organizacj wyrnia si:a)

b)

4) podane wyej formy pastwa mona okreli mianem klasycznych. Nie charakteryzuj one w penistosunkw wewntrznych w danym pastwie. Inne klasyfikacje form pastwa cechuje podejciekompleksowe lepiej oddajce charakter ustroju pastwowego. Bierze si w nim pod uwag czynnikispoeczne, polityczne, gospodarcze o rnorodnym charakterze i relacje zachodzce midzy nimi. Na ich

podstawie mona wyrni:

a) dyktaturto forma pastwa, w ktrej podmiot sprawujcy wadz nie jest ograniczony przez prawo inie podlega kontroli spoecznej; przy czym rnie okrelane jest rdo wadzy, stanowi je moe np.gosowanie powszechne (dyktatura plebiscytarna we Francji w okresie cesarstwa),

b)

c) pastwototalitarne, wd) pastwo demokratyczne, ktre cechuje wystpowanie rozwinitych praw jednostki, wolne wybory

piastunw wadzy, system wielopartyjny, oparcie funkcjonowania pastwa na zasadzie podziauwadzy, istnienie gospodarki rynkowej. Do podstawowych odmian tej formy pastwa naley:

pastwo liberalne ograniczajce si do zapewnienia porzdku wewntrznego i bezpieczestwaprawnego (np. Wielka Brytania w XIX w.),

pastwo prawne wyrniajce si tym, e traktuje prawo jako podstaw i granic wszystkich swoichdziaa co zapewnia

przewidywalno rozstrzygni organw pastwowych (np. Niemcy od 1949 r.),

pastwo socjalne zmierzajce do zapewnienia wszystkim pewnego minimum egzystencji i rwnoci szans(np. Niemcy od 1949 r.).

III. Instytucje ustrojoweBd! Nie mona odnale rda odwoania.

13

Ustrj pastwowy jest zharmonizowan pod wzgldem funkcjonalnym caoci, na ktr skadaj siinstytucje ustrojowe (od ac. instituere ustanawia, urzdza, budowa). Stanowi je wyodrbnione i


24/404

celowo powizane ze sob zespoy norm prawnych, urzdze materialnych i rodkw dziaania sucychrealizacji wadzy pastwowej.

U podstaw kadej instytucji ustrojowej le idee determinujce jej istot i cel. Dziki prawu uzyskuj onekonkretny ksztat i mog zaistnie w danej dziedzinie stosunkw spoecznych. Po utworzeniu instytucjazaczyna czsto y wasnym yciem i pod wpywem wielu czynnikw odchodzi od pierwotnych zaoe.Mamy tu do czynienia ze swoistym oddziaywaniem zwrotnym pod wpywem praktyki nastpuje nieraz

modyfikacja zaoe doktrynalnych, na ktrych oparto instytucj ustrojow. Rzadko jaka instytucja wduszym czasie istnieje w niezmienionym ksztacie. Gdy jest ona hamowana na skutek braku instytucjizaspokajajcych nowo powstajce potrzeby spoeczne lub niewaciwego funkcjonowania istniejcych, to wduszej perspektywie czasu spodziewa si mona gwatownych procesw dostosowujcych formyinstytucjonalne do ujawnionych potrzeb. Std te dla poznania ustroju konkretnego pastwa nie wystarczyopis poszczeglnych wystpujcych w nim instytucji ograniczony tylko do paszczyzny normatywnej, alenaley wzi pod uwag ich genez oraz sformuowane w doktrynie ich cele, a take szerszy spoecznykontekst ich funkcjonowania. Tak wielopaszczyznowe podejcie do przedmiotu bada rodzi czsto conaturalnernice pogldw i ocen. Kady prawnik studiujc doktryn spotyka si z nimi.

IV. Zasady ustrojuBd! Nie mona odnale rda odwoania.

14

W ich przypadku mamy do czynienia ze swoistym paradoksem. Chocia Konstytucje z reguy nie posugujsi terminem zasady ustroju, to powszechnie wystpuje on w doktrynie prawa konstytucyjnego, ale nie jestw niej jednolicie rozumiany. Ponadto zasady ustroju utosamiane s z reguy, nie bez racji, z zasadamikonstytucyjnymi.

15

Wystpuje wic tu zjawisko konwencjonalnoci zasad ustrojowych. S one wprawdzie zawarte wKonstytucji, ale nie wprost, nie w postaci gotowych sformuowa. Std konieczno dokonania najpierwpewnego zabiegu mylowego majcego na celu ich wyprowadzenie, wyinterpretowanie z postanowieKonstytucji. W trakcie tego za kady z autorw posuguje si nie tylko powszechnie przyjtymi metodami ikryteriami, ale rwnie i wasnymi subiektywnymi przekonaniami, majcymi jego zdaniem suy wydobyciuz caoksztatu regulacji konstytucyjnych najwaniejszych ich elementw. To co dla jednego jest czcicaoci tzn. czci jakiej zasady dla drugiego moe sta si w tej sytuacji odrbn zasad (np. zasada

podziau wadz moe by uznana za cz zasady demokratycznego pastwa prawa bd za osobn zasad).Jeden to samo rozstrzygnicie ustrojowe nazywa moe z zastosowaniem okrelonego aparatu pojciowegotak, a inny inaczej (np. zasada ludowadztwa, zasada suwerennoci ludu). W tej sytuacji zasadne bdziepostawienie pytania o sens zabiegw polegajcych na konstruowaniu zasad ustrojowych, skoro z duymprawdopodobiestwem mona zaoy, i i tak inni w peni nie zaakceptuj ich katalogu, czy moe tylko nazwposzczeglnych z nich.

Odpowied na to pytanie, pozornieoczywista, jest jednak w rzeczywistoci do trudna. Zabieg polegajcyna wskazaniu zasad ustrojowych nie jest sztuk dla sztuki. Nie mona traktowa adnego aktu prawnego, atym bardziej Konstytucji jako przypadkowego zbioru norm prawnych. U jej podstaw le przecie pewnezaoenia zasady naczelne, ktre powoduj, e wiele zawartych w niej regulacji szczegowych tworzyusystematyzowan jedno. Przyjcie jakiej zasady na pocztku Konstytucji czy w ktrej jej czci wpywana szczegowe rozwizaniaw dalszych jej postanowieniach. W wielu krajach rnica midzy tymi zasadaminaczelnymi a pozostaymi normami Konstytucji nie ma charakteru tylko teoretycznego. Ma ona istotne

znaczenie praktyczne, gdy zmiana ich oznacza cakowit zmian Konstytucji, co pociga za sob okreloneskutki prawne. Zagadnienie to tutaj tylko sygnalizuj, a szerzej powic mu uwag w rozdziale nastpnym.W rezultacie zasady ustrojowe tworz fundament caego prawa konstytucyjnego i rozstrzygaj o istocie,

charakterze ustroju konkretnego pastwa. Mimo rnic w katalogach formuowanych przez poszczeglnychautorw zauway mona jednak pewne cechy wsplne i wyodrbnianie przez zdecydowan wikszo z nichkilku przynajmniej takich samych zasad. W ten sposb doktryna tworzy pewne min imum zasad, ktrychnaruszenie czy zmiana spowoduje cakowit zmian ustroju, nawet gdyby inne jego zasady czy instytucjepozostay nietknite. Problem, jakie s to zasady w konkretnym pastwie, rozwiza mona take za pomocbada komparatystycznych pozwalajcych na wskazanie zakresu dopuszczalnych rnic wrd pastw


25/404

reprezentujcych okrelony typ, form ustroju.Biorc pod uwag wszystkie przedstawione wyej problemy, najlepszym rozwizaniem wydaje si nie

mnoenie zasad ustroju, ale ograniczenie si do tych, ktre s najczciej wymieniane. wiadczy to o ich wmiar powszechnym uznaniu. One wanie s t grup podstawow determinujc charakter pastwa. W

przypadku Rzeczypospolitej Polskiej mona wskaza na nastpujce zasady konstytucyjne:1)

2) zwierzchnictwo narodu,3)

4)

5) istnienie samorzdu terytorialnego,6) uznanie spoecznej gospodarki rynkowej opartej na wolnoci dziaalnoci gospodarczej i wasnoci

prywatnej za podstaw ustroju gospodarczego.Oprcz tego wyodrbnianie zasad konstytucyjnych ma jeszcze jedno praktyczne znaczenie. Zasady

te, nawet nie wyraone wprost w Konstytucji, ale wynikajce z poszczeglnych jej postanowie,stanowi wytyczn dla interpretacji obowizujcych przepisw (na takim stanowisku stoi TK zob. np.OTK 1992 r., cz. I, Warszawa 1992, s. 33).

4. Transformacja ustrojowa w PolsceBd! Nie mona odnale rda odwoania.

I. Istota transformacji ustrojowejBd! Nie mona odnale rda odwoania.

16

Wyej wymienione zasady zawarte w nowej Konstytucji nie zaczy obowizywa z dnia na dzie, alewyksztaciy si w dugim procesie tzw. transformacji ustrojowej,polegajcym na przechodzeniu odjednego do innego ustroju tzn. od ustroju realnego socjalizmu, wykazujcego cechy totalitarne, do ustrojudemokratycznego pastwa prawnego.

Nawet autorzy sprzeciwiajcy si zaliczeniu tego systemu do kategorii ustrojw totalitarnych i proponujcy bardziejpowcigliwe okrelenia, jak np. reim autokratyczny przyznaj, e posiada on cechy totalitarne (por. W. Sokolewicz,Demokracja..., s. 29 i nast.).

W Polsce proces transformacji ustrojowej rozpocz si w 1989 r. Podczas obrad okrgego stouwybrano wwczas ewolucyjn drog przeksztace, ktra zagwarantowa miaa utrzymanie wewntrznegospokoju i zapobiec powstaniu niekorzystnego zjawiska niepewnoci prawnej. Zakadaa ona przeprowadzanierozwanych, stopniowych reform systemu prawnego niewykraczajcych poza ramy nakrelone w Konstytucjii ustawach. Reformy te miay stanowi element szerszego procesu przeobrae gospodarczych, spoecznych i

politycznych koniecznych dla wyjcia z gbokiego kryzysu ekonomicznego i umoliwiajcych uzyskaniepomocy ze strony rozwinitych pastw demokratycznych.

Naley w tym miejscu nadmieni, e nauka polskiego prawa konstytucyjnego bya stosunkowo dobrzeprzygotowana do roli, jak przyszo jej odegra w nowych warunkach. Po 1944 r. odcisna na niej wprawdzieswoje pitno ideologia marksizmu-leninizmu (a do 1956 r. take stalinizmu), ale pewne otwarcie Polski na

wspprac gospodarcz z demokratycznymi krajami Zachodu w latach siedemdziesitych XX w. umoliwiorwnie kontakty jej przedstawicieli z konstytucjonalistami europejskimi i amerykaskimi oraz prowadzenie

bada prawno-porwnawczych na skal niespotykan w innych krajach realnego socjalizmu. Kryzysypolityczne i gospodarcze lat 1956, 1968, 1970, 1976, 19801981 prowokoway do dyskusji nadniepowodzeniami zamierze reformatorskich i stymuloway debat nad kierunkami przyszego rozwoju oraz

poszukiwanie rozwiza ustrojowych majcych zapewni zgodno midzy deklarowanymi i spoecznieakceptowanymi celami a rzeczywicie prowadzon przez naczelne organy pastwowe polityk. W wieludyscyplinach nauk prawnych wane badania i dyskusje nad poszczeglnymi istniejcymi lub proponowanymiinstytucjami prawnymi zapocztkowane zostay po sierpniu 1980 lub nawet jeszcze wczeniej. Tytuem


26/404

przykadu na to ostatnie moe tu by wprowadzenie (cho w niedoskonaym ksztacie, ale jednak)sdownictwa administracyjnego na pocztku 1980 r.

W ewolucyjnym procesie transformacji ustrojowej istotn rol odegray wszystkie dziaania zmierzajce doustanowienia podstaw prawnych nowego ustroju. Implikoway one zmian funkcji pastwa i zasad organizacjii funkcjonowania caej jego struktury. Szczeglne miejsce zajmoway wrd nich oczywicie nowelizacjeKonstytucji.

II. Fazy procesu transformacji ustrojowejBd! Nie mona odnale rda odwoania.

17

1. Reforma dotychczasowego ustrojuBd! Nie mona odnale rda odwoania.

17a

1) wprowadzenie czciowo wolnych wyborw parlamentarnych wolne byy tylko wybory do Senatu i35% mandatw poselskich;

2)restytucja urzdu Prezydenta RP, ktremu przyznano

szerokie kompetencje;

3) restytucja Senatujako drugiej izby parlamentu, nierwnorzdnej jednak z Sejmem.Najwaniejsze kompetencje Senatu dotyczyy udziau w ustawodawstwie, ale Sejm mg wikszoci

2/3 gosw nie przyj stanowiska Senatu dotyczcego odrzucenia ustawy uchwalonej przez Sejm lubwprowadzenia do niej poprawek. Gdy tego nie uczyni dla ostatecznego przyjcia ustawy, powinienzwyk wikszoci gosw uchwali j w pierwotnej wersji. Jeeli Sejm nie by w stanie podj adnej ztych dwch decyzji nastpowa tzw. pat legislacyjny, ktry powodowa wyganicie caego postpowaniaustawodawczego w sprawie danej ustawy i oznacza, e nie wchodzia ona w ycie. Senat nie miamoliwoci przeciwdziaania temu patowi;

4) wzmocnienie funkcji wymiaru sprawiedliwocii utworzenie nowego organuKrajowej Rady

18

Zapocztkowany zosta nowel konstytucyjn z 29.12.1989 r.zrywajc z realnym socjalizmem poprzezzasadnicz rewizj naczelnych zasad ustrojowych oraz pozbawienie postanowie Konstytucji retorykicharakterystycznej dla pastwa realnego socjalizmu, przez co traciy one charakter klasowy i swoisty wymiar

ideologiczny. Nowela ta restytuowaa zasad suwerennoci narodu rozumianego jako ogobywateli.Wprowadzia nowy art. 1 Konstytucji stanowicy: Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym

pastwem prawnym, urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci spoecznej. Znoszc zasad przewodniejroli PZPR, dokonaa w art. 4 ust. 1 instytucjonalizacji partii politycznych, ktre zrzeszaj na zasadachdobrowolnoci i rwnoci obywateli Rzeczypospolitej Polskiej w celu wpywania metodami demokratycznymina ksztatowanie polityki pastwa. Uznano w ten sposb rwno partii w prawie i wobec prawa orazpluralizm polityczny. Omawiana nowela wprowadzia istotne zmiany w dziedzinie ustroju gospodarczego,uchylajc dotychczasowe jego podstawy i statuujc zasad swobody i rwnoci dziaalnoci gospodarczej

przez wszystkich bez wzgldu na form wasnoci oraz gwarantujc ochron wasnoci i prawo jejdziedziczenia. Ze wzgldu na fundamentalny charakter dokonanych w niej reform naley j

banaszak, prawo konstytucyjne, wyd. 5

Documents