^™ Mały • і słownik wyrazów kłopotliwych Mirosław Bańko Q> <£ £ 1 Mały . 1 [ownik wyrazów kłopotliwych Redaktor Radosfaw Pawelec KsiąŜka powstała na podstawie Słownika wyrazów kłopotliwych (M. Bańko, M. Krajewska, PWN 1994) i Korpusu Języka Polskiego PWN К PWN Mały .. ownik wyrazów kłopotliwych Mirosław Bańko Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2003 '-.L(,f / !■-/; Skład i łamanie Grafłni Projekt graficzny okładki i stron tytułowych Edwin Radzikowski-Kokosiński Redaktor techniczny Maria Czekaj Korekta Dariusz Godoś © Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2003

ISBN 83-01-13940-4 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel.: (0-prefiks-22) 695 43 21 faks: (0-prefiks-22) 826 71 63 e-mail: pwn@pwn.com.pl http://www.pwn.pl Spis treści Przedmowa 7 Przedmowa do Słownika wyrazów kłopotliwych (1994) 9 Jak korzystać z tego słownika? Porządek artykułów 11 Jak znaleźć wyraz? 11 Odsyłacze 12 WyróŜnienia typograficzne 13 Cząstki wyrazowe 13 Nagłówki ogólne 14 Słownik 15 11 Przedmowa KsiąŜka ta jest skróconą i zaktualizowaną wersją Słownika wyrazów kłopotliwych (PWN, 1994), który spotkał się z przychylnymi opiniami recenzentów, a przyjaciół prof. Jana Miodka zainspirował do wydania Słownika ojczyzny polszczyzny. Czytelnicy znający Słownik wyrazów kłopotliwych przekonają się, Ŝe jego nowa edycja uwzględnia zmiany, jakie zaszły w polszczyźnie i w jej opisach słownikowych w ciągu ostatniej dekady. Spostrzegą ponad sto nowych wyrazów kłopotliwych, które udało się dodać mimo zmniejszonej objętości, np. biznesplan, cheeseburger, cornflakes, e-mail, Internet, lobbing,puzzle, SA. ZauwaŜą teŜ, Ŝe więcej w nowej edycji słownika jest oryginalnych przykładów cytowanych z literatury i prasy. Dostarczył ich Korpus Języka Polskiego PWN - skomputeryzowany zbiór tekstów polskich, który w połowie 2002 roku miał niebagatelną objętość 66 milionów słów (zob. próbkę Korpusu pod adresem http://slowniki.pwn.pl/korpus). Tak w tym słowniku, jak w poprzednim cytaty pełnią podwójną rolę. Po pierwsze, dodają ksiąŜce autentyczności, której nie zapewnią przykłady preparowane. Po drugie, pokazują, Ŝe błędy nie są obce naturze języka, a granica między wypowiedzią poprawną i niepoprawną bywa nieostra. Błędy językowe zdarzają się wszystkim - nawet leksykogra-fom i mistrzom pióra - a jeśli jakiś błąd jest tak rozpowszechniony, Ŝe bez trudu moŜna go zilustrować przykładami nawet z najlepszych autorów, to powstaje wątpliwość, czy w ogóle nazywać go błędem. Czytelnicy tej ksiąŜki nieraz będą zadawać sobie to pytanie, gdy przekonają się, Ŝe niektóre 7 wyrazy i wyraŜenia dyskwalifikowane w słownikach poprawnej polszczyzny są nie tylko w ich własnym odczuciu poprawne, ale teŜ całkiem normalne wydają się wielu innym osobom, nie wyłączając autorytetów literackich i naukowych. Z rozbieŜności opinii na temat tego czy innego słowa moŜna zdać sprawę przez zróŜnicowanie normy językowej - jak w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN, który rozróŜnił normę wzorcową i uŜytkową. MoŜna teŜ opisywać jednocześnie normę uzualną, czyli rozpowszechniony zwyczaj językowy, i normę skodyfikowaną, zapisaną w wydawnictwach poprawnościowych. Tak właśnie czynię w tym słowniku.

Tym, którzy nie korzystali ze Słownika wyrazów kłopotliwych, naleŜy się informacja, jaki był jego cel, a zatem czemu słuŜy jego nowe wydanie. Obie ksiąŜki są przeznaczone dla osób, które: • szukają rozwiązania trudności, jakich nastręcza im język polski, • chcą być rzetelnie informowane i przedkładają prawdę o języku nad miłe dla ucha przesądy, • chcą wiedzieć nie tylko to, co uŜytkownicy polszczyzny (a w szczególności językoznawcy) sądzą o poszczególnych wyrazach i wyraŜeniach, ale teŜ jak ich sami uŜywają, • szukają wiedzy, ale nie mentorstwa, • uwaŜają, Ŝe lektura powinna być przyjemnością, a nie przykrym obowiązkiem, • sądzą, Ŝe język jest rzeczą waŜną, ale nie naleŜą do językowych „militarystów", którzy w obronie zagroŜonej, ich zdaniem, polszczyzny skorzystają z kaŜdej okazji, aby zorganizować krucjatę przeciw jej domniemanym wrogom. JeŜeli jesteś, Czytelniku, jedną z osób scharakteryzowanych wyŜej, to znaczy, Ŝe ta ksiąŜka jest dla Ciebie. Poprzednie wydanie Słownika wyrazów kłopotliwych przygotowałem z Marią Krajewską, której serdecznie dziękuję za współpracę. Obecne wydanie, choć krótsze i znacznie zmienione, zawdzięcza wiele Jej radom. Dziękuję teŜ dr. Radosławowi Pawelcowi za opracowanie redakcyjne nowej wersji słownika i Ŝyczliwą krytykę. Przedmowa do Słownika wyrazów kłopotliwych (1994) Tytuł tej ksiąŜki bywał przyczyną nieporozumień, wyjaśniamy więc, Ŝe nie jest ona zbiorem wyrazów nieprzyzwoitych. Zawiera wyrazy kłopotliwe ze względów poprawnościowych, a nie obyczajowych i pod tym względem przypomina typowy poradnik językowy. Nadaliśmy jej formę słownika, aby mogła słuŜyć doraźną pomocą w kwestiach poprawności językowej. Powinna jednak zadowolić teŜ bardziej dociekliwych czytelników, którzy oprócz wyrazów-pułapek, będących przyczyną błędów językowych, znajdą w niej uwagi pomagające zrozumieć istotę tych błędów i uniknąć ich w przyszłości. Materiał zgromadzony w Słowniku wybraliśmy z kilkudziesięciu wydawnictw dotyczących poprawności języka i uzupełniliśmy na podstawie własnych obserwacji. NajwaŜniejsze spośród wykorzystanych prac są wymienione w bibliografii *. Nie powołujemy się na nie kaŜdorazowo w tekście, gdyŜ większość spraw omawianych w Słowniku jest znana od dawna i była przedmiotem uwagi wielu autorów. Dość wierni zresztą tradycji, jeśli chodzi o wybór tematów, mniej przywiązani jesteśmy do tradycyjnych rozstrzygnięć normatywnych. Sądzimy bowiem, Ŝe ocena poprawności kontrowersyjnych wyrazów i wyraŜeń powinna w takim samym stopniu uwzględniać tradycję, co wyraźne tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, powszechny zwyczaj językowy i przydatność poszczególnych środków językowych do wyraŜania myśli - ostatecznie temu przecieŜ słuŜy język. Ze względu na popularny charakter obecnego wydania bibliografię w nim pominięto (przyp. aut.). 8 9 Niektóre kwestie omawiane w tej ksiąŜce są oczywiste i nie będą budzić niczyich emocji. Inne są dyskusyjne i nasze stanowisko wobec nich moŜe być oceniane jako zbyt zachowawcze lub zbyt liberalne. Nie chcemy narzucać czytelnikowi swojego zdania, gdyŜ pouczanie kogokolwiek w kwestiach tak bliskich kaŜdemu, jak język ojczysty, wydaje się nam rzeczą draŜliwą. Wolelibyśmy raczej, aby czytelnik sam podejmował decyzje na podstawie własnego rozeznania i argumentów, których mu dostarczamy. W kaŜdym razie warto pamiętać, Ŝe mówiącego oceniają słuchacze, a nie autorzy ksiąŜek. Słownik ten powstał w Redakcji Słowników Języka Polskiego PWN i dzięki temu w pracy nad nim mogliśmy korzystać z bogatej kartoteki redakcyjnej, zawierającej około miliona

cytatów ze współczesnej literatury polskiej i z prasy. Archiwum to - które w tekście dla skrótu nazywamy po prostu Kartoteką PWN - pozwoliło w miarę obiektywnie przyjrzeć się wielu kwestionowanym wyrazom i wyraŜeniom. Nieraz popularne opinie poprawnościowe okazywały się nadmiernie uproszczone w konfrontacji z duŜym materiałem. Często jednak znajdowały w nim całkowite potwierdzenie. Pragniemy podziękować pracownikom Redakcji Słowników Języka Polskiego PWN za pomoc w zgromadzeniu materiału do napisania tej ksiąŜki i za przygotowanie jej do druku. Wdzięczni jesteśmy teŜ wszystkim, którzy przekazali nam swoje uwagi i sugestie, zwłaszcza profesorom: Andrzejowi Markowskiemu, Janowi Miodkowi i Zygmuntowi Saloniemu oraz dr Jadwidze Linde. Jadwiga Linde oraz Agnieszka Łodzińska z PWN napisały do tego słownika kilkadziesiąt artykułów, które następnie pozwoliły autorom przeredagować tak gruntownie, Ŝe być moŜe same ich nie poznają. Nie mówimy tego, by dzielić się z innymi odpowiedzialnością za ewentualne usterki tej ksiąŜki. Odpowiedzialność spoczywa, jak zawsze, na autorach, ale satysfakcja z pracy, jak sądzimy, jest udziałem wszystkich, którym składamy tu podziękowania. 10 Jak korzystać z tego słownika? Porządek artykułów Słownik zbudowany jest z artykułów róŜnej długości, omawiających jeden lub więcej wyrazów. Artykuły są opatrzone nagłówkami, które mogą składać się z jednego wyrazu lub wyraŜenia, np. badminton lub bajońskie sumy, albo z kilku wyrazów lub wyraŜeń, zazwyczaj rozdzielonych przecinkami, np. adaptować, adoptować lub budŜet, gadŜet, pidŜama. O miejscu artykułu w porządku alfabetycznym decyduje pierwsza część nagłówka, tzn. pierwszy wyraz lub wyraŜenie. Jeśli dwa nagłówki mają pierwszą część wspólną, o kolejności decyduje druga część, oddzielona przecinkiem od pierwszej, następnie trzecia część itd. Znaki nieliterowe, np. odstęp, łącznik, kropka, nie mają wpływu na porządek artykułów. Oto przykład: sprzed sprzed, sprzede sprzed lat, przed laty ssać -sta, -set, -kroć stać stać się s!a"d"d:.standardowy stanowisko Jak znaleźć wyraz? Niektóre wyrazy i wyraŜenia omawiane w tym słowniku mogą być znalezione bezpośrednio w porządku alfabetycz- 11 nym. Inne są odesłane do artykułów, w których są omówione. Są i takie, których naleŜy szukać pod pewnymi cząstkami wyrazowym, np. -stwo lub niby-, quasi-, pseudo-, albo pod nagłówkami o charakterze ogólnym, np. LICZEBNIKI. Lista cząstek wyrazowych i nagłówków ogólnych jest podana niŜej. Czasem rozwiązanie problemu związanego z danym wyrazem jest podane pod nagłówkiem, który omawia problem podobny. Na przykład nie ma w Słowniku artykułu pomieć, ale odmiana tego czasownika jest omówiona w artykule mleć, pleć. Nie ma artykułu dziewiętnaścioro, ale jest artykuł dwoje, troje, czworo itd., dotyczący liczebników zbiorowych. Nie ma artykułu maj, który wyjaśniałby, czy mówić pierwszy maj, czy pierwszy maja, ale jest artykuł styczeń, luty itd., w którym Czytelnik znajdzie odpowiedź na to pytanie.

Związkom frazeologicznym często odpowiada osobny artykuł w słowniku, np. twardy orzech do zgryzienia lub śeby kózka nie skakała, toby nóŜki nie złamała. Od wyrazów wchodzących w skład związku frazeologicznego w zasadzie nie podajemy odsyłaczy. Związek frazeologiczny moŜe teŜ być opisany pod nagłówkiem, który odpowiada jednemu z jego składników (np. iść po linii najmniejszego oporu jest w artykule linia). W takich wypadkach związek frazeologiczny jest zwykle odsyłany do artykułu, w którym jest opisany. Odsyłacze W Słowniku są dwa rodzaje odsyłaczy. Jedne pomagają znaleźć artykuł, w którym omawiany jest dany wyraz lub dane wyraŜenie. Inne prowadzą do artykułów omawiających kwestie pokrewne lub uzupełniające, a czasem do artykułów, w których ten sam wyraz lub to samo wyraŜenie są opisane z innego punktu widzenia. Formalnie odsyłacze te róŜnią się tym, Ŝe pierwsze same stanowią artykuł Słownika, a drugie są podawane na końcu większych artykułów. 12 WyróŜnienia typograficzne Nagłówki artykułów podane są pismem półgrubym, a odsyłacze kapitalikami. Wyrazy i zdania przytaczane jako przykłady podane są kursywą, z wyjątkiem zdań cytowanych, które ujęte są w cudzysłów. Poza tym kursywa wyróŜnia tytuły cytowanych ksiąŜek i czasopism, rzadziej teŜ inne wyrazy, na które trzeba połoŜyć nacisk. W cudzysłowie oprócz cytatów podawany jest zapis wymowy. Jeśli miejsce akcentu moŜe budzić wątpliwości, sylaba akcentowana wyróŜniona jest WERSALIKAMI (czasem w zapisie wymowy, czasem w zapisie ortograficznym). Oprócz zwykłych cudzysłowów uŜywane są tzw. cudzysłowy pojedyncze (postaci "), w których objaśnia się znaczenie wyrazów. Konstrukcje niepoprawne są oznaczone wykrzyknikiem. MoŜe on poprzedzać formy fleksyjne, wyraŜenia, zdania, zapisy wymowy, a jego zadaniem jest zwiększenie przejrzystości tekstu, zwłaszcza tam, gdzie konstrukcje błędne występują obok licznych konstrukcji poprawnych. Niektóre przykłady, czasem kwestionowane w wydawnictwach poprawnościowych, nie są oznaczone wykrzyknikiem, jeśli moŜna je uznać za dopuszczalne w pewnych warunkach (np. tylko w języku potocznym) lub jeśli są wprawdzie gorsze od innych, ale nie są zdecydowanie złe. Przy takich przykładach podawany jest dokładniejszy komentarz. Cząstki wyrazowe Na końcu wyrazu -ika -owa -ście -izm -(e)ś -ówka -iwać -(e)ście -yzm -set -yka -ować -Ŝe -man -by -ówna -ywać -li -men -śmy -izna -ąć -ini -anin -(e)śmy -yzna -nąć -yni -stwo -Ŝ -sta -kroć -(e)m -wstwo 13 Na początku wyrazu eks- mini- porno- quasi- s- euro- niby- pół- s- wpół- ex- nowo- pseudo- seks- z- Nagłówki ogólne akcent liczebniki analogia łącznik apostrof metafory błąd językowy miejscownik

błędy frazeologiczne myślnik celownik narzędnik cudzysłów nazwiska daty i czas norma językowa dopełniacz partykuły duŜe i małe litery pauza dywiz pleonazm dzielenie wyrazów repliki etymologia ludowa skrótowce hiperpoprawność skróty hybrydy spójniki imiesłów przymiotnikowy tautologia imiesłów przysłówkowy warianty rodzajowe imiona i nazwiska wołacz język potoczny, język oficjalny wyrazy modne kalki wyrazy obce kontaminacja zapoŜyczenia 14 a. „Kontrolę nad armią sprawuje nie parlament, a prezydent" - donosi w nagłówku Zycie Warszawy. Szkoda, Ŝe zdanie jest oparte na konstrukcji nie X, a Y, która ma charakter potoczny i odpowiedniejsza byłaby w języku mówionym niŜ pisanym. Niektórzy uwaŜają, Ŝe ma ona źródła rosyjskie. Jakkolwiek jest, mamy do wyboru trzy inne konstrukcje, które nie budzą wątpliwości: (1) nie X, ale Y, (2) nie X, lecz Y, (3) nie X, tylko Y. MoŜemy zatem trojako poprawić cytowane zdanie, np. nie parlament, ale prezydent. MoŜna teŜ zostać przy spójniku a, którego zaletą jest krótkość, ale naleŜy wtedy zmienić szyk wyrazów: prezydent, a nie parlament. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. absorpcja, adsorpcja. W obu wyrazach mamy zakończenie -pcja, nie -beja, mimo Ŝe w pokrewnych czasownikach jest -bować - absorbować, adsorbować. O błąd więc nietrudno: „! Zabieg rozpoczyna się peelingiem, który usuwa martwe komórki naskórka i przygotowuje skórę do lepszej absorbeji aktywnych składników" (Cosmopolitan). Piszemy teŜ subskrypcja, choć subskrybować, i transkrypcja, choć transkrybować. Podobne róŜnice dotyczą źródłostowów łacińskich, np. absorptio 'pochłanianie', ale absorbere 'pochłaniać'. acz, aczkolwiek, albowiem. Te ksiąŜkowe spójniki w potocznej rozmowie albo w tekście o charakterze czysto uŜytkowym mogą się wydawać pretensjonalne. Warto się zastanowić, czy nie wystarczą nam ich neutralne synonimy: dla dwóch pierwszych choć, chociaŜ, ale, dla trzeciego poniewaŜ, gdyŜ, dlatego Ŝe. A.D., AD, skrót od Anno Domini, czyli 'Roku Pańskiego'. Nie jest to po prostu ksiąŜkowy synonim skrótu r. (od rok), gdyŜ po pierwsze odnosi się tylko do lat naszej ery, a po drugie jest umieszczany przed liczbą wskazującą rok, a nie 75 po niej. Częsty na starych budowlach, zwłaszcza sakralnych, chętnie uŜywany takŜe przez dziennikarzy, пр.: „«Zorro» A.D. 1998 charakteryzuje się romantyzmem, efektowną inscenizacją i zgrabnie zarysowaną intrygą" (Cosmopolitan). ad 1, ad 2 itd. W tekstach pisanych uŜywa się słowa ad jako odsyłacza do punktów wyŜej podanego planu, пр.: 1. Sprawy finansowe.

2. Sprawy kadrowe. 3. Wolne wnioski. Adl.(...) Ad2.(...) Po ad nie stawia się kropki, gdyŜ słowo to nie jest skrótem, lecz łacińskim przyimkiem o znaczeniu 'do'. adaptować, adoptować. Podobieństwo tych czasowników jest dokuczliwe - bardzo łatwo pomieszać ich znaczenia. Przypomnijmy, Ŝe moŜna adaptować biuro na budynek mieszkalny, moŜna adaptować powieść do wystawienia na scenie lub adaptować scenariusz filmowy dla teatru. Oznacza to przystosowanie do nowych celów czegoś uŜywanego juŜ wcześniej. MoŜna teŜ adaptować się do nowych warunków, czyli przystosować się do nich. Natomiast adoptować moŜemy chłopca lub dziewczynkę - dziecko osierocone lub porzucone przez rodziców. Czyniąc to, uznajemy je wobec prawa za swoje i przyjmujemy na siebie obowiązki jego rodziców. O pomieszanie czasowników adaptować i adoptować tym łatwiej, Ŝe mają one wspólny synonim przysposobić. Pokrewne rzeczowniki - adaptacja i adopcja - szczęśliwie róŜnią się bardziej od czasowników, więc nie tak łatwo je pomylić. Dawniej adopcja miała teŜ oboczną postać adoptacja. PoniewaŜ łatwo było o pomieszanie adoptacji z adaptacją, mówiący dali pierwszeństwo wariantowi, który zmniejsza ryzyko nieporozumień. adres. Sformułowaniem nielogicznym i słusznie krytykowanym jest ! adres zamieszkania. Potrzebne moŜe być 16 w kwestionariuszu urzędowym, ale powinno tam byc zastąpione innym: adres miejsca zamieszkania, miejsce zamieszkania albo najkrócej adres - stały, tymczasowy itp. adres, numer. MoŜna robić aluzje pod czyimś' adresem, zgłaszać pretensje pod czyimś' adresem, lecz gdy adres oznacza miejsce kierowania korespondencji, równie często spotyka się wyraŜenie na adres, co pod adresem. Wysyłamy więc listy na adres znajomych lub pod ich adresem, rzadziej pod ich adres. MoŜemy natomiast pójść pod wskazany adres. WyraŜenie na adres - prawdopodobnie rusycyzm - długo nie znajdowało uznania w wydawnictwach poprawnościowych, lecz dziś jest tak rozpowszechnione, Ŝe nie zasługuje na krytykę. Więcej zastrzeŜeń budzi powstałe przez analogię wyraŜenie ! na numer, np. ! Prosimy dzwonić na numer 21-12. Na razie słowniki informują, Ŝe po polsku dzwoni się i telefonuje pod numer - jakiś lub czyjś. adsorpcja. Zob. absorpcja, adsorpcja. agrafka, karafka. Dopełniacz liczby mnogiej jest najczęściej wymawiany dźwięcznie, niezgodnie z pisownią: „agrawek", „karawek". Dowodzi to, jak słabo pisownia tych wyrazów jest utrwalona w pamięci i jak łatwo zapisać je z błędem. Źródłem kłopotów jest oczywiście analogia do wielu wyrazów o zakończeniu podobnie brzmiącym, ale inaczej pisanym: kawka, ławka, oprawka, trawka, zabawka i in. Znajomość języków obcych moŜe pomóc uniknąć błędu: agrafka pochodzi od francuskiego słowa agrafe, karafka od włoskiego caraffa. Zob. teŜ PINEZKA, PINESKA. Zob. teŜ STANDARD, STANDARDOWY. Zob. teŜ STRIPTIZ, STRIPTIZERKA. AKCENT. Większość wyrazów w języku polskim ma akcent na przedostatniej sylabie, ale istnieją liczne wyjątki - zbyt liczne, by je wyczerpująco omówić w tym słowniku, a nawet by tylko wymienić tu te, które w nim są omówione. Czytelnik moŜe jednak zajrzeć do trzech artykułów, w któ- 17 rych mowa o najwaŜniejszych wyjątkach, tworzących dość długie serie. Zob. -IKA, -УКА. Zob. -śmy, -ście. Zob. -sta, -set, -KROĆ. NaleŜy pamiętać, Ŝe większość wyjątków nie dotyczy wymowy potocznej. Oficjalnie, starannie mówi się np. BYlismy, GDYbyście, CZTErysta, staTYstyka, inforMAtycy,

MAksimum, LEksykon, rePERtuar. Potocznie, swobodnie zaś - byLIśmy, gdyBYście, czteRYsta, statySTYka, informaTYcy, maKSImum, leKSYkon, reperTUar. W wypowiedziach o charakterze retorycznym, np. w przemówieniach, obserwuje się czasem przesuwanie akcentu na pierwszą sylabę w wyrazach, na które mówiący chce połoŜyć nacisk: POlityczny, GOspodarczy, PODstawowy itp. Zwyczaju tego nie powinno się naduŜywać. Akcent logiczny moŜemy zaznaczyć bez przesuwania akcentu wyrazowego, np. zawieszając na chwilę głos, mówiąc wolniej lub głośniej. Zbyt częste zaznaczanie go mija się zresztą z celem, gdyŜ w wypowiedzi, w której co drugi wyraz jest jednakowo waŜny, Ŝaden nie jest naprawdę waŜniejszy od innych. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. akt. W liczbie mnogiej akty lub akta, w dopełniaczu aktów lub akt, zaleŜnie od znaczenia. Mianownika akty i dopełniacza aktów uŜywa się z myślą o czyichś działaniach, o częściach utworu scenicznego lub o wizerunkach nagiego ciała, np. akty agresji, pierwsze dwa akty dramatu, wystawa aktów w Staromiejskim Domu Kultury. Te same formy odnosi się do pojedynczych dokumentów urzędowych lub prawnych: dwa sfałszowane akty kupna, akty urodzenia, kopie aktów notarialnych. Jeśli natomiast chodzi o zbiór dokumentów lub zbiór ksiąg zawierających zapisy urzędowe, to mianownik brzmi akta, a dopełniacz akt: wielotomowe akta sprawy, akta sądowe, archiwum akt dawnych, wyciąg z akt. Zob. teŜ GRUNTA, GUSTA, KOSZTA. aktualnie, aktualny. Nadal krytykowane jest, choć coraz słabiej, uŜywanie pierwszego z tych słów w znaczeniu 18 'w danej chwili', drugiego zaś w znaczeniu 'istniejący w danej chwili'. Krytycy postulują, by w zamian uŜywać określeń synonimicznych: teraz, obecnie, współcześnie oraz teraźniejszy, obecny, współczesny. Nie pamiętają jednak, a moŜe nie chcą pamiętać, Ŝe synonimy te odnoszą się tylko do chwili mówienia, a nie do chwili, o której mowa. Relacjonując poszukiwania zaginionej łodzi, moŜemy powiedzieć na przykład, Ŝe ratownicy starali się ustalić jej aktualne połoŜenie, nie powiemy zaś, Ŝe starali się ustalić jej obecne połoŜenie, gdyŜ znaczyłoby to co innego. Słowa aktualnie i aktualny, choć niewątpliwie naduŜywane kosztem swoich synonimów, są więc od nich znaczeniowo bogatsze i w niektórych kontekstach uzasadnione. Przytoczymy jeszcze przykład z Innego słownika języka polskiego, który jako jeden z nielicznych nie tylko zanotował słowo aktualnie, ale nawet wykorzystał je w definicji innego wyrazu, mianowicie przymiotnika urzędujący: „Urzędujący prezydent, premier, minister itp. to ten, który aktualnie pełni dany urząd". Gdyby definicja kończyła się słowami: który obecnie pełni swój urząd, odnosiłaby się zawsze do kilkunastu urzędników państwowych znanych z pierwszych stron gazet i sugerowała mylnie, Ŝe słowa urzędujący moŜna uŜywać tylko w odniesieniu do osób aktualnie (sic!) będących u władzy. akwen pochodzi od łacińskiego aąua 'woda', a urobiony został na wzór rzeczownika teren. To tłumaczy, na czym polega błąd w zdaniu: „! Rekreacyjne walory akwenów wodnych, zwłaszcza odpowiednio urządzonych, nie wymagają specjalnej reklamy" {śycie Warszawy). NaleŜało wykreślić słowo wodnych albo zastąpić akweny przez zbiorniki. MoŜna było teŜ pisać o rekreacyjnych walorach rzek i jezior - byłoby prościej i naturalniej. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Aladyn, lampa Aladyna. Po arabsku Ala ad-Din, a więc nie ma uzasadnienia w etymologii pisownia ! Alladyn,! lampa 19 Alladyna, którą się dość często spotyka: „! W niedzielę najmłodsi płocczanie obejrzeli «Cudowną lampę Alladyna» w reŜyserii Wiesława Rudzkiego" (Gazeta Wyborcza).

Przyczyną błędu są pewnie wyrazy ballada i Balladyna, a takŜe wyrazy obce na all-, np. Allah (Allach). albo..., albo... Niektóre spójniki składają się z dwóch członów, które mogą być rozdzielone innymi wyrazami, пр.: albo..., albo...; bądź..., bądź...; i..., i...; nie tylko..., ale takŜe...; zarówno..., jak... Po członach tych powinny następować jednostki pełniące taką samą funkcję w zdaniu: dwa rzeczowniki, dwa zdania składowe, dwa wyraŜenia przyimkowe itp. MoŜna powiedzieć np. Studenci albo przygotowują się do egzaminów, albo chodzą do kina, ale nie ! Studenci przygotowują się albo do egzaminów, albo chodzą do kina. Oczywiście moŜna by teŜ powiedzieć Studenci przygotowują się albo do egzaminów, albo do wyprawy wysokogórskiej. A oto dwa przykłady prasowe z usterkami tego rodzaju: „! Nazwy jaskiń związane są bądź z nazwiskami ich odkrywców, bądź teŜ uzasadnione są legendami ludowymi" (poprawnie: są bądź związane z nazwiskami ich odkrywców, bądź teŜ uzasadnione legendami ludowymi); „! UŜycie metod statystycznych pozwala wyznaczyć nie tylko szukaną prostą, ale i oszacować błędy współczynników" (poprawnie: nie tylko wyznaczyć szukaną prostą, ale i oszacować błędy współczynników). albowiem. Zob. acz, aczkolwiek, albowiem. aleja, w liczbie pojedynczej alei, np. w alei parkowej, w liczbie mnogiej teŜ alei bądź - częściej - alej, np. róg Alej (Alei) Jerozolimskich i Nowego Światu. Zgodnie z zasadami ortografii słowo to w nazwach ulic tylko wtedy powinno być pisane wielką literą, gdy występuje w liczbie mnogiej. A zatem Aleje Ujazdowskie, ale aleja Niepodległości. Zob. teŜ ULICA, PLAC, RYNEK, ALEJA. alternatywa. Wyrazu tego uŜywa się w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, oznacza on konieczność wyboru jednej z wykluczających się moŜliwości, пр.: „(...) młody człowiek ma teraz alternatywę: albo zaryzykować wszystko, co ma, włącznie z ostatnią koszulą, albo kołatać się dalej za niską pensję «na państwowym»" (Zycie Gospodarcze). Po drugie, moŜe oznaczać jedną z moŜliwości do wyboru, przeciwstawianą pozostałym, пр.: „Alternatywą dla samochodu z silnikiem spalinowym jest auto elektryczne" (Wiedza i śycie). To drugie znaczenie jest czasem krytykowane, dla równowagi warto więc przypomnieć, Ŝe wiele przemawia na jego korzyść. NajwaŜniejsze, Ŝe jest potrzebne - nie zawsze moŜna wyrazić je innym słowem. Co więcej, jest uŜywane nie rzadziej niŜ znaczenie, którego się nie kwestionuje. W przeszłości teŜ było znane: spotykamy je u Kadena-Bandrow-skiego i u Labudy, u Prusa i u Kraszewskiego. Odnotował alternatywę jako rzecz do wyboru Słownik warszawski w tomie 1 z 1900 r. i Wielka encyklopedia powszechna PWN w tomie 1 z 1962 r. W latach 80. ubiegłego wieku inkryminowane znaczenie utrwaliło się w nazwie wrocławskiej grupy parateatralnej znanej z happeningów - Pomarańczowej Alternatywy. Słowo alternatywa pochodzi od łacińskiego alter 'jeden z dwóch' i dlatego najczęściej oznacza konieczność wyboru jednej z dwóch moŜliwości lub jedną z dwóch moŜliwości do wyboru. Czasem i to ograniczenie jest niepraktyczne, od dawna więc bywa przekraczane, пр.: »(...) albo ją oszukałeś i wziąłeś z nią ślub, albo ona była twoją kochanką. Podziwiać cię będę, jeśli wskaŜesz mi jaką trzecią alternatywę" (B. Prus). Podobne zdanie umieszczono kiedyś w ankiecie i okazało się, Ŝe większość respondentów uznała je za niepoprawne. Natomiast przykłady podobne do zdań cytowanych na początku tego artykułu zostały ocenione pozytywnie. Praktyczny wniosek jest więc taki: na ogół nie widzi się błędu w konstrukcji coś jest alternatywą dla czegoś. Natomiast trzecia alternatywa ciągle wywołuje odruch niechęci, lepiej więc mówić trzecia moŜliwość. 20 21

amper, om, wat, wolt są odmienne, w dopełniaczu liczby mnogiej przybierają końcówkę -ów: NatęŜenie spadło poniŜej 20 amperów (nie ! amper), Opór przewodnika wynosił 500 omów (nie ! om), Ŝarówka o mocy 100 watów (nie ! wat), gniazdko z napięciem 220 wołtów (nie ! wolt). Zob. teŜ GRAM. ANALOGIA. Rola analogii w powstawaniu zmian językowych jest znana od dawna. Analogia jest takŜe przyczyną wielu błędów językowych, co nie powinno dziwić, poniewaŜ zmiany językowe w ogóle - a wśród nich zmiany oparte na analogii - zawsze naruszają istniejącą normę i zanim się utrwalą, mogą być postrzegane jako błąd. Oto kilka przykładów błędów o podłoŜu analogicznym. Formy ! poszłem, ! poszłeś są tworzone przez analogię do liczniejszych form poszłam, poszłaś, poszliśmy, poszliście, poszłyśmy, poszły ście. To samo jest przyczyną tworzenia wielu innych błędnych form w rodzaju męskim, np.! wzięłem czy! zdjęłem. Wyrazy agrafka i karafka są często pisane ! agrawka, ! karawka przez analogię do licznych rzeczowników o zakończeniu -awka, np. ławka, trawka, zabawka. Działania analogii nie hamują rzeczowniki na -afka, poniewaŜ jest ich niewiele. Słowo roŜen, uŜywane w tej postaci od kilku wieków, jest dziś często spotykane w formie ! róŜno, jeszcze nie notowanej w słownikach. O pojawieniu się formy obocznej przesądziła analogia do rzeczowników nijakich typu czółno, sukno czy ziarno, mających dopełniacz o zakończeniu -na i miejscownik o zakończeniu -nie. PoniewaŜ zaś słowo roŜen jest uŜywane głównie w dopełniaczu, np. kiełbaski z roŜna, i miejscowniku, np. kurczak na roŜnie, więc jako mianownik nasuwa się forma róŜno. ZauwaŜmy, Ŝe znowu analogii nie hamowały nieliczne rzeczowniki męskie na -en, w dopełniaczu -na, np. bęben i bochen. Analogia językowa jest pokrewna kilku innym zjawiskom opisanym w oddzielnych artykułach tego słownika: kon-taminacji, hiperpoprawności i etymologii ludowej. KaŜde 22 z nich opiera się na świadomej lub nieświadomej analizie róŜnic i podobieństw widocznych w języku i moŜe być przyczyną zmian językowych, choć najczęściej jest tylko przyczyną błędów. anglo-amerykański, słowo pisane z łącznikiem, poniewaŜ złoŜone jest z członów równorzędnych. Niektóre słowniki ujawniają to za pomocą definicji w rodzaju 'odnoszący się do Anglii i Stanów Zjednoczonych'. Słownik wyrazów obcych PWN ujmuje rzecz zgoła inaczej: 'odnoszący się do ludności angielskojęzycznej w USA', a stosuje taką samą pisownię. Błąd w definicji czy niekonsekwencja ortograficzna? Zob. teŜ łącznik. -anin. UŜywamy tego przyrostka do tworzenia nazw mieszkańców, nazw członków zakonów, nazw wyznawców religii i niektórych innych rzeczowników. W liczbie pojedynczej zachowują one cząstkę -in, np. franciszkanina, franciszkaninowi (nie ! franciszkana,! franciszkanowi), w liczbie mnogiej natomiast tracą ją: franciszkanie, franciszkanów itd. Warto zwrócić uwagę na końcówkę -e w mianowniku liczby mnogiej: franciszkanie, nie ! franciszkani. Kłopotliwy bywa dopełniacz liczby mnogiej, który ma albo zakończenie -anów albo -an, czasem niezaleŜnie od znaczenia, np. Amerykanów, ale Rosjan, muzułmanów, ale mahometan. MoŜna ustalić zasady wyboru jednego z tych zakończeń, ale są one skomplikowane. W razie wątpliwości najprościej radzić się słownika. anomalia odmienia się w obu liczbach, tak jak balia albo emalia. Liczba mnoga brzmi anomalie, inaczej niŜ w zdaniu: „! Anomalia pogodowe są normą w naszym kraju (...)" (Dziennik Polski). Błędna postać ! anomalia to wynik analogii do rzeczowników chemikalia, muzykalia, archiwalia i innych, występujących tylko w liczbie mnogiej.

ansa to niechęć, pretensja do kogoś. W mianowniku liczby mnogiej anse - jak konwenanse, alianse, awanse i in. 23 - ale w dopełniaczu nie ! ansów, lecz ans. Błąd zakradł się więc do zdania: „! Nie obyło się oczywiście bez ansów i protestów" (Polityka). Warto pamiętać, Ŝe ansa jest rzeczownikiem Ŝeńskim i odmienia się tak jak szansa: szans i ans. Apeniny. Niektóre słowniki podają w dopełniaczu formę tych Apenin - jak tych Pienin. Właściwsza jednak byłaby analogia do nazwy Beskidy. Jak wiadomo, góry te dzielą się na kilka pasm, z których kaŜde ma nazwę w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim: jest Beskid Śląski, Beskid śywiecki i inne. Tak samo z Apeninami: Apenin Kalabryjski, Apenin Liguryjski, Apenin Etruski i in. Skoro więc mówi się tych Beskidów, to i forma tych Apeninów powinna być uwaŜana za poprawną. Jej zresztą uŜywają geografowie. Warto teŜ przypomnieć tytuł opowiadania Amicisa w przekładzie Marii Konopnickiej: Od Apeninów do Andów. Apollo. Są dwa takie imiona. Imię greckiego boga ma dopełniacz i biernik Apolla lub Apollina (stąd dawna, dziś juŜ nie uŜywana forma mianownika Apolliń), celownik Apollowi lub częściej Apollinowi, narzędnik Apollem lub Apollinem, miejscownik o Apollu lub o Apollinie. Rzadziej jest uŜywane w postaci Apollon, w dopełniaczu Apollona. Natomiast imię męskie, które moŜna znaleźć w kalendarzach, odmienia się inaczej: Apollo (rzadziej Apollon), Apolla lub Apollona, Apollowi lub Apollonowi itd. Nosił je ojciec Josepha Conrada, Apollo Korzeniowski. APOSTROF. W języku polskim rzadko uŜywa się tego znaku - przede wszystkim w formach fleksyjnych wyrazów obcych, najczęściej nazwisk. Na uwagę zasługują zwłaszcza trzy wypadki jego uŜycia. 1. Wyraz obcy kończy się e niemym (nie wymawianym), a uzupełnienie go polską końcówką rzeczownikową nie zmienia jego końcowej spółgłoski, np. college, college'u, college'owi, college'em, college'e, college'ów itd.; podobnie Wilde, Wilde'a, Wilde'owi, Wilde'em. Jeśli końcowa spółgłoska się 24 zmienia, apostrofu nie stosujemy, np. Wilde a, Joyce'a, Robespierre'a, ale Wildzie, Joyńe,Robespierze. Nie umieszczamy go teŜ przed końcówką przymiotnikową, np. Christie, Chris-tiego. Ta sama reguła dotyczy imion i nazwisk francuskich zakończonych nie wymawianym -es. Na przykład Jacąues, Combes,Descartes,jfacques'a, Combes'a,Descartes'a, oJacques'u, o Combes'ie, o Descarcie (ostatnia forma bez apostrofu ze względu na wymianę końcowej spółgłoski). 2. Wyraz obcy jest zakończony literą у, а końcówka polska jest właściwa przymiotnikom, np. Kennedy, Kennedyego, Kennedy'emu. Jeśli jednak końcówka zaczyna się takŜe literą y, litery tej nie podwajamy, apostrof zaś jest niepotrzebny, np. Kennedym, Kennedych. Poza tym bez apostrofu zapisuje się nazwiska węgierskie, np. Horthy, Horthyego, oraz nazwiska, w których końcowe -y jest wymawiane jak /, np. Boy - Boya, Disney, Disneya, Thackeray - Thackeraya (podobnie disc jockey - disc jockeya). 3. Wyraz obcy kończy się literą spółgłoskową nie wymawianą, a końcówka, jak poprzednio, ma charakter przymiotnikowy, np. Rabelais, Rabelais'go, Rabelais'mu, Rabelais'm. ZauwaŜmy, Ŝe w przykładach tych końcówkę podaje się bez litery e (np. 'go, nie 'ego), gdyŜ głoska e kończy temat fleksyjny. W innych wyrazach uŜywanych w języku polskim apostrof jest znakiem cudzym, zapoŜyczonym wraz z oryginalną pisownią, np. d'Alembert. W języku angielskim stosuje się go regularnie w celu oznaczenia pominiętych liter, np. rock'n'roll. Odbiciem tej konwencji w polszczyźnie jest zwyczaj skróconego zapisu liczby oznaczającej rok, np. Festiwal Piosenki Polskiej, Opole '99.

areopag, grono osób obdarzonych autorytetem i prawem podejmowania rozstrzygających decyzji. Słowo często spotykane w postaci zniekształconej pod wpływem licznych wyrazów na aero-, jak aerobik, aeroklub, aeroplan, aerozol: „!(...) aeropag uczonych uznał wtedy, Ŝe kamienie z nieba spadać nie mogą (...)" (Zycie Warszawy). 25 artykułować, artykulacja, modne wyrazy, częste w prasie, radiu i telewizji. DuŜo mówi się o artykułowaniu poglądów politycznych, o dąŜeniach i aspiracjach wyartykułowanych przez społeczeństwo, o artykulacji przeŜyć itp. Osoby przyzwyczajone do tradycyjnego znaczenia omawianych wyrazów w muzyce i fonetyce irytuje to nowe znaczenie. Być moŜe irytowałoby mniej, gdyby czasownika artykułować nie naduŜywano tak bardzo kosztem innych, bliskoznacznych, np. wyraŜać, przedstawiać czy opisywać. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. asparagus, zielone gałązki dodawane jako ozdoba do bukietów. Nie ! szparagus i nie ! aszparagus. Te błędne formy sugerują, Ŝe ktoś pomylił asparagus ze szparagami. aster, chryzantema, gerbera. Niektóre słowniki ostrzegają, Ŝe Ŝeńska forma astra to regionalizm, inne w ogóle jej nie podają. Prośmy więc raczej o bukiet astrów niŜ bukiet aster. Rodzaj Ŝeński mają natomiast chryzantema i gerbera: kupujemy jedną chryzantemę, jedną gerberę zlbopęk chryzantem i bukiet gerber. Formy jeden chryzantem, jeden gerber są w wydawnictwach poprawnościowych kwalifikowane jako błędy. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. asygnować. Zob. desygnować, asygnować. Auchan, Carrefour, Geant, nazwy supermarketów. Trudniejsze od innych, bo francuskie, a francuszczyzna jest dziś w Polsce mało znana. Geant wymawiamy „ŜeA" z akcentem na ostatniej sylabie (znak „a" oznacza tu nosowy odpowiednik głoski „a"). W dopełniaczu Geanta, wymawiane „ŜeAnta" lub potocznie „ŜAnta", a dalej Geantowi, Geantem i Geancie. We francuskim słowo to znaczy 'gigant'. Carrefour - czytane „karFUR" - ma formy: Carrefoura, Carrefourowi, Carrefourem, Carrefourze. Po francusku Carrefour znaczy 'skrzyŜowanie', pierwszy hipermarket tej grupy 26 powstał bowiem w pobliŜu miejscowości Annecy we Francji, na skrzyŜowaniu pięciu dróg. Auchan - wymawiane „oszÓ" - jest słowem nieodmiennym. Po francusku nie znaczy nic, a powstało jako fonetyczny zapis nazwy Hauts Champs, czyli 'wysokie łąki' - peryferyjnej dzielnicy Lille, w której załoŜyciel Auchan postanowił otworzyć swój pierwszy sklep. audycja pochodzi od łacińskiego auditio 'słuchanie', co niektóre osoby skłania do przypuszczeń, Ŝe audycja radiowa jest sformułowaniem poprawnym, ale audycja telewizyjna - nie. Przed audycją telewizyjną ostrzega nawet Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, mimo Ŝe sformułowanie to jest obecne w polszczyźnie, od kiedy istnieje w Polsce telewizja. Oto cytat z 1957 г.: „Nawet tam, gdzie rodziny dysponują własnymi aparatami, dni i godziny najbardziej popularnych audycji telewizyjnych stają się prawdziwym utrapieniem dla gospodarzy: to juŜ nie «ognisko», zacisze domowe, lecz natłok ciekawskich z zewnątrz!" (Antena). au pair. Zob. baby-sitter, au pair. autentyczny, autentycznie. Wyrazy te pełnią podobną funkcję, co prawdziwy, prawdziwie. Raz więc zapewniają o prawdziwości rzeczy (np. autentyczne dokumenty, autentyczne wydarzenia), innym razem przede wszystkim o prawdziwości słów (np. autentyczna radość, autentyczne zaangaŜowanie, autentycznie utalentowany zawodnik). W obu tych funkcjach są uŜywane chętnie i często bez potrzeby, пр.: „! Zasada skuteczności oddziaływania propagandowego wymagała ponadto odwoływania się bardziej do wyobraŜeń widza oraz stereotypów niŜ do autentycznych realiów, mogących nie mieścić się w sferze jego

moŜliwości percepcyjnych" (Kino). Autentyczne realia to masło maślane: przymiotnik naleŜało wykreślić. Innym przykładem dublowania słów bez potrzeby jest fakt autentyczny. Ilekroć chcemy uŜyć tego wyraŜenia, zastanówmy się, czy nie chodzi nam po prostu o autentyczne 27 zdarzenie. Zdarzenia bowiem, w przeciwieństwie do faktów, mogą być autentyczne albo nie, np. jeśli są treścią filmu. Tylko na zasadzie gry językowej moŜna przeciwstawiać fakty autentyczne tzw. faktom medialnym, czyli wydarzeniom wykreowanym przez dziennikarzy, a niekoniecznie mającym miejsce w rzeczywistości. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. autonaprawa, autousługi i inne wyrazy złoŜone z cząstką auto- odnoszącą się do samochodu bywają oceniane krytycznie. Jednych razi połączenie w nich cząstek polskich i obcych, inni wyraŜają obawę, Ŝe nowe auto- zostanie pomieszane ze starym, znanym z takich wyrazów, jak autoportret czy autobiografia. Groźba pomyłki jest jednak niewielka, gdyŜ kontekst wyjaśnia, o które znaczenie chodzi. Zamiast autonaprawa proponuje się pisać naprawa samochodów lub warsztat samochodowy, zamiast autousługi - usługi motoryzacyjne. Na obronę krytykowanych wyrazów moŜna powiedzieć, Ŝe występują głównie na szyldach i w ogłoszeniach, a więc tam, gdzie skrótowość jest bardzo waŜna. Nie mówi się raczej - gdyŜ brzmiałoby to sztucznie - Wykonuję autonaprawy, Świadczymy autousługi, wyczucie językowe nie zawodzi więc tu jeszcze Polaków. Zob. teŜ EURO-, PORNO-, SEKS-. Zob. teŜ HYBRYDY. autor, autorka. Czasem krytykuje się uŜywanie tych słów w ogólnym znaczeniu 'wykonawca, sprawca czegoś', np. autor zwycięstwa, autorka niespodzianki, autorzy napadu na bank. Na ogół krytyka jest słuszna: lepiej po polsku brzmi strzelec bramki niŜ autor bramki i lepiej powiedzieć sprawcy włamania lub włamywacze niŜ autorzy włamania. Kwestionowane znaczenie nie jest jednak nowe - uwzględnia je Linde, podając XVIII-wieczne przykłady: „Był szczęścia swego autorem" i „S. Dominik zakonu kaznodziejskiego autorem" (czyli twórcą). Przykład ten pokazuje, jak zapomniane wyrazy łacińskie lub zapomniane znaczenia wracają dziś do polszczyzny za pośrednictwem języka angielskiego. 28 awizo, w dopełniaczu liczby mnogiej awizów. Zgodnie z regułą moŜna by się spodziewać formy awiz (jak zero - zer), ale ta widocznie wydaje się mówiącym za krótka. -ąć, -ątem, -ęłam. Większość czasowników o zakończeniu -ąć ma w czasie przeszłym zakończenia -ąłem i -ąłeś albo -ęłam i -ęłaś, zaleŜnie od rodzaju. Panowie mówią wziąłem, zacząłem, zdjąłem, panie wzięłam, zaczęłam, zdjęłam. Do panów znajomi zwracają się słowami wziąłeś, zacząłeś, zdjąłeś, do pań - wzięłaś, zaczęłaś, zdjęłaś. Wielu panów mówi jednak ! wzięłem, ! zaczęłem, ! zdjęłem i ! wzięłeś, ! zaczęłeś, ! zdjęłeś. Czy w ten sposób ulegają zwyczajom płci przeciwnej? Wniosek taki byłby efektowny, lecz jest zbyt uproszczony. Samogłoskę ę mają bowiem nie tylko formy rodzaju Ŝeńskiego, lecz i formy liczby mnogiej w obu rodzajach: wzięliśmy, wzięliście i wzięłyśmy, wzięłyście. Formy męskie z samogłoską ą są więc osamotnione i dlatego tak łatwo upodabniają się do form liczniejszych. ZauwaŜmy zresztą, Ŝe większość czasowników w ogóle nie róŜnicuje form męskich i Ŝeńskich inaczej niŜ za pomocą końcówek -em i -am, np. czytałem i czytałam. ZróŜnicowanie rodzajowe właściwe czasownikom na -ąć nie jest więc polszczyźnie niezbędne. Jedynie obawa przed kompromitacją towarzyską powinna jeszcze mobilizować do nieuŜywania błędnych form typu ! wzięłem i! wzięłeś. Zob. teŜ -NĄĆ, -NĄŁEM, -ŁEM. Zob. teŜ IŚĆ.

Baba Jaga tak zwykle pisana jest w bajkach - z duŜym B, duŜym J i bez dywizu. Najwyraźniej autorzy bajek traktują tę nazwę jak imię własne z pierwszym członem określanym, a drugim określającym. Słowniki natomiast podają pisownię z dywizem i albo wielkimi literami, gdy chodzi o postać bajkową, albo małymi baba-jaga, gdy chodzi o jakąkolwiek niemiłą kobietę. UŜycie dywizu zgodnie 29 zdarzenie. Zdarzenia bowiem, w przeciwieństwie do faktów, mogą być autentyczne albo nie, np. jeśli są treścią filmu. Tylko na zasadzie gry językowej moŜna przeciwstawiać fakty autentyczne tzw. faktom medialnym, czyli wydarzeniom wykreowanym przez dziennikarzy, a niekoniecznie mającym miejsce w rzeczywistości. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. autonaprawa, autousługi i inne wyrazy złoŜone z cząstką auto- odnoszącą się do samochodu bywają oceniane krytycznie. Jednych razi połączenie w nich cząstek polskich i obcych, inni wyraŜają obawę, Ŝe nowe auto- zostanie pomieszane ze starym, znanym z takich wyrazów, jak autoportret czy autobiografia. Groźba pomyłki jest jednak niewielka, gdyŜ kontekst wyjaśnia, o które znaczenie chodzi. Zamiast autonaprawa proponuje się pisać naprawa samochodów lub warsztat samochodowy, zamiast autousługi - usługi motoryzacyjne. Na obronę krytykowanych wyrazów moŜna powiedzieć, Ŝe występują głównie na szyldach i w ogłoszeniach, a więc tam, gdzie skrótowość jest bardzo waŜna. Nie mówi się raczej - gdyŜ brzmiałoby to sztucznie - Wykonuję autonaprawy, Świadczymy autousługi, wyczucie językowe nie zawodzi więc tu jeszcze Polaków. Zob. teŜ EURO-, PORNO-, SEKS-. Zob. teŜ HYBRYDY. autor, autorka. Czasem krytykuje się uŜywanie tych słów w ogólnym znaczeniu 'wykonawca, sprawca czegoś', np. autor zwycięstwa, autorka niespodzianki, autorzy napadu na bank. Na ogół krytyka jest słuszna: lepiej po polsku brzmi strzelec bramki niŜ autor bramki i lepiej powiedzieć sprawcy włamania lub włamywacze niŜ autorzy włamania. Kwestionowane znaczenie nie jest jednak nowe - uwzględnia je Linde, podając XVHI-wieczne przykłady: „Był szczęścia swego autorem" i „S. Dominik zakonu kaznodziejskiego autorem" (czyli twórcą). Przykład ten pokazuje, jak zapomniane wyrazy łacińskie lub zapomniane znaczenia wracają dziś do polszczyzny za pośrednictwem języka angielskiego. 28 awizo, w dopełniaczu liczby mnogiej awizów. Zgodnie z regułą moŜna by się spodziewać formy awiz (jak zero - zer), ale ta widocznie wydaje się mówiącym za krótka. -ąć, -ąłem, -ęłam. Większość czasowników o zakończeniu -ąć ma w czasie przeszłym zakończenia -ąłem i -ąłeś albo -ęłam i -ęłaś, zaleŜnie od rodzaju. Panowie mówią wziąłem, zacząłem, zdjąłem, panie wzięłam, zaczęłam, zdjęłam. Do panów znajomi zwracają się słowami wziąłeś, zacząłeś, zdjąłeś, do pań - wzięłaś, zaczęłaś, zdjęłaś. Wielu panów mówi jednak ! wzięłem, ! zaczęłem, ! zdjęłem i ! wzięłeś, ! zaczęłeś, ! zdjęłeś. Czy w ten sposób ulegają zwyczajom płci przeciwnej? Wniosek taki byłby efektowny, lecz jest zbyt uproszczony. Samogłoskę ę mają bowiem nie tylko formy rodzaju Ŝeńskiego, lecz i formy liczby mnogiej w obu rodzajach: wzięliśmy, wzięliście i wzięłyśmy, wzięłyście. Formy męskie z samogłoską ą są więc osamotnione i dlatego tak łatwo upodabniają się do form liczniejszych. ZauwaŜmy zresztą, Ŝe większość czasowników w ogóle nie róŜnicuje form męskich i Ŝeńskich inaczej niŜ za pomocą końcówek -em i -am, np. czytałem i czytałam. ZróŜnicowanie rodzajowe właściwe czasownikom na -ąć nie jest więc polszczyźnie niezbędne. Jedynie obawa przed kompromitacją towarzyską powinna jeszcze mobilizować do nieuŜywania błędnych form typu ! wzięłem i! wzięłeś. Zob. teŜ -NĄĆ, -NĄŁEM, -ŁEM. Zob. teŜ IŚĆ.

b Baba Jaga tak zwykle pisana jest w bajkach - z duŜym B, duŜym J i bez dywizu. Najwyraźniej autorzy bajek traktują tę nazwę jak imię własne z pierwszym członem określanym, a drugim określającym. Słowniki natomiast podają pisownię z dywizem i albo wielkimi literami, gdy chodzi o postać bajkową, albo małymi baba-jaga, gdy chodzi o jakąkolwiek niemiłą kobietę. UŜycie dywizu zgodnie 29 z odpowiednią regułą ortograficzną powinno znaczyć, Ŝe połączone nim człony są składniowo równorzędne: niejako Baba i Jaga lub - w uŜyciu gatunkowym - baba i jaga. Czy tak jest w istocie, trudno rozstrzygnąć, wspomniana reguła bowiem jest nieostra i nie zawsze daje wyniki jednoznaczne. Weźmy inny przykład: kobieta-wąŜ. Taka pisownia sugeruje, Ŝe mamy do czynienia z istotą będącą jednocześnie kobietą i węŜem. A jeśli ktoś ma na myśli szczególnego rodzaju kobietę, która zamienia się w węŜa, to czy moŜe pisać kobieta wąŜ, pomijając dywiz? Wydaje się, Ŝe tak, i to wbrew tym słownikom ortograficznym, które podają tylko pisownię z dywizem. MoŜna się wahać i co do kobiety wampira, którą słowniki kaŜą pisać rozdzielnie, mimo Ŝe cechy kobiety i wampirzycy się w niej łączą. W takich przykładach rozbieŜności między regułą ortograficzną a praktyką językową biorą się chyba stąd, Ŝe ortografowie traktują łącznik jako znak współrzędności składniowej, laicy natomiast jako znak równości semantycznej, a moŜe nawet ontologicznej. Zob. teŜ łącznik. baby-sitter, au pair. Baby-sitter to osoba, którą wynajęto do opieki nad dzieckiem, zwykle na kilka godzin, np. gdy rodzice udają się z wizytą towarzyską. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby pracę tę wykonywali męŜczyźni, toteŜ ma rację bytu trochę potoczne słowo baby-sitterka lub baby-siterka (formę z jednym t podaje Wielki słownik ortograficzny PWN). Gdy mowa o męŜczyźnie, odmieniamy: baby-sittera, baby--sitterze itd. Gdy mowa o kobiecie, baby-sitter pozostaje słowem nieodmiennym. Dziewczyny, które chcą spędzić za granicą część wakacji, opiekując się dzieckiem, aby przez resztę czasu zwiedzać kraj za zarobione pieniądze, biorą udział w tzw. programach au pair (czytaj „oPER"). Ze względu na swoje brzmienie słowo to nie odmienia się, a próby utworzenia od niego rzeczownika au-pairka nie wyszły poza fazę Ŝartobliwych 30 eksperymentów. Tę samą treść moŜna jednak wyrazić prościej, przenosząc nazwę programu na uczestniczące w nim osoby: „Przez rok pracowałam nawet jako au pair w Stanach Zjednoczonych" (Metropol). badminton, inaczej kometka. Często w zniekształconej postaci: ! badmington, ! badbington i in.: „! Uczestnicy festynów dostają słodycze, owoce, piłki, bumerangi, rakietki do badmingtona i inne zabawki" {Gazeta Wrocławska). Nazwa tej gry pochodzi od nazwy rezydencji księcia Beaufortu w Anglii, gdzie po raz pierwszy odbijano lotkę rakietkami. bajońskie sumy - czyli 'wielkie, zawrotne sumy pieniędzy' - to wyraŜenie nawiązujące do układu w Bajonnie w 1808 г., zgodnie z którym Napoleon sprzedał Księstwu Warszawskiemu wierzytelności pruskie na sumę kilkudziesięciu milionów franków, nigdy później nie wyegzekwowane. Często spotykane modyfikacje tego wyraŜenia - np. bajońskie ceny, koszty, wydatki - nie są historycznie uzasadnione. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. bakelit, nazwa tworzywa sztucznego, utworzona od nazwiska wynalazcy, Belga L.H. Baekelanda. MoŜna mówić „bakelit" lub „bakielit", ale w piśmie forma ! bakielit jest niepoprawna.

Barbórka. Niektóre słowniki zalecały pisownię Barburka, dziś jednak większość wydawnictw normatywnych - ze słownikami ortograficznymi na czele - podaje pisownię z ó. Jest to zgodne ze śląską tradycją, w której funkcjonuje teŜ postać Barbara i pochodząca od niej Barbórka. bardziej, najbardziej. Wyrazów tych uŜywa się do tworzenia złoŜonych form stopnia wyŜszego i najwyŜszego przymiotników i przysłówków, np. skomplikowany - bardziej skomplikowany - najbardziej skomplikowany, lodowato - bardziej lodowato - najbardziej lodowato. Zaleca się uŜywanie form złoŜonych tylko wtedy, gdy nie istnieją odpowiednie formy 31 proste. Lepiej więc powiedzieć trudniejszy niŜ bardziej trudny i najkorzystniej niŜ najbardziej korzystnie. Wyraźnym błędem jest zaś krzyŜowanie obu sposobów odmiany, np. ! bardziej doskonalszy. Zob. teŜ JAK NAJBARDZIEJ. Zob. teŜ KONTAMINACJA. bawół. Zob. wół, bawół, piŜmowół. bądź..., bądź. Zob. albo..., albo... bełkotać, bulgotać. Oba czasowniki są dźwiękonaśladow-cze i oba są czasem uŜywane w znaczeniu typowym dla drugiego. W zasadzie jednak bełkotać to mówić niewyraźnie, a bulgotać to wydawać odgłos taki, jaki wydaje wrząca lub przelewająca się woda. Formę ! bełgotać, powstałą przez skrzyŜowanie tych czasowników, trzeba uznać współcześnie za błąd, mimo Ŝe występowała w literaturze. Takim samym błędem jest ! bełgot. Zob. teŜ KONTAMINACJA. Besarabia, nie ! Bezarabia. Jest to historyczna kraina między Dniestrem, Prutem i wybrzeŜem Morza Czarnego, dziś naleŜąca do Mołdawii i Ukrainy. Jej nazwa jest pochodzenia tureckiego i ze słowem Arabia nie ma nic wspólnego. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. bez, beze. Zob. w, we, z, ze itp. beza, rodzaj ciastka. Podobnie zbudowane rzeczowniki Ŝeńskie mają bezkońcówkowy dopełniacz liczby mnogiej (np. teza - tez), więc i dla rzeczownika beza moŜna by oczekiwać formy bez. Nie kaŜdy jednak powie w cukierni Poproszę pięć bez, moŜe z obawy przed pomyleniem rzeczownika z przyimkiem - bez czego? Często usłyszy się za to Poproszę pięć beŜów, co w języku potocznym moŜna chyba uznać za dopuszczalne. Lepiej jednak uŜywać formy bez, tylko ją zresztą moŜna znaleźć w słownikach. Zob. teŜ PYZA, MARYNATA. 32 bez dania racji. Zrobić coś bez dania racji - np. odmówić komuś, zwolnić kogoś z pracy, rzucić się na kogoś z pięściami to zrobić to bez powodu, a przynajmniej bez podania nowodu. WyraŜenie to moŜna spotkać w zniekształconej postaci! bez zdania racji. O błąd tym łatwiej, Ŝe w swobodnej wymowie słowa bez dania racji i bez zdania racji brzmią niemal tak samo. będę czytał, będę czytać. Prawie wszystkie czasowniki niedokonane mogą wyraŜać czas przyszły na dwa sposoby, jak w wymienionych przykładach. UŜycie form typu będę czytać jest jednak niezręczne, jeśli wchodzący w ich skład bezokolicznik łączy się z bezokolicznikiem innego czasownika, np. Me będzie się opłacać tu wracać. Powiemy raczej: Nie będzie się opłacało tu wracać. Zarówno formy typu będę czytał, jak i formy typu będę czytać zazwyczaj mają taką właśnie kolejność składników, z posiłkowym czasownikiem być na pierwszym miejscu. W tekstach pisanych spotyka się teŜ szyk czytać będzie, w którym bezokolicznik występuje przed czasownikiem posiłkowym. Natomiast szyk czytał będzie jest rzadszy, niektóre wydawnictwa poprawnościowe uznają go nawet za niepoprawny. Białoruś. Zob. Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina.

Białostocczyzna, białostoczanie. Dla wielu osób intrygująca jest rozbieŜność pisowni: w pierwszym wyrazie ccz, w drugim tylko cz. Dlaczego nie ! Białostoczyzna i! biało-stocczanie? OtóŜ nazwy mieszkańców tworzymy od nazw miast: Białystok - białostoczanin, Płock - płocczanin (w obu wypadkach z wymianą głoski k na cz), podobnie Kielce - kielczanin, Mielec - mielczanin (z wymianą с na cz). Nazwy regionów natomiast tworzymy od przymiotników pochodzących od nazw miast: białostocki - Białostocczyzna, kielecki - Kielecczyzna (z wymianą głosek k i cz). Nieliczne wyjątki od tej 33 reguły dotyczą nazw interpretowanych jako odrzeczowniko-we, np. Kozaczyzna od Kozak. W sprawie nazwy Sądecczyzna i jej wariantu Sądeczyzna toczyła się niegdyś dyskusja między językoznawcami; ostatecznie argumenty za Sądecczyzną przewaŜyły i dziś tylko taka pisownia jest podawana w słownikach. białostoczanie, Białostocczanie. Ci pierwsi, jak juŜ wiemy, to mieszkańcy Białegostoku (zob. poprzednie hasło). Ci drudzy to mieszkańcy Białostocczyzny. Zwróćmy uwagę, Ŝe róŜnica w pisowni dotyczy nie tylko uŜycia małej lub wielkiej litery, ale i tematu słowotwórczego: raz jest nim białostocz- (od słowa Białystok), raz Białostoccz- (od słowa Bia łostocczyzna). Zob. teŜ Rzymianin, rzymianin. Białystok, Krasnystaw. Wyrazy te składają się z dwóch członów, z których kaŜdy powinien być odmieniany: ku Białemustokowi (nie ! Białystokowi), pod Krasnymstawem (nie ! Krasny stawem). Zob. teŜ Koziegłowy. Biblia to słowo pisane wielką literą, chyba Ŝe oznacza egzemplarz lub przekład Biblii (np. biblie staropolskie) albo jest uŜywane przenośnie, пр.: „Uczyniono z Pana Tadeusza biblię polskości" (Boy). Wielkimi literami zgodnie z tradycją pisze się teŜ Stary Testament, Nowy Testament, Pismo Święte (albo Pismo święte), ponadto zaś tytuły jego ksiąg. Zob. teŜ Ewangelia. Zob. Pismo Święte, Pismo święte. biblioteka. Akcent moŜe padać na drugą lub na trzecią sylabę od końca: „bibljoTEka" lub „biblJOteka". Uproszczona wymowa „! bibloteka" jest dość częsta, ale dla wielu osób raŜąca. Kto nie wierzy językoznawcom, niech posłucha historyka: „(...) w szklanym okienku obok świetnych prezenterów występują i tacy, którzy z zapałem godnym lepszej sprawy nagminnie mówią «dyrzwi» czy «sierodek» lub «bibloteka»" (J. Tazbir). Zob. teŜ akcent. 34 bilard. MoŜemy grać w tenisa, w ping-ponga, w brydŜa, p0kera, niektórzy mówią teŜ ! grać w bilarda, ale ta forma iest rzadka i uchodzi za błąd. Poprawnie - grać w bilard. bilateralny, słowo często zbyteczne, np. w zdaniu: „! Jak informuje agencja AFP, rozmowa trwała 2 godziny i objęła bilateralne stosunki między Pekinem i ParyŜem" (...) (Kultura). Bilateralny znaczy przecieŜ 'dwustronny', a trudno sobie wyobrazić, by stosunki między dwoma państwami mogły nie angaŜować obydwu stron. Zob. teŜ wzajemny. Zob. teŜ pleonazm, tautologia. Bitelsi, nie ! Bitlesi. Po angielsku wprawdzie The Beatles, ale spolszczona postać tej nazwy jest oparta na angielskiej wymowie, nie na pisowni. Nazwę zespołu piszemy oczywiście wielką literą, jak kaŜdą nazwę własną. Do poszczególnych jego członków słowniki kaŜą odnosić słowo bitek, pisane małą literą. W rzeczywistości taką pisownię spotyka się jednak bardzo rzadko, przewaŜa bowiem angielska forma Beatles, łączona z polską końcówką, np. „Zak Starkey jest synem Beatlesa, Ringo Starra" (Filipinka). Dominującą formę moŜna by uznać za błąd, gdyby doktrynalnie trzymać się przepisów ortograficznych (kaŜą one małą literą pisać nazwy członków zespołów

artystycznych). Na szczęście język zna nie tylko reguły, ale i zwyczajowe wyjątki - formy Beatles, Beatlesa, Beatlesowi itd. naleŜą do tych ostatnich. biznesmen, bizneswoman. Angielskie rzeczowniki złoŜone businessman i businesswoman zostały róŜnie przyswojone polszczyźnie. Zwróćmy uwagę zwłaszcza na róŜnicę w adaptacji ich drugich członów: angielskie -man zostało oddane jako -men, zgodnie z wymową, ale angielskie -woman zostało przejęte bez zmian. Angielską formę liczby mnogiej moŜna teŜ spotkać w polskich tekstach, np. polskie bizneswomen. Gdy jest uŜywana w funkcji liczby pojedynczej, budzi uzasadnione zastrzeŜenia, np. „! Piosenkarka, aktorka, bizneswomen" (Twój Styl). 35 Słowa bizneswoman i businesswoman są nieodmiennej i w pewnych kontekstach mogą być nieporęczne. Mamy wtedy wybór między biznesmenką a kobietą interesu. MoŜemy teŜ odnieść do kobiety formę męską, np. Została biznesmenem. Zob. teŜ DYREKTORKA, KIEROWNICZKA I IN. biznesplan, nie ! biznes plan i nie ! biznes-plan. Angielskie business plan najlepiej było oddać sformułowaniem opisowym, np. plan biznesowy, plan finansowy przedsięwzięcia lub podobnym. PoniewaŜ jednak nie upowszechniło się Ŝadne dostatecznie krótkie sformułowanie tego rodzaju, wygrało rozwiązanie najprostsze - adaptacja nazwy obcej. Zob. teŜ EURO-, PORNO-, SEKS-. bliźnię. Zob. DZIECI, BLIŹNIĘTA, NIEMOWLĘTA, WNUCZĘTA. bluźnić, bluzgać. Wyrazy te są spokrewnione i czasem pierwszego z nich uŜywa się mylnie w znaczeniu właściwym drugiemu: 'kląć, przeklinać'. Słowniki podają jednak, Ŝe bluźni ten, kto uwłacza autorytetom i zasadom szanowanym przez innych, a zwłaszcza Bogu i religii. RóŜnica emocjonalna między bluźnić i bluzgać jest znaczna, toteŜ mieszanie tych czasowników moŜe być raŜące. BŁĄD JĘZYKOWY. Zwykle definiuje się błąd jako niezamierzone odstępstwo od normy językowej, a normę jako zbiór tych środków językowych, które cieszą się aprobatą kulturalnej części społeczeństwa. Norma stanowi zatem wycinek zwyczaju językowego i nigdy nie obejmuje go w całości. W niektórych środowiskach uŜywa się np. form ! poszłem i ! wyszłem, ale w normie polszczyzny ogólnej nie ma tych form - nie uwaŜamy ich za poprawne. Chwiejność współczesnej polskiej normy językowej, widoczna choćby w zjawisku masowego zasięgania porad, jest wynikiem nie tylko zmian, jakim nieuchronnie podlega język, lecz przede wszystkim zmian, którym po wojnie zostało poddane społeczeństwo. Nowa inteligencja, która 36 wstała w Wyniku tych przeobraŜeń, wprowadziła do polszczyzny elementy językowe dawniej charakterystyczne tylko dla regionalnych lub środowiskowych odmian języka. Na to nałoŜyły się skutki zmian ogólniejszych, np. ograniczenie roli literatury jako źródła wzorów językowych. Współczesny polski inteligent w większym stopniu wzoruje się na języku prasy, radia i telewizji niŜ na języku ksiąŜek. Język środków przekazu rzadko jednak moŜe być uwaŜany za wzorowy. Objaśniając błąd językowy jako niezamierzone odstępstwo od normy, nie wyjaśniamy, skąd się biorą błędy. Prof. Witold Doroszewski, pytany o to, odpowiadał, Ŝe z lenistwa i bezmyślności mówiących. Wielu autorów udziela podobnej odpowiedzi, a przecieŜ jest ona nie tylko ogólnikowa, lecz w dodatku niesprawiedliwa dla osób, którym nie moŜna zarzucić językowej niefrasobliwości ani lenistwa. Błędy bowiem popełniamy wszyscy, i to z najrozmaitszych powodów. Przypadkowy błąd nie powinien być bardziej hańbiący niŜ pomyłka w rachunkach. Błędy częste, popełniane przez wielu, mogą zaś świadczyć o jakiejś tendencji rozwojowej języka. ZauwaŜmy, Ŝe kaŜda innowacja językowa stanowi odejście od

istniejącej normy i moŜe być oceniana jako błąd. MoŜna powiedzieć więc, Ŝe język rozwija się między innymi dzięki błędom, gdyŜ zmiany w nim zachodzą na ogół spontanicznie, a kiedy się pojawiają, nie sposób przewidzieć jeszcze, czy zostaną zaaprobowane, czy nie. Aby ułatwić sobie ocenę innowacji językowych, językoznawcy sformułowali szereg kryteriów ich oceny, takich jak rozpowszechnienie w zwyczaju językowym czy przydatność innowacji z punktu widzenia celów, jakim słuŜy język. Szkoda, Ŝe często kryteria te są uŜywane zbyt dowolnie, dla uzasadnienia sądów subiektywnych. W zasadzie istnieje zgoda co do tego, Ŝe najwaŜniejszym kryterium powinien obecnie być zwyczaj językowy środowisk kulturalnych. Trudność polega jednak na tym, Ŝe za mało wysiłku włoŜono w dokładne zbadanie go. 37 BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. Frazeologia jest dziedziną | wyraŜeń, których nie moŜna dowolnie zmieniać ani tworzyć doraźnie, lecz które trzeba zapamiętać i odtwarzać w całości. I WyraŜenia te mają ponadto określoną łączliwość - np.J niektóre łączą się z nazwami osób, ale nie łączą się z nazwami rzeczy. Oto kilka przykładów błędów frazeologicznych j z prasy i z literatury współczesnej. „!(...) talentów nie wolno zagrzebywać pod korcem (...)". Poprawnie byłoby chować, ukrywać lub trzymać coś pod korcem. Dawniej korcem nazywano duŜe naczynie o objętości około stu litrów, słuŜące do przechowywania rzeczy sypkich. PoniewaŜ pełny korzec trudno było odsunąć, chowano pod nim to, co chciano dobrze zabezpieczyć. Sformułowanie ! zagrzebywać pod korcem nie tłumaczy się historycznie. „!(...) dławi mnie banał, wyłazi mi dziurkami w nosie". Mówimy ktoś ma czegoś po dziurki w nosie lub coś komuś wyłazi bokiem. Nie naleŜało krzyŜować tych zwrotów, nie są zresztą synonimiczne. „! Wiesz, Ŝe ludzie kręcą nosami, kiedy milicjant kuma się z Niemką". Wprawdzie w zdaniu mowa o wielu osobach, ale w wyraŜeniu kręcić nosem odmienny jest tylko człon czasownikowy. Powiemy teŜ np. pluli sobie w brodę, nie ! го brody, i nie przyszedł z pustymi rękami, nie ! z pustą ręką. „! Handlowcy złapali jednak nowy wiatr w Ŝagle i zaczynają szukać nowych ciekawych rynków w świecie". Poprawnie: złapali jednak wiatr w Ŝagle i... Rozwijanie związków frazeologicznych za pomocą róŜnych określeń to błąd bardzo typowy. Szczególnie częstym intruzem jest słowo przysłowiowy, пр.: „! Były do siebie podobne jak przysłowiowe dwie krople wody". Wystarczyło napisać podobne jak dwie kropie wody - przenośne znaczenie tych słów jest oczywiste i nie musi być podkreślane. „! Przemysł papierniczy rozkłada ręce i mówi, Ŝe lepiej nie moŜe, przytaczając kolejną porcję argumentów". Najlepiej było w ogóle zrezygnować z wyraŜenia rozkładać ręce, gdyŜ jest tak obrazowe, Ŝe wydaje się komiczne, jeśli nie jest 38 odnoszone do ludzi. Podobne błędy są dobrze znane z wydawnictw poprawnościowych, пр.: „! Ziemniaki wyszły z fali mrozów obronną ręką" czy teŜ „! Bomba poszła w górę i od tej pory wszystko jest w rękach konia". Kłopoty z frazeologią wynikają czasem z niedostatecznej znajomości związków frazeologicznych, czasem zaś z tego, Ŝe piszący świadomie modyfikują utarte wyraŜenia, chcąc w ten sposób odświeŜyć styl wypowiedzi. Próby takie naleŜy podejmować z duŜą ostroŜnością, by nie były odbierane jako błąd. Jak pisze prof. Stanisław Baba: „Naczelną dyrektywą poprawnego posługiwania się fra-zeologizmami powinna być stała troska o uchronienie ich metaforycznych znaczeń przed bezwiednym i nieopatrznym udosłownieniem w komponowanych kontekstach". Zob. teŜ CUDZYSŁÓW. Zob. teŜ PRZYSŁOWIOWY.

błonie. Według słów znanej piosenki: „Tam na błoniu błyszczy kwiecie, stoi ułan na widecie". Na widecie to znaczy na warcie, błonie natomiast - jak wyjaśnia Słownik języka polskiego PAN - to „otwarta przestrzeń, rozległa równina, pokryta trawą; duŜe pastwisko, łąka". Rzeczownik ten ma rodzaj nijaki i odmienia się tak jak danie, przy czym w dopełniaczu liczby mnogiej moŜliwe są dwie formy, błoń i błoni. Tak samo odmienia się nazwa miasta: jedziemy do Błonia, mieszkamy w Błoniu itd. Dawniej był uŜywany równieŜ rzeczownik błoń, mający to samo znaczenie, ale rodzaj Ŝeński i w związku z tym inną odmianę. W razie wątpliwości - na błoniu czy na błoni? - warto przypomnieć sobie słowa piosenki. bodaj pochodzi od wyraŜenia bog daj 'daj BoŜe (aby...)'. Warto zapamiętać etymologię, gdyŜ uświadamia ona, Ŝe wymowa „! bodej" jest nie lepsza niŜ mówienie „! dej" zamiast „daj". Zob. teŜ DZISIAJ, TUTAJ, WCZORAJ, PRZEDWCZORAJ. 39 Boeing, często z błędem, пр.: „! Przedstawiciele koncernu Boening poinformowali o wzroście zysku i sprzedaŜy w drugim kwartale 1994 roku" (Nowa Europa). Grupa -ing po samogłosce wydaje się dziwna Polakom, toteŜ uzupełniają ją o bliską jej fonetycznie spółgłoskę nosową. Wymowa tego słowa teŜ nie jest oczywista. Polskie encyklopedie kaŜą wymawiać je „bołing". boiken, idared, kronselka, odmiany jabłek. Prawie wszyscy słyszeli ich nazwy, ale nie wszyscy wiedzą, jak jej poprawnie zapisać. Zwróćmy uwagę na literę i (boiken) wymawianą jak j, na d (idared), które naleŜy wymawiać dźwięcznie (oczywiście z wyjątkiem mianownika, a więc „idaret", ale „idaredy"), wreszcie na grupę ons (kronselka), wymawianą jak w słowie wąs i często tak pisaną, niestety. bojler, nie ! bolier, to duŜy zbiornik do podgrzewania wody na uŜytek domowy, stanowiący część domowej instalacji wodnej. Jego nazwa pochodzi od angielskiego słowa boiler, a ten od czasownika boil 'gotować'. Bonaparte. W liczbie pojedynczej odmieniamy to nazwisko jak przymiotnik: Bonapartego, Bonapartemu, z Bonapartem, o Bonapartem, nie ! Bonapartym. W liczbie mnogiej zaleca się odmianę rzeczownikową: Bonapartowie, Bonapartów, Bonapartem, z Bonapartami, o Bonapartach. Formy z końcówkami przymiotnikowymi - Bonapartych, Bonapartym, Bonapartymi - to gramatyczny rusycyzm, bynajmniej nie nowy. U Prusa w Lalce czytamy: „Tymczasem ród Bonapartych trząsł Europą (...)", dwie strony dalej zgodnie z dzisiejszą normą: „Pamiętaj, Ŝe Bonapartów Bóg zesłał, aŜeby zrobili porządek na świecie", a zaraz potem znowu z rosyjska: „Nie mogę powiedzieć, aŜeby niezachwianą wiarę mego ojca w Bonapartych i sprawiedliwość podzielali dwaj jego koledzy". Jak widać, zwyczaj językowy w przeszłości był zróŜnicowany. Dziś teŜ taki jest: jedni autorzy uŜywają form 40 końcówkach rzeczownikowych, inni o końcówkach przymiotnikowych, a Wydawnictwo Łódzkie opublikowało ksiąŜkę która nawet w tytule ma formę krytykowaną: W gnieździe ^napartych (J. Dackiewicz). W sprawach językowych zwyczaj :eSt ostatecznym prawodawcą, dlatego przymiotnikowa odmiana nazwiska Bonaparte w liczbie mnogiej nie zasługuje na potępienie. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN aprobuje ją w normie potocznej. Zob. teŜ Kolbe, Rabelais, Milne. bowiem, zaś. Spójniki te są dość osobliwe, tradycyjnie bowiem zajmują miejsce nie między zdaniami składowymi w zdaniu złoŜonym, lecz wewnątrz drugiego z łączonych zdań, po jego pierwszym wyrazie lub jeszcze dalej. (Proszę zwrócić uwagę na uŜycie spójnika bowiem w poprzednim zdaniu). Osobliwość ta ma swoje źródło w łacinie i pochodzi z okresu jej wpływu na literacką polszczyznę. Od lat opiera się tendencji do ujednolicenia pozycji róŜnych spójników, hamowanej przez autorów wydawnictw poprawnościowych, którzy starają się bronić tradycji.

Ta zachowawczość wydawnictw normatywnych jest uzasadniona o tyle, Ŝe spójniki bowiem i zaś naleŜą do stylu ksiąŜkowego. Ich składniowa odrębność i ich stylistyczna odrębność idą więc w parze. Trzeba przyznać, Ŝe współcześnie obydwu spójników coraz częściej uŜywa się niezgodnie z tradycją. Oto dwa przykłady z prasy: (za Poradnikiem Językowym): „Dzieje się to juŜ od 41 lat, bowiem w 1947 r. odbyła się tutaj pierwsza edycja festiwalu teatralnego (...)", „Prymas wygłosił równieŜ kazanie, zaś po mszy spotkał się z miejscową Polonią". W pierwszym zdaniu lepiej było uŜyć spójnika poniewaŜ, w drugim zmienić kolejność wyrazów: .. .po mszy zaś spotkał się z miejscową Polonią. Językoznawcy krytykujący międzyzdaniowe bowiem i zaś zapominają, Ŝe bardzo często spójniki te moŜna spotkać nie w zdaniu złoŜonym, lecz w zdaniu samodzielnym, nawiązu- 41 jącym do poprzedniego kontekstu, пр.: „О bardziej prywatnych szczegółach Ŝycia carskiej rodziny teŜ mało wiedzieliśmy. KaŜda rewolucja bowiem stara się niewygodną przeszłość wymazać z pamięci społeczeństwa" (Twój Styl), „Zginęły przede wszystkim duŜe ssaki. PrzeŜyły zaś zwierzęta zwinniejsze, mniejsze i mniej ufne wobec człowieka" (Wprost). Próba umieszczenia bowiem i zaś na początku zdania samodzielnego (Bowiem kaŜda rewolucja..., Zaś przeŜyły zwierzęta zwinniejsze...) najlepiej uzmysławia, Ŝe taka pozycja jest dla nich nieodpowiednia. Niech więc i w zdaniach złoŜonych - jak kaŜe tradycja - spójniki te zajmują pozycję wewnątrz zdania podrzędnego, a nie przed nim. Bóg, bóg. Wielkiej litery uŜywa się, gdy chodzi o jedynego Boga w religii monoteistycznej, małej zaś, gdy mowa o jednym z wielu bóstw religii politeistycznej lub o kimś nazywanym przenośnie bogiem z powodu uwielbienia, jakie go otacza. W tym pierwszym znaczeniu celownik brzmi oczywiście Bogu, w drugim bogu albo bogowi, пр.: „A miesiące u nich takie same jak u nas, od nowiu do nowiu, kaŜdy miesiąc innemu bogowi przynaleŜny" (Z. Kossak-Szczucka), „(...) wykonał posąg brązowy studziewiętnastometrowej wysokości, poświęcony bogowi słońca" (W. Łysiak). Zob. teŜ celownik. brać się, wziąć się. Czy po polsku mówimy brać się do roboty, do nauki, do Ŝeniaczki, czy teŜ brać się za robotę, za naukę, za Ŝeniaczkę? WyraŜenia z przyimkiem za były spotykane w dawnej polszczyźnie, potem wyszły z uŜycia, ale w XIX wieku powtórnie upowszechniły się pod wpływem języka rosyjskiego i od tej pory są piętnowane w wydawnictwach poprawnościowych. Często występują zwłaszcza w języku potocznym, gdyŜ odbiera się je jako bardziej eks-presywne od konstrukcji uwaŜanych za poprawne. W sytuacjach oficjalnych mogą razić, więc lepiej ich wtedy unikać. To samo dotyczy czasowników pokrewnych: mówimy starannie zabrać się do jedzenia, wziąć się do pracy, a potocznie 42 jedzenie, za pracę. W kontekście rzeczowników osobowych jest jednak inaczej - przyimek za dominuje tu takŜe sytuacjach oficjalnych. Mówimy więc, a takŜe piszemy zabrać się za chuliganów raczej niŜ do chuliganów. Szkoda, Ŝe wydawnictwa poprawnościowe przewaŜnie nie dostrzegają tej róŜnicy. Zob. teŜ KALKI. bronić. W niektórych znaczeniach czasownik ten łączymy z dopełniaczem, np. bronić kraju, bronić prawdy, bronić swojego stanowiska, bronić pracy doktorskiej, bronić komuś wstępu dokądś. W innych łączymy go z biernikiem, np. bronić kolegę przed zarzutami, bronić oskarŜoną w sądzie, bronić trudne strzały na bramkę. Nie mniej niŜ trzynaście znaczeń wyróŜniono winnym słowniku języka polskiego PWN - warto tu zajrzeć po szczegóły. bród, brud. Bród to płycizna, po której moŜna przejść lub przejechać na drugi brzeg rzeki, brud to przeciwieństwo czystości. Od brodu pochodzi nazwa warszawskiej dzielnicy Bródno,

od brudu przysłówek brudno. Czasem mówimy, Ŝe czegoś jest w bród, czyli bardzo duŜo - tyle, ile krów, koni itp. zmieściłoby się w brodzie, czyli w miejscu, gdzie zwykle rzeka jest najszersza (tak prof. Andrzej Bańkowski tłumaczy pokrewieństwo tego wyraŜenia z brodem rzecznym). Błąd znalazł się w zdaniu: „! Pracy jest w brud, tylko bezrobotni wydziwiają" (Trybuna Śląska). Zob. teŜ WPŁAW, W BRÓD. Bruno, Hugo. Imiona te, a takŜe Gwido, Otto, Cycero, Kato, Plato mają oboczne formy mianownika zakończone spółgłoską n: Brunon, Hugon, Gwidon, Otton, Cyceron, Katon, Platon. W przypadkach zaleŜnych oboczność znika, a spółgłoska и jest konieczna: mówimy np. Brunona, nie ! Bruna. Wymienionych imion nie naleŜy pozostawiać w postaci nie odmienionej, np. ! szkoła imienia Hugo Kołłątaja czy teŜ ! twórczość Bruno Schulza. Poprawnie odmieniamy je na- 43 stepująco: Bruno i Hugo, Brunona i Hugona, Brunonowi i Hugonowi, Brunonem i Hugonem, Brunonie i Hugonie. Zob. teŜ Apollo. Zob. teŜ imiona i nazwiska. brytfanna, z niemieckiego Bratpfanne, to metalowe, płaskie naczynie do pieczenia mięsa lub ciasta. Nie naleŜy kojarzyć sobie tego słowa z wanną i pisać go przez w. Grozi to zresztą utworzeniem błędnej formy ! brytfanien zamiast brytfann. Przyczyną pisowni przez w - oprócz moŜliwego skojarzenia z wanną - jest teŜ analogia do licznych w języku polskim wyrazów z grupą liter tw wymawianą „tf', np. bitwa, brzytwa, twarz. bryza, z francuskiego brise 'wietrzyk', to lokalny wiatr wiejący w dzień od morza w kierunku lądu, w nocy w kierunku odwrotnym, powstający na skutek nierównomiernego nagrzewania się lądu i morza. Potocznie bryzą nazywa się po prostu lekki wiatr wiejący nad morzem. Wiele osób kojarzy jednak to słowo z czasownikiem bryzgać i sądzi mylnie, Ŝe bryza to fala morska rozbijająca się o brzeg morski lub o burty statku. Zob. teŜ etymologia ludowa. brzoskwinia, cukinia. Rzeczowniki Ŝeńskie o zakończeniu -nia tworzą dopełniacz liczby pojedynczej dwojako, zaleŜnie od tego, jak są wymawiane. Jeśli -nia wymawiamy „ńa", to dopełniacz ma zakończenie -ni, wymawiane „ńi", np. brzoskwinia - brzoskwini i jaskinia - jaskini. Jeśli zaś -nia wymawiamy „ńja", to dopełniacz ma zakończenie -nii, wymawiane „ńji" lub mniej starannie „ńi", np. aronia - aronii, cukinia - cukinii, pelargonia - pelargonii. Zgodnie z tym napiszemy ukłonić się Mani Kowalskiej, ale dostać manii prześladowczej. Jeśli dopełniacz liczby pojedynczej ma zakończenie -ni, to dopełniacz liczby mnogiej bywa tworzony rozmaicie: bieŜnia - tych bieŜni, jaskinia - tych jaskiń, stajnia - tych stajni 44 i b stajen. Jeśli dopełniacz liczby pojedynczej ma zakończenie •• to dopełniacz liczby mnogiej jest zakończony iden-cznie np. tej pelargonii i tych pelargonii. Bardzo rzadkie, lecz dopuszczalne jeszcze są formy na -иг)', np. tych pelargonij. MoŜna ich uŜywać, aby odróŜnić liczbę mnogą od pojedynczej. Zob. teŜ kopalnie, księgarnie. Zob. tez misja, teoria, LINia. Zob. teŜ dopełniacz. budapeszteński, bukareszteński. Status normy mają właśnie te formy, a nie budapesztański i bukaresztański. Słowniki podają teŜ: budapeszteńczyk i budapesztenka oraz bukareszteńczyk i bukaresztenka, choć większość Polaków chyba nie uŜyłaby tych form. W stuosobowej ankiecie w Warszawie za budapesztanką głosowało 80 osób, za budapesztenka tylko 20. W Krakowie przewaga budapesztanki nad budapesztenka była jeszcze większa: 97 do 1 (dwie osoby nie dokonały wyboru). Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN uznał jednak niedawno, Ŝe kwestionowane formy budapesztański i bukaresztański są dopuszczalne w języku potocznym. Tak samo

potraktował nazwy mieszkańców: oficjalnie budapeszteńczyk, budapesztenka i bukareszteńczyk, bukaresztenka, a potocznie budapesztańczyk, budapesztanką itd. budŜet, gadŜet, pidŜama. Słowa budŜet, budŜetowy mają nietypową wymowę: w stylu starannym dwuznakowi dŜ odpowiada w nich nie jedna głoska, jak w słowie dŜem, lecz dwie, jak w słowie podŜyrować. Typową wymowę, z jedną głoską w miejscu liter dŜ, mają natomiast wyrazy gadŜet i pidŜama. Ten ostatni częściej spotyka się w formie piŜama, której wymowa nie budzi wątpliwości. bukareszteński. Zob. budapeszteński, bukareszteński. bukszpan. Zob. kszyk, bukszpan, kształt. bulgotać. Zob. bełkotać, bulgotać. 45 Butenko, Mleczko, Sito. Zgodnie z tradycją większość polskich i słowiańskich nazwisk męskich zakończonych, samogłoską o odmienia się tak, jak Fredro, Matejko czy] Moniuszko. Na przykład: ksiąŜka z ilustracjami Bohdana Butenki, portret podarowany Andrzejowi Mleczce, wiersz napisany przez Jerzego Sitę, trening z Grzegorzem Łatą, wspomnienia o Tarasie Szewczence. Jedynie rzadkie w Polsce nazwiska z głoską o po spółgłosce miękkiej odmieniają się inaczej - tak, jak Jasio, Józio czy Gucio, np. Puzio, Puzia, Puziowi, Puziem, o Puziu. Wbrew tradycji upowszechnia się zwyczaj nieodmieniania nazwisk na -o, zwłaszcza nazwisk mniej znanych. Dzieje się to często z aprobatą ich właścicieli, co zresztą ma racjonalne przyczyny: dopełniacz Stańki nie wskazuje, czy męŜczyzna nazywa się Stańko czy Stańka, pozostawienie nazwiska w postaci nieodmienionej nie stwarza zaś tego problemu. Oczywiście język polski jest fleksyjny i sformułowanie ! koncert Stańko brzmi bardzo niezręcznie. Decydując się więc na nieodmienianie nazwisk na -o (wbrew zaleceniom wydawnictw poprawnościowych), naleŜy uŜywać ich z imieniem lub innym wyrazem odmiennym, np. koncert Tomasza Stańko. Dowodem na to, Ŝe mówiący częściej kierują się tu wyczuciem niŜ regułą, jest fakt, iŜ autor tej ksiąŜki dopiero na studiach polonistycznych dowiedział się, iŜ jego nazwisko jest odmienne. MoŜliwe, Ŝe wydawnictwa poprawnościowe z czasem zaaprobują nieodmienianie rodzimych nazwisk na -o, tak jak juŜ aprobują nieodmienianie podobnych nazwisk obcych. Te ostatnie moŜna odmieniać jak rzeczowniki męskoosobo-we, np. Picasso, Picassa, Picassowi, z Picassem, o Picassie, moŜna teŜ odmieniać tylko towarzyszące im imię, np. Pabla Picasso, Pohlowi Picasso itd. W ogóle nieodmienne są nazwiska obce, w których końcowa samogłoska o (niezaleŜnie od pisowni) jest akcentowana, np. Hugo, Mirabeau. Zob. teŜ IMIONA I NAZWISKA. 46 hy -by, cząstka dwojako pisana, charakterystyczna dla vbu' warunkowego. MoŜna umieszczać ją po czasowniku lub przed czasownikiem, ale nie na początku zdania, gdyŜ nie jest akcentowana. Nie zaleca się teŜ pozostawienia by na końcu zdania, np. Oni znów poszliby. Lepiej powiedzieć Oni by snów poszli. Cząstka by po formie osobowej czasownika jest pisana łącznie z nią, niezaleŜnie od tego, czy czasownik ma znaczenie osobowe, czy nie (np. czytałoby, naleŜałoby czytać, dniałoby). Rozdzielnie natomiast pisze się by po formach nieosobowych (np. czytano by), po czasownikach winien i powinien (np. powinni byśmy odpocząć) i po wyrazach typu trzeba, moŜna, wolno, warto, widać, słychać, Ŝal, grzech, brak, czuć, które końcówek osobowych nie przyłączają (np. Trzeba by juŜ wracać, Widać by było morze, Grzech by było pomyśleć, Czuć by było dym). Trudniejsze są zasady pisowni cząstki by z innymi typami wyrazów. Nie dziwi łączna pisownia słów, które nabrały charakteru samodzielnych spójników lub partykuł, np. aby, aŜeby, Ŝeby, iŜby, gdyby, jakby, choćby, chociaŜby, jakoby, niby, oby, czyŜby, gdzieŜby,

niechby, niechajby. Gorzej, Ŝe przepisy ortograficzne kaŜą pisać by łącznie ze wszystkimi spójnikami, a więc teŜ aleby, boby, czyliby, jeśliby, lubby, nimby, poniewaŜby, więcby i zatemby. Pisownia Wróciłby lubby został jest oczywiście dziwna, nawet raŜąca. Napisze się raczej Wróciłby lub by został - teoretycznie z błędem, którego jednak nauczyciele i redaktorzy pewnie nie zauwaŜą. MoŜna teŜ ominąć trudności ortografii, pisząc Wróciłby lub zostałby, ale pozostawienie by na końcu zdania jest - jak wspomniano wyŜej - niedobrym zwyczajem. Przepisy ortograficzne dotyczące cząstki by kilkakrotnie zmieniały się w ciągu ostatnich stu lat. Stanisław Jodłowski w ksiąŜce Losy polskiej ortografii krytykuje obecne zasady za nadmiar komplikacji i przyznaje otwarcie: „Oceniając aktualny stan pisowni łącznej i rozdzielnej cząstki -by, trzeba stwierdzić, Ŝe jest najgorszy ze wszystkich dotychczasowych". 47 Zob. teŜ JAKBY, JAK BY. Zob. teŜ -ŚMY, -ŚCIE. Zob. teŜ SIĘ. i Zob. teŜ śeby kózka nie skakała, toby nóŜki nie złamała. być. Zob. będę czytał, będę czytać. Zob. teŜ -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. być (orzeczenie imienne). W orzeczeniu imiennym opartym na czasowniku być rzeczownik zasadniczo występuje w narzędniku, np. Jan jest nauczyciełem. Analogiczne konstrukcje z mianownikiem uchodzą za rusycyzm i są często oceniane jako błąd. Bywają uzasadnione tylko w języku potocznym, jeśli mówiący chce nadać wypowiedzi charakter ekspresywny, np. Czy ty jesteś idiota? W zdaniach z orzeczeniem w 3. osobie bezpieczniej jednak posłuŜyć się łącznikowym zaimkiem to - Jan to idiota zamiast Jan jest idiota. Osiągamy ten sam efekt stylistyczny, nie budząc niczyich wątpliwości językowych. Przymiotnik w orzeczeniu imiennym dawniej teŜ występował w narzędniku - moŜna więc było powiedzieć o damie, Ŝe chce być męŜowi posłuszną, podczas gdy dziś trzeba by uŜyć formy posłuszna. Narzędnik zachował się jednak w niektórych konstrukcjach, np. w zdaniach nie zawierających podmiotu w mianowniku {Trzeba być rozwaŜnym), a takŜe w połączeniach z imiesłowem lub rzeczownikiem odczasownikowym {będąc młodym, bycie młodym). Tych wyjątkowych konstrukcji jest zresztą więcej, niŜ się na ogół przypuszcza. Nie ma błędu w zdaniu: Określenie to jest najsłabszym, jakiego mogliśmy uŜyć - uŜycie mianownika w miejscu narzędnika byłoby tu niedopuszczalne. Powiemy Chciał być ostatni (nie ! ostatnim), ale nie razi zdanie Będąc pierwszym, chciał być ostatnim. Powiemy Me była grzeczna (nie ! grzeczną), ale nie widać błędu w wierszu Antoniego Marianowicza, który o śwince morskiej napisał: „Nie była grzeczną, będąc szorstką, nie była rzeczną, będąc morską". Oczywiście jest to konstrukcja nietypowa. Nic dziwnego więc, Ŝe dzieci uwspółcześniają ją, recytując z pamięci: Nie była GRZECZNA, będąc szorstką, nie była RZECZNA, będąc morską. 48 być (krzyŜowanie orzeczeń imiennych). Aforyzm Oskara Wilde'a cytują autorzy jednego ze zbiorów złotych myśli: „! Za późno przyznajemy, Ŝe jedyną rzeczą, której nie Ŝałujemy, to nasze błędy". Zdanie jest zbudowane niekonsekwentnie i powinno brzmieć inaczej. Albo jedyną rzeczą... są nasze błędy, albo jedyna rzecz... to nasze błędy. KrzyŜowanie dwóch orzeczeń imiennych w taki sposób jest niestety dość częste. być (zgodność podmiotu i orzeczenia). Zazwyczaj podmiot zdania z orzeczeniem imiennym jest co do liczby zgodny z orzecznikiem: albo oba są w liczbie pojedynczej (np. Słoń jest zwierzęciem), albo oba w mnogiej (np. Słonie są zwierzętami). Rzadziej podmiot w liczbie mnogiej towarzyszy orzecznikowi w liczbie pojedynczej, np. Nasze dzieci są naszą dumą, Skrzypce są instrumentem smyczkowym. Natomiast odwrotne połączenia odbiera się jako błąd gramatyczny, пр.: „! MłodzieŜ jest pełnowartościowymi następcami swoich kolegów" (Sportowiec). MoŜna było powiedzieć: Młodzi są pełnowartościowymi następcami... lub MłodzieŜ to pełnowartościowi następcy...

Ten sam błąd, co w zdaniach z łącznikowym być, zdarza się w zdaniach z czasownikami stać się, okazać się, zostać itp. Na przykład: „! (...) zdecydowana większość została dobrymi fachowcami i uczciwymi ludźmi" (Literatura). Poprawnie byłoby: w zdecydowanej większości zostali dobrymi fachowcami i uczciwymi łudźmi. być w posiadaniu. Zob. posiadanie. być w stanie, wyraŜenie krytykowane czasem jako kalka niemieckiego imstande sein. Podobne konstrukcje istnieją jednak teŜ w innych językach i nie zawsze dają się zastąpić jednym czasownikiem. Na przykład zdanie Nie jestem w stanie ci tego załatwić - jak zauwaŜyła prof. Danuta Buttler - jest informacją o niemoŜności obiektywnej, podczas gdy zdanie Nie mogę ci tego załatwić nie wyklucza, Ŝe mówiący z jakichś 49 powodów nie chce spełnić prośby słuchacza. Poza tym wyraŜenie być w stanie pomaga uniknąć powtórzeń, jak u śeromskiego: „Nie mogła znieść jego gniewu. Nie była w stanie Ŝyć dłuŜej w niełasce". Bytom. Celownik ma ten sam temat fleksyjny, co dopełniacz: Bytomia i Bytomiowi, nie ! Bytomowi. Zob. teŜ Wrocław, Kraków. С Carrefour. Zob. Auchan, Carrefour, Geant. CELOWNIK. Rzeczowniki męskie mają w celowniku liczby pojedynczej dwie końcówki: -owi i -u. Ta druga, dawniej powszechna, do dziś zachowała się tylko w kilka-nastu wyrazach. Mówimy: bratu, ojcu, chłopcu, chłopu, panu, księciu, księdzu, popu, Bogu, diabłu, kotu, psu, lwu, s'wiatu i łbu. Kilka innych rzeczowników ma w celowniku formy oboczne, na -owi i na -u: człekowi lub człeku, katowi lub katu, orłowi lub ortu, osłowi lub osłu. MoŜna tu wspomnieć jeszcze o rzeczownikach ksiąŜę i arcyksiąŜę, ale one - choć rodzaju męskiego - odmieniają się jak nijakie. Odejście od mało wyrazistej końcówki -u na rzecz wyrazistej końcówki -owi to proces racjonalny i poŜyteczny: ta pierwsza przysługuje róŜnym przypadkom, draga natomiast wskazuje jednoznacznie na celownik i jest to jej zaletą. Rzeczowniki męskie z celownikiem na -u naleŜą współcześnie do gramatycznych wyjątków, a ich los - jak los innych wyjątków - zaleŜy od tego, jak często będą umywane. Gdy pamięć zawodzi mówiących, końcówki -owi naduŜywa się kosztem końcówki -u, np. ! diabłowi, ! kotowi, ! chłopowi zamiast diabłu, kotu, chłopu. Błędy tego rodzaju są jednak sporadyczne, częste tylko u dzieci. Ustępowanie końcówki -u na rzecz -owi wiidać - by tak rzec - na peryferiach pewnych wyrazów. W prodstawowym 50 znaczeniu mówimy Bogu, kotu, osłu, ale w znaczeniach wtórnych inaczej: bogu lub bogowi 'bóstwu', kotowi 'Ŝołnierzowi', osłu lub osłowi 'zwierzęciu', ale raczej osłowi 'komuś głupiemu lub upartemu'. Zob. teŜ ku Krakowowi, ku Krakowu. Zob. teŜ Wrocław, Kraków. Zob. teŜ miejscownik. cętka. Błędna pisownia ! centka jest zgodna z wymową, ale wątpliwe, by tylko wymowa była przyczyną tego błędu. Największą winę ponosi chyba analogia do słów cent, procent, centymetr, wywodzących się od łacińskiego liczebnika centum 'sto'. Nie jest wykluczone, Ŝe między wyrazami centum i cętka jest więź etymologiczna. chart, hart. Piszemy chart, gdy chodzi o psa, i hart, gdy mamy na myśli wytrzymałość ducha lub ciała albo twardość hartowanego metalu. To ostatnie znaczenie jest przestarzałe, np. hart zbroi. Chciałem..., Poproszę... Niektóre osoby razi jako nielogiczne uŜycie formy czasu przeszłego chciałem w odniesieniu do teraźniejszości, np. Chciałem panu powiedzieć, Ŝe... Nasuwa im się zaczepna odpowiedź: Chciał pan, ałejuŜ pan nie chce? Owo chciałem to po prostu uprzejmiejszy wariant formy chcę, funkcjonalnie bliski formie chciałbym. Nie ma więc o co

kruszyć kopii, tym bardziej Ŝe odgadnięcie intencji rozmówcy jest obowiązkiem kaŜdego uczestnika rozmowy. Mówiąc Chciałem... zamiast Chcę... czynimy swoją wypowiedź mniej kategoryczną: skoro dotyczy ona - pozornie - przeszłości, to nie zakłóca spokoju słuchacza, nie obliguje go do Ŝadnych działań. Podobną funkcję ma forma Poproszę..., która akt prośby przesuwa - znowu pozornie - w przyszłość, np. Poproszę gazetę. Złośliwcy odpowiedzieliby zapewne: Jak pan poprosi, to panu dam. Chcieć, zechcieć. W trybie rozkazującym chciej, zechciej, nie ! chcij, \zechcij. Zob. teŜ Chciałem..., Poproszę... 51 cheeseburger, często z błędem ortograficznym: „! Właściciele restauracji i fast-foodów z całej okolicy wysyłają do Reno swoje lotne oddziały, aby zaspokoić apetyty na hot--dogi, cheesburgery oraz colę" (CKM). Nawiasem mówiąc, słowa fast food i hot dog słowniki teŜ zapisują inaczej niŜ w cytowanym zdaniu. Chełm, hełm. Chełm to miasto na Lubelszczyźnie, hełm to ochronne nakrycie głowy, a takŜe ozdobne zwieńczenie wieŜy, np. cerkiewnej. Dopełniacze tych wyrazów są róŜne: Chełma i hełmu. Chicago jest wymawiane od dawna „czikago", ale dziś coraz częściej „szikago", zgodnie z wymową amerykańską. Jeśli angielskim literom eh odpowiada dźwięk „sz", to znak, Ŝe słowo jest pochodzenia obcego, prawdopodobnie francuskiego. Tak rzeczywiście jest w tym wypadku: Francuzi oddali indiańskie brzmienie nazwy po swojemu, a francuską formę graficzną przejął język angielski razem z wymową. Chłop. Zob. chłopiec, chłop. Chłopaki, Chłopy, Ofermy. Rzeczowniki męskoosobowe mają w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej po dwie formy. Jedna łączy się z męskoosobowymi formami czasowników, przymiotników i zaimków przymiotnych, np. ci dobrzy chłopi, profesorzy, studenci, uczniowie, Ŝebracy. Druga łączy się z formami niemęskoosobowymi: te dobre chłopy, profesory, studenty, ucznie, Ŝebraki. Formy niemęskoosobowe są stylistycznie nacechowane, czasem dodatnio, zwykle jednak ujemnie. Przy niektórych rzeczownikach - zwłaszcza tych, które przekazują oceną pejoratywną - są one jedynymi wykładnikami liczby mnogiej. MoŜna powiedzieć te ofermy, fajtłapy, nieroby, półgłówki, bachory, ale nie ! ci ofermi ani ! ci ofermowie. Bywa i tak, Ŝe forma męskoosobowa wprawdzie istnieje, ale jest rzadko uŜywana. Częściej powie się te młokosy niŜ ci 52 *щ lokosi i częściej te chłopaki niŜ ci chłopacy. Forma chłopacy budzi zresztą wątpliwości niektórych osób, forma chłopaki ś nie tylko nie jest zabarwiona ujemnie, lecz wręcz przeciwnie - moŜe przekazywać ocenę dodatnią i wyraŜać solidarność mówiącego z osobami, które oznacza. Rodzi się więc pokusa, by łączyć ją z męskoosobowymi formami czasowników, wbrew gramatyce, np. ! Chłopaki zagrali dobry mecz. Poprawnie byłoby: Chłopaki zagrały dobry mecz, Chłopacy zagrali dobry mecz lub - z rzeczownikiem chłopiec zamiast chłopak - Chłopcy zagrali dobry mecz. Dodajmy, Ŝe ci chłopi lub ekspresywnie te chłopy moŜna powiedzieć tylko o rolnikach. Kiedy chłopem nazywa się potocznie męŜczyznę, jedynie forma chłopy jest w uŜyciu: „Gdzie ci męŜczyźni, (...) gdzie te chłopy, gdzie?" - śpiewała Danuta Rinn. Chłopiec, chłop w celowniku mają końcówkę -u: chłopcu i chłopu, nie ! chlopowi (chociaŜ rolnikowi). Zob. teŜ CELOWNIK.

choroba Basedowa. Niektórzy odmieniają ! choroby Basedowej, ! chorobie Basedowej, ! chorobę Basedowa itd., traktując mylnie drugi człon jako przymiotnik. W rzeczywistości jest to dopełniacz od nazwiska niemieckiego lekarza, który opisał ten rodzaj nadczynności tarczycy. Odmieniajmy więc: choroby Basedowa, chorobie Basedowa, chorobę Basedowa itd. PoniewaŜ von Basedow był Niemcem, literę s w jego nazwisku naleŜy w zasadzie wymawiać jak z. Wymowa taka jest jednak rzadka, nawet wśród lekarzy, i nic dziwnego: dla Polaków nazwisko Basedow brzmi raczej słowiańsko niŜ germańsko. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. choroba Heinego-Medina, zwana tak od nazwisk dwóch lekarzy, którzy ją opisali. Mówi się teŜ choroba Heinego 53 i Medina, potocznie zaś heinemedina. Na przykład: szczepienia przeciw heinemedinie, przeciw chorobie Heinego-Medina lub przeciw chorobie Heinego i Medina. Inna nazwa tej choroby, uŜywana przez lekarzy, to polio, chryzantema, nie ! chryzantem. Zob teŜ aster, chryzantema, GERBERA. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. Cielę. Zob. KURCZĘ, JAGNIĘ ITP. ciemięstwo. Zob. domokrąstwo. ciemięzca, krzywoprzysięzca. W zasadzie piszemy te wyrazy tak, jak słowo zwycięzca - z zakończeniem -zca, a nie -Ŝca. Pisownię ciemięŜca moŜna jednak znaleźć w tekstach, a nawet w niektórych słownikach. Nasuwa się pod wpływem wyrazów pokrewnych: ciemięŜyć i ciemięŜyciel. cięŜkostrawny. Zob. lekkostrawny, cięŜkostrawny. CO, w dopełniaczu zasadniczo czego, np. Czego szukasz?, Czegoś' się dowiedziała?, Czego pan sobie Ŝyczy? W języku potocznym moŜna usłyszeć co, ale tylko w kontekście czasownika chcieć, a więc Czego chcesz? lub potocznie Co chcesz? cocktail, często w błędnej pisowni! coctail, пр.: „! Coctaile urządzane są w godzinach popołudniowych (...)" (Twój Styl). Spolszczona forma koktajl chyba nie jest bez winy, gdyŜ sugeruje, Ŝe dwóm polskim literom k odpowiadają dwie angielskie litery с Na słowa cocktail-bar i cocktail party teŜ trzeba uwaŜać. CO dzień, codziennie. Co dzień, na co dzień, co dnia piszemy rozdzielnie, natomiast codziennie - tak jak codzienny - razem. Podobnie co tydzień, co miesiąc, co rok, ale cotygodniowo, comiesięcznie, corocznie. cofać, cofnąć. „! Tadek odebrał talerzyk i cofnął się o parę kroków w tył" (H. Worcell), „! Statek powoli zaczął 54 się cofać wstecz" (B. Jasieński), „! (...) uśmiechnął się tylko niewyraźnie i cofnął się z powrotem do pokoju" (J. Głowacki). W cytowanych zdaniach wyraŜenia w tył, wstecz i z powrotem dublują treść czasowników i z poŜytkiem mogłyby być pominięte. Cofać się to przecieŜ poruszać się do tyłu; nie moŜna cofać się do przodu ani w bok. Ciekawe, Ŝe podobne przykłady moŜna znaleźć u klasyków literatury: Mickiewicza, Fredry, Norwida, Orzeszkowej, Prusa, Sienkiewicza, śeromskiego, Reymonta. Winna jest nie tylko nieuwaga, ale i to, Ŝe nie zawsze dwukrotne przekazywanie tej samej treści - będące istotą pleonazmów - jest raŜące. Czasem wypowiedź pozbawiona słowa w zasadzie zbytecznego gubi swój rytm i zdaje się niepełna, por. „Cofnijmy się pamięcią wstecz" (Kobieta i Zycie) i teoretycznie lepsze, ale w rzeczywistości nieudane: ! Cofnijmy się pamięcią (choć znowu poprawne: Cofnijmy się pamięcią do lat dziecinnych). Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. COkOlwiek. Zob. KTOKOLWIEK, COKOLWIEK, GDZIEKOLWIEK ITP.

co najmniej, co najwyŜej. Obydwa wyraŜenia naleŜy pisać rozdzielnie. Błędna pisownia ! conajmniej jest zapewne wynikiem analogii do przynajmniej, tym silniejszej, Ŝe znaczenia tych słów częściowo się pokrywają. cornflakes, czyli płatki kukurydziane. Łatwe do przyrządzenia, ale kłopotliwe w pisowni i odmianie, o czym świadczą róŜne ich zapisy w słownikach i róŜne próby spolszczenia ich nazwy. Wielki słownik ortograficzny PWN proponuje nazwy cornflakes w ogóle nie odmieniać i formy przypadków zaleŜnych tworzyć od spolszczonej formy korn-fleksy - kornfleksów, komfleksom itd. cud. Trzeba pamiętać, Ŝe zgodnie z tradycją było siedem cudów świata - antycznych budowli i dzieł sztuki wyróŜniających się rozmiarami, przepychem lub wartością artystyczną. W rzeczywistości lista tych obiektów nie była stała, 55 z biegiem czasu nowe wprowadzano na miejsce starych, ale zawsze było ich siedem. MoŜna więc o czymś lub o kimś powiedzieć - często Ŝartobliwie - ósmy cud świata, lecz nie ! dziewiąty cud świata, ! dziesiąty cud świata itd. cudzy. Zob. obcy, cudzy. cudzysłów. Poprawną formą miejscownika jest w cudzysłowie, nie ! w cudzysłowiu. Słowo to odmieniamy więc tak jak rów. w rowie i w cudzysłowie. Przyczyną błędu, który zresztą występuje głównie w języku mówionym, moŜe być analogia do rzeczowników tułów i ołów, a takŜe do rzeczowników typu posłowie, przysłowie czy wiełosłowie. CUDZYSŁÓW. Niedobrym zwyczajem jest ujmowanie w cudzysłów wyrazów i wyraŜeń uŜytych metaforycznie, często związków frazeologicznych, пр.: „Marynarz w «bocianim gnieździe» zasygnalizował zbliŜanie się lądu", „W dyskusji tej oberwali «po głowie» zaproszeni goście", „Wszystko było zapięte «na ostatni guzik»" (za Poradnikiem Językowym). Wypowiedzi takie sprawiają wraŜenie, jakby ich autorzy nie znali konwencjonalnych metafor i odkrywali je po raz pierwszy albo jakby podejrzewali o ich nieznajomość czytelników. Często zresztą cudzysłowem oznacza się wyrazy uŜyte ironicznie, naduŜywanie tego znaku moŜe więc budzić wątpliwości co do znaczenia wypowiedzi, пр.: „W tej dziedzinie uczyniono w ciągu ostatniego roku powaŜny «krok naprzód»" (z tego samego źródła). Nie mniejszym błędem jest poprzedzanie wyrazów uŜytych przenośnie słowami tak zwany lub skrótem tzw. Czasem jest to źródłem mimowolnego komizmu, jak w zdaniu: „Pytanie nie zapędziło Ŝadnej w tak zwany kozi róg" (za ksiąŜką A. Cegieły i A. Markowskiego Z polszczyzną za pan brat). Zob. teŜ PRZYSŁOWIOWY. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. cyfra, liczba. Ściśle biorąc, cyfry są tylko znakami słuŜącymi do zapisywania liczb i nawet liczba jednocyfrowa 56 nie jest tym samym, co cyfra uŜyta w jej zapisie. Język notoczny dość często nie przywiązuje wagi do takich rozróŜnień, a i w literaturze pięknej uŜycie słowa cyfra w znaczeniu 'liczba' jest od dawna rozpowszechnione, пр.: „Zsumował wszystkie swe dotychczasowe wydatki na sprowadzenie osadników i otrzymał cyfrę niemałą" (S. śeromski), „Gdy obliczył koszt tego wszystkiego, doszedł do cyfry kilku tysięcy rubli, których nie posiadał" (J. Weyssenhoff), „(...) cyfra prenumeratorów maleje, a cyfra wierzycieli rośnie (...)" (W. Gomulicki). Co innego jednak literatura piękna, a co innego teksty o charakterze uŜytkowym, w których lepiej zachować róŜnicę między liczbą a cyfrą. Zob. teŜ ilość, liczba. cyjanek, często z błędem ortograficznym, pod wpływem potocznej wymowy, w której pomija się głoskę j>. Na słowa: cyjan, cyjankali, cyjanowodór itp. teŜ warto uwaŜać.

cytat, cytata. śeńska forma jest starsza i dziś rzadka - uŜywana głównie na południu Polski. Obydwie jednak są nadal poprawne: koniec cytatu lub koniec cytaty, kilka cytatów lub kilka cytat. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. czas. Rozpowszechnione, ale całkowicie zbyteczne jest umieszczanie tego słowa w wyraŜeniach rok czasu, miesiąc czasu, tydzień czasu itp. Rzeczowniki typu rok, miesiąc, tydzień zawsze odnoszą się do czasu. Zamiast zapytać: Czy masz jeszcze godzinę czasu? pytajmy po prostu: Czy masz jeszcze godzinę? Zwyczajowym wyjątkiem jest chwila czasu. W zdaniach zaprzeczonych stosunkowo często spotykamy to wyraŜenie i nie wydaje się ono raŜące, np. „Nie tracąc chwili czasu, skierowałem się do prawnika, który mi wydawał dokumenty" (T. Breza). Zob. teŜ OKRES. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. czasokres, dosłowne tłumaczenie niemieckiego Zeitraum, wyraźnie obce i całkowicie zbyteczne polszczyźnie. Zamiast 57 ! Czasokres budowy przekroczył trzy lata lepiej powiedzieć Czas budowy przekroczył trzy lata. Zob. teŜ OKRES. Zob. teŜ KALKI. człek, w celowniku dwie formy: człekowi lub człeku. Zob. teŜ CELOWNIK. cztery, w narzędniku czterema niezaleŜnie od rodzaju, nie ! czteroma. Błąd wynika pewnie z analogii do liczebnika dwa, który w rodzaju Ŝeńskim ma oboczne formy narzędnikowe, dwiema i dwoma. Zob teŜ DWA, TRZY, CZTERY ITD. Zob. teŜ DWAJ, TRZEJ, CZTEREJ. czterysta. Zob. -sta, -set, -kroć. czyjkolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek ITP. czyjś, jakiś, któryś. Formy liczby mnogiej tych zaimków plączą się z formami liczby pojedynczej: „! Dobro odsłania się gdzieś w jakimś momencie w czyjeś twarzy (...)" (Polityka). Poprawnie byłoby w czyjejś' twarzy, o czym łatwo się przekonać, rozbijając zaimek czyjś' na części: odmienną czyj- i nieodmienną -s'. Skoro w czyjej twarzy, to i w czyjejś' twarzy - nie inaczej. Podobny błąd znalazł się w zdaniu: „! W końcu doszłyśmy do wniosku, Ŝe interesujący męŜczyźni z jakiś niezrozumiałych powodów siedzą w domu" (CKM). Poprawnie: z jakichś' niezrozumiałych powodów. czynny, czynnie, wyrazy czasem zbyteczne, np. w sformułowaniu ! czynnie uprawiać sport. Na czym miałoby polegać bierne uprawianie sportu? Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Ćma. W dopełniaczu liczby mnogiej ciem: „Wieczorem leciały przez okno niezliczone odmiany ciem i muszek" (Z. Nałkowska). 58 d Danwkles. Zob. miecz Damoklesa. ^ DATY I CZAS. Podajemy kilka artykułów, w których mowa o określeniach daty i czasu. Zob. czas. Zob. kwadrans na drugą. Zob. miesiąc. Zob. okres. Zob. styczeń, luty itd. Zob. w dniu wczorajszym, w dniu dzisiejszym. Zob. teŜ liczebniki. dąŜyć to iść do wyznaczonego celu. Czasownik ten nie jest niedokonanym odpowiednikiem czasowników zdąŜyć i nadąŜyć i nie powinien być uŜywany w taki sposób: „! Po prostu w absolutnie wygranej pozycji Litmanowicz przekroczyła czas, nie dąŜąc wykonać kolejnego

posunięcia" (za Słownikiem języka niby-polskiego W. Pisarka). NaleŜało napisać: nie zdąŜywszy wykonać kolejnego posunięcia. Niedokonanymi odpowiednikami czasowników zdąŜyć i nadąŜyć są zdąŜać i nadąŜać, пр.: „Klemens leciał jak oparzony, pies za nim ledwie zdąŜał" (J. Iwaszkiewicz). degustować. Słowo to kojarzy się niektórym ze zniechęcaniem kogoś do czegoś, z obrzydzaniem komuś czegoś - moŜe ze względu na obecność przedrostka de-, który zmienia znaczenie wielu wyrazów na przeciwne. Sto lat temu takie skojarzenia byłyby właściwe: degustować znaczyło wtedy 'napełniać niechęcią, przyprawiać o niesmak', do dziś zresztą element niechęci i niezadowolenia zachował się w słowie zdegustowany. Samo degustować jednak znaczy juŜ co innego - 'określać jakość produktów spoŜywczych na podstawie ich smaku'. Takie samo znaczenie ma rzeczownik degustacja, np. degustacja win. deka, kilo. Słowu kilogram odpowiada w języku potocznym forma kilo, słowu dekagram zaś deka, nie ! deko. Nie mówi się więc ! jedno deko, ! dwa deko, ! pięć deko, lecz jedno 59 ^И deka, dwa deka, pięć deka - jak u Brzechwy: „Poproszę mleka pięć deka". Rzeczowniki kilo i deka mają rodzaj nijaki i są nieodmienne. Poprawnie mówimy pół kilo soli (nie ! pół kila soli), z dwoma kilo cukru (nie ! z dwoma kilami cukru), przy dwóch deka masła (nie ! przy dwóch dekach masła). Zob. teŜ gram. dekolt, nie ! dekold. Z francuskiego decolette, co najpierw - jak informuje Słownik wyrazów obcych PWN - odnoszono do „szyi męskiej, nieprzyzwocie obnaŜonej przez rozpięcie wysokiego, sztywnego kołnierzyka". Źródłem tego błędu moŜe być ucieczka przed innym błędem - typu ! standart zamiast poprawnego standard. Powinno się pisać teŜ wydekoltowany, przez t - i wymawiać analogicznie. Zob. teŜ STANDARD. Zob. teŜ HIPERPOPRAWNOŚĆ. derby. Początkowo nazywano tak doroczną gonitwę koni trzyletnich na wyścigach konnych, później teŜ mecz dwóch lokalnych druŜyn, traktowany jako rywalizacja o pierwszeństwo w danej miejscowości. Niektóre słowniki podają, Ŝe rzeczownik ten ma rodzaj nijaki jak гифу i Ŝe jest jak rugby nieodmienny, np. niejedno derby warszawskie, niejednego derby warszawskiego, niejednemu derby warszawskiemu itd. Często jednak spotyka się derby uŜywane tak, jak się uŜywa rzeczownika dyby - wyłącznie w liczbie mnogiej, a więc niejedne derby. Tak uŜywane słowo derby moŜe się odmieniać, np. niejednych derbów, niejednym de-rbom, moŜe teŜ być nie odmieniane: niejednych derby, niejednym derby itd. W znaczeniu odnoszącym się do wyścigów konnych posługiwanie się rzeczownikiem derby tak jak rzeczownikiem dyby ma charakter potoczny. W znaczeniu dotyczącym zawodów sportowych jest to jednak podstawowy sposób uŜycia tego słowa. O koniu moŜna więc mówić starannie zwycięzca tegorocznego derby, potocznie zaś zwycięzca tegorocznych derby lub tegorocznych derbów. O druŜynie powie się 60 raczej zwycięzca tegorocznych derbów, rzadziej tegorocznych derby lub tegorocznego derby. desygnować, asygnować bywają mylone, пр.: „!(...) środki desygnowane na naukę winny ulegać sukcesywnemu zwiększaniu" (Głos WybrzeŜa). Desygnować to wyznaczać kogoś na jakieś stanowisko lub do jakiejś pracy, natomiast przeznaczenie pewnej kwoty na jakiś cel to jedno ze znaczeń słowa asygnować. Nawiasem mówiąc, czasownik ulegać w cytowanym zdaniu teŜ został nietrafnie uŜyty, por. hasło ulec, ulegać w tym słowniku. deszcz, dŜdŜu. Słowa dŜdŜu, dŜdŜem, dŜdŜe itp. to dawne formy rzeczownika deszcz, który jeszcze w XV wieku miał postać deŜdŜ. U Kochanowskiego w jednej z pieśni czytamy: „Słuchaj, jako bije w ściany z gwałtownym dŜdŜem grad zmieszany". Do dziś zachowała się

forma dŜdŜu, ale ma ona charakter literacki i w języku potocznym nie występuje. Na pokrewieństwo dŜdŜu z deszczem wskazują jeszcze wyrazy pochodne: dŜdŜysty, dŜdŜysto, dŜdŜyście, a takŜe dŜdŜownica. detektyw, detektywistyczny. Słowa te wywodzą się od angielskiego detectwe i tak jak ono powinny być pisane przez t - nie ! dedektyw, ! dedektywistyczny. Źródłem błędów moŜe być skojarzenie z dedukcją, która - jak dobrze wiadomo z powieści i filmów - jest ulubionym zajęciem detektywów. Dla dobra ortografii detektywa naleŜałoby raczej kojarzyć z detekcją i detektorem. dlań. Zob. weń, zeń, zań. dlatego... Ŝe... W wyraŜeniu tym, uŜywanym w funkcji spójnika, przecinek moŜna umieścić dwojako, zaleŜnie od akcentu zdaniowego, np. Cieszę się dlatego, Ŝe przyjechałaś (z akcentem na dlatego) i Cieszę się, dlatego Ŝe przyjechałaś (bez tego akcentu). Rzadziej spotyka się kilka innych wariantów tego spójnika, uwaŜanych za niepoprawne: dlatego... bo...; dlatego... 61 gdyŜ...; dlatego... poniewaŜ... Oto przykłady z prasy, zj Słownikiem języka niby-polskiego W. Pisarka: „! Dlatego zrezygnowała z autostopu, bo lubi słuchać i patrzeć" 1 „! Dlatego wybrano ciasną mieścinę na siedzibę zjazdu, gdyŜ chciano, by go powitał chadecki burmistrz",,,! Ukradł dlatego, poniewaŜ pragnie święta spędzić w więzieniu". dłoń. W narzędniku liczby mnogiej dłońmi, nie ! dłoniami. I Ta druga forma jes sztuczna, utworzona przez analogię do większości innych narzędników na -ami. MoŜna ją znaleźć w niektórych słownikach, przedkładających analogię nad zwyczaj językowy. W zwykłych tekstach się jej nie znajdzie. doba. Dopełniacz liczby mnogiej brzmi dób. Niektórzy sądzą, Ŝe końcowe b naleŜy w tej formie wymawiać dźwięcznie, aby uniknąć niepoŜądanych skojarzeń z innym słowem. Wymowa taka jest jednak sztuczna i moŜe przynieść efekt przeciwny do spodziewanego. W polszczyźnie bowiem większość spółgłosek na końcu wyrazu przed pauzą wymawia się bezdźwięcznie; dźwięczne mogą pozostać tylko tzw. spółgłoski półotwarte, np. m, n, ń, l, r. 1 dobranoc, Wielkanoc naleŜą do tzw. zrostów, czyli pochodzą od zrośniętych w jeden wyraz związków wyrazowych. W wypadku Wielkanocy jest to widoczne w odmianie, gdyŜ oprócz najczęstszych dziś form Wielkanocy i Wielkanocą spotyka się jeszcze Wielkiejnocy i Wielkanocą. Pośrednie miejsce, gdy idzie o frekwencję, zajmują formy pisane rozłącznie, np. święta Wielkiej Nocy. Dobranoc jest zasadniczo wyrazem nieodmiennym, chyba Ŝe chodzi o wieczorną audycję dla dzieci, zwaną teŜ dobranocką. Wówczas odmienia się tylko drugi ze zrośniętych wyrazów: dobranocy, dobranocą itd. Gdybyśmy jednak chcieli Ŝyczyć komuś dobrej nocy, tak jak np. miłego dnia, to naleŜałoby te wyrazy zapisać rozdzielnie. dobro, zło. W staropolszczyźnie w miejscowniku były uŜywane formy o dobrze, o źle. Dziś słowniki zalecają formy 62 , . j złu, choć dopuszczają jeszcze miejscownik dobrze, którego mówiący unikają, bo dobrze to przede wszystkim ysłówek. Lepiej więc myśleć o dobru kraju niŜ o dobrze hraiu moŜna pisać o złu (nie ! o źle), ale forma złu jest teŜ rzadko uŜywana. do dziś dnia. Zob. po dziś dzień, do dziś dnia. dOJrZeĆ. Zob. SPOJRZEĆ, WYJRZEĆ, ZAJRZEĆ ІТР. dokądkolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek itp. dokładnie, dokładnie tak!, wyraŜenia krytykowane równie często jak uŜywane. Dla jednych stanowią klasyczny przykład niepotrzebnej poŜyczki (jako źródło wskazuje się zwykle angielskie ехасйу, choć w kręgu podejrzeń powinno się znaleźć teŜ niemieckie genau). Inni

krytykują te wyraŜenia za to, Ŝe są banalne, modne i pretensjonalne. Pisząc o włoskim esatto - manierycznym odpowiedniku polskiego dokładnie tak - Umberto Eco przypomniał, Ŝe słowo to upowszechniły teleturnieje. Warto zacytować konkluzję jego wypowiedzi: „(...) w mówieniu esatto nie ma w zasadzie nic niewłaściwego poza tym, Ŝe osoba uŜywająca tego słowa pokazuje, iŜ włoskiego uczyła się wyłącznie z telewizji. Mówić esatto to jakby się popisywać w salonie encyklopedią, którą nagminnie wręczają jako nagrodę nabywcom proszków do prania" (Zapiski na pudełku od zapałek). W odczuciu niektórych uŜytkowników polszczyzny Dokładnie! i Dokładnie tak! wyraŜają większe zaangaŜowanie emocjonalne mówiącego, zdwojoną chęć podkreślenia, Ŝe zgadza się on ze słowami swojego rozmówcy, Ŝe w pełni aprobuje ich treść. Pewnie czasem tak jest albo mogłoby być w wypowiedziach kogoś, kto by starannie dobierał słów, aby jak najlepiej przekazać swoje intencje. Na ogół jednak wyraŜenia te funkcjonują jedynie jako rodzaj słownego wytrycha - uniwersalny sposób powiedzenia tego, co na 63 róŜne sposoby moŜna wyrazić słowami: Tak, Owszem, Zgadza się, Właśnie, Właśnie tak, OtóŜ to. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. doktor. Zaleca się wymowę „doktor", nie „doktór". Tą druga w niektórych wydawnictwach normatywnych uchodzi za gorszą, w innych jest oceniana jako niepoprawna. Niejednoznaczna jest teŜ kwestia pisowni: jedne źródła przytaczają formę doktór z zastrzeŜeniem, Ŝe to regionalizm, inne kwalifikują ją jako błąd. Jak widać, forma doktor jest] bezpieczniejsza, tak w pisowni, jak i w wymowie. W liczbie mnogiej, gdy chodzi o lekarzy, mówi się doktorzy, nie doktorowie. Obie formy są jednak poprawne, gdy mowa o ludziach z tytułem naukowym doktora. dom, pan, syn od wieków mają w miejscowniku końcówkę -u: w domu, o panu, przy synu - dziś wyjątkową wśród rzeczowników o takim zakończeniu tematu fleksyjnego. Mówimy przecieŜ w tomie, przy kranie, o młynie - i czasem z błędem, którego źródłem jest analogia: ! w domie,! o panie Janie, ! przy synie. Archaiczne miejscowniki domu, panu i synu utrzymały się dlatego, Ŝe są często uŜywane. Częstość uŜycia sprawiła, Ŝe dom i syn zachowały teŜ dawny wołacz z końcówką -u: domu rodzinny!, synu drogi! W innych podobnie zakończonych wyrazach wolacz ma końcówkę -e. domokrąstwo, nie ! domokrąŜstwo, choć domokrąŜca. Podobnie łupieŜca i łupiestwo, nie ! łupieŜstwo. Zob. teŜ CIEMIĘZCA, KRZYWORZYSIĘZCA. domyśleć, domyślić się. Zob. wymyślić, pomyśleć. Don Juan, donŜuan. Don Juan - wymawiany z francuska „don Ŝuan" lub z hiszpańska „don huan" - to bohater hiszpańskiej legendy, postać znana z literatury, opery, teatru i filmu. DonŜuan (małą literą) to prozaiczne wcielenie Don Juana - kobieciarz i uwodziciel. W tym przenośnym znacze- 64 niu pisownia Don Juan jest teŜ spotykana i zbytkiem gorliwości jest jej zakazywać. Od autora wypowiedzi powinno zaleŜeć, jak wyraźnie chce nawiązać do legendarnego pierwowzoru. Don Kichot, donkiszot. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu pisownia Don Kichot, przewaŜająca dziś w tekstach i honorowana przez słowniki, była uwaŜana za niepoprawną. Zarzucano jej niekonsekwencję adaptacyjną: skrzyŜowanie hiszpańskiej wymowy „kichote" z francuską „kiszot". Powoływano się na tradycję (np. tytuł komedii Fredry Nowy Donkiszot) i na derywaty utworzone od postaci z sz, np. donkiszoteria i donkiszotyzm. Postulowano pisownię Don Kiszot, później Donkiszot. Na nic się to nie zdało. Dziś normą jest Don Kichot, a donkiszot pisany jest przewaŜnie małą literą i ma znaczenie przenośne 'niepoprawny idealista, szlachetny, ale komiczny'. Forma Don

Kichot teŜ moŜe wyraŜać znaczenie przenośne: „Krytyk artystyczny: tragiczny i śmieszny Don Kichot Ŝycia plastycznego" (Sztuka). donŜuan. Zob. Don Juan, donŜuan. dOń. Zob. WEŃ, ZEŃ, ZAŃ. DOPEŁNIACZ. Wątpliwości związane z wyborem końcówki dopełniacza są dobrze znane: termometru czy termometru}, widelców czy widelcy}, pokoi czy pokojowi, alei parkowych czy alej parkowych} Dwie z wymienionych tu form są uwaŜane za niepoprawne (termometra i widelcy), ale pierwsza z nich nie jest bardzo raŜąca i z pewnością moŜna ją spotkać w Ŝywej mowie. Kryteria wyboru właściwej końcówki bywają zresztą skomplikowane. W grę wchodzą rozmaite czynniki - gramatyczne i znaczeniowe, fonetyczne i słowotwórcze - ostatecznie zaś o wyborze decyduje zwyczaj językowy, który bywa chwiejny i nierzadko dopuszcza formy oboczne. Nie sposób rozstrzygnąć tu wątpliwości dotyczących wszystkich wyrazów - od tego są większe słowniki. W róŜ- 65 nych artykułach omawiamy jednak wybrane problemy zwią. zane z tworzeniem form dopełniacza, aby czytelnik wiedział gdzie moŜe się ich spodziewać. Zob. brzoskwinia, cukinia. Zob. KOCE, MECZE, MARSZE. Zob. KOPALNIE, KSIĘGARNIE. Zob. KRAJE, POKOJE, SŁOJE. Zob. MISJA, TEORIA, LINIA. Zob. SEKWOJA, śMIJA, ALEJA. Do Siego roku!, nie ! Dosiego roku. W tych noworocznych Ŝyczeniach zachowała się forma dawnego zaimka si 'ten', pokrewnego kilku innym zaimkom uŜywanym dziś tylko w związkach frazeologicznych, пр.: ni to, ni sio; ni taki, ni siaki; tak czy siak; tam i siam; siako tako. Ślad staropolskiego si widoczny jest teŜ w gwarowym latoś' 'w tym roku'. Dawniej do siego roku było formułą Ŝyczeń wigilijnych, które dotyczyły końcowych dni mijającego, starego roku (do siego znaczyło dosłownie 'do tego, do bieŜącego'). Dziś formuła ta jest odbierana inaczej: Ŝyczenia mają dotyczyć całego nowego, rozpoczynającego się właśnie roku. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. dotknąć, dotykać. W większości swoich znaczeń czasowniki te łączą się z rzeczownikami w dopełniaczu: dotykać ściany, czoła, psa, dotknąć tematu, problemu, istoty rzeczy, Ulica dotyka parku. TakŜe z zaimkiem się, który nie zmienia ich znaczenia, mają one składnię dopełniaczową, np. dotknąć się Ŝelazka. Natomiast w znaczeniu 'sprawiać przykrość' i w znaczeniu 'wyrządzać szkodę' towarzyszy im rzeczownik w bierniku: Dziewczynę dotknęła ta uwaga, Klęska suszy dotknęła kraj. Gdy mowa o stykaniu się dwóch przedmiotów, dopuszczalna jest konstrukcja z przyimkiem do, np. Regał nie dotykał do ściany. Ponadto występuje ona z czasownikami dotknąć się i dotykać się w zdaniach zaprzeczonych, np. Ja się do tego nie dotykam lub Nie dała mi się do komputera dotknąć. dramatycznie. „! System operacyjny Microsoft Windows dramatycznie rozszerza moŜliwości systemu operacyjnego MS-DOS, ułatwiając obsługę Twojego komputera osobis- 66 tego" (Gazeta Wyborcza). To dramatycznie w znaczeniu 'znacząco, radykalnie' jest jeszcze jednym przykładem wpływu język3 angielskiego na współczesną polszczyznę. Na razie słowa dramatyczny i dramatycznie kojarzą się Polakom z dramatem (utworem scenicznym lub nieszczęściem), toteŜ uzywanie ich w inny sposób moŜe być ryzykowne. Zob. teŜ kalki. drastycznie. „! Niezapomnianych wraŜeń dostarcza wyprawa do Parku Narodowego Amboseli, drastycznie róŜniącego się od innych (...)" - informuje magazyn kulinarny Sól i Pieprz. Z dalszego ciągu nie wynika jednak, aby w parku rozgrywały się drastyczne sceny. Po

polsku drastyczny znaczy 'jaskrawo naruszający poczucie przyzwoitości lub dobrego smaku'. Jako drastyczne określa się teŜ coś, co jest bardzo duŜe, ale wówczas słowo to odnosi się tylko do zjawisk negatywnych, np. drastyczny wzrost cen. W cytowanym zdaniu - prawdopodobnie źle przetłumaczonym z języka angielskiego - naleŜało uŜyć innego przysłówka, np. całkowicie, zdecydowanie, zasadniczo, istotnie. drewno, drzewo niekiedy są uŜywane zamiennie, jak w powiedzeniu: Odpukać w nie malowane drewno (drzewo). Niektórzy sądzą, Ŝe jest to nielogiczne, i argumentują: meble robi się z drewna, nie z drzewa, a drzewa rosną w lesie. Istotnie drewna nie rosną w lesie, drzewa (rośliny) nie nazywa się bowiem drewnem. Ale drewno jest zwyczajowo nazywane drzewem, bo przecieŜ pochodzi ze ściętego drzewa, por. u Mickiewicza: „Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany". drop, jak paw, ma odmianę miękkotematową: dropia (nie ! dropa), dropiowi, z dropiem, o dropiu. W liczbie mnogiej te dropie (nie ! te dropy), tych dropi lub dropiów, tym dropiom itd. dróŜka, druŜka. DróŜka to mała droga. DruŜka to dziewczyna towarzysząca pannie młodej do ślubu, inaczej druhna. Słowo druŜka jest przestarzałe. 67 drugi najbogatszy. Jawnym błędem są konstrukcje typu drugi najbogatszy kraj świata, co ma znaczyć 'drugi pod względem zamoŜności kraj świata' i moŜe być kalką angielskiej konstrukcji the second richest country in the world (podobne konstrukcje występują teŜ w niektórych innych językach). Jak wiadomo, kalki są błędami, które najtrudniej wykorzenić, poniewaŜ ukrywają swoją obcość, podszywając się pod konstrukcje rodzime. Owo drugi najbogatszy w róŜnych przebraniach moŜna bez trudu znaleźć w największych polskich czasopismach. Przytoczymy kolejno cytaty z Gazety Wyborczej, Rzeczpospolitej, Polityki i Wprost: „To drugie największe masowe samobójstwo na świecie" (poprawnie: drugie co do wielkości), „W przypadku Figo, uznawanego za drugiego najlepszego piłkarza świata (po Francuzie Zidane) (...)" (poprawnie: uznawanego za najlepszego po Francuzie Zidane piłkarza świata), „Po igrzyskach olimpijskich i piłkarskich mistrzostwach świata to trzecie największe wydarzenie sportowe na świecie" (poprawnie: to największe wydarzenie sportowe na świecie), „Został wówczas trzecią najpopularniejszą osobistością w USA, był witany z honorami w Białym Domu i trafił na okładkę magazynu «Time»" (poprawnie: trzecią pod względem popularności). Nie ma błędu w konstrukcjach typu trzeci, najwyŜszy stopień zagroŜenia przeciwpoŜarowego albo czwarta, najwaŜniejsza część utworu. Zwróćmy uwagę na przecinek, który wskazuje, Ŝe ich człon liczebnikowy i przymiotnikowy są równorzędne. druŜka. Zob. dróŜka, druŜka. drZeWO. Zob. DREWNO, DRZEWO. drzwi, noŜyce, skrzypce itp. Niektóre rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej łączą się z liczebnikami zbiorowymi, a nie z głównymi, np. troje drzwi (nie ! trzy drzwi), czworo noŜyc (nie ! cztery noŜyce), dwoje skrzypiec, 68 niecioro sań, dziesięcioro wideł. Część z nich łączy się takŜe ze jowem para, np. para wideł, cztery pary noŜyc (tj. cztery sztuki? nie osiem), ale nie ! para drzwi. Wielu rzeczowników nie uŜywanych w liczbie pojedynczej ogóle nie moŜna łączyć z liczebnikami. Liczbę przedmiotów lub ilość substancji wskazuje się wtedy inaczej, np. dwie pary spodni lub cztery flakoniki perfum. Zob. teŜ IMIENINY, URODZINY. Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. dS., ww. WyraŜenia do spraw i wyŜej wymieniony lepiej skracać do postaci ds. i ww. niŜ dis i w/w. Skośna kreska niepotrzebnie potęguje formalny charakter tych i tak oficjalnych skrótów, uŜywanych głównie w języku urzędowym.

duszkiem. MoŜna wypić herbatę duszkiem, nie [jednym duszkiem. Źródłem błędu jest pewnie analogia do wyraŜeń jednym tchem, jednym haustem, a takŜe wpływ niemieckiej konstrukcji in einem (aufeinen) Zug. DUśE I MAŁE LITERY. UŜycie duŜych i małych liter regulują przede wszystkim zasady pisowni, zamieszczane w słownikach ortograficznych. Niektóre zasady są dość trudne lub mało znane i te zostały omówione dokładniej w róŜnych miejscach tego słownika. Zob. Szekspirowski, szekspirowski (o przymiotnikach tworzonych od imion i nazwisk). Zob. Słownik języka polskiego (o tytułach ksiąŜek i czasopism). Zob. Fiat, fiat (o nazwach wyrobów przemysłowych i nazwach marek). Zob. odrodzenie, oświecenie itp. (o nazwach okresów i prądów kulturowych oraz wydarzeń historycznych). Zob. Rzymianin, rzymianin (o nazwach mieszkańców krajów i mieszkańców miast). Zob. Mazowieckie, mazowiecki (o nazwach regionów odmieniających się przymiotnikowo). Zob. Morze Beringa, morze Marmara (o innych nazwach geograficznych). Zob. Kościół, kościół, a takŜe ulica, plac, rynek, aleja (o nazwach kościołów, ulic, placów itp.). 69 Inne szczegółowe kwestie dotyczące pojedynczych wyraj zów są omawiane w poświęconych im artykułach. duŜo, nieduŜo mogą pełnić funkcję zaimków liczebnych np. Przyszło duŜo łudzi, NieduŜo spraw czeka na załatwienie. MoŜna jednak uŜywać ich tylko w mianowniku, jak wyŜej w bierniku, np. Mamy duŜo pieniędzy, i w dopełniaczu zaleŜnym od czasownika, np. Nie mamy duŜo pieniędzy. Celownik, narzędnik i miejscownik oraz dopełniacz w pol zycji innej niŜ przyczasownikowa muszą być wyraŜane formą zaimka wiele, niewiełe lub inną konstrukcją składniową, np. podobać się wiełu osobom (nie ! podobać się duŜo osobom), kupno duŜych iłości cukru (nie ! kupno duŜo cukru). duŜy, ryŜy. Mówimy ryŜy chłopiec i ryŜy chłopcy, świeŜy\ zawodnik i świeŜy zawodnicy, hoŜy młodzieniec i hoŜy młodzieńcy, rycerz boŜy i rycerze boŜy. Jedynym wyjątkiem jest przymiotnik duŜy - w liczbie mnogiej duzi: A zatem duŜy ryŜy chłopiec i duzi ryŜy chłopcy. Zob. teŜ OBCY, CUDZY. dwa. Liczebnik ten ma wiele form obocznych: dwóchi rzadziej dwu, nie ! dwuch (np. chłopców, dziewczynek), dwóm, rzadziej dwom lub dwu (np. chłopcom, dziewczynkom), dwoma, rzadziej dwu (np. chłopcami), dwiema, rzadziej dwoma (np. dziewczynkami), o dwóch, rzadziej o dwu (np. chłopcach, dziewczynkach). Tak samo odmienia się słowo obydwa, inaczej zaś oba. Zob teŜ liczebniki. dwa, trzy, cztery itd. Liczebniki dwa, trzy i cztery oraa grupy liczebnikowe zakończone tymi liczebnikami łączą się z czasownikiem w liczbie mnogiej, np. Dwadzieścia cztery osoby zginęły. Podobne zdania z innymi liczebnikami wyma-i gają czasownika w liczbie pojedynczej, np. Dwadzieścia pięć osób zostało rannych. Wybór formy czasownikowej zaleŜy więc od liczebnika i jeśli liczebnik następuje daleko po czasowniku, to w Ŝywej mowie trudno się wystrzec błędów 70 kich jak! W7 wypadku odniosło obraŜenia tysiąc sto pięćdziesiąt dwie osoby (poprawnie: odniosły). Oczywiście piszący ma więcej czasu do namysłu i podobnych błędów nie powinien popełniać. Wyjątkiem są zdania, w których liczebnik dwa, trzy, cztery lub zakończona nim grupa liczebnikowa określa liczbę jednostek miary. Czasownik moŜe wówczas mieć formę nie tylko liczby mnogiej, lecz i pojedynczej, np. Zostały jeszcze trzy godziny lub Zostało jeszcze trzy godziny. w/ konstrukcjach z czasownikiem być liczba pojedyncza wydaje się nawet lepsza, np. Jutro będzie dwadzieścia dwa stopnie, Jest cztery minuty po pierwszej. W Słowniku poprawnej polszczyzny PWN zdanie: „Są cztery minuty po pierwszej" oceniono jako błąd.

Dodajmy, Ŝe w grupach liczebnikowych złoŜonych z liczebników głównych odmianie mogą podlegać wszystkie człony bądź tylko dziesiątki i jedności: przed tysiącem dziewięciuset dziewięćdziesięcioma czterema łaty lub przed tysiąc dziewięćset dziewięćdziesięcioma czterema łaty. Drugi sposób odmiany jest prostszy i częściej spotykany. Wyjątkiem są tylko grupy z ostatnim członem jeden, który pozostaje nieodmienny. Zob. teŜ JEDEN. Zob. teŜ LICZEBNIKI. dwaj, trzej, czterej. MoŜna powiedzieć np. Dwaj (trzej, czterej) chłopcy przyszli lub Dwóch (trzech, czterech) chłopców przyszło. Formy dwaj, trzej, czterej nie występują jednak w grupach liczebnikowych. Powiemy Dwudziestu dwóch zawodników wystąpiło w meczu, nie ! Dwadzieścia dwaj zawodnicy wystąpili... Podobnie stu trzech kibiców, nie ! sto trzej kibice, i tysiąc sto czterdziestu czterech policjantów, nie ! tysiąc sto czterdzieści czterej policjanci. Słowniki poprawnej polszczyzny kwestionują połączenie dwaj (trzej, czterej) ludzie. Dopuszczają jedynie formę dwóch (trzech, czterech) ludzi bądź - gdy chodzi o grupę złoŜoną z męŜczyzn i kobiet - dwoje (troje, czworo) ludzi. Zakwes- 71 tionowane konstrukcje nie zawsze są jednak raŜące. Nie widać błędu w tytule filmu Romana Polańskiego Dwaj ludzie z szafą. Zob. teŜ liczebniki. dwoje, troje, czworo itd. We współczesnej polszczyźnie zmniejsza się zakres uŜycia liczebników zbiorowych. Zgodnie z tradycją naleŜy je łączyć m.in. z nazwami istot młodych na -ę, w liczbie mnogiej -ęta, np. dwoje niemowląt, troje kurcząt, a takŜe z niektórymi rzeczownikami nie mającymi liczby pojedynczej, np. czworo skrzypiec, pięcioro sań. Wiele osób powie jednak niezgodnie z normą ! dwa niemowlęta, ! trzy kurczęta, ! cztery skrzypce, ! pięć sań lub uŜyje celowo innego rzeczownika, który tworzy poprawne związki z liczebnikiem głównym, np. dwa niemowlaki, trzy kurczaki. Potępiane do niedawna konstrukcje typu trzy kurczęta uznano w Nowym słowniku poprawnej polszczyny PWN za dopuszczalne w normie potocznej. Nadal słownika kaŜą łączyć liczebniki zbiorowe z nazwami dzieci: dwojĄ niemowląt, bliźniąt, wnucząt, a takŜe z rzeczownikami nia uŜywanymi w liczbie pojedynczej. Dalsze ustępstwa norm* na rzecz zwyczaju językowego są tu jednak tylko kwestią-czasu. DłuŜszą przyszłość moŜna wróŜyć liczebnikom zbiorowym w połączeniu z rzeczownikami męskoosobowymi. Te ostatnie w zasadzie łączy się z liczebnikiem głównymi ale uŜycie liczebnika zbiorowego jest sygnałem, Ŝe chodzi o towarzystwo złoŜone z męŜczyzn i kobiet, por. siedmiu studentów i siedmioro studentów. Błędem natomiast jest Щ czenie liczebników zbiorowych z rzeczownikiem osobĄ np. ! dwoje osób. W grupach liczebnikowych liczebnik zbiorowy moŜe wystąpić bądź tylko na ostatnim miejscu, np. sto trzydzieści pięcioro dzieci, bądź na dwóch ostatnich, np. sto trzydzieścioń pięcioro dzieci. Konstrukcję sto trzydzieści pięcioro wybiera • jednak niewiele osób - prawdopodobnie wydaje się on^ 12 zbudowana niekonsekwentnie. ZauwaŜmy, Ŝe liczebniki jeden j sfo, dwieście, trzysta itd. nie mają odpowiedników zbiorowych, a wiCc niekonsekwencji w niektórych grupach liczebnikowych nie moŜna uniknąć: powiemy sto trzydzieścioro jeden dzieci, nie ! sto trzydzieści jeden dzieci. przewaŜnie liczebnik zbiorowy łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu, np. dwoje drzwi, dwojga drzwi, dwojgiem drzwi- JeŜeli jednak liczebnik ma formę celownika lub miejscownika, to zgodnie z opinią wydawnictw poprawnościowych rzeczownik powinien wystąpić w tym samym przypadku, co liczebnik, np. przyglądać się dwojgu drzwiom, myśleć o dwojgu drzwiach. W praktyce nawet wtedy spotyka się połączenia z dopełniaczem - są one

dość częste i nie wszystkim wydają się raŜące, np. przyglądać się dwojgu drzwi, myśleć o dwojgu drzwi. Wyjątkiem od wymienionych zasad są rzeczowniki państwo 'panie i panowie' i rodzeństwo, których uŜywa się w dopełniaczu niezaleŜnie od przypadka liczebnika, np. dać prezenty ośmiorgu rodzeństwa, iść przy czworgu państwa (choć z nazwiskiem inaczej: iść przy czworgu państwu Nowakach i podobnie iść przy dwojgu państwu młodych). Zob. teŜ DZIECI, BLIŹNIĘTA, NIEMOWLĘTA, WNUCZĘTA. Zob. teŜ KURCZĘ, JAGNIĘ ITP. Zob. teŜ LICZEBNIKI. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. Zob. teŜ ZWIERZĘ. dwuipótroczny. Wątpliwość budzi pisownia złoŜonych przymiotników i rzeczowników z pierwszym członem liczebnikowym. O ile przykłady takie, jak stumetrowy lub trzydziestolecie, nikogo nie zbiją z tropu, to wyrazy tworzone od większych liczb mogą być kłopotliwe. Zasada jednak jest prosta - mamy do wyboru zapis mieszany, liczbowo-słowny, np. 35-lecie, albo pisownię konsekwentnie łączną, np. trzydziestopięciolecie. Długie wyrazy tworzone zgodnie z tą regułą mogą się wydawać dziwne, ale bywają uŜyteczne, jeśli ktoś nie lubi uŜywać cyfr albo jeśli redakcja płaci mu za dostarczony materiał od wiersza: dwudziestkapiątka, dwu- 73 dziestoczterolatek,stupięćdziesięcioprocentowy,tysiącstoczterdzies-toczterostronicowy itp. W ten sposób zapisuje się nawet przymiotniki od liczebników ułamkowych: zamiast 10,5-kibgramowy moŜemy napisać dziesięcioipółkilogramowy, zamiast 10,25-kilogramowy - dziesię-cioićwierćkilogramowy. Wszystko jednak ma swoje granice: zapisu 10,7-kilogramowy nie da się zastąpić jednym słowem. dyrektor, dyrekcja itp. W wyrazach tych i pokrewnych piszemy i wymawiamy na początku dy-, a nie de-. Pochodzą one od łacińskiego rzeczownika directio 'kierowanie' i w in-1 nych językach europejskich mają podobną postać, np.j francuskie directeur, angielskie director, niemieckie Direktor. dyrektorka, kierowniczka i in. Nie wszystkie nazwy zawodów tradycyjnie wykonywanych przez męŜczyzn i nie wszystkie nazwy stanowisk, które w przeszłości tylko oni zajmowali, mają swój odpowiednik Ŝeński. Formy takie, jak pedagoŜka czy filoloŜka, spotykane są tylko w języku potocznym. Formy dyrektorka, kierowniczka dla jednych są neutralne, podczas gdy inni odbierają je jako mniej prestiŜowe od sformułowań pani dyrektor, pani kierownik. Nieoficjalny charakter mają teŜ formy redaktorka i profesorka; w sytuacji oficjalnej mogą świadczyć o braku szacunku. Wyrazy radczyni, wojewodzina, mecenasowa są nazwami Ŝon, a nie zawodów. Do kobiety mecenasa, kobiety inŜyniera itp. odnosi się więc nazwy męskie, nie odmieniając ich. Na przykład: pokój mecenas Nowak, ukłonić się doktor Kowalskiej, zaprosić panią inŜynier, rozmowa z panią premier, wspomnienie o profesor Kowalskiej, szanowna pani profesor! Nieodmienność form męskich odnoszonych do kobiet jest ich wadą. Swoistym kompromisem między prestiŜem, który daje forma męska, a wygodą, którą zapewnia odmienna forma Ŝeńska, są nazwy typu redaktor naczelna, dyrektor generalna lub doktor habilitowana. Zob. teŜ BIZNESMEN, BIZNESWOMAN. Zob. teŜ PANI PREMIER. Zob. teŜ POSEŁ, POSŁANKA. Zob. teŜ SĘDZINA. 74 dystans. Słowniki poprawnej polszczyzny PWN kwestionują konstrukcję dystans do kogoś', do czegoś', aprobują rvlko dystans w stosunku do czegoś', dystans wobec czegoś' ; dystans między kimś' a kimś (lub między czymś' a czymś). Trudno zgadnąć, czym kierowali się redaktorzy, gdyŜ w Korpusie Języka Polskiego PWN najliczniej reprezentowana jest właśnie konstrukcja ganiona przez słownik, пр.: „То teŜ mi było potrzebne. Dystans do Europy i dystans do literatury" (W. Gombrowicz) lub „Zaznaczył jednak swój dystans do tez zawartych w ksiąŜce" (Dialog). NaleŜało raczej przestrzec czytelników przed uŜywaniem

przyimka od w miejscu do, пр.: „!(...) odnoszą się z nieufnością do biskupów i wielu kapłanów, krytykując ich za brak odwagi i dystansu od partii (...)" (Kultura [paryska]). dystansować się, zdystansować się - od czegoś', nie do czegoś'. Łączliwość tych czasowników jest więc odwrotna niŜ pokrewnego im rzeczownika: mówimy np. Brak mi dystansu do przeszłości, ale Autor dystansował się od swojej przeszłości. HIDYWIZ. Zob. łącznik, myślnik. dziać, dziać Się. Zob. lać, siać, śmiać się, ziać, zwiać. dzieci, bliźnięta, niemowlęta, wnuczęta liczymy za pomocą liczebników zbiorowych, a nie głównych: grupa dwadzieściorga pięciorga dzieci (lub dwudziestu pięciorga dzieci, nie ! dwudziestu pięciu dzieci), czworo bliźniąt (nie ! cztery bliźnięta), dwoje niemowląt (nie ! dwa niemowlęta), ośmioro wnucząt (nie ! osiem wnucząt). To samo dotyczy innych nazw niedorosłych osób i nie-dorosłych zwierząt, jeŜeli tylko mianownik liczby pojedynczej ma zakończenie -ę, a mianownik liczby mnogiej -ęta, nP- Cyganię - Cyganięta - dwoje Cyganiąt, kocię - kocięta - troje kociąt. Co prawda, w języku potocznym od dawna słyszało się przykłady typu trzy kocięta, które Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN zaaprobował niedawno w normie potocznej. Jednak aprobata dotyczy tylko nazw niedorosłych 75 zwierząt, nie ludzi, mamy więc troje kociąt (konstrukcja) wzorcowa) lub trzy kocięta (konstrukcja dopuszczalna), alej tylko troje dzieci, bliźniąt, niemowląt, wnucząt i Cyganiąt. Zdrobnienia tworzone od tych rzeczowników w zasadzie! łączą się z liczebnikami głównymi: dwa Cyganiątka, trzy\ kociątka. Antoni Marianowicz posłuŜył się jednak formą dziesięcioro Murzyniątek i jakoś nie słychać, aby ktoś odbierał ją jako błąd. Zob. teŜ KURCZĘ, JAGNIĘ ITP. Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. dziedzina, zakres. WyraŜenia w dziedzinie i w zakresie są uŜyteczne, ale nie zawsze niezbędne. Zamiast mówić np.l o współpracy w dziedzinie naukowo-technicznej lepiej mówić po prostu o współpracy naukowo-technicznej. Zamiast ogłaszać „konieczność przyspieszenia prac w zakresie podwyŜek wynagrodzeń" (Zycie Warszawy) lepiej przyspieszać prace nad podwyŜkami wynagrodzeń. DZIELENIE WYRAZÓW. Błędy w dzieleniu wyrazów naleŜą do najpospolitszych w prasie. Częściowo tłumaczy się! to tym, Ŝe skład jest komputerowy, a algorytmy dzielenia niedoskonałe; częściowo tym, Ŝe redakcje nie przywiązują do tego rodzaju błędów większej wagi. PoniŜej przytaczamy listę wykroczeń, ilustrowaną przykładami z trzech tylko numerów Gazety Wyborczej, Rzeczpospolitej i śycia Warszawy. 1. Błędy w dzieleniu na sylaby: ! bard-zo, ! wiec-zora, ! Ro-osevelta, ! obstaw-iał, ! refer-encje. Poprawnie: bar-dzo, wie-csora, Roose-velta, obsta-wiał, refe-rencje. Nie moŜna rozdzielać liter wymawianych jako jedna głoska ani zamykać spółgłoską pierwszej sylaby, jeśli druga miałaby się zaczynać samogłoską. 2. Błędy w dzieleniu wyrazów z przedrostkiem: ! antyk--ryzysowym, ! eksportu, ! ro-zliczenia, ! zał-ganie. Poprawnie: anty-kryzysowym, eks-portu, roz-liczenia, za-łganie. Przedrostek od pozostałej części wyrazu wolno oddzielić tylko w tym miejscu, gdzie one graniczą, a nie w połowie następnej 76 vlaby- MoŜna podzielić teŜ sam przedrostek, jeśli zawiera dwie sylaby, np. ro-zebrany. Nie moŜemy jednak podzielić p i ro-zentuzjazmowany, gdyŜ przedrostkiem nie jest tu roze-, lecz samo roz-; poprawnie więc roz-entuzjazmowany. 3. Błędy w dzieleniu wyrazów złoŜonych: ! biznesmenów, i bliskowschodnich. Podział powinien przebiegać albo na granicy sylab jednego z członów złoŜenia, np. biz-nesmenów, ajbo dokładnie między tymi członami, np. biznes-menów, blisko-wschodnich. Jeśli wyraz

złoŜony jest pisany z łącznikiem; to dobry zwyczaj kaŜe przenieść łącznik do następnego wiersza, np. polsko- -niemieckie (jeden łącznik na końcu pierwszego wiersza, drugi na początku następnego). Warto dokładniej zapoznać się z zasadami dzielenia, które podawane są w słownikach ortograficznych. UwaŜna lektura przekonuje, Ŝe obowiązujące dzisiaj reguły są dość liberalne, moŜe nawet zbyt liberalne. Pozwalają na przykład nie oddzielać obcego przedrostka od rdzenia, choć określają podziały typu ! antyk-ryzysowym, ! eksportu jako gorsze. Tymczasem dla wielu osób podziały takie są raŜące, jeśli chodzi o przedrostek częsty w języku polskim i łatwo zauwaŜalny. Obowiązujące reguły zalecają teŜ dzielenie na granicy rdzenia i przyrostka, choć nie wymagają tego bezwzględnie. Za lepsze uchodzi więc dzielenie słow-nik, polski, wios-ka niŜ sło-wnik, po-lski, wioska. Do 1931 r. zasady pisowni zobowiązywały do takiego dzielenia grup spółgłoskowych, by od spółgłosek przeniesionych do następnego wiersza mógł się rozpoczynać jakiś polski wyraz. Reguły tej poniechano, pozostawiając tylko jeden szczególny przypadek - obowiązek rozdzielania identycznych sąsiadujących liter spółgłoskowych, np. pan-na, brut-to, mięk-ki. Od niedawna jednak słowniki ortograficzne znów zalecają rozdzielanie grup spółgłoskowych w taki sposób, by część wyrazu przeniesiona do następnego wiersza dawała się łatwo przeczytać. Dobry zecer nie podzieliłby nigdy ko-ński, pe-nsja, Tu-rcja, wa-rstwa, wa-lka, Ŝo-łnierz 77 i choć dzielenie takie nie jest dziś błędem, wciąŜ za lepsze moŜna uznać podziały: koński, pensja, Tur-cja, warstwa, wal-ka, Ŝoł-nierz. Na koniec pytanie: kto spośród czytelników podzieliłby we-jście, wy-jrzeć, za-mkowy} Przypuszczalnie prawie nikt, a tymczasem właśnie takiego dzielenia domagają się niektóre słowniki ortograficzne. Autorzy słowników wiedzą bowiem, Ŝe w wymienionych wyrazach cząstki we-, wy-, za- pełnią funkcję przedrostków. Natomiast większość Polaków nie zdaje sobie z tego sprawy i dzieli intuicyjnie wejście, wyj-rzeć, zam-kowy - tak, by cząstki przeniesione do następnego wiersza były łatwe do wymówienia. PoniewaŜ budowa przytoczonych wyrazów jest zatarta, intuicyjne podziały, jakich dokonuje większość, trzeba uwaŜać za poprawne. dzień. W liczbie mnogiej są dwie formy oboczne, dni i dnie (np. Noce i dnie Marii Dąbrowskiej), ale z liczebnikami uŜywa się tylko pierwszej: dwa, trzy, pięć dni. Miejscownik liczby pojedynczej brzmi dniu, np. w tym dniu, i tylko w tekście modlitwy zachowała się forma we dnie, w nocy. Zob. teŜ CO DZIEŃ, CODZIENNIE. Zob. teŜ NA DZIŚ, NA DZISIAJ, NA DZIEŃ DZISIEJSZY. Zob. teŜ PO DZIŚ DZIEŃ, DO DZIŚ DNIA. Zob. teŜ W DNIU WCZORAJSZYM, W DNIU DZISIEJSZYM. dziesiątek, dziesiątka. Dziesiątka to liczba 10, a takŜe coś oznaczonego tą liczbą: tramwaj, pokój, moneta, karta do gry itp. Dziesiątka to takŜe grupa dziesięciu osób, np. pierwsza dziesiątka zawodników. W podobnym znaczeniu uŜywa się słowa dziesiątek, które jednak odnoszone jest do grupy dziesięciu przedmiotów, a nie osób, пр.: „Właściwie ten dziesiątek felietonów o starym Krakowie napisał mi się sam nie wiem jak" (Boy). Poza tym dziesiątek występuje w określeniach czasu, np. trzeci dziesiątek lat zeszłego wieku i od wielu dziesiątków lat. dziewczę. Formy liczby pojedynczej tego wyrazu mają dziś charakter podniosły lub Ŝartobliwy. Częściej uŜywa się 78 form liczby mnogiej, które są neutralne stylistycznie i mogą zaiąć miejsce form rzeczownika dziewczyna, gdy te odbiera się iako zbyt potoczne. Mówimy dwoje dziewcząt i oboje

dziewcząt, ше ! dwa dziewczęta, ! oba dziewczęta ani ! dwie dziewczęta, i gfog dziewczęta. Dalej obocznie: troje, czworo, pięcioro dziewcząt lub częściej trzy, cztery dziewczęta, pięć dziewcząt. Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. dziewięćset. Zob. -sta, -set, -kroć. dziewiętnaście. Zob. piętnaście, dziewiętnaście. dzięki. Przyimek ten tak wyraźnie kojarzy się z czasownikiem dziękować, Ŝe sprzeczność dostrzega się w zdaniu: „! Dzięki chuliganom, którzy porozbijali lampy, Planty toną w ciemnościach" (za Językiem Polskim). NaleŜało napisać tu Przez chuliganów... lub Z winy chuliganów..., a przyimka dzięki uŜywać tam, gdzie wyraŜa on okoliczności sprzyjające. A zatem Wyzdrowiał dzięki szybkiej pomocy, dzięki dobrej opiece itp.; ale Rozchorował się wskutek przemęczenia, z powodu złych warunków itp. Świadome naruszenie reguły moŜe być usprawiedliwione ironicznym znaczeniem wypowiedzi, np. Dzięki moim miłym sąsiadom znowu nie spałam całą noc. dzisiaj, tutaj, wczoraj, przedwczoraj. W języku potocznym nierzadka jest wymowa „dzisiej", „tutej", „wczorej", „przedwczorej", nie zalecana w sytuacjach oficjalnych. W słowie dzisiaj zamianie głoski a na wyŜszą (wymawianą z wyŜej uniesionym językiem) głoskę e sprzyja fonetyczne sąsiedztwo głosek wysokich. Nie bez znaczenia są teŜ wyrównania analogiczne: „dzisiej" do „dzisiejszy", „tutej" do „tutejszy", a „wczorej" i „przedwczorej" do „dzisiej". NaleŜy pamiętać, Ŝe pisownia jest zgodna z oficjalną, a nie potoczną wymową tych słów. Zob. teŜ bodaj. Zob. teŜ na dziś, na dzisiaj, na dzień DZISIEJSZY. 79 dziŚ. Zob. NA DZIŚ, NA DZISIAJ, NA DZIEŃ DZISIEJSZY. Zob. teŜ PO DZIŚ DZIEŃ, DO DZIŚ DNIA. dŜdŜu. Zob. deszcz, dŜdŜu. dŜentelmen, gentleman, ale nie ! gentelmen ani ! gentel-man. Błędy są stosunkowo częste, takŜe w wyrazach pochodnych: „! W istocie był to przyjacielski związek bogatych gentelmanów" {Biuletyn Historii Sztuki), „! Gdy przyjdziesz na imprezę z przyjaciółką, powinnaś równieŜ z nią wyjść, chyba Ŝe wcześniej zawrzecie gentelmeńską umowę, Ŝe jeśli któraś z was kogoś pozna, wówczas macie prawo się rozdzielić" (Cosmopolitan). Na formy nie aprobowane w słownikach moŜna natrafić teŜ np. u śeromskiego, Przybory, Tyrmanda i Gretkowskiej. Zawinili autorzy czy wydawcy? Zob. teŜ -man, -men. e egzystować tak często znaczy 'Ŝyć marnie', Ŝe trzeba się ostroŜnie posługiwać tym słowem, aby nie obudzić niepoŜądanych skojarzeń: „(...) powstał Polski Instytut Naukowy w Kanadzie jako Oddział Kanadyjski PIN-u w Nowym Jorku i szczęśliwie egzystuje do dziś (...)" (Pamiętnik Literacki). Lepiej było napisać: istnieje, działa lub funkcjonuje. eks-, ЄХ-, ex. Wyrazy takie, jak eks-król, eks-mąŜ, eks--wojskowy, zawierające przedrostek eks- o znaczeniu 'były, dawny', do niedawna były pisane tylko z łącznikiem. Obecnie moŜna je pisać teŜ łącznie: ekskról, eksmąŜ itd. - podobnie do innych wyrazów na eks-, w całości zapoŜyczonych z języków obcych, jak eksmisja, eksport lub ekscentryczny. Przyimek ex i cząstka ex- występują natomiast tylko w wyrazach i wyraŜeniach obcych przytaczanych w pisowni oryginalnej, np. explicite, expose, ex aeąuo. Zob. teŜ MINI-, MINI. Zob. teŜ NIBY-, QUASI-, PSEUDO-. 80 ekscelencja, eminencja, magnificencja. Osobliwością h tytułów jest to, Ŝe towarzyszący im zaimek Wasz Występuje w rodzaju Ŝeńskim, niezaleŜnie od tego, czy Wracamy się do męŜczyzny, czy do kobiety, orzeczenie rzyjmuje zaś postać męską lub Ŝeńską, zaleŜnie od płci tej Psoby. D° ambasadora męŜczyzny powiemy więc: Czy

Wasza ekscelencja jest gotów do odjazdu?, a do ambasadora kobiety: Qzy Wasza Ekscelencja jest gotowa do odjazdu? Inaczej zachowują się zaimki Jego i Jej, których wybór zaleŜy od płci, Jego Magnificencja otworzył obrady Senatu (męŜczyzna) lub Jej Magnificencja otworzyła obrady Senatu (kobieta). Podobnie o królu lub księciu: Jego wysokość wygłosił orędzie, a o królowej lub księŜnej: Jej wysokość wygłosiła orędzie. UŜycie wielkich liter w tego rodzaju zwrotach jest motywowane względami kurtuazyjnymi, toteŜ praktyka moŜe być róŜna. Ekscelencja (nie ! ekselencja) to tytuł odnoszony do niektórych wyŜszych urzędników państwowych i biskupów, moŜe zatem odnosić się do kobiet. Eminencja natomiast to tytuł kardynałów, wśród których nie ma kobiet. Dlatego powiemy: Jego Eminencja ksiądz kardynał przyjechał albo w odwrotnym szyku: Przyjechał Jego Eminencja ksiądz kardynał, nie ! Przyjechała Jego Eminencja ksiądz kardynał ani ! Przyjechała Jej Eminencja ksiądz kardynał. W innym znaczeniu oczywiście szara eminencja, nie ! szary eminencja. Podobnie uŜywane są tytuły wielebność i przewielebność, odnoszone - odpowiednio - do duchownego i wyŜszego duchownego, np. „Niezbyt dziś, Wasza Wielebność, skłonnyś do rozmowy..." (Z. Kossak-Szczucka). -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. MoŜna powiedzieć zarówno Dawno się nie widzieliśmy, jak i Dawnośmy się nie widzieli, zarówno Jak się zmieniłeś przez te łata!, jak i Jakeś się zmienił przez te lata! Końcówki -m, -ś, -śmy, -ście czasu przeszłego (po spółgłosce -em, -eś, -eśmy, -eście) są więc ruchome, co jest pozostałością dawnej budowy form czasownikowych. Na 81 przykład dzisiejsze widzieliśmy pochodzi od widzieli jeśtny, dzisiejsze zmieniłeś' od zmienił jes'. Z tradycyjnej ruchomości końcówek czasu przeszłego współczesna polszczyzna korzysta juŜ coraz mniej, poniewaŜ utrwalił się zwyczaj wiązania końcówek niemal wyłącznie z tematem fleksyjnym czasownika. Tradycja jednak dłuŜej pozostała Ŝywa w gwarach i moŜe dlatego konstrukcje typu jeszczemjakeś, dawnośmy, skądeście są odbierane jako potoczne, a nawet gwarowe. Być moŜe kiedyś całkowicie wyjdą z uŜycia, na razie jednak za wcześnie byłoby je uwaŜać za niepoprawne. Najwięcej wątpliwości budzą konstrukcje myśmy są i wyście są, powstające moŜe ze skrzyŜowania konstrukcji typu oni są i myśmy byli, wyście byli. Zamiast „Myśmy są wojsko" - pisze prof. Jan Miodek, cytując tytuł piosenki - moŜna powiedzieć My jesteśmy wojskiem lub potoczniej My jesteśmy wojsko. Zamiast ! Ale wyście są uparci! moŜna rzec Ale wy jesteście uparci! albo Aleście uparci!, albo nawet - choć tylko z intencją stylizatorską - Uparciście! Zob. teŜ SIĘ. Zob. teŜ -ŚMY, -ŚCIE. Zob. teŜ śE, -śE, -ś, śE-. 1 Zob. teŜ KONTAMINACJA. e-mail, SMS nawet ze względu na swoją odmianę róŜnią się od tradycyjnych form korespondencji. Mówimy Spodziewam się listu, telegramu, nawet faksu, ale zwykle nie e-mailu, tylko e-maila. Mówimy teŜ: Dostałem e-mail, Wysiałam SMS albo - zwłaszcza potocznie - Dostałem e-maila, Wysiałam SMS-a. Nie mówimy zaś ! Dostałem lista ani ! Wysiałam telegrama. Potoczna forma mejl, choć jeszcze nieobecna w wielu słownikach, jest godna poparcia. Świadczy o tym, Ŝe posługiwanie się pocztą elektroniczną przestało być zajęciem elitarnym, właściwym tylko określonym grupom lub środo- I wiskom. Dla odmiany „elitarne" słowa requiem, jazz, disco j i in. z trudem poddają się polonizacji i zwykle uŜywane są w obcej formie graficznej. Powszechne stały się teŜ SMS-y, toteŜ nie dziwi pisownia i esemes, esemesa, esemesy itd., przywodząca na myśl analogiczną

re co prawda zróŜnicowaną znaczeniowo: PKS 'firma rzewozowa' i pekaes 'autobus tej firmy'. Pisownia SMS - od P jelskiego Short Message Sernice - na razie jednak przewaŜa. Zresztą nawet ci, którzy piszą esemes, akcentują to słowo na ostatniej sylabie, analogia do słowa pekaes, jest więc niepełna. Jest teŜ czasownik SMS-ować, zwykle tak właśnie zapisywany- „Rozmawiasz i SMS-ujesz, skąd chcesz" - głosi hasło reklamowe jednego z operatorów telefonii komórkowej. eminencja. Zob. ekscelencja, eminencja, magnificencja. energetyczny znaczy 'związany z energią', ale o osobach, które okazują duŜo energii, mówimy, Ŝe są energiczne, nie i energetyczne. „! Iza - lat ok. 40, psycholog, zamęŜna, drobna, bardzo szczupła, o ostrych rysach twarzy, energetyczna, wygadana" (z ksiąŜki na temat treningu interpersonalnego). Prawdopodobnie autor tej wypowiedzi zasugerował się znaczeniem angielskiego przymiotnika energetic. Erywań, Erewan, stolica Armenii. Tradycyjna polska nazwa brzmi Erywań, a w miejscowniku w Erywaniu - jak Kazań, w Kazaniu. Nie jest to oczywiście bezpośrednie zapoŜyczenie z armeńskiego, lecz adaptacja XIX-wiecznej poŜyczki rosyjskiej. We współczesnych słownikach i encyklopediach znajdujemy przewaŜnie nazwę Erewan, bliŜszą dzisiejszej wymowie rosyjskiej i odmieniającą się jak Teheran: w Teheranie i w Erewanie. Pewnie ze skrzyŜowania tych nazw powstała forma Erewan - rozpowszechniona, ale właściwie niepoprawna. Słownik nazw własnych Jana Grzeni (wyd. 2) aprobuje ją tylko w języku potocznym. Zob. teŜ KONTAMINACJA. -(e)ś, -(e)ście, -(e)śmy. Zob. -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. ETYMOLOGIA LUDOWA. Etymologia wyrazu to wyjaśnienie jego pochodzenia, a etymologia ludowa to naiwne, nienaukowe wyjaśnienie, oparte na skojarzeniach z innymi wyrazami. Wyrazy, których pochodzenie podlega naiwnej 82 83 interpretacji, są często źle rozumiane , źle uŜywane, a nawei mogą zmienić swoją postać. Oto kilka przykładów. Słowo bryza pochodzi od francuskiego brise 'wietrzyk' i oznacza lekki wiatr wiejący nad morzem, powstający na skutek nierównomiernego nagrzewania się lądu i wody. Niektórzy kojarzą to słowo z czasownikiem bryzgać i sądzą, Ŝe bryza to fala morska rozbijająca się o brzeg lub o burty statku. Potoczna nazwa woda Burowa pochodzi od nazwiska lekarza, który wprowadził ten lek do medycyny. Osoby nie wiedzące o tym traktują słowo Burowa jako przymiotnik i odmieniają błędnie: ! wody burowej, ! wodzie burowej itd. MoŜna nawet usłyszeć o wodzie borowej, co pewnie jest skutkiem kojarzenia tej nazwy z wyrazami bór i borowina. Słowo biga, pochodzące z łaciny i mało dziś znane, oznacza dwukołowy wózek bez kozła. PoniewaŜ często był to pojazd ludzi biednych, słowo biga skojarzono ze słowem bieda (dawniej wymawianym teŜ „bida") i to drugie otrzymało takie znaczenie, jakie ma pierwsze. Zwrot Do siego roku! zawiera formę nie uŜywanego juŜ samodzielnie zaimka si 'ten'. Niektórzy sądzą, Ŝe stanowi on aluzję do jakiejś Dosi (Doroty), i piszą z błędem ! Dosiego roku. Inni wiedzą, Ŝe historia o Dosi jest zmyślona, a teŜ piszą z błędem dosiego, widząc w tym słowie dopełniacz jakiegoś przymiotnika dosi o niejasnym znaczeniu - moŜe 'dostatni'? Etymologię ludową moŜna określić teŜ jako zmianę formy lub znaczenia wyrazu pod wpływem innego wyrazu, który jest z nim kojarzony. Działanie etymologii ludowej jest podobne do działania analogii - ta druga zresztą jest czasem rozumiana tak ogólnie, Ŝe obejmuje swoim zakresem pierwszą. Zob. teŜ ANALOGIA. Eugenia, Eugeniusz. Zob. Genek, Genio, Eugeniusz.

Eurazja, nie ! Euroazja. Słowo to pochodzi od niemieckiego terminu Eurasien, utworzonego w XIX stuleciu. Liczne 84 dziś złoŜenia z cząstką euro-, np. eurowizja, euroczek, euroregion, eurosceptyk są późniejsze. euro-, porno-, seks-. Te i inne cząstki wyrazowe powinny być pisane łącznie, np. eurosceptyk, pornokaseta, seksoferta (albo sexoferta), megaprodukcja, hipermarket, automyjnia, bizneswoman, telezabawa, wideomaniak. Spotykana czasem pisownia rozdzielna, np. auto bazar, wprowadza obcą polszczyźnie strukturę składniową, w której nieodmienny rzeczownik lub przymiotnik występuje przed odmiennym rzeczownikiem. Skoro mówimy np. antylopa gnu, a nie gnu antylopa, to nie gwałcąc reguł składni polskiej, stosujmy raczej pisownię łączną: autobazar. Odstępstwa od tej zasady zdarzają się stosunkowo często i mogą świadczyć o tym, Ŝe dane słowo jest słabo przyswojone polszczyźnie. Niektóre juŜ uwzględniono w słownikach, np. sex appeal (obok spolszczonej wersji seksapil) i business plan (obok biznesplan). Ewangelia. Słowo to wymawiamy „ewangelia" lub - coraz rzadziej juŜ - „ewangielia". UŜycie w nim wielkiej lub małej litery zaleŜy od znaczenia: Ewangelia to księga zawierająca teksty czterech ewangelistów, to takŜe kaŜdy z tych tekstów z osobna (np. Ewangelia św. Mateusza); ewangelia zaś to opis Ŝycia Chrystusa zawarty w Ewangelii, to część mszy poświęcona czytaniu Ewangelii, to wreszcie przenośne określenie zasad moralnych, stanowiących dla kogoś naukę i autorytet, пр.: „My stać będziemy na straŜy, aby Ŝadna zgłoska z narodowej ewangelii nie starła się, aby płomienie ducha nie zgasły" (S. śeromski). Małej litery uŜywamy ponadto, mając na myśli opowieści o Ŝyciu Chrystusa nie spisane przez czterech ewangelistów, np. ewangelie apokryficzne. Przeciwstawiając im opowieści zawarte w kanonie Pisma Świętego, moŜemy uŜyć małej litery dla symetrii, np. ewangelie apokryficzne i kanoniczne. Zob. teŜ Biblia. Zob. Pismo Święte, Pismo święte. 85 ewidentny, ewidentnie. Często słyszy się słowo ewidentny zamiast w zasadzie to samo znaczącego oczywisty. Słyszy się teŜ ewidentnie tam, gdzie moŜna by powiedzieć wyraźnie lub zdecydowanie. Zapewne część osób po prostu ulega modzie ale nie jest teŜ wykluczone, Ŝe w odczuciu mówiących wyrazy ewidentny i ewidentnie wyraŜają swoją treść dobitniej niŜ ich synonimy. Oba wyrazy często występują jako określenie zjawisk negatywnych, np. ewidentna pomyłka, ewidentny faul, ewidentnie zła decyzja. W tej funkcji ich uŜycie jest w pełni uzasadnione. W jakim celu natomiast warszawski dziennik Metropol pod zdjęciem kaczek w Ogrodzie Saskim umieścił tekst, w którym zapewnił czytelników, Ŝe kaczki to miejsce „ewidentnie lubią"? Zob. teŜ WYRAZY MODNE. ЄХ-, ЄХ. Zob. EKS-, ЕХ-, EX. fair - angielskie słowo wymawiane „fer" - raz jest przymiotnikiem, np. gra, walka, zachowanie fair, a raz przysłówkiem, np. grać, walczyć, zachowywać się fair. W postaci zaprzeczonej powinno być pisane rozdzielnie: gra nie fair, walczyć nie fair - tak jak pisze się inne nieodmienne przysłówki, np. nie zawsze, nie dziś'. Co prawda, najbliŜsze synonimy tej zaprzeczonej formy - nieuczciwy i nieuczciwie - mają pisownię łączną. MoŜe to one sprawiają, Ŝe wahamy się, jak pisać zaprzeczone fair. faks, telefaks, teleks. Ta spolszczona pisownia jest godna poparcia, gdyŜ obca językowi polskiemu litera x jest w wyrazach zapoŜyczonych zwykle zamieniana na ks. Wyłącznie przez ks pisze się wyrazy pochodne: faksowy, telefaksowy, teleksowy. Formę/a* moŜna jednak umieścić na wizytówce, aby znajomi z zagranicy nie mieli trudności z jej zrozumieniem. 86 fakt- Czasem warto to słowo pominąć, пр.: „W kuluarach tkania komentowano fakt niezaproszenia przedstawicieli

S*ładz litewskich na uroczystości 200. rocznicy Konstytucji Maja" (Gazeta Wyborcza). Samo niezaproszenie znaczy to mo co fakt niezaproszenia, a brzmi prościej. 2o'b. teŜ AUTENTYCZNY, AUTENTYCZNIE. Zob. teŜ REALNY. fałd, fałda. Formy fałd uŜywa się w geologii: fałd skalny ; w anatomii: fałd skórny. O zakładce w tkaninie częściej się wie faida niŜ fałd, a specjalny rodzaj fałdy nazywa się kontrafałdą, nie ! kontrafałdem. W znaczeniu 'zabrać się pilnie do pracy' mówimy jednak przysiąść fałdów, nie ! przysiąść fałd, mimo Ŝe zwrot ten pochodzi zapewne z czasów, gdy długie szaty układały się w fałdy, które przysiadywano przy nauce lub przy pracy wymagającej długiego siedzenia. Zob. WARIANTY RODZAJOWE. fantastycznonaukowy. Przyjęła się pisownia bez łącznika, i słusznie, gdyŜ człony tego złoŜenia są nierównorzęd-ne. Dokładniejsze określenie ich stosunku nie jest konieczne i byłoby pedantyczne. Czy literatura fantastycznonaukowa to literatura naukowa zabarwiona fantastyką? Czy raczej literatura fantastyczna inspirowana nauką? Zob. teŜ łącznik. faworyt, kandydat. Wyrazów tych nie naleŜy mylić, jak w następującej wypowiedzi z telewizyjnej audycji sportowej: „! Faworytami do zwycięstwa w tej konkurencji (...) są z pewnością Węgrzy". Nie mówi się [faworyt do czegoś'- ani do zwycięstwa, ani np. do złotego medalu. Poza tym określenie do zwycięstwa jest zbyteczne, gdyŜ faworyt kibiców to właśnie zawodnik typowany na zwycięzcę. Poprawnie moŜna było powiedzieć: Faworytami w tej konkurencji są z pewnością Węgrzy lub Najpewniejszymi kandydatami do zwycięstwa w tej konkurencji są Węgrzy. felerny, feralny, słowa, które łatwo pomylić. Felerne jest to, co ma feler, czyli wadę. Feralny to inaczej pechowy. 87 Osoby zabobonne mogą mówić o feralnej trzynastce, nie o Ifelernej trzynastce. Ci, którzy znają języki obce, pewnie zechcą zapamiętać etymologię: feler pochodzi od niemieckiego Fehler 'błąd, wada', feralny - od łacińskiego feralis 'pogrzebowy, zgubny'. Fiat, fiat. Słowniki ortograficzne wyjaśniają, Ŝe nazwy marek i producentów wyrobów przemysłowych piszemy wielką literą, np. samochód marki Fiat, rozmowy Fiata z FSM, papierosy Marlboro (lub w cudzysłowie: papierosy „Marlboro"), Natomiast nazwy poszczególnych wyrobów przemysłowych, traktowane jako pospolite, a nie własne, kaŜą pisać małą literą, np. jeździć fiatem, kupić mercedesa, palić marlboro. W praktyce wielkie litery w pisowni nazw samochodów - egzemplarzy, a nie marek - spotyka się dość często. Z innymi wyrobami bywa juŜ róŜnie, gdyŜ napisze się np. klocki lego, ale komputer Amiga. Odpowiedni przepis ortograficzny naleŜałoby albo uszczegółowić (co moŜe być trudne), albo złagodzić, tak aby bohater powieści mógł jeździć nie tylko fiatem, jak dotychczas, ale i Fiatem. filip. Wyrwał się jak filip z konopi - mówi się o kimś, kto odezwał się niestosownie lub nie w porę. Pytanie, o jakiego filipa (lub Filipa) chodzi w tym przysłowiu, jest istotne ze względów ortograficznych. Benedykt Chmielowski w staropolskiej encyklopedii Nowe Ateny objaśniał: „Filip ze wsi własnej Konopie, będąc za Augusta I posłem na sejmie piotrkowskim, w swoim odezwał się interesie; krzykniono: Panie Filipie z Konopi, wyrwałeś się". Jednak według paremiologów (badaczy przysłów) objaśnienie Chmielowskiego jest czystą fantazją: przysłowie o filipie wywodzi się z Białorusi, gdzie filip jest ludową nazwą zająca. Przy takiej interpretacji słowo konopie teŜ wypadałoby pisać małą literą. Tyle nauka; zwyczaj językowy kaŜe dopuścić obydwie pisownie - z duŜym i małym / - gdyŜ wśród kiludziesięciu cytatów z okresu od XVI w. do współczesności, przytoczonych w Nowej księdze przysłów polskich Juliana KrzyŜanów-

88 kiego, przykłady z uŜyciem duŜych liter dominują. O tym, > norma ortograficzna w tym zakresie jest nieustalona, Viadczy teŜ fakt, Ŝe w niektórych współczesnych słownikach omawiane przysłowie ma inną pisownię pod filip niŜ pod konopie- firmament, remanent, często w postaci zniekształconej: \fimament, \firmanent, \renament, \remament. Oba wyrazy pochodzą z łaciny: firmament od rzeczownika firmamentum 'sklepienie niebieskie', remanent od imiesłowu remanens 'pozostający', w dopełniaczu remanentis. fiszbin raczej niŜ fiszbina. Ta druga forma w jednych słownikach w ogóle nie występuje, w innych jest traktowana jako potoczna i ograniczana do jednego znaczenia, związanego z dawną bielizną. Mimo Ŝe chodzi o bieliznę damską, forma męska okazuje się bezpieczniejsza: gorset bez fiszbinów raczej niŜ gorset bez fiszbin. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. forum, jak liceum, w liczbie pojedynczej jest nieodmienne, a w liczbie mnogiej ma formy fora, forów, forom, forami, forach. Przynajmniej w pierwotnym znaczeniu wyrazu forum 'rynek w miastach rzymskich' ich uŜycie jest uzasadnione. W Twórczości czytamy пр.: „Kuncewiczowa musi się tłumaczyć, Ŝe bardziej interesuje ją współczesne Ŝycie niŜ rzymskie ruiny, świątynie, fora, kolumny i łuki". Nieuzasadnione jest natomiast modyfikowanie utartego związku frazeologicznego na forum, np. w zdaniu: „! Dyplomaci trzech republik bałtyckich konsekwentnie przedstawiają tę anormalną sytuację na róŜnych forach międzynarodowych, zabiegając o poparcie" (śycie Warszawy). MoŜna było powiedzieć np. na forum róŜnych organizacji międzynarodowych. francuski, nie ! francuzki, choć Francuz, Francuzka, (tej) Francuski. TakŜe kartuski - od miasta Kartuzy - nie ! kartuzki. 89 g. Nazwa tej litery w zasadzie brzmi „gie", nie „ge". Piszemy więc Jan G. i czytamy „Jan gie". Piszemy trójkąt EFG i czytamy trójkąt „e ef gie". Wymowa „ge" ma charakter regionalny. gadŜet. Zob. budŜet, gadŜet, pidŜama. Galaktyka, galaktyka. Zob. Ziemia, ziemia. gatąź, nie Igałęź. W narzędniku liczby mnogiej uŜywa się dwóch form: gałęziami, rzadziej gałęźmi. Ta druga wydaje się przestarzała i mało prawdopodobna w wypadku nowszych, przenośnych uŜyć tego wyrazu, np. gałęzi przemysłu. Zob. teŜ narzędnik. gazon, wazon. Gazon nie jest rodzajem wazonu, jak wielu przypuszcza, lecz dekoracyjnym trawnikiem, często ozdobionym kwiatami lub krzewami. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. gąsienica, włosiennica, ortograficzne pułapki. Błędna forma Igąsiennica moŜe być wynikiem analogii do słów takich, jak okiennica czy zakonnica. Formę Włosienica, z jednym и, podawały starsze słowniki. Dziś tylko pisownia włosiennica jest uwaŜana za poprawną. gdzie moŜe być uŜywane jako zaimek względny równowaŜny zaimkowi który, пр.: „Weszli do salonu, gdzie było jeszcze widno" (M. Dąbrowska), „Powitał go jakimś szaleństwem makaronicznym, gdzie greckie słowa miały łacińskie końcówki" (J. Parandowski). Jak pokazuje drugi przykład, zaimek gdzie nie musi łączyć się z nazwą miejsca. Najbezpieczniej jednak, jeśli ł ączy się z nią, gdyŜ niektóre wypowiedzi nie spełniające tego warunku mogą być odczuwane jako niepoprawne lub co najmniej niestaranne, пр.: „Nieprzyjemna była rozmowa, gdzieśmy się dowiedzieli..." 90

(Słownik poprawnej połszczyzny PWN). Tu lepiej było powiedzieć: rozmowa, z której się dowiedzieliśmy... gdziekolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek itp. gdzieś zwykle dotyczy miejsca. W języku potocznym, i tylko w potocznym, moŜe się teŜ odnosić do czasu, np. gdzieś w połowie stycznia. Oficjalnie powie się mniej więcej и) połowie stycznia. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. Geant. Zob. Auchan, Carrefour, Geant. Genek, Genio, Eugeniusz. Dwa pierwsze wyrazy wymawia się z g miękkim: „gienek", „gienio", trzeci zazwyczaj twardo: „eugeniusz". W pisowni jednak nie róŜnią się: piszemy Genek (nie ! Gienek, ! Gieniek ani ! Geniek), Genio, Eugeniusz, takŜe Genia i Eugenia. gentleman. Zob. dŜentelmen, gentleman. gerbera, nie ! gerber. Zob teŜ aster, chryzantema, gerbera. Zob. teŜ warianty rodzajowe. Giedroyc, Giedroyć. Nazwisko rodowe brzmi Giedroyć - oprócz Jerzego Giedroycia, załoŜyciela Instytutu Literackiego i redaktora paryskiej Kultury, encyklopedie wymieniają kilku jego znanych przodków. Forma Giedroyc to przede wszystkim ułatwienie dla Francuzów, którzy nie umieliby wydrukować polskiego с, а nawet gdyby je wydrukowali, to nie umieliby go odczytać. Francuzi jednak nie odmieniają nazwisk, a Polacy owszem. Dlatego na formie Giedroyc moŜna poprzestać i dalej odmieniać po polsku: Giedroycia, Giedroyciowi itd. głąb, głębia. Męski rzeczownik głąb jest nazwą łodygi kapusty i bywa teŜ obraźliwym epitetem. śeńska forma głąb to przestarzały juŜ wariant słowa głębia. Dziś uŜywa się go niemal wyłącznie w wyraŜeniu w głąb (nie ! wgłąb), z przy- 91 dawką lub bez, np. pójść daleko w głąb lasu, wykopać dól na dwa metry w głąb. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. głoska. Zob. zgłoska, głoska. głośno mówiący, głośnomówiący. Przysłówki z imiesłowami przymiotnikowymi pisze się rozdzielnie, np. głośno mówiące osoby. Niektóre połączenia wyrazowe z upływem czasu jednak leksykalizują się, tzn. zaczynają być odczuwane jako pojedyncze wyrazy, i wówczas wyjątkowo pisane są łącznie. Do wyjątków od dawna znanych naleŜy płyta długogrająca, nowszym wyjątkiem jest zestaw głośnomówiący. Zob. teŜ LEKKOSTRAWNY, CIĘśKOSTRAWNY. głupiec, mędrzec, starzec. Nazwy osób o zakończeniu -ec mają tradycyjnie w wołaczu końcówkę -e, np. chłopiec - chłopcze, głupiec - głupcze, ojciec - ojcze. Dla wielu rzadziej uŜywanych nazw słowniki podają jednak oboczny wołacz z końcówką -u, np. posłańcze lub posłańcu, wygnańcze lub wygnańcu, zarozumialcze lub zarozumialcu. Zdarza się teŜ , Ŝe końcówka -u jest wymieniona jako jedyna, np. podlec -podlecu. Ogólnie biorąc, formy wołaczowe na -e od rzeczowników na -ec wydają się juŜ archaiczne i to jest przyczyną tworzenia form błędnych, np.! głupcu,! mędrcu,! starcu. Przy rzeczownikach na -owiec utrzymywanie tradycyjnych form wołaczo-wych byłoby wręcz śmieszne: stoczniowca trzeba by wołać stoczniowcze, sportowca - sportowcze itd. Słowniki nie podają wołaczy przy rzeczownikach na -owiec, ale z tabel fleksyjnych, które zawierają, i z komentarzy do tabel wynika, Ŝe jeśli przy haśle rzeczownikowym męskim wołacz nie jest wymieniony, to jest on równy miejscownikowi. Właściwie oznacza to, Ŝe leksykografowie zaaprobowali juŜ wołacze typu stoczniowcu. Zob. teŜ wołacz. godz., łac, mieś., os., ryc, tys., skróty wyrazów: godzina, łaciński, miesiąc, osiedle, rycina i tysiąc. Ich pisownia

92 a zdradliwa. PoniewaŜ ostatnie litery odpowiadają głoskom miękkim, rodzi się pokusa, by pisać Igodź., I tac'., [mieś, !oś, !ryć. i ! tyś. - niestety z błędem. Zob. teŜ SKRÓTY. aodzina. Zob. czas. Zob. teŜ okres. Zob. teŜ półgodzina, PÓŁWIEK. goleń. W ogólnej, nieregionalnej polszczyźnie jest to rzeczownik Ŝeński: ta goleń (nie ! ten goleń), na goleni (nie i m goleniu). Zob. teŜ warianty rodzajowe. graffiti. Przede wszystkim zwróćmy uwagę na pisownię _ dwa / i jedno t, nie na odwrót. Błędy są częste i łatwo zgadnąć, dlaczego: wyrazy takie, jak konfetti, spaghetti czy tutti frutti nie pozostają bez winy. Dawniej słowo graffiti, pochodzenia włoskiego, było znane tylko historykom sztuki i archeologom - oznaczało napisy i rysunki wydrapane na naczyniach, kamieniach i murach w czasach staroŜytnych i wczesnochrześcijańskich. Dziś jest znane powszechnie i oznacza współczesne napisy i rysunki na ścianach i murach, często o treściach humorystycznych, obscenicznych lub politycznych. Mały słownik subkultur młodzieŜowych Mirosława Pęczaka informuje, Ŝe graffiti to równieŜ nurt we współczesnej sztuce. W słowniku tym słowo graffiti występuje w rodzaju nijakim, пр.: „W początkach swego istnienia graffiti miało charakter prowokacyjny (...)". Cytowane zdanie mówi oczywiście o sztuce, a nie jej wytworach. Jednak ten sam rodzaj gramatyczny ma graffiti, gdy oznacza ścienne napisy czy malowidła, które zdobią lub szpecą mury naszych miast: to graffiti, a w liczbie mnogiej te graffiti - we wszystkich przypadkach od mianownika aŜ po wołacz. gram, jak kilogram, ma dopełniacz liczby mnogiej z końcówką -ów: Pisklę waŜyło pięćdziesiąt gramów, nie ! pięćdziesiąt gram. Dopełniacz gram często występuje jednak w wypowie- 93 -as dziach potocznych dotyczących picia wódki: „Niech щ; pani da śledzia w śmietanie i sto gram czystej" (T. RóŜewicz), Zob teŜ AMPER, OM, WAT, WOLT. Zob. teŜ DEKA, KILO. granica. Zob. zagranica, za granicą. grapefruit. Zob. grejpfrut, grapefruit. greckokatolicki, grekokatolik. Kościół greckokatolicki (nie ! grekokatolicki) powstał w wyniku unii brzeskiej (1596) i stąd zwany teŜ unickim. Jego wyznawcy, grekokatolicy, oderwani od prawosławia, uznali zwierzchność papieŜa, ale zachowali prawosławną liturgię, a ich duchowni prawo do zawierania małŜeństw. Warta zapamiętania jest asymetria: greckokatolicki z grupą ck, a grekokatolik z samym k. grejpfrut, grapefruit. Słowniki wymowy kaŜą mówić starannie „grejpfrut", ale w języku potocznym uproszczona wymowa „grejfrut" jest częsta. WaŜne, by nie była źródłem błędnej pisowni. To samo dotyczy przymiotnika grejpfrutowy, pisanego teŜ grapefruitowy. Grimm. MoŜna mówić baśnie braci Grimm, nie odmieniając nazwiska, lub baśnie Grimmów. Nielogiczne wydaje się mówienie o ! baśniach Grimma, skoro autorów było dwóch. Sformułowanie to moŜna znaleźć nawet u mistrzów pióra: „! Wolę bajki Grimma od pierwszych stron gazet" (W. Szymborska). grunta, gusta, koszta. Wśród rzeczowników męskich nieosobowych końcówkę -a w mianowniku, bierniku i wo-łaczu liczby mnogiej mają juŜ tylko nieliczne. Sto lat temu mówiło się np. apartamenty lub apartamenta, interesy lub interesa, talenty lub talenta, dziś tylko apartamenty, interesy, talenty. W uŜyciu są jeszcze formy grunta, gusta i koszta, ale w

porównaniu z formami grunty, gusty i koszty są one rzadsze i przestarzałe. Tylko przy rzeczownikach akt i organ wybór między końcówką -a i -y nie jest kwestią wyłącznie stylis- 94 tyczną', mówi się akta sprawy, ale akty dramatu, organy słuchu, ale organa lub organy władzy. Zob. teŜ AKT. Zob. teŜ ORGAN, ORGANY. gulasz, nie ! gularz, takŜe gulaszu, nie ! gularzu. Słowo to pochodzi od węgierskiego gulyds. gUSt. Zob. GRUNTA, GUSTA, KOSZTA. gŜegŜótka, jaskółka, pustułka. Wszystkie trzy są nazwami ptaków i zgodnie z dzisiejszą normą ortograficzną są pisane nieetymologicznie (oparcie w etymologii miałaby pisownia IgŜegŜułka, Ijaskułka i Ipustólka). GŜegŜólka to rzadkie dziś, ale dawniej powszechne określenie kukułki, pustułka to ptak z rodziny sokołów, jaskółkę wszyscy znają. Warto zwrócić uwagę na dwa i po g w słowie gŜegŜólka - wyjątek od reguły ortograficznej. Zob. teŜ PIEGZA. h _________ handicap to przede wszystkim lepsze warunki stworzone dla słabszego przeciwnika w zawodach sportowych w celu wyrównania szans, np. zmniejszenie odległości lub obciąŜenia. W uŜyciu przenośnym handicapem jest kaŜda korzystna sytuacja, ułatwiająca komuś wykonanie zamierzeń, пр.: „(...) huta w Wołominie, mając handicap w postaci nowego wyposaŜenia technicznego i rozwiązań technologicznych, nie będzie forsować cen zbytu swoich wyrobów do granic moŜliwych do zaakceptowania przez kontrolerów inspekcji cen" (Zycie Gospodarcze). Jednocześnie handicap to niekorzystna sytuacja utrudniająca komuś osiągnięcie celu, nP- »(■••) brak koloru będzie tu szczególnym handicapem: czarno-biały film o malarzu to coś dziś nie do pojęcia" (Film). Tak wyraźna rozbieŜność znaczeń jednego wyrazu moŜe dziwić, ale daje się uzasadnić: to, co jest ułatwieniem 95 dla jednej strony (w zawodach sportowych i nie tylko), dla drugiej stanowi przecieŜ utrudnienie. Niestety, wieloznacz-ność słowa handicap jest niefortunna i moŜe być źródłem] nieporozumień. Posługując się nim, warto więc zadbać o to, by kontekst wyjaśniał, o które znaczenie chodzi. handryczyć się, często w błędnej pisowni przez eh, moŜe przez skojarzenie z chandrą. Błąd ten jest dość rozpowszechniony, moŜna go znaleźć w literaturze, a nawet w niektórych słownikach. Osoby znające niemiecki mogą sobie radzić, przywodząc na myśl słowo hadern 'kłócić się', z którym handryczyć się jest spokrewnione. haratać, stosunkowo często pisane błędnie przez eh. Błędom sprzyja niejasna dla Polaków etymologia. Do polszczyzny haratać trafiło z gwar karpackich, które słowo to zapoŜyczyły z języka rumuńskiego. hart. Zob. chart, hart. Hebrydy, nie ! Hybrydy, to wyspy u północno-zachodnich wybrzeŜy Szkocji. Współczesna ich nazwa jest zniekształconą postacią nazwy staroŜytnej, pochodzącej od Ptolemeusza. Słowo hybryda pochodzi zaś od łacińskiego wyrazu hibrida 'mieszaniec', wywodzącego się z greki. Nie naleŜy ich mylić. W XVIII w. angielski Ŝeglarz James Cook nadał innym wyspom, odkrytym na Pacyfiku, nazwę Nowe Hebrydy (nie ! Nowe Hybrydy). Dawniej było to kondominium brytyjsko--francuskie, obecnie niepodległe państwo - Republika Va-nuatu. Heinego-Medina choroba, heinemedina. Zob. choroba Heinego-Medina. hełm. Zob. Chełm, hełm. HIPERPOPRAWNOŚĆ. MoŜna zrobić błąd z obawy przed popełnieniem błędu. Na przykład od osób wyzbywających się gwarowej wymowy typu ! łokno zamiast okno czy teŜ

i łojciec zamiast ojciec moŜna czasem usłyszeć formy hiper-'0prawne, inaczej hiperyzmy: ! okieć, ! ubin i podobne. Mechanizm ich powstawania jest prosty: skoro literacka wymowa brzmi okno, a nie ! łokno, to moŜe i ! okieć zamiast łokieć? Na wszelki wypadek, aby nie zdradzić się z gwarową wymową, mówiący pomija głoskę ł na początku wyrazu. Wymowa hiperpoprawna jednak teŜ go zdradza, chociaŜ nie wprost. Hiperyzmem jest forma ! łubieją zamiast lubią, powstała z obawy przed błędem typu ! umią zamiast poprawnego umieją- Hiperyzmem moŜe być teŜ częsta dziś forma ! swetr zamiast sweter. Prawdopodobnie stanowi ucieczkę przed błędem typu ! wiater zamiast wiatr. Nieliczne formy hiperpoprawne przyjęły się w języku ogólnym i mają status normy. Na przykład słowo sumienie miało dawniej formę sumnienie, od której mówiący odeszli, gdyŜ przywodziła na myśl gwarowe formy ! mniasto 'miasto', ! mnieszkać 'mieszkać' czy ! mniód 'miód'. Hiperyzmem z pochodzenia jest takŜe nazwa Warszawa, dawniej Warszewa - od imienia Warsz, do którego dodano tzw. dzierŜawczy przyrostek -ewa. PoniewaŜ na Mazowszu mówiło się kiedyś ! wiedro, ! jebłko, ! jegoda zamiast wiadro, jabłko, jagoda, więc i poprawną Warszewę zmieniono na Warszawę, by nie budzić podejrzenia o błąd. hobbysta, hobbista. Słownik poprawnej polszczyzny PWN ganił pierwszą z tych form, a honorował drugą. Nowy słownik poprawnej polszczyzny - odwrotnie: pierwszą uznaje za poprawną, a drugą za błędną. Ta sama rozbieŜność ocen dotyczy przymiotników hobbystyczny i hobbistyczny. Tymczasem w uŜyciu jest i hobbysta, i hobbista - obie formy są spotykane na tyle często, Ŝe Ŝadnej nie powinnno się kwestionować. Teoretycznie moŜna by opowiedzieć się za drugą z nich, zauwaŜmy bowiem, Ŝe z dwóch przyrostków -tsta i -ysta po spółgłosce b z zasady uŜywany jest pierwszy: 97 świadczą o tym takie wyrazy, jak arabista, rugbista, kubista czjj słuŜbista. Mówimy teŜ snobizm, kubizm (z przyrostkiem -izm po b, nie -yzm) i podobnie sylabiczny, dytyrambiczny (z przyrostkiem -iczny, nie -yczny). Dla większości Polaków jednak silniejsze od tych przyrostkowych analogii okazuje się formalne podobieństwo wyrazów hobbysta i hobby. Dlatego hobbystę spotykamy w tekstach częściej od hobbisty. Zob. teŜ lobbysta. hodować, często w błędnej pisowni przez eh: „!(...)] latem i zimą przypada szczyt braku odpowiedzialności człowieka za chodowane zwierzęta" {Gazeta Wrocławska). Błąd powstaje moŜe pod wpływem bliskoznacznego chować. Hradec KralovŚ, miasto w północnych Czechach. Po czesku nazwa ta znaczy 'gród królowej', dlatego drugiego członu nie odmieniamy: Hradca Krdlme, Hradcowi Krdlove itd. Hugo. Odmieniamy Hugona, Hugonowi, z Hugonem, o Hugonie. Zob. teŜ Bruno, Hugo. Humboldt. „! (...) z niespodziewaną energią głos zabrał (...) Joschka Fischer, który 12 maja wystąpił «prywatnie» z 18-stronicowym referatem na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie" (Polityka). Autor tej informacji - co widać po uŜyciu cudzysłowu - zdystansował się od treści swojej wypowiedzi, ale nazwę uniwersytetu w Berlinie przytoczył nieściśle. W rzeczywistości brzmi ona Uniwersytet Humboldtów, gdyŜ jego patronami są obaj bracia, Aleksander i Wilhelm, których pomnik stoi przed gmachem uczelni. Nie wynika to niestety z oficjalnej nazwy niemieckiej Hum-bołdt-Unwersitat zu Berlin, więc nic dziwnego, Ŝe Polacy adaptują ją najprościej, jak moŜna, dorabiając jej końcówkę -a. Nie są w tym odosobnieni: takŜe Rosjanie mówią unwersitet Gumboldta. 98 HYBRYDY. Niektóre wyrazy budzą sprzeciw ze względu да swą nieharmonijną budowę, łączącą cząstki rodzime j obce. Często wzorem dla nich są wyrazy złoŜone z elementów obcojęzycznych. Na przykład elektryfikacja dała początek ciepłofikacji, krytykowanej i

szczęśliwie juŜ zapomnianej. Liczne rzeczowniki na -ant, jak fabrykant czy komediant, stały się wzorem dla rzeczownika załogant. Wyrazy takie, jak autoserwis czy autoalarm, posłuŜyły za wzór dla autousług, autonapraw, automyjni itp. Wyrazy złoŜone z cząstek róŜnojęzycznych są określane jako hybrydy. Zakres tego pojęcia nie jest jasny i nie będziemy go tu uściślać. Warto natomiast zauwaŜyć, Ŝe wśród wyrazów tak nazywanych większość nie budzi wątpliwości poprawnościowych, np. arcydzieło, domofon, fotokomórka, hydrowęzeł, kiłowatogodzina, metajęzyk, minispódniczka, teleranek. Krytykuje się głównie te, które nie są potrzebne, gdyŜ mogą być zastąpione innymi wyrazami, np. kompletacja (lepiej kompletowanie) czy demaskacja (lepiej demaskowanie lub demaskatorstwo, zaleŜnie od znaczenia). Pretensjonalne wydają się teŜ częste dziś nazwy firmowe typu Alicja Travel, StachExport czy Bogna Center (zmieniono imiona, aby nie robić nikomu reklamy). Wśród hybryd duŜo jest terminologii naukowej i technicznej, ale zdarzają się teŜ wyrazy Ŝartobliwe, np. dętologia, urzędomania czy tumiwisizm. W Słowniku warszawskim są starsze przykłady takich Ŝartów słownych, m.in. uŜywantus, piechotare i głupissimus, oparte na wzorach łacińskich. Warto pamiętać, Ŝe równieŜ denerwacja (z rdzeniem łacińskim, ale odczuwanym juŜ jako polski) i krępacja (z rdzeniem niemieckim, sztucznie złączonym z cząstką -acja, która właściwa jest wyrazom pochodzenia romańskiego) to wyrazy uŜywane tylko potocznie i Ŝartem. W przeciwnym razie odbieramy je jako raŜące. 99 ■ І І..., І... Zob. ALBO..., ALBO... І, lub, ani i ІП. Nie naleŜy łączyć spójnikiem dwóch czasowników mających wspólne dopełnienie, jeśli czasowniki te rządzą róŜnymi przypadkami, np. ! szukać i wykorzystywać rezerwy produkcyjne (poprawnie: szukać rezerw produkcyjnych i wykorzystywać je). Przyimki o róŜnym rządzie teŜ nie powinny być łączone w taki sposób, np.! przed i po jedzeniu (poprawnie przed jedzeniem i po jedzeniu). Jeśli przyimki rządzą tym samym przypadkiem, to łączenie ich spójnikiem jest dopuszczalne, np. przed i za domem. PoniewaŜ jednak w konstrukcjach takich oba przyimki są akcentowane, Ŝaden z nich nie powinien być asylabicznym przyimkiem w ani z, jak w zdaniu: „! U nas pasaŜera lecącego z i do Polski odprowadza i wita znacznie więcej osób niŜ w innych krajach" (Gazeta Wyborcza). Źródłem błędów, o których tu mowa, jest dąŜenie do skrótu, zrozumiałe zwłaszcza w nagłówkach prasowych i w tekstach ogłoszeń. Czasem dochodzi do tego wzgląd, estetyczny: tytuł ksiąŜki Przed i po maju brzmi lepiej niŜ Przed majem i po maju, mimo Ŝe w zasadzie jest niezgodny, z gramatyką (ksiąŜkę pióra Mariana Romeyki opublikowało Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej). idared. Zob. BOIKEN, IDARED, KRONSELKA. igelit, tworzywo sztuczne, którego nazwa została bez zmian przejęta z języka niemieckiego. W niemieckim grupa liter ge jest bardzo częsta, a w polskim dość rzadka, zdarza się więc Polakom pisać z błędem ! igielit, tym bardziej Ŝe' pisownię taką podsuwa analogia do igiełki i Ŝe powszechna jest wymowa z gie. Słowniki wymowę „igielit" aprobują na równi z wymową „igelit". ignorancja, ignorować. Wyrazy te nie pozostają do siebie w takim stosunku, jak tolerancja i tolerować czy teŜ 100 ЛсермФ і akceptować. Ktoś okazuje ignorancję w jakiejś dziedzinie, jeśli brak mu potrzebnej wiedzy, пр.: „W krytyce takiej nie dojrzysz ani źdźbła fachowości, ale zbyt często tupet* mający pokryć ignorancję" (Teatr). Słowo ignorancja :est wartościowane ujemnie, ignorant znaczy właściwie nieuk. Natomiast ignorować coś to świadomie nie brać tego pod uwagę>

pomijać, lekcewaŜyć, пр.: „Nie obdarzyli go nawet spojrzeniem, ignorowali go zupełnie" (M. Bałucki). Takie samo znaczenie ma rzeczownik ignorowanie, którego naleŜało uŜyć w następującym zdaniu: „! Całkowita ignorancja spraw lotnictwa w okresie pokojowym owocowała tragicznie w czasie wojny" (Kierunki). jgrek, ipsylon pisane są - zaskakująco - przez i, mimo Ŝe oznaczają literę у. Так przynajmniej informują słowniki. Rzeczywistość jest bardziej skomplikowana: Kropka nad ypsylonem - brzmi tytuł poematu Edwarda Stachury, Ypsylon to wielki człowieczek! - mówi aforyzm Lecą. Słowo ypsylon znajdujemy teŜ u Lema i Zegadłowicza, aygrek u Witkacego, Wata, Makuszyńskiego i in. Dopóki słowniki nie uwzględnią wariantywnej pisowni, pomocne moŜe być kojarzenie litery у z literą x, jak w tytule ksiąŜki Iksy i Igreki (W. Krysickiego). igrzec, dawniej uczestnik igr, czyli zabaw: wędrowny aktor, kuglarz itp. Dziś słowu igrce nadaje się czasem takie znaczenie, jak staropolskiemu igry, пр.: „Mimo pogody w kratkę społecznicy nie składają broni i kontynuują gry i zabawy na świeŜym powietrzu (...) Początek igrców jak zwykle o g. 10 (...)" (Trybuna Odrzańska). Słowniki nie notują słowa igrce w tym znaczeniu. Spotyka się je rzadko i moŜna je uwaŜać za błąd wynikający z nieznajomości historii języka. -ika, -yka. Rzeczowniki Ŝeńskie obcego pochodzenia o zakończeniach -ika, -yka są akcentowane dwojako. Zgodnie z tradycją na trzeciej sylabie od końca: Fizyka, mateMAtyka, MUzyka, poliTECHnika, KROnika. Zgodnie z nowszym 101 i powszechniejszym zwyczajem na sylabie przedostatniej, tak jak większość wyrazów polskich: fiZYka, matemaTYka, muZYka, politechNIka, kroNIka. Nie wszystkim się ten nowszy zwyczaj podoba, ale słowniki wymowy juŜ go zaaprobowały. W ich ślady poszedł Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, który akcentowanie typu fiZYka dopuścił w języku potocznym. Tradycyjny akcent powinien jeszcze obowiązywać w wypowiedziach starannych, np. w teatrze, w filmie, w przemówieniach i kazaniach, w wiadomościach radiowych i telewizyjnych. Sylaba wyróŜniona przez akcent w formie mianownikowej moŜe w narzędniku liczby mnogiej być czwarta od końca; nie akcentujemy jej wtedy, lecz przenosimy akcent na sylabę przedostatnią, np. politechniKAmi, nie ! poliTECHnikami. To samo dotyczy pokrewnych wyrazów o zakończeniach -ik, -yk. Mówimy starannie Fizycy, mateMAtyków, MUzykom, swobodnie fiZYcy, matemaTYków, muZYkom, ale tylko fizy-KAmi, matematyKAmi, muzyKAmi, bez względu na styl wypowiedzi. Tradycja akcentowania trzeciej od końca sylaby w wyrazach na -ika, -yka nie obejmuje wyrazów rodzimych. Mówi się więc poprawnie prawNIcy, bijaTYka, oSIka, moTYka, nie ! PRAWnicy, ! biJAtyka itd. Zob. teŜ POLONICA, JUDAICA, SLAVICA ITP. Zob. teŜ AKCENT. ile, tyle, wiele. Starszy zwyczaj pozwalał mówić пр.: Ile ludzi widziałeś?, Tyle się ludzi zjechało, Wiele ludzi przyszło piechotą. Dziś z rzeczownikiem ludzie przewaŜnie uŜywa się form męskoosobowych ilu, tylu, wielu, formy niemęsko-osobowe zaś odbierane są jako nacechowane, świadczące o tym, Ŝe słowem ludzie mówiący oznacza nie poszczególne osoby, lecz masę, tłum. MoŜemy więc powiedzieć z emfazą: Ile tam było ludzi!, ale zapytamy rzeczowo: Ilu tan było łudzi? Oboczność iłu - ile i tylu - tyle dotyczy nie tylko połączeń z rzeczownikiem ludzie: formy ile mieszkańców, tyle gości w ekspresyjnej wypowiedzi nie raŜą. Oboczność ta nie 102 obejmuje jednak innych zaimków: formy ! wiele mieszkańców, i wiele gości są niepoprawne. Zob. teŜ NA ILE. ilekolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek ITP-

ilość, liczba. Pierwszemu z tych wyrazów towarzyszy zwykle rzeczownik niepoliczalny, nie uŜywany z liczebnikami, np. ilość powietrza, promieniowania, pieniędzy. Drugiemu moŜe towarzyszyć tylko rzeczownik policzalny, np. liczba czytelników, ksiąŜek, bibliotek. Jeśli rzeczownik w pewnych swoich znaczeniach jest policzalny, a w innych nie, to zaleŜnie od tego raz będzie łączyć się ze słowem liczba, innym razem ze słowem ilość, np. ilość światła i liczba świateł, ilość pracy i liczba prac egzaminacyjnych. Rzeczownika ilość uŜywa się równieŜ wtedy, gdy chodzi o liczbę bardzo duŜą, np. ogromna ilość owoców, nieopisana ilość wraŜeń. W pozostałych wypadkach lepiej mówić o liczbie rzeczy, jeśli rzeczy te moŜna policzyć. Odstępstwa od tej zasady - takie jak ilość sprzedanych egzemplarzy - zdarzają się jednak często i powinny być tolerowane. Zob. teŜ CYFRA, LICZBA. imieniny, urodziny. Rzeczowniki te moŜna łączyć z liczebnikami zbiorowymi, lecz nie z głównymi. Jeśli trzy panie w jakimś biurze obchodzą imieniny tego samego dnia, to ich koleŜanki powiedzą: Dziś obchodzimy aŜ troje imienin lub częściej i naturalniej - Dziś mamy aŜ trzy solenizantki. Niejedna osoba powie teŜ ! Dziś obchodzimy aŜ trzy imieniny, ale to zdanie jest zbudowane niewłaściwie. Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. IMIESŁÓW PRZYMIOTNIKOWY. Rozwiniętą przydawkę przymiotną, zwłaszcza opartą na formie imiesłowowej, lepiej umieścić po określanym rzeczowniku niŜ przed nim. Oto kilka zdań, które trudno zrozumieć ze względu na nieodpowiedni szyk wyrazów (za ksiąŜką W rzecz polską wstąpić 103 S. Reczka): „! Technikę fabularną mam w jednym, bijącym w klawisze maszyny palcu" (poprawnie: w jednym palcu, bijącym w klawisze maszyny), „! Widok przywiązanego do] rosnącego na podwórzu drzewa ojca i zbitego do nie-przytomności brata Józka (...)" (poprawnie: Widok ojca, przywiązanego do drzewa rosnącego na podwórzu, i brata Józka, zbitego do nieprzytomności...), „! Startują na najlepszych, budowanych przewaŜnie specjalnie na te regaty i doskonale wyposaŜonych jachtach" (poprawnie: na najlep. szych i doskonale wyposaŜonych jachtach, budowanych specjalnie na te regaty). Ostatnie zdanie poprawiliśmy przez rozbicie przydawki przymiotnej na dwie części: jedna została umieszczona przed rzeczownikiem (najlepszych i doskonale wyposaŜonych), druga po nim (budowanych specjalnie na te zawody). IMIESŁÓW PRZYSŁÓWKOWY. W ksiąŜce o jednym z programów komputerowych czytamy: „! Wybierając opcję SAVE, otwiera się mniejsze okno dialogowe (...)"• Poprawnie byłoby Wybierając opcję SAVE, otwieramy mniejsze okno dialogowe lub Po wybraniu opcji SAVE otwiera się mniejsze okno dialogowe. Cytowany błąd przypomina typowo szkolne potknięcia w rodzaju ! Wracając z wycieczki, zmoczył nas deszcz. Mógł powstać przez nieuwagę albo skutkiem mechanicznego tłumaczenia z języka angielskiego, w którym zasady uŜycia imiesłowów przysłówkowych dopuszczają większą swobodę konstruowania zdań niŜ w polszczyźnie. W języku polskim imiesłów przysłówkowy na -ąc lub na -szy powinien odnosić się do tego samego sprawcy czynności (osobowego lub nieosobowego), co orzeczenie w zdaniu nadrzędnym. Ponadto, jeśli zdanie nadrzędne ma podmiot w mianowniku, to podmiot ten powinien wskazywać właśnie na sprawcę czynności, a nie na inną osobę lub rzecz. Wynika stąd zakaz łączenia imiesłowów ze zdaniem w stronie biernej, naruszony w przykładzie: „! Ulotki zostały wysłane pocztą, wzywając Francuzów do walki" (za Kulturą języka 104 polskiego D. Buttler, H. Kurkowskiej i H. Satkiewicz, t. 1). Sprawcą obydwu czynności wyraŜonych czasownikami wysłać i wzywać jest wprawdzie ta sama osoba lub grupa osób,

ale podmiotem w zdaniu nadrzędnym jest słowo ulotki, wskazujące nie na sprawcę, lecz na przedmiot działania. Wyjątkiem od reguły, który sankcjonuje norma językowa, są utarte wyraŜenia typu nawiasem mówiąc czy ściśle biorąc: zdania Prawdę mówiąc, wszystkie ryby zdechły nie rozumiemy przecieŜ tak, Ŝe ryby mówiły zdychając. Mniej oczywista, czasem nawet kwestionowana, jest moŜliwość łączenia imiesłowów przysłówkowych z nieosobową formą czasownikową, wykluczającą uŜycie podmiotu, пр.: Kupując na raty, płaci się więcej, Odwołano prezesa, nie wybrawszy wcześniej zastępcy, Trzeba uwaŜać, przechodząc przez ulicę. Przykłady te są poprawne, ale tylko dlatego, Ŝe zarówno imiesłów, jak i połączona z nim forma czasownikowa odnoszą się do tej samej osoby lub grupy osób, która kupuje i płaci, odwołuje i nie wybiera, uwaŜa i przechodzi. Kiedy warunek ten nie jest spełniony, zdanie zawiera błąd, пр.: „! Biednej podkomo-rzynie w głowie się kręciło, słuchając tych obietnic" (cytowane w ХІХ-wiecznej gramatyce A. Małeckiego jako zdanie poprawne, ale dziś juŜ niezgodne z normą językową). Poprawne uŜycie imiesłowu przysłówkowego współczesnego na -ąc wymaga ponadto, aby nazwana nim czynność była w zasadzie równoczesna z czynnością wskazaną przez czasownik w zdaniu nadrzędnym (stąd nazwa tego imiesłowu - przysłówkowy współczesny). Odstępstwa od tej zasady są bardzo częste, ale nie zawsze raŜące. Cytujemy dwa nieudane przykłady z prasy: „! (...) przybyła do Warszawy, pracując tu w jednym z warsztatów prywatnych" (poprawnie: i pracowała lub i zaczęła pracować), „!(...) wyskoczył z samochodu, biegnąc przed siebie" (poprawnie: i pobiegł przed siebie). imię. Gdy mowa o patronach szkół i innych instytucji, rzeczownik ten powinien występować w dopełniaczu, nie w narzędniku: Liceum Ogólnokształcące imienia Tadeusza 105 Rejtana, nie ! imieniem Tadeusza Rejtana. MoŜna jednak powiedzieć: Szkołę nazwano imieniem Tadeusza Rejtana. IMIONA I NAZWISKA. Kłopoty z uŜyciem imion i nazwisk, a zwłaszcza z ich odmianą, są dobrze znane. KaŜdemu, kto się waha, jak uŜywać imienia Andre' czy nazwiska Macaulay, moŜna doradzić, by szukał pomocy przede wszystkim w większych słownikach lub w ksiąŜkach poświęconych specjalnie imionom i nazwiskom, np. w Słowniku poprawnej polszczyzny PWN, w słownikach ortograficznych, w Słowniku nazw własnych Jana Grzeni lub w Słowniku wymowy i odmiany nazwisk obcych Izabeli i Jerzego Bartmińskich. W kilku miejscach tego słownika omówiono jednak takie typy imion i nazwisk, które szczególnie często są źródłem wahań i błędów. Zob. Bruno, Hugo. Zob. Butenko, Mleczko, Sito. Zob. Kocioł, Kozioł, Gołąb. Zob. Kolbe, Rabelais, Milne. Zob. Kupiec, Kisiel, Mech. Zob. Pablo, Julio, Alberto. Zob. państwo Nowakowie. Zob. Romanow, Jakowlew. Zob. Zamoyski, Zamojski. Zob. -OWA, -ÓWNA. Zob. teŜ APOSTROF. Zob. teŜ WOŁACZ. Przy okazji warto przypomnieć, Ŝe w polszczyźnie - poza spisami alfabetycznymi i drukami urzędowymi - przyjęło się wymieniać najpierw imię, potem nazwisko osoby, nie na odwrót. Tak samo jest w wielu innych językach i porządek ten ma uzasadnienie historyczne: imiona są wcześniejsze od nazwisk, te ostatnie do dziś w małych społecznościach są nieznane lub nieuŜywane. Powszechny obowiązek posiadania nazwisk wprowadzano urzędowo dość późno, np. w Galicji w końcu XVIII w. Przedtem nazwisk uŜywali głównie ludzie znani. Znamienne zresztą, Ŝe zwrot mieć nazwisko znaczy przenośnie 'być znanym, sławnym'. ingerencja, interwencja. Oba wyrazy oznaczają włączanie się w cudze sprawy, lecz ingerencja jest nieproszona lub jest złem koniecznym, a interwencja moŜe być oczekiwana i poŜądana, nawet jeśli polega na uŜyciu przemocy (np. interwen- 106

Aa zbrojna). W związku z tym mówiący są skłonni oceniać „eerencję negatywnie, o interwencji zaś będą mówić dobrze lub źle, zaleŜnie od okoliczności. Rzeczowniki te pomylono w zdaniu: „! Dzięki ingerencji straŜy [poŜarnej] uratowano budynki" (za ksiąŜką W rzecz polską wstąpić S. Reczka). Ingerencja i ingerować takŜe składniowo róŜnią się od wyrazów interwencja i interweniować. MoŜna ingerować w czyjeś' sprawy, ale interweniuje się w czyichś' sprawach. -ІПІ, -yni. Rzeczowniki Ŝeńskie o tych zakończeniach - np- bogini, dozorczyni, gospodyni, ksieni, mistrzyni, sprzedawczyni, wychowawczyni, zastępczyni - odmieniają się tak jak pani. A więc: nasza pani i nasza wychowawczyni (nie ! nasza wychowawczynią), naszej pani i naszej gospodyni, z naszą panią i z naszą dozorczynią. Tylko w bierniku inaczej: przez naszą panią, ale przez naszą wychowawczynię. instruktaŜ, instruktarz. InstruktaŜ to udzielanie komuś wskazówek, inaczej - instruowanie. Instruktarz to dawniej zbiór przepisów, zwłaszcza skarbowych. Słowniki notują jeszcze to słowo, ale jest ono juŜ przestarzałe; dziś w podobnym znaczeniu moŜna uŜywać słowa instrukcja. Internet, internet. Świadectwem oswajania Internetu, który dla milionów ludzi stał się narzędziem codziennej pracy lub zabawy, jest tendencja do pisania jego nazwy małą literą. Największy polski dziennik, Gazeta Wyborcza, czyni tak systematycznie. Pisownię internet podają teŜ niektóre słowniki, i to nawet języka angielskiego, który częściej uŜywa wielkich liter niŜ polszczyzna. Warto jednak pamiętać, Ŝe słowo to pozostaje nazwą własną i jako takie ma wszelkie prawa do wielkiej litery na początku. Pisownia małą literą jest uzasadniona tylko wtedy, gdy intemetem nazywa się wydzieloną część Internetu (w tym znaczeniu funkcjonuje juŜ wygodniejsze słowo intranet) bądź samodzielną sieć komputerową, działającą niezaleŜnie od Internetu. 107 interwencja. Zob. INGERENCJA, INTERWENCJA. ipSylOn. Zob. IGREK, IPSYLON. ischias, inaczej rwa kułszowa. Gdyby słowo to pochodziło z języka niemieckiego, wymawianie w nim liter sch jako sz mogłoby być zasadne. PoniewaŜ jednak jest ono greckie, litery sch wymawiamy tak, jak w słowie schizofrenia. Wymowa „! isjasz" jest teŜ niepoprawna. iść, w czasie przeszłym szedłem i ^szedłeś, nie ! szłem i ! szłeś. Te ostatnie formy występują dość często w języku potocznym, ale i tam nie uchodzą za poprawne. To samo dotyczy czasowników przedrostkowych: mówimy poszedłem, wszedłem, wyszedłem, nie ! poszłem, ! weszłem, ! wyszłem. ZauwaŜmy, Ŝe formy oparte na temacie -szedł- występują tylko w liczbie pojedynczej rodzaju męskiego. Komentując tę ich osobliwość i ich ustępowanie na rzecz form z tematem -szł-, charakterystycznych dla pozostałych rodzajów, prof. Jan Miodek pisał: „Panowie, nie dajcie się!". Zob. teŜ -ĄĆ, -ĄŁEM, -ĘŁAM. iść po linii najmniejszego oporu. Zob. linia. iść w miliardy. Potoczne sformułowania typu Straty idą w miliardy złotych są dosłownym tłumaczeniem konstrukcji niemieckich i nie cieszą się aprobatą wydawnictw poprawnościowych. MoŜna tych obcych konstrukcji uniknąć, mówiąc: Straty sięgają miliardów złotych lub Straty dochodzą do miliardów złotych. Zob. teŜ kalki. I to by było na tyle. Słowa, którymi satyryk, Jan Tadeusz Stanisławski, zamykał swoje Ŝartobliwe wykłady z „mniema-nologii stosowanej". Powtarzane przez innych autorów, stały się „skrzydlatym słowem". O ich rodowodzie warto jednak pamiętać, a przytaczając je, zachować dystans, gdyŜ I to by było na tyle jest karykaturalnym zlepkiem dwóch innych konstrukcji: / to by było wszystko oraz I tyłe byłoby na dziś.

108 itp. Zob. np., itp. ■iwać. Zob. -ywać, -iwać. •izm, -yzm, -izna, -yzna. W wyrazach o zakończeniu -izm i -yzm w miejscowniku liczby pojedynczej wymawia się głoskę ź lub - pedantycznie - z, np. „komizmie" lub „komizmie". Pisownia jednak jest tylko jedna: komizmie, romantyzmie. Inaczej jest z wyrazami o zakończeniu -izna, .yzna: mówimy i piszemy np. bieliźnie,polszczyźnie - przez ź, nie przez z. -izna. Zob. -izm, -yzm, -izna, -yzna. ■ J ja, ty, on, się mają formy akcentowane, np. mnie, ciebie, tobie, jego, jemu, siebie, i nieakcentowane, np. mi, cię, ci, go, mu, się. Form akcentowanych uŜywa się tylko wtedy, gdy zachodzi potrzeba połoŜenia na nie nacisku - np. przy kontrastowaniu: Daj to jemu, nie mnie, Chwal siebie, a nie innych, a takŜe gdy zaimek ma znaleźć się na początku zdania: Tobie jednemu mogę ufać. W innych wypadkach naleŜy uŜywać form nieakcentowanych: Daj mu to, Nie chwal się, Mogę ci ufać. Tyle zasada. Zycie niekiedy toczy się wbrew niej, o czym świadczą słowa piosenki znanej grupy rockowej: z początku obiecujące („Nie mogę ci wiele dać"), po chwili brzmią tak, jakby muzykom brakowało słuchu („Nie mogę dać wiele ci. Przykro mi"). Bardziej irytuje jednak prymitywna reklama: ! Dziękujemy Tobie za wybór naszego produktu, ! Będziemy Ciebie informować itd. Podobne ulotki powinno się masowo odsyłać ich autorom - producentom tak zachwalanych dóbr. Do nieakcentowanych form zaimka ja naleŜy teŜ mię - forma uŜywana poprawnie tylko w dopełniaczu i bierniku, np. Widzisz mię? PoniewaŜ spotyka się ją rzadko, jej miejsce 109 zajmuje biernik mnie, uŜywany zarówno w pozycji akcentowanej, jak i nieakcentowanej. Zob. teŜ się. jagnię. Zob. kurczę, jagnię itp. jak. Nie jest błędem uŜycie tego spójnika w zdaniach złoŜonych wyraŜających czas lub warunek, np. Jak się namyślisz, to mi powiedz lub Wyjdziemy, jak przestanie padać. Zdania takie są jednak typowe dla polszczyzny potocznej. W sytuacjach oficjalnych lepiej się posłuŜyć spójnikiem kiedy lub jeśli. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. jak, niŜ. Za niepoprawne uchodzi - zwłaszcza w języku pisanym i w sytuacjach oficjalnych - zastępowanie przyim-ków niŜ i od przyimkiem jak, np. ! Jan jest wyŜszy jak Piotr, ! Wolę czytać jak pisać, ! Znam inną drogę jak ty, ! Weź raczej plecak jak walizkę. Poprawne wersje tych zdań to: Jan jest wyŜszy niŜ Piotr (lub od Piotra), Wolę czytać niŜ pisać, Znam inną drogę niŜ ty, Weź raczej plecak niŜ walizkę. UŜycie jak zamiast niŜ jest moŜliwe tylko w zdaniach zaprzeczonych po przymiotniku lub przysłówku w stopniu wyŜszym, np. Jan nie jest wyŜszy jak Piotr, Przychodzę tu nie rzadziej jak raz na tydzień. jakby, jak by. Cząstkę by ze spójnikami i partykułami naleŜy pisać łącznie, a z zaimkami przysłownymi rozdzielnie. Na przykład: Wygląda, jakby był chory (ze spójnikiem, w znaczeniu 'jak gdyby'), Jakby cię pytali, nic nie mów (ze spójnikiem, w znaczeniu 'gdyby'), ale Me wiem, jak by to zrobić (z zaimkiem, w znaczeniu 'w jaki sposób'). Inny przykład: Poprosiłby, toby dostał (to w funkcji spójnika), ale To by warto było przemyśleć (to w funkcji zaimka). Błędy zdarzają się stosunkowo często, nawet u dobrych autorów i w dobrze redagowanych ksiąŜkach: „! Myślałem, jakby im ulŜyć w tych zmaganiach" (J. Krzysztoń). NaleŜało napisać: Myślałem, jak by im ulŜyć... Łączna pisownia jest 110

uzasadniona natomiast w zdaniu: „(...) zmarszczył czoło, myślał chwilę, jakby zapomniał, z czym przyszedł (...)" (Sjd. śukrowski). Od spójników pisanych łącznie z cząstką by trzeba odróŜniać przykłady przypadkowego sąsiadowania dwóch spójników w zdaniu. MoŜemy napisać: Powiedział mi, Ŝebym wrócił przed północą (z jednym spójnikiem) i Powiedział mi, Ŝe bym wrócił przed północą, muszę wyruszyć o świcie (z dwoma spójnikami, Ŝe i bym). Zamiana słowa bym na abym zwiększyłaby zrozumiałość ostatniego zdania. Zob. teŜ by, -by. jak by nie było, krytykowane jako rusycyzm, jest dość częste w polszczyźnie potocznej, пр.: „Jak by nie było, 50 miliardów odłoŜyliśmy" (za Słownikiem języka niby-polskiego W. Pisarka). Zwykle moŜna je zastąpić wyraŜeniami jakkolwiek by było, bądź co bądź lub w kaŜdym razie, zaleŜnie od kontekstu. Zob. teŜ KTOKOLWIEK, COKOLWIEK, GDZIEKOLWIEK ITP. Zob. teŜ JAKBY, JAK BY. jaki. Zob. który, jaki. jakikolwiek, jakkolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, GDZIEKOLWIEK ITP. jakiś. Zob. czyjś, jakiś, któryś. jak najbardziej. WyraŜenia tego, zwłaszcza potocznie, uŜywa się jako twierdzącej odpowiedzi na pytanie, np. Chcesz iść z nami? - Jak najbardziej. Według słowników poprawnej polszczyzny odpowiedź taka jest błędem, jeśli nie moŜna jej zastąpić słowem bardzo, np. Pójdziemy? - Jak najbardziej. Kwestia ta ma jednak charakter bardziej stylistyczny niŜ logiczno-gramatyczny: wyraŜenie jak najbardziej było przed laty modne, uŜywano go tak, jak wyrazów oczywiście i naturalnie, zapewne w przeświadczeniu, Ŝe jest 111 bardziej wykwintne. Dziś moda na nie minęia, co nie znaczy, by się go w ogóle nie słyszało. Warto się zastanowić, czy w Ŝywej mowie to jak najbardziej jest nam naprawdę potrzebne i czy nie jest pretensjonalne. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. jako. Niektóre czasowniki mają dopełnienie biernikowe poprzedzone spójnikiem jako, np. Traktujemy to jako poraŜkę, Określił j ą jako osobę zrównowaŜoną, Opinie te odbierali jako krzywdzące. W zdaniach zaprzeczonych dopełnienie takie moŜe pozostać w bierniku, moŜe teŜ być zamienione na dopełniacz: Nie traktujemy tego jako poraŜkę lub jako poraŜki; Nie określił jej jako osobę zrównowaŜoną lub jako osoby zrównowaŜonej; Opinii tych nie odbierali jako krzywdzące lub jako krzywdzących. Swoboda ta bywa jednak ograniczona. Na przykład biernika raczej niŜ dopełniacza uŜyje się w zdaniach postaci: Nie traktujemy tego jako poraŜkę, lecz jako sukces. Zob. teŜ nie. jako pierwszy, jako drugi... Te i podobne konstrukcje są czasem krytykowane, np. w zdaniach postaci Kowalski przybył na metę jako pierwszy. Radzi się pomijać w nich spójnik jako, co jednak nie zawsze jest moŜliwe i nie zawsze korzystne, gdyŜ niejedno zdanie bez tego spójnika przestaje być zrozumiałe, np. Kowalski wygrał wszystkie biegi jako pierwszy z Polaków. UŜycie słowa jako - nawet gdy jest zbyteczne - nie naleŜy zresztą do raŜących wykroczeń, a wiele osób w ogóle nie widzi błędu w zdaniach takich, jak pierwsze z tu przytoczonych. Nie jest teŜ pewne, czy krytykowane konstrukcje mają rodowód niemiecki, co jest jedną z przyczyn krytyki. Równie dobrze mogą mieć źródło rodzime i wynikać z elipsy (pominięcia) rzeczownika towarzyszącego słowu jako, ewentualnie teŜ innych określeń, np. Kowalski wygrał wszystkie biegi jako pierwszy (zawodnik w historii tych zawodów).

Konkluzja moŜe być taka: warto dawać pierwszeństwo konstrukcjom bezprzyimkowym tam, gdzie uŜycie przyimka 112 nie zwiększa jasności wypowiedzi. Nie warto natomiast zwalczać konstrukcji przyimkowych dla zasady. jak wyŜej, zgodnie z powyŜszym i inne podobne sformułowania odsyłające czytelnika do wcześniejszych miejsc tekstu mają sens tylko w wypowiedzi pisanej i wy-stepują w stylu oficjalnym. W mowie nie ma miejsc połoŜonych wyŜej i niŜej, więc zamiast w świetle powyŜszych uwag lepiej powiedzieć w świetle tych uwag, w świetle wcześniejszych uwag lub podobnie. Natomiast wyraŜenia nawiasem mówiąc i na marginesie (cośpowiedzieć) - choć teŜ związane z pisaniem - przyjęły się w języku mówionym i nie raŜą w nim. jakŜeŜ, niechŜeŜ zawierają po dwie emfatyczne partykuły: -Ŝe i -Ŝ, więc nie powinny być pisane z końcowym -sz. Błędne formy zdarza się przeoczyć nawet cenionym autorom i dobrym wydawcom: „! JakŜesz moŜna wyrokować o karze tam, gdzie jeszcze się nie rzekło: winien", „! Co za buc. NiechŜesz idzie do domu" (cytaty z Korpusu Języka Polskiego PWN, nazwiska przemilczymy). Zob. teŜ oŜeŜ. janusowe oblicze. Rzymski bóg Janus przedstawiany był z głową o dwóch twarzach zwróconych w przeciwne strony. Stąd janusowe oblicze to dwojakie aspekty jakiejś sprawy lub niezgodne cechy jakiejś osoby, nie pozwalające na jej jednoznaczną ocenę. Nazwy tej uŜywamy tylko w liczbie pojedynczej. Zamiast: „! Prywatność i kulturowość, dwa Janusowe oblicza Iwaszkiewiczowskiej poezji (...)" (J. Kwiatkowski, Magia poezji) naleŜało napisać: Prywatność i kulturowość, dwie twarze Iwaszkiewiczowskiej poezji... jarzyna. Zob. jeŜyna, jarzyna. jaskółka. Zob. gŜegŜółka, jaskółka, pustułka. jazzowy, outsider i in. Wiele polskich słowników faworyzuje spolszczoną pisownię wyrazów obcego pochodzenia, czasem słusznie, czasem jednak wbrew zwyczajowi języko- 113 wemu. Forma jazzowy, w Słowniku poprawnej polszczyzny PWN oceniona jako błąd, jest uŜywana częściej niŜ zalecana forma dŜezowy, i to nie tylko w środowisku muzyków. Forma outsider, w słownikach odsyłana do autsajder, jest od niej częstsza i zdecydowanie lepsza. Angielskie out spolszczyliśmy wprawdzie jako aut, ale autsajder to jednak forma dziwna, by nie rzec - raŜąca. Ogólnie biorąc, wyrazy pochodne częściej mają formę spolszczoną niŜ ich podstawy: piszemy taxi, ale taksówka, compact lub kompakt, alt płyta kompaktowa - zapewne dlatego Słownik poprawnej polszczyzny, aprobując oboczne formy jazz i dŜez, uznał, Ŝe pisownia jazzowy nie zasługuje na poparcie. Pisze się jednak teŜ jazz-band, jazzman, jazzrockowy, nawet jazzować i w towarzystwie tych wyrazów - w części zapoŜyczonych, w części utworzonych na gruncie polskim - przymiotnik jazzowy nie razi. Zob. teŜ SINGIEL, SINGEL, SYNGIEL. jeden. W grupie liczebnikowej słowo to nie odmienia się, np. Przyszło dwadzieścia jeden osób, Brak dwudziestu jeden osób, Wysłano zaproszenia dwudziestu jeden osobom. Rzeczownik dostosowuje się do wymagań tego członu grupy, który znajduje się przed słowem jeden. Powiemy więc np. przedsiębiorstwo z tysiąc dwudziestu jeden udziałowcami (tak jak z dwudziestu udziałowcami), ale sklep z tysiącem jeden drobiazgów (tak jak z tysiącem drobiazgów). Wyjątkowo odmienia się jeden w tytule Bajki z tysiąca i jednej nocy. Konstrukcja ta jest jednak nietypowa, gdyŜ człony grupy liczebnikowej połączone są spójnikiem. Zob. teŜ LICZEBNIKI. Zob. teŜ TEN, TAMTEN, ÓW, JEDEN, SAM. Zob. teŜ NALEśEĆ, ZALICZA Ć SIĘ.

jerzyk, jeŜyk. Jerzyk to ptak podobny do jaskółki, który swą nazwę wziął od imienia Jerzy. JeŜyk to mały jeŜ. jeździć. „! Nie jeździj «okazją» - radzi Twój Styl - a jeśli juŜ musisz, patrz, z kim się zabierasz". Rada jest słuszna, ale 114 forma rozkazująca od jeździćbrzmi jeźdź. Tak samo pojeździć _ pojeźdź, ujeździć - ujeźdź, zjeździć - zjeźdź. Od czasowników na -ić {-yć) tryb rozkazujący tworzymy przyrostkiem -ij (-yj) tylko wtedy, gdy rdzeń czasownika nie zawiera samogłoski, np. czcij, kpij, oclij, upstrzyj, lub gdy brak przyrostka utrudniałby wymowę, np. objaśnij, spulchnij, tęsknij, udowodnij, wzmocnij, zapchlij. Odczucie trudności w wymowie bywa subiektywne, co prowadzi do wahań i błędów. Zob. teŜ stać. jeŜyk. Zob. JERZYK, JEśYK. jeŜyna, jarzyna. JeŜyna zwana jest tak ze względu na podobieństwo do kolców jeŜa. Jarzyna to dawniej zboŜe jare, dziś z jarzyn robi się potrawy jarskie, przeznaczone nie tylko dla jaroszów. Łatwo zapamiętać pisownię słowa jarzyna ze względu na częstą w polszczyźnie oboczność rz - r. języczek u wagi to w przenośnym znaczeniu rzecz drobna, ale decydująca o czymś. Źródła przenośni - ruchomej strzałki wskazującej wychylenie się wagi - nie trzeba tracić z oczu, gdyŜ grozi to błędem takim, jak w Dzienniku Bałtyckim: „!(...) Ŝadna z tych dwóch partii nie uzyskałaby w parlamencie większości, a Nowa Partia Demokratyczna (...) spełniałaby (...) rolę języczka uwagi". Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. NaleŜy pamiętać, Ŝe istnieją dwie zasadnicze odmiany języka - potoczna i oficjalna. Nie znaczy to, Ŝe kaŜdy wyraz lub kaŜde znaczenie naleŜy albo do jednej, albo do drugiej z nich. Większość najczęściej uŜywanych słów, np. słońce, czerwony lub kochać, moŜe wystąpić zarówno w wypowiedzi potocznej, jak i oficjalnej. Niektóre środki językowe są jednak odpowiednie tylko w odmianie potocznej, której uŜywa się głównie w języku mówionym w sytuacjach nieoficjalnych. Inne natomiast są odpowiednie w odmianie oficjalnej, 775 właściwej większości wypowiedzi pisanych i starannym wypowiedziom mówionym, zwłaszcza publicznym. Dlatego językoznawcy mówią dziś o dwóch normach językowych: potocznej i wzorcowej. W tej pierwszej rygory poprawności językowej są osłabione - moŜna powiedzieć, Ŝe w języku potocznym więcej wolno. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN dopuszcza w normie potocznej m.in. nietradycyjne połączenia wyrazowe typu siedem kurcząt lub osiem szczeniąt. Norma wzorcowa przewiduje tu uŜycie liczebników zbiorowych: siedmioro kurcząt, ośmioro szczeniąt. Dodajmy, Ŝe dysonansem stylistycznym jest nie tylko uŜywanie kolokwializmów typu fajny czy nie ma sprawy w wypowiedzi oficjalnej. Tak samo razi naduŜywanie urzędowych, często szablonowych sformułowań w wypowiedziach wprawdzie oficjalnych, ale jednak zasługujących na pewien luz stylistyczny, пр.: w miesiącu marcu (lepiej w marcu), w dniu dzisiejszym (lepiej dzińaj), w ramach akcji porządkowania terenu dworca (lepiej przy okazji porządkowania dworca). Zob. teŜ AKCENT. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. joannici. Zob. KrzyŜacy, joannici. jr., skrót od słowa junior. PoniewaŜ zawiera jego ostatnią literę, powinien być zasadniczo pisany bez kropki, jak mgr lub mjr. Słowniki aprobują pisownię z kropką ze względu na obce pochodzenie tego skrótu. Ciekawe jednak, Ŝe w języku angielskim, z którego jr. pochodzi,

pisze się ów skrót raz tak, raz inaczej i nikogo to nie razi. Polska tradycja jest inna: nauczyliśmy się w ortografii przywiązywać wielką wagę do szczegółów. jUbileUSZ. Zob. ROCZNICA, JUBILEUSZ. judaica. Zob. polonica, judaica, slavica itp. JUniOrKI. Zob. PIONIERKI, TENISÓWKI, TRAMPKI ITP. jury, juror. Jury to słowo nieodmienne, wymawiane „ŜiPJ" z akcentem na ostatniej sylabie. Juror wymawiamy zgodnie z pisownią: „JUror", nie „! śUror". 116 juwenalia, juwenilia. Juwenalia to dziś doroczne zabawy studenckie, a w Rzymie Nerona igrzyska. Juwenilia to niłodzieńcze dzieła twórcy, np. juwenilia Mickiewicza. к kakao, zgodnie z normą, jest ciągle wyrazem nieodmiennym: szklanka kakao (nie ! szklanka kakało, kakała, kakaa), ciasto z kakao (nie ! z kakalem, ! z kakaem), rozpuścić cukier w kakao (nie ! w kakale). Formy, które norma kwalifikuje jako niepoprawne, są częste w mowie potocznej i nie powinny być w niej oceniane nagannie. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN dopuszcza je zresztą „w języku rodzinnym". W starannych wypowiedziach lepiej ich unikać, podobnie jak zdrobnień ! kakałko i przymiotnika o formie ! kakałowy (poprawnie kakaowy). Nieodmienne są teŜ wyrazy boa, makao (gra w karty) i wideo (video). Wszystkie zakończone są nietypowym dla polszczyzny zbiegiem dwóch samogłosek, co utrudnia włączenie ich do któregoś typu deklinacyjnego. Tak samo zakończone słowo rodeo niektóre słowniki pozwalają odmieniać, ale w praktyce i ono nie we wszystkich przypadkach jest odmieniane. Nic dziwnego - celownik, narzędnik i miejscownik wyglądają dość osobliwie: zdąŜyć przed rodeem? zwycięŜyć w rodeu? Niektórzy językoznawcy dopuszczają nawet odmienianie słowa wideo. Na razie jednak formę widea moŜna usłyszeć tylko w jeŜyku potocznym. Zob. teŜ RADIO, STUDIO. Zob. teŜ WIDEO, VIDEO. kalesony. Zob. rajstopy, rajtuzy. Kaliningrad nazwano tak od nazwiska Michaiła Kalinina, radzieckiego komunisty, zaufanego współpracownika Lenina i Stalina. Niektóre osoby nieświadome pochodzenia tej 117 nazwy zmieniają ją na ! Kałingrad - chyba na wzór Leningradu - tak jakby załoŜycielem lub patronem miasta był jakiś Kalin. Starsza nazwa Kónigsberg 'gród króla' (i jej polski odpowiednik Królewiec) została nadana miastu przez KrzyŜaków, którzy w ten sposób nawiązali do swoich posiadłości w Palestynie i do Jerozolimy, grodu króla Dawida. KALKI. Kalka - inaczej replika - to wyraz, wyraŜenie lub konstrukcja składniowa, która odwzorowuje strukturę obcego wzoru za pomocą elementów rodzimych, a więc stanowi jego dosłowne tłumaczenie. Na przykład polskie słowo listonosz jest kalką niemieckiego Brieftrdger (Brief'list', tragen 'nosić'), polskie wyraŜenie twardy orzech do zgryzienia jest kalką angielskiego a hord nut to crack, a częsta dziś konstrukcja ryzykować czymś' (np. Ŝyciem lub zdrowiem) jest kalką rosyjskiej konstrukcji riskowat' czem (zgodnie z polską tradycją mówi się ryzykować coś - zdrowie, Ŝycie itp.). Jako półkalkę zaś moŜna określić słowo bawełna, częściowo przetłumaczone z niemieckiego Baumwolle {Baum 'drzewo', Wolle 'wełna'). Do kalk zalicza się teŜ dosłowne tłumaczenie obcego wyrazu za pomocą jego rodzimego odpowiednika, uŜywanego juŜ wcześniej w innym znaczeniu. Na przykład polskie słowo obraz, od dawna odpowiadające angielskiego picture, jest obecnie uŜywane takŜe w znaczeniu 'film'. Skalkowano w ten sposób nowe znaczenie angielskiego picture, częste zwłaszcza w angielszczyźnie amerykańskiej. Inny przykład kalki tego rodzaju to nowe znaczenie

czasownika definiować, uŜywanego za angielskim define i francuskim definir jako synonim słowa określać. Kalki stanowią szczególny rodzaj zapoŜyczeń i podlegają takim jak one kryteriom oceny normatywnej. Krytykuje się przede wszystkim te, które nie są potrzebne, gdyŜ dublują wyraŜenia rodzime - np. od przypadku do przypadku, skal-kowane z niemieckiego von Fali zu Fali, a od rodzimego od czasu do czasu mniej poręczne, bo dłuŜsze. Zwyczaj językowy 118 kaŜe jednak wiele mało funkcjonalnych kalk usankcjonować. isfa przykład wyraŜenie pod rząd - z rosyjskiego pod riad jest w zasadzie zbyteczne (wystarczyłoby z rzędu lub 1 rzędzie, zaleŜnie od kontekstu), ale jest tak rozpowszechnione, Ŝe walka z nim byłaby stratą czasu. Kandydat. Zob. faworyt, kandydat. kanister. Słowo to, oznaczające przenośny zbiornik na benzynę, pochodzi od łacińskiego canistrum 'kosz trzcinowy'. Często spotyka się je w zniekształconej postaci ! kamister, powstałej moŜe przez skojarzenie ze słowem tornister, a moŜe pod wpływem innych licznych wyrazów na kar-. Do tych dawniejszych skojarzeń dołączyły dziś nowe. Niektórzy sądzą, Ŝe nazwa ! kamister ma jakiś związek z angielskim car 'samochód' i dlatego zawiera w sobie literę r. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. karać, kazać. Niektóre formy tych wyrazów brzmią identycznie i róŜnią się tylko pisownią: od karać - karzę (nie ! karam), karze, karz, np. Me karz go, bo nie jest winien; od kazać - kaŜę, kaŜe, kaŜ, np. Nie kaŜ mu tego robić. Tak samo pokarać - pokarze, pokazać - pokaŜe i ukarać - ukarze, ukazać - ukaŜe. karafka. Zob. agrafka, karafka. Kartuzy, kartuski. Zob. francuski. karykaturować, charakteryzować. Słowniki nie notują form ! karykaturyzować (poprawnie karykaturować) i ! karyka-turyzacja (poprawnie karykaturowanie) - obie są niepoprawne. Przyczyną błędu jest pewnie analogia do wyrazów charakteryzować i charakteryzacja. kasłać, kaszlać, kaszleć. Na brak oboczności w odmianie tego czasownika nie moŜna narzekać. Od kasłać tworzymy m.in. formy kasłam, kasła, kasłają, kasłaj, kasłający, 119 kastałem. Od kaszlać i kaszleć - kaszlę, kaszle, kaszlą, kaszl 1ц0 kaszlaj, kaszlący, kaszlałem. Ponadto od kasłać - kasłali, od kaszlać - kaszlali, a od kaszleć - kaszleli. Nie wszystkich form uŜywa się równie często, typowym zjawiskiem jest bowiem mieszanie form o róŜnych postaciach tematu fleksyjnego. Wiele osób powie kasłać, kastałem, kasłali, ale w czasie teraźniejszym częściej kaszlę niŜ kasłam, częściej kaszle niŜ kasta i częściej kaszlą niŜ kasłają. MoŜna to uzasadnić historycznie: kasłać jest formą późniejszą od kaszlać, utworzoną od kaszlę i innych form czasu teraźniejszego, m.in. przez analogię do par postaci poszlę (dziś poślę) - postać. Od formy kasłać powstały następnie oboczne formy czasu teraźniejszego i trybu rozkazującego: kasłam, kasta, kasłają, kasłaj i in. Nawiasem mówiąc, omawiany czasownik ma dokonany odpowiednik kaszlnąć. PoniewaŜ jednak jest on trudny do wymówienia, wiele osób woli posłuŜyć się czasownikiem przedrostkowym: zakasłać, odkaslać itp. katartyczny, od słowa katharsis, często z błędem: „! Potem odprawili dziwaczny taniec radości, który przypominał obrzęd afrykańskich szamanów. Ich zapamiętanie było tak wielkie, jakby wierzyli w katarktyczne, ozdrowieńcze działanie błotnych pląsów" (T. Raczek). CzyŜby ! katarktyczny powstało przez czysto dźwiękowe skojarzenie z antarktyczny} kazać. Zob. karać, kazać.

kazachski, kazaski, kazachstański. Dwie pierwsze formy nie róŜnią się znaczeniem, lecz jedynie frekwencją - pierwsza jest częstsza. Ciekawe, Ŝe encyklopedie PWN w hasłach język kazaski i Pogórze Kazaskie podają akurat tę rzadszą formę. Uproszczenie grupy -chski do postaci -ski nie jest czymś wyjątkowym w polszczyźnie. Mówimy np. czeski, włoski, wałbrzyski, tyski (od Tychy), zuryski (od Zurych), karabaski (od Karabach). Forma kazaski jest więc w pełni uzasadniona, więcej nawet - jest zgodna z modelem tworze- 120 nia takich nazw, podczas gdy kazachski, jak pisał prof. Zygmunt Saloni, to „pisowniany barbaryzm, przejęty z rosyj-skieg° i łamiący polskie zwyczaje ortograficzne1'. Przymiotnik kazachstański ma inne znaczenie niŜ dwa pozostałe: kaza(ch)ski dotyczy w zasadzie Kazachów (narodu), a kazachstański - Kazachstanu (państwa). kaŜdy. Wbrew temu, co podają niektóre słowniki, zaimek ten ma formy liczby mnogiej, np. KaŜde wakacje spędzała nad morzem, Harcerz musi sobie radzić w kaŜdych okolicznościach lub Suma kaŜdych dwóch boków trójkąta jest większa od trzeciego boku. Form tych uŜywa się tylko wtedy, gdy określają rzeczownik, który nie ma liczby pojedynczej lub który i bez nich musiałby wystąpić w liczbie mnogiej. Jeśli warunek ten nie jest spełniony, formom liczby pojedynczej rzeczownika moŜe towarzyszyć zaimek kaŜdy, ale formy liczby mnogiej naleŜy łączyć z zaimkiem wszystek, np. kaŜdy wolny dzień, ale wszystkie wolne dni. Wśród form liczby mnogiej zaimka kaŜdy nie ma męsko-osobowej formy mianownika: nie powie się ! kaŜdzi rodzice ani ! kaŜdzi państwo młodzi. Nie jest natomiast wykluczony męskoosobowy biernik, gdyŜ poprawne jest zdanie: Zapytam o to kaŜdych państwa młodych, których spotkam. Zob. teŜ NIEJEDEN. Zob. teŜ W KAśDYM RAZIE. kaŜdy, Ŝaden, nie ! kaŜden, ! Ŝądny. Zob. teŜ śADEN. kergulena. Ryba ta znana jest w Polsce, ale przewaŜnie pod zniekształconą nazwą kargulena, charakterystyczną dla polszczyzny mówionej. Forma kergulena, obowiązująca w języku pisanym, pochodzi od Wysp Kerguelena leŜących w południowej części Oceanu Indyjskiego. Nazwano je tak od nazwiska odkrywcy. Zwróćmy uwagę, Ŝe w nazwie wysp jest o jedno e więcej niŜ w nazwie ryby. O błąd chyba nietrudno, skoro błędną pisownię ! Wyspy Kergulena podają róŜne wydania Słownika 121 wyrazów obcych PWN, a takŜe Słownik języka polskiego tego samego wydawcy. kiedykolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek itp. kierować, skierować. „Z cysterny ulatnia się chmura amoniaku, kieruje się z wiatrem w kierunku Radwanic" {Gazeta Wrocławska), „(...) działalność Jej skierowana była w dwóch kierunkach (...)" {Przegląd Biblioteczny). W pierwszym zdaniu naleŜało napisać w stronę, nie w kierunku, w drugim zamienić skierowana na zwrócona. Wyrazy kierować {skierować) i kierunek zawierają ten sam rdzeń, dlatego ich sąsiedztwo jest niezręczne. кІІО. Zob. DEKA, KILO. kisiel, w dopełniaczu kisielu, nie ! kiślu - mówimy przecieŜ o dalekim krewnym: dziesiąta woda po kisielu. W liczbie mnogiej kisieli lub kisielów. klępa to samica łosia; niektórzy mówią tak teŜ o starej, pozbawionej wdzięku kobiecie. Słowo to, o niepewnej etymologii, przez jednych autorów wywodzone jest z leksyki prasłowiańskiej, przez innych z języka niemieckiego. Starsze słowniki podawały pisownię klempa, którą i dziś moŜna spotkać w literaturze. Redaktor, który w pracy posługuje się nowszymi słownikami, powinien ją traktować jako błąd. klikać, kliknąć pochodzą od angielskiego czasownika click, który pod koniec lat 80. XX wieku, gdy komputery zawitały pod strzechy, jeden z polskich tłumaczy oddawał mało

sensownie słowem mlasnąć (podwójne kliknięcie myszką nazywał zaś dwumlaskiem). PoniewaŜ angielskie click oznacza m.in. dźwięk, jaki wydaje migawka aparatu fotograficznego, jego nalepszym odpowiednikiem w komputerowej polszczyźnie byłoby pstrykać i pstryknąć. Stało się jednak inaczej i na zmiany juŜ jest za późno. 122 PoniewaŜ klikać jest nowe, nie dziwią wahania związane z jego uŜyciem. Czy klika się np. ikonę {nazwę itp.), w ikonę, na ikonę czy moŜe na ikonie? Analogia do czasowników pstrykać, uderzać, stukać itp. przemawia za konstrukcjami klikać cos' i klikać w cos'. Okazuje się, Ŝe właśnie one przewaŜają w tekstach. kluski, łazanki, skwarki itp. Poprawna jest i forma Ŝeńska, i męska, a więc kluska lub klusek, łazanka lub łazanek, skwarka lub skwarek. Tak samo sezamka i sezamek oraz landrynka (rzadziej landryna) i landrynek. Formę landrynek słowniki uwaŜają jednak za regionalną. Natomiast formy rodzynka i rodzynek są uŜywane zamiennie tylko w podstawowym znaczeniu 'suszone winogrono'. Jedynego męŜczyznę znajdującego się się w towarzystwie złoŜonym z samych kobiet (lub jedyną kobietę w towarzystwie złoŜonym z samych męŜczyzn) moŜemy nazwać rodzynkiem, ale nie rodzynką. Wątpliwości co do rodzaju gramatycznego wymienionych rzeczowników biorą się stąd, Ŝe najczęściej uŜywamy ich w liczbie mnogiej. Tam zaś oboczność dotyczy tylko dopełniacza, np. talerz klusek lub talerz klusków. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. kłoda. WyraŜenie rzucać komuś kłody pod nogi 'przeszkadzać komuś w czymś, utrudniać coś komuś' ma charakter ekspresywny i tym róŜni się od swoich synonimicznych określeń. Dlatego niezbyt udane jest uŜywanie go w zmodyfikowanej postaci kłaść komuś kłody pod nogi lub podkładać komuś kłody pod nogi, która osłabia tę ekspresywność, пр.: „! Mam 20 lat, ale czuję się jak po czterdziestce. A to z powodu Ŝycia, które ciągle podkłada mi kłody pod nogi" {Cosmopolitan). Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. kłuć, kuć. Pomijanie w wymowie głoski ł - np. „! kujące igły" - jest niestaranne i grozi pomyleniem tych czasow- 123 ników. W innych wyrazach podobne uproszczenie wymowy moŜe być bardzo raŜące, np. długi wymawiane „! dugi". Uproszczeniom sprzyja fonetyczne podobieństwo głosek ł i u. Dawniej róŜnica między nimi była wyraźna, gdy^ / wymawiano ze zwarciem przedniojęzykowo-zębowym, nieco podobnie do ł. Dziś przedniojęzykowe ł występuje w wymowie juŜ bardzo niewielu Polaków. Podtrzymywane jest jeszcze przez niektórych nauczycieli w szkołach aktorskich. koce, mecze, marsze. Wątpliwości budzi dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników męskich o zakończeniach -c -dz, -cz, -sz, -rz, -Ŝ. Rzeczowniki zakończone na -c lub -dz niemal bezwyjątkowo mają dopełniacz z końcówką -ów, np. koców, kopców, szpikulców, walców, widelców, rydzów, skorowidzów (wyjątki: miesięcy, tysięcy, pieniędzy, zajęcy). Przy rzeczownikach mających zakończenie -cz, -sz, -rz, -z słowniki częściej podają dopełniacz na -y niŜ na -ów, czasem jednak obie formy są równoprawne. Na przykład: spinaczy, arkuszy, kalendarzy (tylko z końcówką -y), meczów, przemarszów, beŜów (tylko z końcówką -ów) i obocznie płaszczy lub płaszczów, koszy lub koszów, melanŜy lub melanŜów. Dawniej literom c, dz, cz, sz, rz, Ŝ odpowiadały spółgłoski miękkie, a zakończone nimi rzeczowniki tworzyły dopełniacz liczby mnogiej z końcówką -i. Później spółgłoski te stwardniały i końcówką dopełniacza liczby mnogiej stało się -y. Niektóre rzeczowniki jednak przyjęły końcówkę -ów, właściwą rzeczownikom o twardym zakończeniu tematu fleksyj-nego. Te właśnie procesy fonetyczno-fleksyjne są przyczyną widocznych dziś niekonsekwencji w odmianie rzeczowników na -c, -dz, -cz, -sz, -rz, -Ŝ.

Zob. teŜ DOPEŁNIACZ. kocię. Zob. kurczę, jagnię itp. Kocioł, Kozioł, Gołąb. Nazwiska te moŜna odmieniać dwojako, najlepiej tak, jak Ŝyczą sobie ich właściciele: Kocioła lub Kotła, Koziołowi lub Kozłowi, Gotąbem lub 124 r łebietn. To samo dotyczy innych rodzimych nazwisk eskich, które mają odpowiednik wśród nazw pospolitych, w końcowej sylabie przed spółgłoską zawierają samogłoskę o lub ą- . Zob. tez IMIONA I NAZWISKA. koedukacyjny. Czytelnicy kącików językowych w prasie donoszą w listach o ! koedukacyjnych szaletach, o ! koedukacyjnych plaŜach dla naturystów i pytają ironicznie, czegóŜ to dziewczęta i chłopcy mogą się razem uczyć w szalecie lub na plaŜy. Słowo koedukacyjny pochodzi od koedukacja, a to z kolei jest zbudowane tak, jak koegzystencja (ko- z łacińskiego c0. 'razem z' plus egzystencja), kooperecja, koprodukcja i in. Słowem koedukacyjny określa się więc przewaŜnie róŜnego rodzaju instytucje oświatowe przeznaczone dla dziewcząt i chłopców, nie zaś w ogóle wszystko, co przeznaczone jest dla osób obojga płci. Zob. teŜ KOPRODUKCJA. kolaŜ, kolarz. KolaŜ - z francuskiego collage, z akcentem na pierwszej lub na drugiej sylabie - to rodzaj kompozycji plastycznej z róŜnych materiałów. Kolarz (od słowa koło) to ktoś, kto uprawia kolarstwo. Kolbe, Rabelais, Milne. Nazwiska obce zakończone w wymowie samogłoską e (niezaleŜnie od pisowni) mają w odmianie końcówki przymiotnikowe, np. Kolbe, Kolbego, Kolbemu, z Kolbem, o Kolbem, Rabelais, Rabelais'go, Rabela-is'mu, z Rabelais'm, o Rabelais'm (tak samo Goethe, Lange, Mallarme). Zdarza się nieodmienianie takich nazwisk, zwłaszcza jeśli towarzyszy im imię w odpowiednim przypadku lub inny rzeczownik odmienny, np. kanonizacja ojca Kolbe, dyskusja o Franciszku Rabelais. Wydawnictwa poprawnościowe nie popierają tego zwyczaju, ale pogodziły się z nim. Inaczej odmieniają się nazwiska zakończone w pisowni e niemym, nie wymawianym. Mają one końcówki rzeczownikowe, w piśmie poprzedzane apostrofem, np. „Chatka 125 Puchatka" Мііпе'а, nie ! Milnego. Jeśli w miejscowniku ostatnia spółgłoska przed końcówką jest inna niŜ w mianowniku, nie daje się apostrofu, a pisownię dostosowuje do wymowy. Na przykład: Joyce, Joyce'a, ale o Joysie; Milne, Мііпе'а, ale o Milnie; natomiast de Gaulle, de Gaulle'a i o de Gaulle'u, gdyŜ mianownik i miejscownik tego nazwiska nie róŜnią się końcową spółgłoską. Nie od wszystkich nazwisk na -e tworzymy formy liczby mnogiej. JeŜeli jednak juŜ są tworzone, to powinny przybierać końcówki rzeczownikowe, a nie przymiotnikowe, nawet jeśli w liczbie pojedynczej nazwisko odmienia się przymiotnikowo. Na przykład od Linde - Lindowie, Lindów, Lindom, Lindami, Lindach. Zob. teŜ apostrof. Zob. teŜ Bonaparte. Zob. teŜ imiona i nazwiska. komfort, konformista, nie ! konfort, ! komformista. Źródłem błędu jest podobieństwo brzmieniowe tych słów. Grupom liter omf, onf moŜe odpowiadać w swobodnej wymowie ten sam dźwięk „ąf". komiliton, z łacińskiego commilitio 'towarzysz w wojsku', dziś zwykle w przenośnym znaczeniu 'towarzysz, kolega', często niestety z błędem ortograficznym, jak w Polityce: „! Jest rzeczą charakterystyczną, iŜ sanacyjnych pułkowników i generałów bardziej bali się politycy polscy w ParyŜu, potem w Londynie, niŜ ich partyjni komiltoni i komparsi w okupowanej Warszawie".

komplet. W wyraŜeniach pełny komplet i cały komplet przymiotnik jest na ogół zbyteczny, gdyŜ nie mówi nic, co by nie naleŜało do znaczenia rzeczownika. Zamiast powiedzieć: ! Na stadionie pełny komplet widzów powiedzmy tylko: Na stadionie komplet widzów. WyraŜenia pełny komplet i cały komplet są uzasadnione, gdy chodzi пр. о komplet filiŜanek lub podręczników. W innych sytuacjach ich uŜycie jest ryzykowne, nawet jeśli wynika z chęci podkreślenia treści 126 wypowiedzi, por. „! W kabinie zastaliśmy juŜ cały komplet współtowarzyszy podróŜy" (M. Brandys). Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. komputer. Pracujemy na komputerze, przy komputerze czy g komputerem? KaŜde z tych sformułowań ma oparcie w konstrukcjach analogicznych: praca na kombajnie, przy taśmie, z kamerą. Dla wielu osób komputer jest przede wszystkim maszyną do pisania, więc pisać na komputerze jak pisać na maszynie brzmi naturalnie. Jednak pracować na komputerze to sformułowanie nieco potoczne, niektóre osoby wolą więc pracować przy komputerze lub z komputerem, co brzmi jakby powaŜniej. koncelebrować mszę świętą nie znaczy odprawiać ją uroczyście. Zgodnie ze znaczeniem łacińskiej cząstki con-'wspólnie, razem z' koncelebracja (lub koncelebra) to wspólne odprawianie mszy przez wielu księŜy. MoŜna powiedzieć o jednym księdzu, Ŝe mszę koncelebrował, ale znaczy to, Ŝe odprawiał ją razem z innymi księŜmi. Zob. teŜ KONGENIALNY. kondom, czyli prezerwatywa, podobno bierze swą nazwę od imienia wynalazcy, niejakiego Condoma, który był poddanym króla angielskiego Karola II, a swoje prezerwatywy preparował z jelit owczych. Słowo to spotyka się często w postaci kondon, zniekształconej pod wpływem kilkuset innych wyrazów o zakończeniu -on. Formę kondon odnotował bez zastrzeŜeń co do jej poprawności Słownik wileński z 1861 г., а powtórzył ją za nim Słownik języka polskiego PAN w tomie suplementowym. konduita, proweniencja. Proweniencją nazywa się pochodzenie kogoś lub czegoś, konduita zaś czyjeś postępowanie, zwłaszcza gdy budzi ono zastrzeŜenia moralne. W zdaniach oceniających wyrazy te często występują razem, пр.: „CDU stała się nie tylko partią przeciwników odpręŜenia, ale prawdziwą zbiornicą reakcjonistów, nacjonalistów i odwetowców najprzeróŜniejszej konduity i proweniencji" (No- 127 winy Rzeszowskie). MoŜe dlatego czasem konduicie przypisuj, się mylnie znaczenie proweniencji, пр.: „! Szlachecka jest równieŜ konduita wszystkich odłamów tych rodzin" (Twór. czos'ć), bądź teŜ odnosi się słowo konduita do rzeczy i zjawisk zamiast do ludzi, пр.: „! Być moŜe pluralizm Ŝycia umys. łowego przekształci się u nas ze zjawiska podejrzanej proweniencji i konduity w wartość poŜądaną, szanowana i usankcjonowaną" (Literatura). konformista. Zob. komfort, konformista. kongenialny nie znaczy 'naprawdę genialny' ani 'więcej niŜ genialny', jak się czasem przypuszcza. Cząstka kon-ma tu znaczenie 'razem z, równie jak', odziedziczone p0 łacińskim eon- (z przyimka cum). MoŜna mówić пр. о kon-genialnym przekładzie (nie ustępującym wartością oryginałowi) lub o kongenialnej inscenizacji (równie genialnej jak wy-stawiane dzieło). Zob. teŜ koncelebrować. konkretny. Słowo często uŜywane bez konkretnej potrzeby i bez konkretnego celu - moŜna je pominąć albo zastąpić synonimami: wyraźny, rzeczywisty, realny, określony, namacalny, uchwytny. (Proszę sprawdzić, które z nich byłyby odpowiednie w poprzednim zdaniu). Zob. teŜ WYRAZY MODNE.

konopie, w dopełniaczu konopi, z jednym i. Często z błędem: „! (...) kilka dni temu zlikwidowaliśmy dwie duŜe plantacje konopii indyjskich w województwie świętokrzyskim - mówią policjanci" (Dzień dobry). Wątpliwe, by policjanci naprawdę wymawiali „konopii" lub „konopji", ale nawet gdyby tak było, to dziennikarz powinien był tekst zapisać poprawnie. konserwatorium, konwersatorium. Mylenie tych wyrazów to najczęściej skutek przejęzyczenia. Na wszelki wypadek przypominamy, Ŝe konserwatorium to wyŜsza szkoła muzycz- 128 na a konwersatorium to jedna z form dydaktyki w szkołach wyŜszych, polegająca na dyskutowaniu w małych grupach problemów naukowych. Są takŜe konwersatoria językowe dla osób, które opanowały język obcy i nie chcą wyjść z wprawy ff posługiwaniu się nim. Konstytucja 3 maja. Spory o pierwszą polską konstytucję mogą wieść nie tylko historycy, ale i językoznawcy. Oto bowiem Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN podaje pisownię Konstytucja 3 Maja (z duŜym M), a Nowy słownik ortograficzny tego samego wydawcy - Konstytucja 3 maja (z małym m). Drugi z nich przytacza ten sam przykład w zasadach pisowni, aby zilustrować uŜycie wielkiej litery w „tytułach utworów literackich i naukowych (...), w tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji, ustaw". Konstytucja jako ustawa zasadnicza niewątpliwie mieści się w granicach tego przepisu, a zatem jej nazwa powinna być pisana tak, jak nazwy innych aktów prawnych, np. Uniwersał połaniecki czy Statut wiślicki. Mimo to nie tylko słownik poprawnej polszczyzny stosuje pisownię Konstytucja 3 Maja. MoŜna ją spotkać w wielu innych ksiąŜkach, takŜe historycznych - i moŜna jej bronić, powołując się na przepis o uŜyciu wielkiej litery ze względów uczuciowych. Zob. teŜ Słownik języka polskiego. KONTAMINACJA to skrzyŜowanie dwóch wyrazów lub wyraŜeń prowadzące do powstania trzeciego. Na przykład słowo chuderlawy powstało ze skrzyŜowania przymiotników chudy i cherlawy, zapomniany juŜ spodnium jest połączeniem spodni i kostiumu, a słowo motel, zapoŜyczone z języka angielskiego, powstało tam jako kontaminacja słów motor i hotel. Kontaminacja jest często źródłem błędów. Na przykład błędne ! na wskutek jest połączeniem przyimków na skutek i wskutek. Błędne ! wywrzeć piętno powstaje ze zwrotów wywrzeć wpływ i wycisnąć piętno. Częste, ale nie aprobowane 129 formy typu oddziaływuje, przekonywuje są wynikiem skrzyŜowania starszych form oddziaływa, przekonywa i nowszych oddziałuje, przekonuje. Nielogiczne wyraŜenie ! tysiącletnia rocznica to wynik kontaminacji wyraŜeń tysiączna rocznica i tysiąclecie. Zwrot spełnić rolę, powszechnie znany, ale czasem kwestionowany, moŜe być wynikiem kontaminacji zwrotów spełnić funkcję i odegrać rolę, a moŜe teŜ pochodzić od rosyjskiego ispołnit' roi. kOntent. Zob. RAD, KONTENT. kontrola. Jak wykazują ankiety, forma bezkońcówkowa - ! ta kontrol lub ! ten kontrol - jest dość rozpowszechniona. Równie powszechne jednak jest przekonanie, Ŝe jest ona błędem, i to raŜącym. Słowo kontrola pochodzi z języka francuskiego, w którym ma rodzaj męski. W polszczyźnie przyjęło się w rodzaju Ŝeńskim i ma typową dla rzeczowników Ŝeńskich końcówkę -a. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. kontynuować, kontynuacja. Wyrazów tych często uŜywa się w kontekstach, które nie wnoszą niczego do ich znaczenia, lecz tylko powielają je, np. ! nadal kontynuować, ! dalej kontynuować, ! w dalszym ciągu kontynować,! dalsza kontynuacja. Samo kontynuować znaczy 'wykonywać w dalszym ciągu rozpoczętą czynność'. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA.

konwersatorium. Zob. konserwatorium, konwersatorium. koń. Narzędnik liczby mnogiej brzmi końmi, nie koniami. Ta druga forma jest dopuszczalna w uŜyciu przenośnym: «Myśli, Ŝe jest dorosły, Ŝe wspomina razem z tymi dwoma starymi koniami dawne czasy, a nawet Ŝe trochę łysieje" (T. RóŜewicz). Zob. teŜ narzędnik. 1 Kopalnie, księgarnie. Dla wielu rzeczowników o zakończeniu -Inia i dla większości tych, które mają zakończenie -rnia, słowniki podają po dwie formy dopełniacza liczby mnogiej, np. tych kopalni, czytelni, sztolni, księgarni, cukierni, introligatorni i tych kopalń, czytelń, sztolń, księgarń, cukierń, introligatorń. Formy z końcówką -i mają tę wadę, Ŝe nie róŜnią się od dopełniaczy liczby pojedynczej, co moŜe być przyczyną niejasności i nieporozumień (np. drukarni - tej cZy tych?). Formy bezkońcówkowe są wprawdzie jednoznaczne, ale fonetycznie trudniejsze. MoŜe dlatego przy stosunkowo nielicznych rzeczownikach są częstsze od form na -i (np. częściej pisze się tych księgarń niŜ tych księgarni), przy pozostałych zaś są wyraźnie rzadsze lub nawet w ogóle nie uŜywane. Zob. teŜ DOPEŁNIACZ. koprodukcja, nie ! kooprodukcja. Cząstka ko- pochodzi od łacińskiego cum 'z (czymś)'. Źródłem błędu są skojarzenia z wyrazami kooperacja, (do)kooptować, koordynować, w których ko- występuje przed samogłoską o. Zob. teŜ KOEDUKACYJNY. Koreańczyk. Zob. Środkowoeuropejczyk. kostyczny nie znaczy 'kościsty' ani 'skostniały', ale 'zgryźliwy i uszczypliwy'. Czasem bohaterowie powieściowi i filmowi ł ączą w sobie obydwie te cechy, fizyczną i charakterologiczną: „Kostyczna, antypatyczna i sucha siostra fabrykanta, Miss Jenkins (...)" (Kwartalnik Filmowy). Nie ma jednak między nimi koniecznego związku. koszt. Zob. grunta, gusta, koszta. Zob. teŜ tanim KOSZTEM, ZA TANIE PIENIĄDZE. kosztela, odmiana jabłek. Słyszy się takŜe męską formę kosztel, ale mało wiadomo o jej zasięgu. Słowniki poprawnej polszczyzny oceniają ją jako błąd. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. 131 Kościół, kościół. Gdy chodzi o wspólnotę ludzi wierzący^ lub organizację wyznaniową, słowo to wolno pisać zarówno wielką, jak i matą literą, np. autorytet Kościoła (lub kościoła) katolickiego, rozdział Kościoła (lub kościoła) od państwa. Gdy mowa jednak o budowli sakralnej, nawet konkretnej budowli sakralnej, to uŜywa się malej litery, np. kościół Świętego KrzyŜa, kościół Dominikanów, kościół Na Skałce, kościół Najświętszej Marii Panny- Przepisy ortograficzne mówią ogólnie, Ŝe wielowyrazo-we nazwy budowli, a takŜe dzielnic, ulic, placów, parków itp, naleŜy pisać zasadniczo wielkimi literami, ale Ŝe matą literą zaczyna się pierwszy wyraz, jeŜeli jest odczuwany jako nazwa pospolita. Zasada ta budzi wątpliwości interpretacyjne, których wynikiem są rozbieŜności między słownikami: jedne podają np. pisownię kościół Mariacki, inne Kościół Mariacki. Zob. teŜ ŚWIĘTY. Zob. teŜ ULICA, PLAC, RYNEK, ALEJA. kość, OŚĆ. W narzędniku liczby mnogiej kośćmi i ośćmi, rzadziej ościami. Wyjątkowo kościami - tylko w wyraŜeniu poczciwy (dobry) z kościami. Zob. teŜ NARZĘDNIK. kot. MoŜe się zdarzyć, Ŝe w pośpiechu ktoś powie ! Daj mleka kotowi. Poprawną formą jest kotu - tak jak psu i lwu - chyba Ŝe mamy na myśli Ŝołnierza najmłodszego rocznika, którego tak nazywają Ŝołnierze starsi staŜem. Zob. teŜ orzeł. Zob. teŜ osioł. Zob. teŜ lew. Zob. teŜ CELOWNIK.

kotlet. Dopełniacz brzmi oczywiście kotleta, biernik kotlet lub - zwłaszcza potocznie - kotleta, np. zjeść kotlet lub zjeść kotleta- Niektóre wydawnictwa przestrzegają przed uŜywaniem formy kotleta w bierniku, gdyŜ biernik równy dopełniaczowi jest właściwy przede wszystkim rzeczownikom męskim nazywającym istoty Ŝywe. Nie brak jednak wyjątków od tej reguły, od dawna aprobowanych, tworzących przy tym długie serie, zwłaszcza wśród nazw tańców, papierosów, samochodów, grzybów i owoców (np. tańczyć oberka, zapalić 132 ecorta, kupić fiata, znaleźć muchomora, przekroić arbuz lub arbuza). Mówi się teŜ powszechnie Zjadłem krokieta, racucha, pączka, ptysia, loda, dropsa, hot doga, hamburgera - często teŜ kotleta obok Zjadłem kotlet. przenoszeniu form dopełniacza na biernik mogą sprzyjać tzw. uŜycia partytywne, por. zjeść chleba (trochę, część) i zjeść chleb (całość). W znaczeniu partytywnym zdanie Zjadłem kotleta nie podlega bowiem krytyce. Wątpliwość budzą tylko jego uŜycia niepartytywne. Koziegłowy, inaczej niŜ Białystok i Krasnystaw, mają odmienny tylko drugi z dwóch zrośniętych ze sobą członów nazwy: do Koziegłów (nie ! Kozichgłów), w Koziegłowach (nie ! Kozichgłowach). Zob. teŜ Białystok, Krasnystaw. Kórnik, kurnik. Kórnik to miasto w Wielkopolsce, znane z biblioteki Działyńskich, obecnie naleŜącej do PAN. Kurnik to pomieszczenie dla kur. krajać. Zob. odkrajać, przekrajać, wkrajać itp. kraje, pokoje, Słoje. Większość rzeczowników męskich zakończonych spółgłoską,/ ma w dopełniaczu liczby mnogiej końcówkę -ów, np. krajów, kowbojów, klejów, przywilejów. Niektóre obok -ów mają obocznie końcówkę -i, np. pokojów lub pokoi, nabojów lub naboi, słojów lub słoi. Nie ma jednak wśród rzeczowników na -j takiego, który by przybierał tylko końcówkę -i. Ogólnie biorąc, w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników męskich przewaŜa końcówka -ów, której zaletą jest jednoznaczność. Jest ona właściwa przede wszystkim rzeczownikom o twardym zakończeniu tematu fleksyjnego, np. dębów, dzwonów, lasów. Przybierają ją teŜ niektóre rzeczowniki o tematach miękkich lub stwardniałych, czasem obocznie z końcówką -i, -y, np. idoli lub idolów, płaszczy lub płaszczów, czasem jako jedyną, np. stylów, proboszczów. Zob. teŜ DOPEŁNIACZ. 133 Krasnystaw. Zob. Białystok, Krasnystaw. kraść, ukraść, wykraść itp. tworzą imiesłów bierny na -dziany i rzeczownik na -dzenie, np. wykradziony i wykradzenie, nie ! wykradnięty i ! wykradniecie. krąg, kręg, okrąg, okręg. RóŜne formy odpowiadają róŜnym znaczeniom: krąg taneczny, krąg polarny, krąg światła, krąg czytelników, ale kręg szyjny. Podobnie okrąg widzów, narysować okrąg, ale okręg przemysłowy, okręg wyborczy. Jeszcze niedawno zróŜnicowanie form okrąg i okręg było słabsze, w niektórych znaczeniach uŜywano obydwu. Dziś jednak pogłębia się ich specjalizacja. -kroć. Zob. -sta, -set, -kroć. krokodyle łzy, krokodylowe łzy to objaw nieszczerej rozpaczy, udawanego Ŝalu, a nie - jak się czasem przypuszcza - wielkiej rozpaczy, wielkiego Ŝalu. WyraŜenia te nawiązują do dawnego przesądu, Ŝe krokodyl roni łzy przed zjedzeniem ofiary. Rzekome łzy krokodyle to w rzeczywistości grudki soli wydzielanej przez specjalne gruczoły znajdujące się na jego paszczy. kronselka. Zob. boiken, idared, kronselka. krople Inoziemcowa to lek stosowany w wypadku bólów brzucha, wprowadzony do medycyny przez rosyjskiego lekarza, Fiodora Inoziemcewa. Jego nazwisko - jak widać, juŜ

raz przekręcone - niektórzy deformują jeszcze bardziej, mówiąc o ! kroplach inoziemcowych. Wynika to z chęci usensownienia nazwy, zbliŜenia jej do nazw typu krople miętowe lub Ŝołądkowe. Zob. teŜ PŁYN BUROWA. król. O monarchach mówimy królowie, w dopełniaczu królów i tylko w nazwie święta wyjątkowo - Trzech Króli. Natomiast o królach karcianych i o królikach powiemy inaczej: króle, w dopełniaczu króli. 134 Końcówka -i w nazwie Trzech Króli jest archaizmem językowym. W skostniałych zwrotach i wyraŜeniach archaizmy п*е sa- rzadkością: w wyraŜeniu wyjść za mąŜ zachował się stary, bezkońcówkowy biernik (dziś męŜa), w Ŝyczeniach do siego roku widać formę dawnego zaimka si, a w przysłowiu Mądrej głowie dość dwie słowie widoczne są ślady dawnej liczby podwójnej (dziś dwa słowa). Przykłady moŜna by mnoŜyć. królowa, królewna nie odmieniają się jednakowo. Królowa przybiera końcówki przymiotnikowe (z wyjątkiem woła-cza liczby pojedynczej), królewna odmienia się jak typowy rzeczownik: powóz królowej i królewny, być przedstawionym królowej i królewnie, porwać królową i królewnę, witać się z królową i królewną, bajka o królowej i królewnie, witaj, królowo!, witaj, królewno! Zob. teŜ -OWA, -ÓWNA. królowa Saby. Zób. Saba. krwiobieg, nie ! krwioobieg. Częsty błąd wynikający z przekonania, Ŝe krew powinna obiegać organizm, a nie biegać po nim. „ ! Ukąszenia są zawsze bolesne, ale na szczęście tylko w 20 proc. przypadków trujący jad dostaje się do krwioobiegu ofiary" (Metropol). krzywoprzysięzca. Zob. ciemięzca, krzywoprzysięzca. KrzyŜacy, joannici. Nazwy zakonów i zakonników pisze się małą literą: dominikanie, jezuici, templariusze i in. Wyjątkową pisownię ma słowo KrzyŜacy, które oznacza nie tylko zakonników, lecz i mieszkańców państwa utworzonego przez ten zakon. Jednak joannici - szerzej znani jako kawalerowie maltańscy - teŜ mieli swoje państwo na wyspie Rodos, później na Malcie, a mimo to w ich nazwie nie ma wielkiej litery. ksiądz. W liczbie mnogiej odmiana jest następująca: mianownik, wołacz księŜa, dopełniacz, biernik księŜy, celow- 735 пік księŜom, narzędnik księŜmi (nie ! księŜami), miejscownik księŜach. W liczbie pojedynczej celownik księdzu (nie ! księ-dzowi), wolacz księŜe. Wołacza uŜywamy, gdy towarzyszy mu określenie godności piastowanej przez osobę duchowną, np. księŜe prałacie, a takŜe familiarnie, z imieniem, np. księŜe Marcinie. W innych wypadkach powie się proszę księdza. Zob. teŜ CELOWNIK. Zob. teŜ NARZĘDNIK. ksiąŜę, dopełniacz, biernik księcia, celownik, miejscownik księciu, narzędnik księciem, wołacz ksiąŜę; w liczbie mnogiej: ksiąŜęta, ksiąŜąt, ksiąŜętom itd. Dawniej rzeczownik ten byl rodzaju nijakiego i odmieniał się tak jak pisklę: pisklęcia - ksiąŜęcia, pisklęciu - ksiąŜęciu, pisklęciem - ksiąŜęciem: „Wojska w całym toskańskim kraju nie ma Ŝadnego, lecz szlachta stanęła przy ksiąŜęciu" (S. Staszic). Dziś zakończenia właściwe rzeczownikom takim jak pisklę ma ksiąŜę tylko w liczbie mnogiej. Zob. teŜ celownik. księŜna. Rzeczownik ten przyjmuje końcówki przymiotnikowe, rzadziej rzeczownikowe. W niektórych przypadkach istnieje więc oboczność form: pałac księŜnej Potockiej (rzadziej księŜny Potockiej), współczuć księŜnej Potockiej (rzadziej księŜnie Potockiej), witać księŜną Potocką (rzadziej księŜnę Potocką), widzieć się z księŜną Potocką, myśleć o księŜnej

Potockiej (rzadziej o księŜnie Potockiej), w wołaczu księŜno. Liczba mnoga: księŜne, księŜnych, księŜnym (rzadziej księŜnom), księŜnymi, księŜnych. KsięŜyc, księŜyc. Zob. Ziemia, ziemia. kszyk, bukszpan, kształt, trzy wyjątki od zasady pisania po k dwuznaku rz, a nie sz. Kszyk to niewielki ptak o długim dziobie, nazwany tak od dźwięku, który wydaje. Bukszpan, z niemieckiego Buchsbaum, to krzew ozdobny. Słowo kształt, spokrewnione z niemieckim Gestalt, jeszcze w XVI w. pisano przewaŜnie kstałt i stąd wywodzi się jego obecna pisownia. 136 ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek itp. Te i inne zaimki o zakończeniu -kolwiek mogą być uŜywane do łączenia zdań, пр.: Z kimkolwiek byś rozmawiał, usłyszysz to samo, Cokolwiek się stanie, będziemy cię bronić, Gdziekolwiek spojrzeć, ■wszędzie nowe domy. W języku potocznym jednak częściej od nich uŜywa się zaimków bez cząstki -kolwiek, łączonych z zaprzeczonym czasownikiem, пр.: Z kim byś nie rozmawiał, usłyszysz to samo, Co by się nie stało, będziemy cię bronić, Gdzie nie spojrzeć, wszędzie nowe domy. Te zaprzeczone konstrukcje, pochodzące być moŜe z języka rosyjskiego, są w wydawnictwach poprawnościowych oceniane jako błędy. Ocena ta nie bierze pod uwagę ich znacznego rozpowszechnienia w potocznej polszczyźnie i dlatego powinna być złagodzona. Nadal jednak lepiej uŜywać zaimków z -kolwiek w wypowiedziach oficjalnych. Czasem moŜna uniknąć rozterek poprawnościowych, zastępując partykułę przeczącą w kwestionowanych konstrukcjach słowem tylko, np. Gdzie tylko spojrzeć, wszędzie nowe domy. Natomiast niepoprawne wydają się zdania typu ! Gdziekolwiek nie spojrzeć, wszędzie nowe domy. Są one wynikiem nieuzasadnionego stylistycznie krzyŜowania tradycyjnych, dziś juŜ nieco ksiąŜkowych konstrukcji z -kolwiek i nowszych, uŜywanych potocznie konstrukcji z partykułą nie. Zob. teŜ jak by nie było. Zob. teŜ kalki. który. Poprawnie mówi się Był to Jan K., w którego mieszkaniu zaczął się poŜar, a nie - jak doniosła jedna z gazet - „! Był to Jan K., w mieszkaniu którego zaczął się poŜar". Zasadniczo bowiem zaimki względne który i jaki stawia się zaraz po rzeczowniku, z którym są zgodne co do rodzaju i liczby. Między zaimkiem a rzeczownikiem moŜna umieścić przyimek, ale nie inny rzeczownik, jak w cytowanym przykładzie. Wyjątkowo tylko utarte wyraŜenia przyimkowe - za pomocą, na podstawie, na mocy, w pobliŜu, w myśl, z powodu i in. - mogą poprzedzać zaimek, np. zarządzenie, 137 na podstawie którego... Zakres tych wyjątków nie jest wyraźny toteŜ nie powinny dziwić wahania i rozbieŜności w ocenie tych samych przykładów. Nierespektowanie zasad uŜycia zaimków względnych moŜe być źródłem wieloznaczności, czasem dokuczliwej, a czasem zabawnej, пр.: „! Znam kilku fotografów, którzy odmawiają fotografowania kobiet w kostiumach kąpielowych, które ukończyły juŜ dwadzieścia pięć lat, mając tylko na uwadze samopoczucie modelek" (Twój Styl). Jak wynika z treści, drugi z zaimków względnych odnosi się do kobiet, a nie kostiumów kąpielowych, lecz budowa zdania wspiera przeciwną interpretację. Wypowiedź ta zresztą zawiera jeszcze dwa inne uchybienia. Po pierwsze, imiesłów przysłówkowy mając znajduje się zbyt daleko od łączącego się z nim czasownika odmawiają, co utrudnia zrozumienie wypowiedzi. Po drugie, niezręczne jest otwarcie zdania podrzędnego z zaimkiem który wewnątrz innego zdania tego typu (tylko dla zabawy moŜna pisać jak Brzechwa: „A to jest kot z podwórka, który podrapał Burka, który szczeka na cały dom, który zbudował Tom"). Całe zdanie naleŜałoby więc przeformułować, пр.: Znam kilku fotografów,

którzy odmawiają fotografowania kobiet w kostiumie kąpielowym, jeśli ukończyły juŜ dwadzieścia pięć lat. Czynią to, mając na uwadze tylko samopoczucie modelek. który, jaki. Według obiegowej opinii pierwszego z tych zaimków uŜywa się zasadniczo wtedy, gdy odpowiada mu - obecny w kontekście lub tylko domyślny - zaimek ten, np. Kupuj tylko (te) rzeczy, których potrzebujesz. Drugi zaś - twierdzi się - jest uŜywany wtedy, gdy odpowiada mu zaimek taki, np. Kupuj tylko (takie) rzeczy, jakich potrzebujesz. W rzeczywistości odpowiedniość zaimków ten - który i taki - jaki nie jest ścisła. Od dawna spotyka się zestawienia taki - który, пр.: „NaleŜy on do takich ludzi, którzy serce noszą w ręku i kładą je we wszystko, nawet w rejestra gospodarskie" (H. Sienkiewicz). Nierzadkie jest teŜ zastępowanie zaimka 138 foóry zaimkiem jaki, пр.: „Nie ma nic ciekawszego dla badań stylistycznych niŜ porównywanie listów, jakie Sobieski pisał do innych, a listów do niej, do Marysieńki" (Boy). Mieszanie zaimków który i jaki nie zawsze jest naganne i często pozostaje nie zauwaŜone. Mimo to słowniki poprawnej polszczyzny nie popierają go. Zapewne lepiej powiedzieć np. ci sami ludzie, którzy... niŜ ci sami ludzie, jacy... który... i u którego. Czasem zdanie podrzędne zaczynające się tym zaimkiem jest niezręcznie łączone z następującym po nim zdaniem współrzędnym, пр.: „Widzowie chętnie oglądają dysputy, w których dialog skrzy się lub dochodzi w nich do kontrowersji" (Polityka). Lepiej byłoby: dysputy, iv których dialog skrzy się lub w których dochodzi do kontrowersji. Podobny przykład z telewizji: „Ci, którzy nie piją i nie bawią ich tańce, spróbowali swych sił w sylwestrowym biegu". Lepiej: Ci, którzy nie piją i których nie bawią tańce... Uchybienia tego rodzaju mogą dotyczyć teŜ zdań podrzędnych zaczynających się zaimkiem jaki. którykolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek itp. ktÓryŚ. Zob. CZYJŚ, JAKIŚ, KTÓRYŚ. kuć. Zob. kłuć, kuć. ku Krakowowi, ku Krakowu. Nazwy miejscowości na -ów mają w celowniku końcówkę -owi, nie -u; moŜna powiedzieć więc, Ŝe Warszawa zazdrości Krakowowi, ale nie Ŝe zazdrości ! Krakowu. Wyjątkowo obydwie końcówki dopuszcza się po przyimku ku: jedziemy ku Krakowowi, Tarnowowi, Ostrowowi Wielkopolskiemu, rzadziej ku Krakowu, Tarnowu, Ostrowu Wielkopolskiemu. Ta sama oboczność dotyczy niektórych nazw miejscowych o zakończeniu -ew, np. ku Tczewowi, Parczewowi, Sochaczewowi, rzadziej ku Tczewu, Parczewu, Sochaczewu. Zob. teŜ celownik. 139 kulik, kulig. Kulik to ptak podobny do jaskółki, kulig to zabawa polegająca na jeŜdŜeniu w kilkoro sań, a takŜe orszak złoŜony z kilkorga sań jadących dla zabawy. Tak jest dziś; dawniej kaŜdego z tych wyrazów uŜywano w obydwu znaczeniach, czyli kuligiem nazywano teŜ ptaka, a kulikiem to, co dziś określamy słowem kulig. Kupiec, Kisiel, Mech. Kłopoty sprawia odmiana nazwisk męskich mających przed końcową spółgłoską samogłoskę e. Zasady tej odmiany nie są jednak trudne i dają się ująć w kilku punktach. 1. Nazwiska rodzime mające odpowiednik wśród rzeczowników pospolitych odmieniają się tak jak one. Tracą więc głoskę e w przypadkach zaleŜnych, jeśli nie ma jej w rzeczowniku pospolitym, np. Kupiec - Kupca, Kopeć - Kopcia, Dudek - Dudka, Wróbel - Wróbla, Grudzień - Grudnia (nie ! Kupieca, ! Kopecia itd.). Zachowują zaś głoskę e, jeśli zachowuje ją rzeczownik pospolity, np. Krzemień - Krzemienia i Lipień - Lipienia (lipień to nazwa ryby). Wyjątkiem od tej zasady są przede wszystkim nazwiska jednosylabowe, np. Mech - Me-cha. Inne wyjątki mają charakter indywidualny, np. Bober - Bobera, Niemen - Niemena.

2. Nazwiska rodzime nie mające odpowiedników wśród nazw pospolitych zazwyczaj tracą samogłoskę e w przypadkach zaleŜnych, np. Kawalec - Kawalca, Kosek - Koska, Stępień - Stępnia. 3. Nazwiska obce na -el teŜ zwykle tracą samogłoskę e, np. Nobel - Nobla, Haendel - Haendla, Havel - Havla. Zdarzają się jednak wyjątki. Są wśród nich po pierwsze nazwiska jednosylabowe (Russell - Russella), po drugie inne nazwiska akcentowane na ostatniej sylabie (Ravel - Ravela), po trzecie nazwiska, w których akcent w polszczyźnie przesunął się z sylaby ostatniej na przedostatnią (Fernandel - Fernandela), po czwarte niektóre nazwiska słabo przyswojone polszczyźnie (Ajnenkiel - Ajnenkiela). 4. Nazwiska na -er zwykle zachowują e we wszystkich 140 formach odmiany, np. Wagner - Wagnera. Do wyjątków naleŜą nazwiska Luter i Szuster (ale o prezydencie Słowacji inaczej: Schuster - Schustera). Zob. teŜ IMIONA I NAZWISKA. kurczę, jagnię itp. Nazwy niedorosłych zwierząt mające rodzaj nijaki i końcówkę -ę, a w liczbie mnogiej -ęta, są zgodnie z tradycją łączone z formami liczebników zbiorowych: sześćdziesięcioro kurcząt, dwadzieścioro cieląt, piętnaścioro prosiąt, pięcioro jagniąt, dwoje szczeniąt. UŜywanie w takich konstrukcjach liczebników głównych - np. sześćdziesiąt kurcząt, pięć jagniąt, dwa szczenięta - jest dość częste i Nowy słownik poprawnej polszczyzny juŜ zaaprobował ten zwyczaj w języku potocznym. Nadal jednak zaleca się liczyć kurczęta, jagnięta itp. za pomocą liczebników zbiorowych. Zamiast kurczę wiele osób woli powiedzieć kurczak - w Warszawie jest to właściwie forma wyłączna, gdy chodzi o wypatroszonego ptaka kupowanego w sklepie. Częste są teŜ postaci cielak, prosiak, szczeniak, pochodzące z gwar mazowieckich, ale rozpowszechnione juŜ w całej Polsce. Ich zaletą jest to, Ŝe łączą się z liczebnikami głównymi, które są łatwiejsze w uŜyciu od zbiorowych. Liczebników głównych wymagają teŜ zdrobnienia od rzeczowników typu kurczę: kurczątko, cielątko, prosiątko itp. Mówimy zatem poprawnie dziesięcioro kurcząt, ale dziesięć kurczaków i dziesięć kurczątek. Zob. teŜ DZIECI, BLIŹNIĘTA, NIEMOWLĘTA, WNUCZĘTA. Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. Zob. teŜ ZWIERZĘ. kwadrans na drugą nie znaczy 'kwadrans po drugiej', lecz 'kwadrans po pierwszej'. Podobnie trzy kwadranse na drugą to godzina 13.45. Konstrukcje takie są kalką z języka niemieckiego (ein Yiertel aufzwei, drei Yiertel aufzwei) i mają charakter regionalny. Spotyka się je w mowie starszego pokolenia. Zob. teŜ DATY I CZAS. 141 Kwidzyn, nie ! Kwidzyn. Nazwę tę odmieniamy jak młyn: Kwidzyna, Kwidzynowi, Kwidzynem, Kwidzynie, nie ! Kwi-dzynia, ! Kwidzyniowi itd. laboratorium, inaczej pracownia, pochodzi od łacińskiego słowa labor 'praca'. Warto zapamiętać etymologię, by nie wahać się co do wymowy: „laboratorium" czy „! labolato-rium"? Ta druga forma jest niepoprawna. lać, siać, śmiać się, ziać, zwiać mają oboczne formy męskoosobowe w czasie przeszłym: lali, siali, śmiali się, ziali, zwiali albo leli, sieli, śmieli się, zieli, zwieli. Formy oparte na samogłosce a mają za sobą dłuŜszą tradycję w języku literackim. Formy z e, pochodzące z gwar mazowieckich, upowszechniają się od końca XIX w. i dziś są dość częste, przynajmniej w Warszawie. Mogą wydawać się nieekonomiczne - jak wszystkie, w których zachodzi wymiana głoskowa - ale wspiera je analogia do bardzo wielu czasowników, w których wymiana głosek a - e jest konieczna: głupiał - głupieli, łysiał - łysiełi, siedział - siedzieli i in.

Ta sama oboczność dotyczy czasowników dziać, dziać się i przedrostkowych, np. Gdzie oni się podziali (podzieli)? lampa Aladyna. Zob. Aladyn, lampa Aladyna. lekkostrawny, cięŜkostrawny. Zgodnie z regułą przysłówki z przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi są pisane rozdzielnie, np. szybko schnący, ławo zrozumiały, nowo narodzony, trudno czytelny, lekko ubrany, cięŜko chory. Niektóre utarte połączenia mają jednak wyjątkowo pisownię łączną, np. płyta długogrająca, zestaw głośnomówiący. Do tych wyjątków od dawna naleŜą teŜ wyrazy cięŜkostrawny i lekkostrawny, co Nowy słownik ortograficzny PWN usankcjonował, podając oba w pisowni dwojakiej, łącznej i rozdzielnej. 142 Aprobaty pewnie doczeka się teŜ pisownia łatwopalny i trud-nopalny, która w tekstach jest powszechna. Na razie wspomniany słownik kaŜe te słowa pisać rozdzielnie. Dodajmy, Ŝe łącznie pisane są przymiotniki złoŜone o pierwszym członie przysłówkowym, a drugim odcza-sownikowym, nie występującym samodzielnie, np. szybkostrzelny, małomówny, dalekosięŜny i lekkomyślny. Łącznie pisane są teŜ przymiotniki utworzone od wyraŜeń przy-miotnikowo-rzeczownikowych, np. krótkoterminowy (od krótki termin), wolnorynkowy (od wolny rynek), wysokoprocentowy (od wysoki procent). lew to nazwa zwierzęcia, a takŜe bułgarskiej jednostki monetarnej, równej stu stotinkom. Lew - zwierzę nie sprawia trudności w odmianie, warto tylko zapamiętać celownik: lwu, a nie ! Iwowi. Kłopotliwy bywa natomiast lew - pieniądz, którego formy fleksyjne nie tracą tematycznego e: lew, lewa, lewowi itd. Turyści jeŜdŜący do Bułgarii wiedzą, co moŜna kupić za jednego lewa, za dwa lewy, za pięć lewów. Na pewno jednak nie powinni myśleć o zakupach ! za jedną lewę ani ! za jedną lewa; ! za dwie lewy, ! za dwie lewa ani ! za dwa lewa; ! za pięć lew ani ! za pięć lewa. Zob. teŜ lewa. Zob. teŜ celownik. Lew. Imię to jest pokrewne łacińskiemu Leo i jak ono stanowi widoczną jeszcze aluzję do lwiej odwagi jego właściciela. Dlatego wydaje się, Ŝe wyrazy lew i Lew powinny tworzyć celownik jednakowo, oba z końcówką -u. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN podaje wprawdzie formę Lwowi, ale głośna afera z początku 2003 r. pokazała, Ŝe Polacy woleliby inne rozstrzygnięcie, por.: „Zarzut płatnej protekcji przedstawiła wczoraj prokuratura Lwu Rywinowi" (Gazeta Wyborcza). Zob. teŜ celownik. lewa to karty wzięte jednorazowo podczas gry przez jednego z jej uczestników. Rzeczownik ten odmienia się tak 143 jak mewa. Poprawnie mówimy więc, Ŝe ktoś wziął dwie lewy w grze - nie ! dwie lewe. Zob. teŜ lew. li, -li. Oddzielnie pisane li moŜna dziś spotkać jedynie w ksiąŜkowym wyraŜeniu li tylko, które znaczy to samo, co tylko, lecz brzmi dobitniej, пр.: „Z naszej rozmowy widać, co musi robić teatr, jeśli nie chce błyszczeć li tylko poszczególnymi numerami, lecz dąŜy do ciągłości pracy" (Diabg). Partykuły pytajnej -li, pisanej łącznie z poprzednim wyrazem, juŜ właściwie w ogóle się nie uŜywa. Z rzadka tylko moŜna ją spotkać w tekstach stylizowanych, przewaŜnie jako aluzję do Mickiewiczowskiego „Znaszli ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa?". Nawiasem mówiąc, niektóre wydania pism poety mają pisownię Znasz-li i w słownikach zdanie to cytowane jest róŜnie, czasem z łącznkiem, a czasem bez łącznika. Cząstkę -li moŜna jeszcze rozpoznać w kilku wyrazach, w których straciła swoje pierwotne znaczenie, np. jeśli (dawniej jestli), jeŜeli, czyli, aniŜeli, dalibóg (pierwotnie i dosłownie 'jeśli Bóg da'). liCZba. Zob. CYFRA, LICZBA. Zob. teŜ ILOŚĆ, LICZBA.

LICZEBNIKI. Trudniejsze zagadnienia dotyczące uŜycia liczebników i zaimków liczebnych są omówione w róŜnych miejscach tego słownika. Zob. jeden. Zob. dwa. Zob. cztery. Zob. DWA, TRZY, CZTERY ITD. Zob. DWAJ, TRZEJ, CZTEREJ. Zob. PIĘCIU, PIĘCIOMA ITD. Zob. PÓŁ, PÓŁTORA. Zob. TYSIĄC, MILION, MILIARD. Zob. DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Zob. OBOJE, OBYDWOJE. Zob. PIERWSZY, DRUGI, TRZECI ITD. Zob. DRUGI NAJBOGATSZY. Zob. DWUIPÓŁROCZNY. Zob. SZEREG. Zob. -STA, -SET, -KROĆ. Wahania mogą dotyczyć takŜe zapisu liczebników za pomocą liczb. MoŜna łączyć zapis liczbowy z literowym w wyrazach złoŜonych, których pierwszy człon pochodzi od liczebnika, np. 1000-lecie, 100-stronicowy, ХІХ-wieczny. Nie 144 powinno się jednak w taki sposób zapisywać form fleksyj-nych liczebników, np. ! od 6-ciu godzin zamiast od 6 godzin, ! dla 4-ech osób zamiast dla 4 osób czy teŜ ! w połowie XVHI-ego wieku zamiast w połowie XVIII wieku. Wydawnictwa poprawnościowe rozciągają tę zasadę równieŜ na wyraŜenia typu w latach 90-tych, mniej raŜące, gdyŜ częściej spotykane. W zamian proponuje się pisać w latach 90. (z kropką) lub w latach dziewięćdziesiątych. Ogólnie biorąc, kropkę naleŜy umieszczać po liczebniku porządkowym, jeśli jej brak mógłby być przyczyną nieporozumień. Często jednak jednowyrazowy liczebnik lepiej zapisać słownie niŜ liczbą, zwłaszcza gdy liczebników w tekście jest mało. linia. Status normy ma wyraŜenie iść po linii najmniejszego oporu - tylko w takim kształcie moŜna je znaleźć w słownikach. Zdumiewające, Ŝe przeszło połowa ankietowanych osób wybiera postać zniekształconą i nielogiczną: ! iść po najmniejszej linii oporu. MoŜna teŜ łatwo spotkać ją w prasie, пр.: „! (...) zamiast pomóc klubom i innym organizacjom sportowym, które przygotowują zimowe wakacje, próbuje się, idąc po najmniejszej linii oporu, zamknąć góry przed dziećmi" (Sportowiec). CzyŜby zawiniła analogia do konstrukcji (osiągnąć cos') najmniejszym kosztem} Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. listwa, nie ! listew. Forma tych listew (rzadziej tych listw) jest uŜywana w dopełniaczu liczby mnogiej. liść. Narzędnik liczby mnogiej brzmi liśćmi, nie ! liściami. Zob. teŜ NARZĘDNIK. litera, wiersz. Wydawnictwa poprawnościowe zalecają, by mówić пр.: Nazwy mieszkańców miast piszemy małą literą lub od małej litery, nie ! z małej litery; podobnie: Nazwy planet zaczynają się wielką (duŜą) literą lub od wielkiej (duŜej) litery, nie ! z wielkiej (duŜej) litery. Krytykowane konstrukcje pochodzą z języka rosyjskiego, ale we współczesnej pol-szczyźnie są bardzo częste. Nie tak częste, co prawda, jak 145 konstrukcje bezprzyimkowe, ale duŜo częstsze od konstrukcji z przyimkiem od. Rusycyzmem bardziej raŜącym jest konstrukcja ! z nowego wiersza, np. ! Następne zdanie rozpoczyna się z nowego wiersza. Po polsku mówimy od nowego wiersza. Zob. teŜ kalki. Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina. Nazwy te łączymy zwykle z przyimkiem na - zarówno w wyraŜeniach oznaczających miejsce (na Litwie, na Łotwie, na Białorusi, na Ukrainie), jak i w wyraŜeniach oznaczających kierunek (na Litwę, na Łotwę, na Białoruś, na Ukrainę). Oboczne formy w Litwie i w Łotwie są rzadsze. MoŜna powiedzieć teŜ w zachodniej Białorusi, we wschodniej Ukrainie, ale bez przymiotnika na Białorusi, na Ukrainie. Odkąd te byłe republiki ZSRR odzyskały niepodległość, odŜyły wahania, czy miejsce przyimka na nie powinny zająć przyimki w i do: w Litwie, w Łomie itd., do Litwy, do Łotwy itd. Kwestia ta jest nienowa. Do XVIII w. pisano powszechnie w Litwie i do Litwy, w XIX w. ustalił się zwyczaj, który obecnie przewaŜa, ale w dwudziestoleciu międzywojennym

niektórzy autorzy znowu pisali jak przed dwustu, trzystu i czerystu laty, moŜe w geście kurtuazji wobec państwa litewskiego. Prawdą jest, Ŝe z nazwami państw łączą się zwykle przyimki w i do, а przyimek na tworzy związki najczęściej z nazwami ziem i regionów. Nie ma jednak reguły bez wyjątków. Mówimy w Czechach, ale na Węgrzech i obocznie w Słowacji lub na Słowacji. Mówimy teŜ na Morawach, nawet gdy chodzi o okres, w którym istniało tu samodzielne państwo. Przykłady dowodzą, Ŝe z przyimkiem na polszczyzna łączy nazwy tych ziem, a w pewnych okresach państw, które leŜą w obszarze historycznych zainteresowań Polski - na wschodzie i na południu. lobby, jak hobby, jest wyrazem nieodmiennym. Tymczasem w Zapowiedziach Wydawniczych PWN nową ksiąŜkę 146 rekomendowano słowami: „! (...) dostarczy [ona] rzetelnych informacji o mechanizmach rządzenia, o lobbach i grupach nacisku (...)". Szkoda, Ŝe autor tej informacji nie był równie rzetelny w sprawach dotyczących polszczyzny. lobbing, inaczej niŜ po angielsku, gdzie lobbying. RóŜnica jest tak mała, Ŝe łatwa do przeoczenia. MoŜe warto by upowszechniać formę łobbować, пр.: „Lobbuję na rzecz reprywatyzacji, ostatnio spotkałem się w tej sprawie z przedstawicielami rządu" (Wprost). Na razie słowniki jej nie notują, więc jeśli ktoś boi się wyjść poza granice słownika, pozostaje mu mówić: Uprawiam lobbing. lobbysta, nie ! lobbista. Ta druga forma moŜe być wynikiem analogii do hobbisty, uŜywanego na równi z hobbystą. W początkowym okresie adaptacji obcego wyrazu mogą rywalizować róŜne jego postaci, ale pisownia bbbysta juŜ się utrwaliła i tylko ona jest obecna w słownikach. Zob. HOBBYSTA, HOBBISTA. lubić. W języku potocznym nierzadkie są formy błędne: ! lubieć, ! lubiał, ! lubieli, ! lubieją (tej ostatniej uŜywa się moŜe z obawy przed popełnieniem błędu typu ! umią). Niedobra jest teŜ forma ! lubiali, o zakończeniu -ali typowym dla czasowników mających bezokolicznik na -ać. Poprawnie odmieniamy: lubił, lubiła, lubiło, lubili, lubiły itd. Ciekawe, Ŝe imiesłów lubiany i forma nieosobowa lubiano nie sprawiają kłopotów, mimo Ŝe są nieregularne. Przynajmniej jednej z wymienionych tu błędnych form moŜna uniknąć, jeśli sparafrazuje się znane przysłowie: „Gdzie się lubią, tam się czubią" - przecieŜ nie: ! lubieją... czubie ją. Zob. teŜ ROZUMIEĆ, UMIEĆ. Zob. teŜ ŚMIEĆ. Zob. teŜ HIPER-POPRAWNOŚĆ. lUdZie. Zob. DWAJ, TRZEJ, CZTEREJ. Zob. teŜ ILE, TYLE, WIELE. 147 łabędź, nie ! łabądź. Niepoprawna forma nasuwa się pod wpływem innych wyrazów, które charakteryzują się obocznością liter ą i ę w róŜnych formach odmiany, np. Ŝołądź - Ŝołędzie, wąŜ - węŜe, jastrząb - jastrzębie, moŜe teŜ bądź - będzie. łaC. Zob. GODZ., ŁAC, MIEŚ., OS., RYG, TYS. łaknąć dawniej znaczyło 'odczuwać głód', dziś czasownika tego uŜywa się najczęściej przenośnie, np. łaknąć wiedzy. Jego dawne znaczenie zachowało się jednak w języku lekarzy, którzy u chorego mogą stwierdzić np. brak łaknienia. MoŜe właśnie na wzór rzeczownika łaknienie tworzy się niepoprawny bezokolicznik ! łaknieć zamiast łaknąć. łatwopalny. Zob. lekkostrawny, cięŜkostrawny. łazanka, łazanek. Postać Ŝeńska tego rzeczownika jest częstsza: nagotować łazanek, rzadziej łazanków. Zob. teŜ KLUSKI, ŁAZANKI, SKWARKI ITP. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE.

ŁĄCZNIK. Zasady uŜycia tego znaku są szczegółowo opisane w słownikach ortograficznych. Przypominamy je tu pokrótce, dłuŜej zatrzymując się przy tych, które najczęściej budzą wątpliwości. 1. Łącznik stosuje się w przymiotnikach złoŜonych z członów równorzędnych, jak biało-czerwony, nie stosuje się go zaś w przymiotnikach o członach nierównorzędnych, jak bladoniebieski. Zgodnie z regułą napiszemy więc wiatry północno-wschodnie, ale kraje północnoeuropejskie. Napiszemy teŜ walka narodowowyzwoleńcza, ksiąŜka popularnonaukowa, literatura fantastycznonaukowa, Kościół rzymskokatołiocki. Czasem pisownia moŜe być dwojaka, zaleŜnie od znaczenia, np. niebiesko-zielony 'niebieski i zielony' lub niebieskozielony 'zielony o niebieskim odcieniu', historyczno-literacki 'dotyczący 148 historii i literatury' lub historycznoliteracki 'dotyczący historii literatury'. Wyjątkową pisownię - łączną mimo równorzęd-ności członów - ma słowo głuchoniemy. 2. Z łącznikiem pisze się zestawienia rzeczownikowe o członach równorzędnych, np. szpital-pomnik, kupno-sprze-daŜ, kobieta-wąŜ. Zestawienia o członach nierównorzędnych pisane są bez łącznika, np. Kubuś Puchatek, kaczka dziwaczka, księŜa paulini, sikorka bogatka. Charakterystyczne jest dla nich to, Ŝe drugi człon jest określeniem pierwszego. Niekiedy moŜna odwrócić kolejność członów i wtedy łącznik jest potrzebny: baba herod, ale herod-baba. Starsze słowniki ortograficzne zalecały pisać analogicznie spódniczka mini i minispódniczka, nowsze traktują cząstkę mini- przed rzeczownikiem jako przedrostek i kaŜą pisać łącznie: minispódniczka, minikomputer itp. To samo dotyczy innych cząstek obcojęzycznych: piszemy kamera wideo, ale wideokamera. 3. Łącznika uŜywa się w nazwach miejscowych złoŜonych z dwóch równorzędnych rzeczowników, np. Bielsko-Biała lub Konstancin-Jeziorna. Ich pisownia odzwierciedla historię danych miejsc, np. Bielsko-Biała powstała z połączenia się dwóch miast: Bielska i Białej. Przepis wprowadzony w 1957 r. rozciągnął pisownię z łącznikiem nawet na nazwy o członach nierównorzędnych, jak Kudowa Zdrój lub Kraków Płaszów, a więc kazał je pisać inaczej niŜ podobnie zbudowane nazwy pospolite. Prof. Witold Taszycki, współautor znanych słowników ortograficznych, uznał tę decyzję za pomyłkę i występował przeciwko jej stosowaniu w praktyce. Dobrze, Ŝe Nowy słownik ortograficzny PWN podaje juŜ tylko pisownię rozdzielną. Jego śladem poszły teŜ nowe encyklopedie. 4. Łącznika uŜywa się ponadto: a) w nazwiskach dwuczłonowych, np. Kaden-Bandrowski, Pawłikowska-Jasnorzewska, b) między nazwiskami osób, którym wspólnie przypisuje się jakieś osiągnięcie naukowe, np. choroba Creutzfeldta-Jakoba (od nazwisk lekarzy, którzy ją opisali), 149 c) w formach fleksyjnych skrótowców pisanych wielkimi literami (np. PSL-u) i w wyrazach pochodnych (np. PSL--owski, PSL-owieć), d) w złoŜeniach o pierwszym członie liczebnikowym, np. 1000-lecie lub XX-wieczny (błędem jest jednak pisanie w ten sposób form fleksyjnych liczebników, np. ! 11-go listopada), e) we współrzędnych połączeniach wyrazów złoŜonych, jeśli w pierwszym wyrazie drugi człon pomijamy, np. chłopi mało- i średniorolni, rachunki 20- i 30-procentowe (niektórzy sądzą, Ŝe konstrukcji takich naleŜy unikać), f) w niektórych utartych wyraŜeniach, jak esy-floresy czy łubu-du, w niektórych wyrazach obcych, jak vis-a-vis, i w niektórych skrótach, np. s-ka (spółka) i z-ca (zastępca), g) po przedrostku, jeśli drugi człon zaczyna się wielką literą, np. nie-Polak, pół-Niemiec, mini-Europa,

h) fakultatywnie po przedrostku eks- w znaczeniu 'były' (np. eks-mąŜ, ale poprawne teŜ eksmąŜ), a obligatoryjnie po przedrostkach quasi- i niby- (z wyjątkiem kilku terminów naukowych, jak nibynóŜka), i) wyjątkowo przed końcówką czasu przeszłego, jeśli piszący chce w ten sposób uniknąć dwuznaczności, np. kiedyś juŜ wrócił (dwuznaczne) i kiedy-śjuŜ wrócił (czyli kiedy wróciłeś), j) na końcu pierwszej części wyrazu dzielonego na granicy wierszy, a takŜe na początku drugiej części, jeśli w normalnym zapisie części te są rozdzielone łącznikiem, np. czamo--biały. Zob. teŜ Baba Jaga. Zob. teŜ przemysłowo-rolniczy, ROLNICZO-PRZEMYSŁOWY. ŁĄCZNIK, MYŚLNIK. Nie naleŜy mylić tych znaków. Myślnik (zwany teŜ pauzą) to znak interpunkcyjny, a łącznik (zwany teŜ dywizem) to znak graficzny (zasady jego uŜycia przytoczono w poprzednim artykule). W druku róŜnią się bardzo wyraźnie, gdyŜ myślnik jest przede wszystkim dłuŜszy: Latem wieją wiatry południowo-zachodnie, zimą — północno-wschodnie. W piśmie ręcznym i w maszynowym oba ISO znaki mają tę samą długość, ale łącznik powinien być dosunięty do części słów, które łączy, a myślnik powinno się oddzielać odstępami od wyrazów sąsiednich. W druku stosuje się jeszcze trzeci podobny znak - pół-pauzę. Ma ona długość pośrednią, toteŜ czasem zastępuje się nią myślnik, gdy ten wydaje się za długi (tak jak jest np. w tym słowniku). Poza tym półpauza rodziela liczby tworzące pewien przedział, np. daty: 1914-1918. W tym wypadku nie otacza się jej odstępami. łgać, zełgać itp. Słowniki nie są zgodne co do odmiany czasowników nałgać, ołgać, obełgać, wyłgać się, załgać i zełgać w czasie przyszłym i w trybie rozkazującym. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN aprobuje tylko formy zawierające rdzeń -łŜ-, np. zelŜę, zelŜą, zełŜyj, odrzuca zaś formy oparte na rdzeniu -Ig-: zełga, zełgają, zełgaj. Natomiast Nowy słownik ortograficzny tego samego wydawcy dopuszcza obydwa szeregi form. Bezpieczniejsze, jak widać, są formy z -łŜ-, których Ŝaden słownik nie kwestionuje. Przy czasowniku łgać zresztą tylko one są poprawne: łŜe (nie ! łga), łŜą (nie ! łgają), nie łŜyj (nie ! nie łgaj). Na rdzeniu -łŜ- jest zbudowany ponadto imiesłów łŜąc, na rdzeniu -łg- formy czasu przeszłego, np. łgałem, łgałam, i bezokolicznik łgać (nie ! łŜeć). Łotwa. Zob. Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina. łupieŜ. Kiedy jest synonimem grabieŜy, słowo to ma - jak ona — rodzaj Ŝeński. Kiedy oznacza chorobę, ma rodzaj męski, np. uporczywy łupieŜ, ale haniebna łupieŜ. tut szczęścia. Dawniej, gdy łut był jednostką wagi, w dopełniaczu mówiło się łuta lub łutu. Dziś słowo to spotyka się tylko w wyraŜeniu lut szczęścia, w którym ma ono charakter abstrakcyjny i częściej łączone jest w dopełniaczu z końcówką -u (łutu szczęścia) niŜ z końcówką -a, właściwą raczej rzeczownikom konkretnym. Mimo to liczne słowniki podają tylko końcówkę -a (łuta szczęścia). Wydaje się, Ŝe powinny podawać obie. 151 m magiel. W polszczyźnie ogólnej jest to rzeczownik męski nie zenski: magiel elektryczny, nie magiel elektryczna. Forma zenska ma status regionalnej, występuje w Polsce południowe, i zachodniej. NiezaleŜnie od rodzaju gramatycznego dopełniacz liczby mnogiej brzmi magli, nie ! maglów. ZOb. tez WARIANTY RODZAJOWE. magnes, magnez. Magnes to kawałek Ŝelaza lub stali przyciągający inne przedmioty Ŝelazne. Magnez to pierwiastek chemiczny, lekki, srebrzysty metal. magnificencja. Zob. ekscelencja, eminencja, magnifi- makao. Zob. kakao.

maksi. Zob. mini-, mini. maksimum. Zob. minimum, maksimum, optimum. małŜ jest rodzaju męskiego: ten małŜ, nie ! ta małŜ i nie ! ta małŜa. W liczbie mnogiej tych małŜy, rzadziej małŜów. Zob. warianty rodzajowe. małŜonka, Ŝona. Niektórym Ŝona wydaje się słowem zbyt pospolitym, więc wolą mówić o Ŝonie małŜonka. MałŜonka jednak to słowo oficjalne, uŜywane w protokołach dyplomatycznych i komunikatach prasowych, np. prezydent z małŜonką. MoŜna teŜ prosić kogoś, z kim łączą nas oficjalne stosunki towarzyskie, by przekazał małŜonce pozdrowienia, ukłony, wyrazy szacunku itp. Natomiast w codziennych sytuacjach Ŝyciowych lepiej nazywać Ŝonę Ŝoną, a męŜa męŜem (nie małŜonkiem), gdyŜ inny sposób mówienia moŜe być pretensjonalny. -man -men. Polszczenie angielskich złoŜeń z cząstką -man człowiek' nie przebiegało jednakowo. W niektórych 152 wyrazach to -man zostało przyswojone jako -men, zgodnie z wymową, np. businessman - biznesmen, gentleman - dŜentelmen, jazzman - dŜezmen, sportsman - sportsmen. W innych jako -man, np. barman i bluesman (czytamy niejednakowo: „barman", ale „blusmen"). W jeszcze innych zwyczaj językowy dopuszcza oboczność: congressman - kongresman lub kongres-men. RóŜnice te mogą być przyczyną wahań i błędów. W razie wątpliwości szukajmy więc odpowiedzi w słownikach. manager. Zob. menedŜer, menadŜer, manager, menaŜer. manna to gatunek kaszy, a zgodnie z Biblią cudowne jadło, które Bóg zsyłał z nieba Izraelitom. Słowo to jest rzeczownikiem, a nie przymiotnikiem, i odmienia się tak, jak panna: dopełniacz kaszy manny (nie ! kaszy mannej), celownik i miejscownik kaszy mannie, biernik kaszę mannę (nie ! kaszę manną), narzędnik kaszą manną, wołacz kaszo manno. Błędy w odmianie są wynikiem analogii do nazw innych gatunków kasz. MoŜna kupić np. pół kilo kaszy gryczanej, ale nie pół kilo ! mannej, tylko pół kilo manny. mańka, z włoskiego manca, to lewa ręka (z tego samego źródła wywodzi się słowo mańkut). Mówi się zaŜyć kogoś z mańki, czyli 'oszukać kogoś, wyprowadzić kogoś w pole', ale nie ! zaŜyć z lewej mańki ani teŜ ! zaŜyć z prawej mańki. Marilyn Monroe, niewiarygodnie często pisana z błędem: ! Marylin. W połowie 2002 r. w internetowym Archiwum Gazety Wyborczej ta błędna forma występowała w 159 dokumentach (dla porównania poprawna - w 822). Źródłem błędu moŜe być skojarzenie z imieniem Mary oraz to, Ŝe sylaba ri występuje w polszczyźnie rzadko, a ly nie występuje wcale. marznąć, w czasie teraźniejszym marznie, nie ! marznie. Wymowa moŜe być dwojaka, twarda i miękka, więc kierowanie się nią jest zawodne. Równie zawodna moŜe być analogia do innych czasowników na -nąć, por. maznąć - maźnie. 153 masaŜ, masarz. MasaŜ to inaczej masowanie. Masarz to właściciel lub pracownik masarni. To drugie słowo prawie juŜ wyszło z uŜycia. Mauretania, nie ! Maurytania, to kraj zamieszkały w staroŜytności przez Maurów, następnie podbity przez Rzymian, a później Arabów, którzy stworzyli w architekturze styl zwany mauretańskim (nie ! тайгуtańskim). Mazowieckie, mazowiecki. Współczesna norma językowa inaczej traktuje nazwy regionów o odmianie przymiotnikowejl niŜ odpowiednie przymiotniki. KaŜe mówić na przykład: w ■województwie mazowieckim, ale w Mazowieckiem; takŜe тщху województwem łódzkim a wielkopolskim, lecz między Łódzkiem a Wielkopolskiem. Wielu osobom rozróŜnienie to wydaje się sztuczne, zwłaszcza Ŝe końcówka -em, dawniej uŜywana w deklinacji przymiotnikowej, dziś jest w niej anachronizmem. Poza nazwami regionów występuje tylko

w nazwach niektórych miejscowości, np. w Zakopanem, a takŜe w nazwiskach na -e, np. 0 Goethem. Zob. teŜ Zakopane, Ruciane, Dębe. M^rej głowie dość dwie słowie. Forma dwie słowie jest dziś dla wielu Polaków niezrozumiała - mało kto wie, Ŝe stanowi pozostałość tzw. liczby podwójnej, dawniej uŜywanej, gdy mówiło się o dwóch przedmiotach, osobach, zjawiskach ltp. Chęć usensownienia przysłowia prowadzi więc do powtarzania g0 w innej formie, np. Mądrej głowie dość po słowie, Mqdrej głowie dość na słowie, Mądrej głowie dość na jednym słouig Modyfikacje te nie są nowe - Nowa księga przysłów pokkich J. KrzyŜanowskiego przytacza je w cytatach Z л ь-W' 3 niektóre Pocnodz3 °d znanych autorów. Nadal jednak postać cytowana w tytule tego artykułu uchodzi za wzorcową. Pozostałością liczby podwójnej w dzisiejszej polszczyźnie są takŜe nleregularne formy rękoma i oczyma, uŜywane obok regularnych: rękami i oczami. Słowniki podają jeszcze formę 154 uszyma, lecz jest ona juŜ tak przestarzała, Ŝe budzi rozbawienie wielu osób. McOonald's to angielski dopełniacz - skrót od McDonald^ restaurants 'restauracje McDonalda'. Dlatego odmienianie tego słowa nie ma sensu: zamiast! Idę do McDonald'sa powiedzmy raczej: Idę do McDonalda albo Idę do restauracji McDonaWs. mejl. Zob. e-mail, sms. Meksykaninin, nie ! Meksykańczyk; nazwa ta pochodzi bowiem od słowa Meksyk - jak Amerykanin od Ameryka - nie od meksykański. W liczbie mnogiej mówimy tych Meksykanów, nie ! tych Meksykan. Formę ! Meksykan podawał Słownik ortograficzny języka polskiego PWN - wbrew przyjętemu zwyczajowi i wbrew rozstrzygnięciom innych słowników. Nowy słownik ortograficzny PWN naprawił błąd swojego poprzednika. NaleŜy dodać, Ŝe słowa Meksykanin i Meksykanka oznaczają jedynie mieszkańców państwa Meksyk; nazwy mieszkańców miasta Meksyk są pisane małą literą: meksykanin, meksykanka. Zob. teŜ -anin. Zob. teŜ Rzymianin, rzymianin. -men. Zob. -man, -men. menaŜer. Zob. menedŜer, menadŜer, manager, menaŜer. mendzie znaczy to samo, co ględzić, i być moŜe pod wpływem swojego synonimu bywa pisane mylnie przez ę. Jeden ze współczesnych leksykonów podaje tę błędną formę popartą cytatem z Konwickiego. Jak widać, błądzą nawet mistrzowie pióra i autorzy słowników. menedŜer, menadŜer, manager, menaŜer. Wszystkie cztery oznaczają osobę, która organizuje występy piosenkarza, aktora lub sportowca i dba o jego interesy finansowe. MenedŜer, menadŜer i manager (wymienione tu według częstości uŜycia) najczęściej jednak występują w innym znacze- 755 niu, które rzadko jest wyraŜane słowem menaŜer, chodzi o osobę zarządzającą przedsiębiorstwem lub jego częścią. Mamy więc menaŜerów teatralnych i menedŜerów rozrywki, ale raczej kadry menedŜerskie niŜ menaŜerskie. Starsze słowniki dzieliły znaczenia inaczej: menaŜer (z francuskiego menager) był tylko tym, czym impresario, a menedŜer (z angielskiego manager) pełnił funkcję kierowniczą w przedsiębiorstwie. Znaczenia tych słów szybko jednak się wymieszały. METAFORY. Tyle pisano o niebezpieczeństwie łączenia metafor, Ŝe poprzestaniemy na zacytowaniu dwóch przykładów (za Słownikiem języka niby-polskiego W. Pisarka): „Nuda zionąca z estrady wzbogaciła, być moŜe, wachlarz jej odcieni, ale samej nie nadgryzła" i „Nie ma skuteczniejszego środka przeciwdziałania przestępczości niŜ tłumienie ognisk

demoralizacji - zanim zdąŜą zaowocować zbrodnią". ZauwaŜmy, Ŝe efekt łączenia metafor jest często przeciwny do zamierzonego. Piszącemu zaleŜy na oŜywieniu wypowiedzi, lecz w rzeczywistości eksponuje tylko szablony językowe. Co gorsza, czytelnikowi narzucają się nonsensowne wyobraŜenia, np. nuda gryząca estradę lub owocujące ogniska. Zdarza się, Ŝe nawet jedna metafora, umieszczona w niewłaściwym kontekście, jest przyczyną niezamierzonego komizmu: „Dla wędkarstwa trzeba szerzej otworzyć bramy podmiejskich jezior" (z tego samego źródła). Najłatwiej jednak popsuć zdanie, biorąc słowo uŜyte przenośnie w cudzysłów lub dystansując się od niego w inny sposób, пр.: „W Lublinie mało jest ośrodków, gdzie moŜna się - za przeproszeniem - rozerwać" (za ksiąŜką Polszczyzna płata nam figle pod redakcją J. Podrackiego). Zob. teŜ CUDZYSŁÓW. meteorologia, meteoropatia itp. Wymowa powinna być zgodna z pisownią, upraszczanie jej moŜe prowadzić do błędów, пр.: „! Okresem najtrudniejszym dla meteropatów są miesiące wiosenne (...), kiedy pogoda jest szczególnie 156 zmienna" {śycie Warszawy). Przypadkową literówkę moŜna wykluczyć - błąd powtarza się kilkakrotnie w cytowanym tekście. mianować. Zob. wybrać, wyznaczyć, mianować. miasto. W języku urzędowym nazwy miast poprzedza się często słowem miasto, nazwy rzek - słowem rzeka, nazwy miesięcy - słowem miesiąc itd., jak gdyby urzędnicy chcieli jasno pokazać, co jest czym, i zapobiec anarchii. Stąd pozbawione wdzięku sformułowania typu W miesiącu styczniu ■w mieście Krakowie nad rzeką Wisłą... Są to w dodatku konstrukcje składniowo trudne, bo raz oparte na składni rządu, a więc z drugim członem nieodmiennym (stacja Koluszki, stacji Koluszki, stację Koluszki, stacją Koluszki), a innym razem oparte na składni zgody, a więc z obydwoma członami zgodnymi co do przypadka (rzeka Wisła, rzeki Wisły, rzece Wisie, rzeką Wisłą). W praktyce najbardziej dokuczliwa, bo chwiejna i zaleŜna przede wszystkim od czynników poza językowych, jest łączliwość słowa miasto. Nazwy duŜych miast wchodzą tu przewaŜnie w związek zgody (Prezydent Miasta Krakowa, Urząd Miasta Stołecznego Warszawy), mniejsze - ale doprawdy nie wiadomo, o ile mniejsze - często występują w związku rządu (Zarząd Miasta Jastrzębia albo Puchar Miasta Jastrzębie). Zazwyczaj w związek rządu wchodzą teŜ nazwy uŜywane tylko w liczbie mnogiej, niezaleŜnie od wielkości miasta. Częściej więc pisze się np. samorząd miasta Gliwice niŜ samorząd miasta Gliwic. Gdy nazwa miasta jest mało znana i zachodzi obawa, Ŝe z jej formy odmienionej trudno by było odtworzyć formę podstawową, konstrukcje oparte na związku rządu są wygodniejsze. Ale są one teŜ bardziej oficjalne i jeszcze „sztywniej-sze" od konstrukcji opartych na związku zgody. midi. Zob. mini-, mini. miecz Damoklesa. Damokles był dworzaninem tyrana Syrakuz Dionizjusza I Starszego (IV w. p.n.e.). Według 157 anegdoty, kiedy przypochlebiai się władcy, ten pozwolił mu zakosztować swojego szczęścia: zaprosił go na ucztę, dał mu swoje miejsce przy stole, ale nad jego głową zawiesił na końskim włosie nagi miecz (stąd miecz Damoklesa - symbol stale zagraŜającego niebezpieczeństwa). Błędne formy ! De-mokles, ! miecz Demoklesa mogą być wynikiem analogii do imienia Demokryt, a takŜe do innych wyrazów na demo-, jak demobil czy demonstracja. mieć miejsce to wyraŜenie wygodne, gdyŜ właściwie o wszystkim, co się zdarzyło, moŜna powiedzieć, Ŝe miało miejsce. Spośród róŜnych wyraŜeń synonimicznych to jednak trzeba brać pod uwagę na ostatku, poniewaŜ jest schematyczne, brzmi urzędowo, a niektóre osoby moŜe wręcz razić jako niepoprawne. Ilekroć więc czas pozwala, szukajmy bardziej

wyspecjalizowanych określeń, lepiej oddających istotę rzeczy: niech poŜar wybucha (skoro juŜ musi), wypadki niech się zdarzają lub następują, dyskusje niech się odbywają, zmiany niechaj zachodzą itd. Dopiero gdy próby znalezienia lepszego słowa zawiodą, moŜna zdać się na uniwersalne mieć miejsce, пр.: „(...) zaprzecza, jakoby w jego obecności doszło do szamotaniny Adriana z Maciejem, przyznaje jedynie, Ŝe miała miejsce ostra wymiana zdań" (Kisiel). W przykładzie tym mieć miejsce jest uŜyteczne, gdyŜ pozwala uniknąć niezręcznego powtórzenia. Omawiane wyraŜenie ma swoje odpowiedniki w róŜnych językach europejskich, np. angielskie take płace, niemieckie stattftnden, francuskie avoir łieu, rosyjskie imiet' miesto. Nie jest więc z jakichś zasadniczych powodów nielogiczne czy obce naturze języka. Jest tylko naduŜywane i o tym naleŜy pamiętać. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. miejsce. Zob. mieć miejsce. MIEJSCOWNIK. W miejscowniku rzeczowników męskich i nijakich oraz w celowniku i miejscowniku Ŝeńskich częstym 158 zjawiskiem jest wymiana spółgłoski przed końcówką, np. góra - górze, łąka - łące, siła - sile. Wątpliwości powstają, gdy końcówkę poprzedza grupa dwóch identycznych liter spółgłoskowych. Oto kilka przykładów z komentarzem: Grupa rr. Od Canberra tworzymy formę Canberze, od Somosierra - Samosierze, tak jakby słowa te zawierały tylko jedno r. Od mirra jednak mirrze, od kamorra - kamorrze (jest to neapolitański odpowiednik mafii sycylijskiej). Czytamy przy tym „mirze", „kamorze". Dwa ostatnie wyrazy moŜna pisać takŜe w postaci spolszczonej, która nie sprawia kłopotów w odmianie: mira, kantora. Grupa kk. Drugie k zamieniamy na c, pierwsze pozostaje bez zmian, np. mokka - mokce, Mekka - Mekce (takŜe w znaczeniu przenośnym, wtedy małą literą). Grupa łł. Oba ł zamieniamy na l, np. Jagiełło - Jagielle, mułła - mulle (jest to tytuł nadawany duchownym muzułmańskim). Grupa sk Oba s pozostają, np. passa - passie, Larousse - Laroussie, Tasso - Tassie. Grupa tt. Wraz z końcówką fleksyjną litery tt zamieniamy na -tcie, np. libretto - libretcie, Gambetta - Gambetcie, canzonetta - canzonetcie (łatwiej w pisowni spolszczonej: kanconeta, kanconecie), takŜe Lafayette - Lafayetcie. Tak samo przed końcówką zerową, np. Scott - Scotcie. Wyjątkiem jest kilka nazwisk polskich, czy raczej tylko noszonych przez Polaków, np. Traugutt - Traugucie, Narbutt - Narbucie. Grupa dd. Jedyny szerzej znany przykład to Budda - Buddzie. mienie Się. Zob. okazać się, wydawać się, mienić się. mieS. Zob. GODZ., ŁAC, MIES., OS., RYC, TYS. miesiąc. W wystąpieniach publicznych, np. przed kamerą telewizyjną, niektóre osoby zaczynają mówić językiem urzędowych sprawozdań i bilansów: miesiąc styczeń, miesiąca lutego, w miesiącu marcu itp. W wyraŜeniach tych słowo 759 miesiąc jest zbyteczne i z poŜytkiem moŜe być pominięte W swobodnej rozmowie powie się raczej w lipcu niŜ w miesiącu lipcu i ten potoczny sposób mówienia powinien być takŜe wzorem w sytuacjach oficjalnych. Zob. teŜ czas. Zob. teŜ okres. międzyczas. Do niedawna słowniki podawały jedynie specjalistyczne znaczenie tego wyrazu 'czas zawodnika uzyskany na pewnym odcinku trasy biegu', pomijały natomiast powszechnie znane wyraŜenie w międzyczasie, będące przedmiotem kontrowersji językowych. WyraŜenie

to uwaŜano za niepotrzebną replikę niemieckiego in der Zwischenzeit, dającą się zastąpić rodzimymi wyraŜeniami przez ten czas, w tym czasie, tymczasem. W zdaniu „Zagotuj wodę, a ja w międzyczasie zmielę kawę" (przykład ze Słownika poprawnej polszczyzny PWN) moŜna istotnie dokonać takiej zamiany i zdanie „Zagotuj wodę, a ja tymczasem zmielę kawę" jest lepsze od poprzedniego. JednakŜe Ŝaden z proponowanych polskich odpowiedników nie zastąpi wyraŜenia w międzyczasie wtedy, gdy odnosi się ono nie do czegoś odbywającego się równocześnie z czymś innym, lecz do czegoś, co dzieje się między dwoma wskazanymi zdarzeniami, np. BoŜe Narodzenie spędziłem w Hongkongu, Wielkanoc na Filipinach, a w międzyczasie podróŜowałem po Australii. Dobrze więc, Ŝe tak uŜywane w międzyczasie znalazło uznanie w oczach redaktorów Nowego słownika poprawnej polszczyzny PWN. Nadal jako błąd piętnuje się tu przykłady, w których w międzyczasie jest wymienne na tymczasem. Skoro się jednak zrobiło pierwszy krok, to niewykluczone, Ŝe trzeba będzie teŜ zrobić drugi - i bez dodatkowych zastrzeŜeń uznać, Ŝe w międzyczasie jest wyraŜeniem akceptowalnym. Granica między uŜyciem poprawnym a niepoprawnym, wzniesiona w słowniku, jest bowiem sztuczna. ZauwaŜmy, Ŝe kaŜde zdarzenie mieści się między dwoma innymi, czy są one wskazane w wypowiedzi czy nie. Połowiczna aprobata dla wyraŜenia го międzyczasie moŜe 160 tylko pogłębić związane z nim wątpliwości. Nadal wiele osób ocenia to wyraŜenie krytycznie - często bardziej krytycznie niŜ autorzy słowników - a nie wiedzą one, Ŝe same go uŜywają. Czasem słyszy się w międzyczasie przytaczane z pewnymi sygnałami dystansu, np. w tzw. międzyczasie lub zrobimy to -jak mówią Niemcy - w międzyczasie. Niedobrze by było, gdyby taka zabawa językowa przerodziła się w manierę. Do entuzjastycznej wypowiedzi prof. Jana Miodka: „Jestem za w międzyczasie?'', opublikowanej w Języku Pobkim, warto by dopisać: „Bez Ŝadnych ale". Zob. teŜ kalki. miliard, milion. Zob. tysiąc, milion, miliard. mini-, mini. Starsze słowniki zalecały pisownię z łącznikiem, ale dziś normą jest łączne pisanie cząstki mini z następnym wyrazem, np. minispódniczka, minireportaŜ, minibar. Łącznik jest potrzebny tylko wtedy, gdy poprzedza wielką literę, np. mini-Europa. Zamiast minispódniczka moŜna teŜ pisać spódniczka mini albo po prostu mini, np. dziewczyna w czerwonym mini. Podobnie: suknia midi, ubrać się w midi, rajstopy maksi, nosić maksi. Zob. teŜ NIBY-, QUASI-, PSEUDO-. minimum, maksimum, optimum. W oficjalnych wypowiedziach wyrazy te naleŜy akcentować na trzeciej sylabie od końca: Minimum, MAksimum, OPtimum. W języku potocznym moŜna akcentować przedostatnią sylabę: miNImum, maKSImum, opTImum. Zob. teŜ akcent. miraŜ to - przenośnie - nieziszczalne marzenie, ułuda. Nie ma potrzeby więc mówić o złudnych, zwodniczych, fałszywych miraŜach. Sam rzeczownik w zupełności wystarczy. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. 161 misja, teoria, linia. Niektóre rzeczowniki o zakończeniach -ja, -ia po spółgłosce mają dopełniacz liczby pojedynczej na -ji, -ii, równy dopełniaczowi liczby mnogiej: tej misji i tych misji, tej teorii i tych teorii, tej linii i tych linii. Jeśli piszący chce zaznaczyć, Ŝe ma na myśli liczbę mnogą, moŜe uŜywać form o zakończeniu -yj zamiast -ji lub -ij zamiast -ii: tych misyj, teoryj, linij. Brzmią one juŜ archaicznie i mogą dziwić nawet w stylu ksiąŜkowym lub naukowym, który wymaga precyzji. Kto odczuwa je jako zbyt nacechowane, będzie wolał odróŜniać liczbę mnogą od pojedynczej za pomocą kontekstu, np. wyznawcy tej teorii i wyznawcy tych teorii.

Dodajmy, Ŝe nie ma potrzeby odróŜniania liczb przy rzeczownikach uŜywanych tylko w liczbie mnogiej. Piszemy więc wakacji, ferii, bakalii, nie ! wakacyj, ! feryj, ! bakalij. Zob. teŜ DOPEŁNIACZ. miss, mister. Miss to po angielsku 'panna', mówimy więc tegoroczna miss Polonia, wybrano miss Polonię, wywiad z miss Polonią itd. Podobnie, choć rzadziej, miss Gracja, miss Elegancja - dziewczynę obdarzoną takim tytułem traktuje się jako uosobienie wskazanych w nim cech. Większość rzeczowników w połączeniu ze słowem miss przybiera jednak formę dopełniacza, bez względu na kontekst zdaniowy, tak jakby słowo miss znaczyło nie 'panna', ale 'królowa'. Na przykład: tegoroczna miss Polski, wybrano miss Europy, wywiad z miss świata. Tak samo miss publiczności, miss dziennikarzy, miss zimowiska i in. Poprzedni Słownik poprawnej polszczyzny PWN kwestionował konstrukcje z dopełniaczem, Nowy słownik poprawnej polszczyzny nie potępia ich, choć zaznacza, Ŝe są niezgodne z tradycją. Męskim odpowiednikiem miss jest mister - słowo chyba mniej znane z męskich konkursów piękności niŜ z organizowanych dawniej konkursów na najpiękniejszy dom zbudowany w minionym roku w danej miejscowości. Mówiło 162 się np. Mister Warszawy 1981, nie Mister Warszawa 1981. I dla tych konstrukcji Słownik poprawnej polszczyzny nie krył sWej dezaprobaty, pisząc: „określenie pozbawione sensu, niepoprawne". Późniejsze słowniki nie widziały w misterze Warszawy nic złego. Missisipi, najdłuŜsza rzeka Ameryki Północnej. Ma takŜe długą nazwę, zwłaszcza w języku angielskim, gdzie prawie wszystkie jej spółgłoski są podwojone: Mississippi. Warto zwrócić uwagę, Ŝe polska nazwa jest krótsza. mister. Zob. miss, mister. mleć, pleć. Czasowniki te odmienia się na ogół inaczej, niŜ zalecają słowniki. Tradycyjne formy odmiany, podawane w słownikach, to m.in.: mleć, pleć, mielesz, pielesz, miele, piele, mełł,pełł, mełła,pełła. Formy będące w powszechnym uŜyciu - czasem uŜywane z pełną świadomością naruszania tradycyjnej normy - to: mielić,pielić, mielisz, pielisz, mieli, pieli, mielił, pielił, mieliła, pieliła. Słowniki hołdują tradycji tak dalece, Ŝe obok imiesłowów mielony i pielony dopuszczają rzadko uŜywane postaci mełty i pełty. Mniej są łaskawe wobec nowo kształtującej się normy. Wydaje się, Ŝe oprócz tradycyjnych form czasowników mleć i pleć zasługują na aprobatę ich nowsze warianty. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN zaaprobował je juŜ w języku potocznym. Wypadałoby teŜ formę plewić uznać za równorzędny, a nie regionalny jak dotąd wariant formy pleć. Ankiety wykazują, Ŝe równie często uŜywa się obu. Równorzędny status formie plewić przyznał juŜ Słownik współczesnego języka polskiego Wydawnictwa Wilga, opracowany przez autorów krakowskich. modystka, z francuskiego modiste, to kobieta zajmująca się wyrobem i sprzedaŜą kapeluszy damskich. Zawód ten jest dziś rzadszy niŜ dawniej, więc niektórzy przypisują słowu modystka inne znaczenia, związane z modą, np. 'projektantka mody', 'prezenterka mody', 'modnie szyjąca 163 krawcowa'. Te inne znaczenia nie są jednak ustabilizowane i słowniki ich nie notują. mol, mól, moll. Mol to termin znany chemikom i fizykom: oznacza jednostkę ilości materii. Mól to owad, z którym najwięcej kłopotu mają panie domu. W dopełniaczu liczby mnogiej obydwa rzeczowniki mają formę moli, a mól obocznie teŜ molów. Wyrazów tych nie naleŜy mylić z terminem muzycznym moll, który jest nieodmienny, np. walc cis-moll Chopina.

Morze Beringa, morze Marmara. W nazwach geograficznych określenia typu morze, jezioro, zatoka, cieśnina, góra, przełęcz, półwysep trzeba pisać wielką literą, jeśli pozostała część nazwy nie występuje samodzielnie, a małą literą w przeciwnym wypadku. Zgodnie z regułą więc: Jezioro Koronowskie, ale jezioro Mamry; Kanał Kiloński, ale kanał La Manche; Półwysep Kolski, ale półwysep Kola; Pustynia Libijska, ale pustynia Gobi. Podobnie Morze Bałtyckie, Morze Beringa - ale morze Marmara. Nazwa tego morza pochodzi od nazwy leŜącej na nim wyspy, a ta od greckiego słowa marmaros 'marmur'. moskwianie, moskwiczanie. Po rosyjsku mieszkaniec Moskwy to moskwicz (z przyrostkiem -icz), po polsku poprawnie moskwianin (z przyrostkiem -anin, jak Warszawa - warszawianin). Spotyka się teŜ formę moskwiczanin, która jest zbudowana niewłaściwie: zawiera dwa przyrostki, polski i rosyjski, pełniące tę samą funkcję. Bogdan Łazuka śpiewał jednak przed laty: „Jeszcze mam w pamięci moskwiczanki" - i nie on pierwszy uŜywał formy teoretycznie niepoprawnej. Zwyczaj językowy kaŜe aprobować obydwie formy, ze wskazaniem na pierwszą jako częstszą i utworzoną zgodnie z polskim modelem słowotwórczym. mozaika jest wymawiana jak bajka, ale pisana inaczej. Zwróćmy uwagę teŜ na dopełniacz liczby mnogiej: czytamy „mozaik" lub „mozajik" i piszemy mozaik, nie ! mozajek. 164 mól. Zob. MOL, MÓL, MOLL. mówka. Zob. mufka, mówka. muchomor, muchomor. Obydwie formy są poprawne, ale druga jest rzadsza. W bierniku muchomora, np. Znalazłem pięknego muchomora. muesli, musli, mieszanka płatków zboŜowych, orzechów i suszonych owoców, zwykle jedzona z mlekiem na śniadanie. Wymowa moŜe być zgodna z niemiecką albo spolszczona: „musli", „miusli", „misli". Słowo to jest nieodmienne, zwykle ma rodzaj nijaki (to muesli, tego muesli...), czasem uŜywane jest tylko w liczbie mnogiej i odmieniane jak muszle, np. pudełko muesli albo pudełko z muesłami. mufka, mówka. Mufka to część garderoby, mówka to krótkie przemówienie (nazywane tak z odcieniem ironii). musli. Zob. muesli, musli. muszkatołowy, nie ! muszkatułowy, takŜe muszkatołowiec (drzewo, którego wysuszony owoc zwany jest gałką muszkatołową), nie ! muszkatułowiec. Wyrazy te nie mają nic wspólnego ze szkatułą. mysz, myszka. Przez analogię do rzeczownika myszka niektórzy mówią ! myszą. Poprawna forma brzmi jednak mysz. Rzeczownik ten ma rodzaj Ŝeński i odmienia się jak młodzieŜ: dopełniacz, celownik, miejscownik myszy, wołacz teŜ myszy (nie ! myszo), biernik mysz (nie ! myszę), narzędnik myszą. W liczbie mnogiej te myszy, tych myszy (nie ! tych mysz), tym myszom itd. Zob. teŜ wesz, wszą. myślistwo, nie ! myśliwstwo, choć rybołówstwo. Zob. teŜ -WSTWO, -STWO. MYŚLNIK. Zob. łącznik, myślnik. 165 Па. Zob. W FABRYCE, NA FABRYCE. na bazie. WyraŜenie często krytykowane przez tych, którzy uwaŜają, Ŝe lepsze jest na podstawie, пр.: „LudoŜerstwo - prawda czy mit powstały na bazie mało wiarygodnych przekazów historycznych, podsycany przez autorów sensacyjnych ksiąŜek" (Wiedza i Zycie). Nie zawsze jednak zastąpienie jednego z tych wyraŜeń drugim jest moŜliwe, np. preparat

kosmetyczny przygotowany na bazie kwasu retynowego. Słowa na bazie wprowadzają tu nazwę głównego składnika substancji. Niechęć do wyraŜenia na bazie jest podobna do tej, z jaką wiele osób odnosi się do wyraŜenia w oparciu. Obydwa mają charakter dość urzędowy, sformułowanie na bazie w dodatku kojarzy się z oficjalnym językiem PRL, w którym było naduŜywane, пр.: „Na bazie tych charytatywnych organizacji oraz w oparciu o ofiarność i autentyczny humanitaryzm polskiego społeczeństwa powstał PCK, który kontynuując działalność swych prekursorów natychmiast włączył się w leczenie ran spowodowanych przez wojenną zawieruchę" (Zdrowie). Tę górnolotną wypowiedź lepiej było zacząć od słów: Dzięki tym charytatywnym organizacjom oraz ofiarności... Zob. teŜ OPIERAĆ SIĘ, W OPARCIU. na co dzień. Zob. co dzień, codziennie. na czele. Słownik języka polskiego PAN zilustrował to wyraŜenie cytatem z Koźmiana: „JuŜ w pomroku ruszył cały orszak z kapelą na czele". Szyk z kimś na czele jest nadal uwaŜany za wzorowy, zalecany w miejsce spotykanego dziś szyku na czele z kimś. Zapamiętajmy: wyraŜenie na czele nie idzie na czele frazy, ale ją zamyka. nad, nade. Zob. w, we, z, ze itp. nadto, nad to. Zob. ponadto, ponad to. 766 nadweręŜyć, nadwyręŜyć. Większość Polaków wymawia dzisiaj to słowo nadwyręŜyć, być moŜe w przekonaniu, Ŝe cząstka -wy- jest w nim przedrostkiem. Forma taka trafia się nawet w tekstach drukowanych, i to od dawna, skoro w Słowniku języka polskiego PAN jest poświadczona przykładem z XIX wieku. Nie jest to, co prawda, forma historycznie uzasadniona: czasownik nadweręŜyć miał dawniej postać nadweredzić, gdyŜ pokrewny jest ruskim wyrazom powieriedit' 'okaleczyć' i wieried 'wrzód'. Mimo to współczesny zwyczaj językowy kaŜe juŜ formę nadwyręŜyć uznać za poprawną. Nowsze słowniki traktują obie formy równorzędnie. na dworze. Mówimy: wyjść na dwór, wrócić z dworu, być na dworze. Czasem, głównie w Warszawie i na Mazowszu, ! być na dworzu. Ten błąd jest prawdopodobnie wynikiem analogii do bliskiego znaczeniowo wyraŜenia na podwórzu. Być moŜe wynika teŜ z chęci formalnego zróŜnicowania dwóch znaczeń wyraŜenia na dworze, jakie ma ono w zdaniach: Dzieci bawią się na dworze i Urodziłem się na dworze królewskim. nad wyraz. Zob. nadzwyczaj, nad wyraz. nadwyręŜyć. Zob. nadweręŜyć, nadwyręŜyć. na dziś, na dzisiaj, na dzień dzisiejszy. Zaskakująco częste w oficjalnych wypowiedziach, choćby w wywiadach telewizyjnych, są urzędowe konstrukcje typu Na dziś nie mogę podać więcej szczegółów, Na dzisiaj wykonano 40 procent planu, Na dzień dzisiejszy moŜna powiedzieć, Ŝe... Prawdopodobnie uchodzą za przepustkę do wyŜszego stylu. U wielu osób jednak budzą niechęć, lepiej więc uŜywać prostszych sformułowań: Dziś nie mogę podać więcej szczegółów, Do dzisiaj wykonano 40 procent planu, W dniu dzisiejszym moŜna powiedzieć, Ŝe... Krytykowane konstrukcje mają swój rodowód zapewne w urzędowej formule według stanu na dziś (na dzisiaj, na dzień 167 dzisiejszy), np. Według stanu na dziś wykonano... Tylko zewnętrzne podobieństwo łączy je z przykładami uŜyć poprawnych, takich jak: Czy mieliśmy to przygotować na dziś, czy na wczoraj? albo Na dzisiaj dosyć - inne kwestie omówimy następnym razem. Zob. teŜ W DNIU WCZORAJSZYM, W DNIU DZISIEJSZYM. Zob. teŜ DZISIAJ, TUTAJ, WCZORAJ, PRZEDWCZORAJ.

nadzwyczaj, nad wyraz. To samo znaczenie, ale róŜna pisownia: Była nadzwyczaj uprzejma i nad wyraz piękna. naigrawać się z kogoś lub czegoś to kpić lub szydzić z tej osoby lub rzeczy. Często w postaci ! naigrywać się, powstałej zapewne przez analogię do czasowników grywać, nagrywać i podobnych: „! Sceptyk nie powinien naigrywać się z czyjejś wiary w horoskopy (...)" (śycie na Gorąco), „! Dom spał - i mogli bezkarnie oddawać się igrom z tym panem, który złoŜył im wizytę kredensową, naigrywać się z niego chłopskim, ludowym prześmiechem" (W. Gombrowicz). Jak widać, jest to błąd, który moŜe trafić się wszędzie - popularna prasa i literatura wysoka są nań jednakowo naraŜone. na ile - wyraŜenie często uŜywane tak, jak w następującym zdaniu: „(...) seriale modelują w jakimś zakresie nasze reakcje emocjonalne (...). Na ile czynnik ten moŜe być doniosły, zaleŜy to takŜe od osobowości widza" (Kino). Słowniki poprawnej polszczyzny nie lubią tego uŜycia, radzą w zamian pisać w jakim stopniu lub jak dalece. W oficjalnej wypowiedzi pisanej zapewne lepiej zrobimy, słuchając słowników. W języku mówionym jednak - nawet w jego oficjalnej odmianie - to na ile jest juŜ tak częste, Ŝe na krytykę nie zasługuje. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. naleŜeć, zaliczać Się. Nielogiczne są zwroty naleŜeć do jednych z najlepszych, zaliczać się do jednych z najciekawszych i podobne, пр.: „! Wymienione huty do czasu prywatyzacji 168 naleŜały do jednych z najlepszych w kraju i za granicą" (z mowy sejmowej). Błąd jest tu wynikiem skrzyŜowania dwóch poprawnych wyraŜeń: naleŜały do najlepszych i były jednymi z najlepszych. Zob. teŜ KONTAMINACJA. namyślić się. Zob. wymyślić, pomyśleć. nań. Zob. weń, zeń, zań. na odcinku. W uŜyciach przenośnych słowo to nawiązuje do terminologii wojskowej, w której znane jest sformułowanie odcinek frontu. NaduŜywane w okresie PRL i wielokrotnie parodiowane, stało się jednym z bardziej wyrazistych szablonów nowomowy. Oto kilka przykładów, w części zabawnych, choć pomyślane zostały serio: „Program kursu obok zagadnień socjalizmu obejmował wykłady, przygotowujące do pracy partyjnej na odcinku kobiecym (...)" (poprawnie: do pracy partyjnej wśród kobiet), „(...) brak stosowania racjonalnej polityki na odcinku zaopatrzenia i gospodarki materiałowej" (poprawnie: w zakresie zaopatrzenia i gospodarki materiałowej), „(...) praca nad odbudową pogłowia kur na odcinku hodowlanym" (poprawnie: praca nad odbudową pogłowia kur - i juŜ). Zob. teŜ METAFORY. na pewno, naprawdę, nie ! napewno,! na prawdę. Błędom sprzyja podobieństwo tych wyraŜeń i podobieństwo funkcji, jakie pełnią w zdaniu. Łączną pisownię mają wyrazy doprawdy, wprawdzie, zapewne i zaprawdę, ale oczywiście nie w takich kontekstach, jak uwaŜać coś za pewne czy teŜ coś nie uchodzi za prawdę. napotykać, natrafiać. Pierwszy z tych czasowników zasadniczo wymaga biernika: napotykać znajomych, napotkać czyjeś spojrzenie, czyjaś dłoń napotyka w ciemności poręcz. Drugi występuje z biernikiem po przyimku na, np. natrafić na ciekawą ksiąŜkę, natrafić na ślad zbiega. JednakŜe w kon- 169 tekście rzeczowników trudność, problem, przeszkoda, opór itp. napotykać wchodzi teŜ w związki składniowe właściwe czasownikowi natrafiać, mówimy więc napotykać przeszkody lub napotykać na przeszkody. Konstrukcja z przyimkiem jest rzadsza, ale nie aŜ tak, aby ją uwaŜać za błąd. Mimo to Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN ocenia wyraŜenia typu napotykać na przeszkody (trudności) jako niepoprawne. Szkoda - jest to ocena nie tylko zbyt surowa, nie

licząca się ze zwyczajem językowym, lecz takŜe niezgodna z widoczną w polszczyźnie tendencją do rozwoju konstrukcji przyimkowych kosztem bezprzyimkowych. Dawniej mówiło się np. przejść most, dziś raczej przejść przez most, dawniej dojść celu, dziś tylko dojść do celu, dawniej natrafić coś, dziś tylko natrafić na coś. naprawdę. Zob. na pewno, naprawdę. naprzeciw, na wprost. Mimo podobieństwa znaczeń pisownia tych wyrazów jest róŜna, np. siedzieć naprzeciw okna, ale siedzieć na wprost okna. Inny przykład: „Dziewczynka zobaczyła go juŜ z daleka i piszcząc z uciechy, wybiegła naprzeciw", ale „Ustawiają swoje działa do strzelania na wprost" (Słownik języka polskiego PAN). na przedzie, na przodzie. W znaczeniu 'przed innymi, wyprzedzając innych' pierwsze wyraŜenie spotyka się częściej od drugiego: Na przedzie szedł poczet sztandarowy. Gdy chodzi jednak o przednią część czegoś, co nazwane jest osobnym rzeczownikiem, to mówi się na przodzie, nie na przedzie, np. Na przodzie sukni miała aplikacje. naprzód, na przód. Piszemy np. iść^ NAprzód, krok NAprzód, ale skierować reflektor na PRZÓD sceny, włoŜyć sweter tył NA przód. Akcenty zaznaczono duŜymi literami. naraz, na raz. Naraz znaczy 'nagle, niespodziewanie' (np. Naraz ktoś zaczął krzyczeć) lub 'jednocześnie, razem' (np. Przeskakiwał po dwa stopnie naraz, Wszystkiego naraz nie 170 zabierzesz). Na raz znaczy 'na jeden raz' (np. To lekarstwo masz na raz) lub 'na sygnał raz' (np. Na raz wstajemy, na dwa klaszczemy, na trzy siadamy). W słowie naraz akcent pada na przedostatnią sylabę, w wyraŜeniu na raz na ostatnią. narośl jest rzeczownikiem Ŝeńskim: ta narośl, nie ! ten narośl, w liczbie mnogiej te narośle, nie ! te naroślą. Mówi się jednak te zarośla - od nie uŜywanej juŜ formy liczy pojedynczej to zarosłe - i być moŜe one są przyczyną fałszywej analogii i błędu. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. NARZĘDNIK. Końcówkę -ami, dziś powszechną w narzęd-niku liczby mnogiej wszystkich rodzajów, dawniej miały głównie rzeczowniki Ŝeńskie. Pozostałe do XVI w. tworzyły narzędnik przewaŜnie końcówką -mi, która do dziś zachowała się w bardzo nielicznych wyrazach. Mówimy wyłącznie: braćmi, dłońmi, dziećmi, gośćmi, końmi, księŜmi, liśćmi, ludźmi, nićmi, pieniędzmi, przyjaciółmi i kośćmi (z wyjątkiem wyraŜenia poczciwy z kościami). Poza tym obocznie: gęsiami lub gęśmi, gałęziami lub gałęźmi, gwoździami lub gwoźdźmi, ośćmi lub ościami, saniami lub sańmi, skroniami lub skrońmi. Częstszą formę umieściliśmy w kaŜdej parze na pierwszym miejscu: jak widać, liczebną przewagę mają warianty z końcówką -ami (wyjątkiem jest forma ośćmi, podtrzymywana zapewne analogią do formy kośćmi). Wyraźny archaizm stanowi kilka utartych wyraŜeń z końcówką -y, dawniej właściwą rzeczownikom nijakim i niektórym męskim, np. innymi słowy, dawnymi czasy, przed laty. W tekstach staropolskich spotykamy narzędników na -y (-i) znacznie więcej, np. przed wieki, z narody, z ksiąŜęty. Zob. teŜ PRZED LATY, PRZED (WIELOMA) LATAMI. Zob. teŜ SPRZED LAT, PRZED LATY. na skutek, wskutek. Ze skrzyŜowania tych dwóch, to samo znaczących przyimków powstało błędne ! na wskutek. MoŜna je spotkać bynajmniej nie tylko u satyryków, ale 171 i w prasie: „! Katarzyna К. (...) nie zmarła jak sugerowano pierwotnie na wskutek wypadku, zasłabnięcia lub zawału serca" (Super Nowości). Zob. teŜ KONTAMINACJA. natomiast. Zadaniem tego spójnika jest wyraŜać przeciwieństwo - gdy nie ma on funkcji przeciwstawnej, bywa słusznie krytykowany, np. „W Gdańsku Lechia wygrała ze Śląskiem,

natomiast w Warszawie Legia rozgromiła Zagłębie". Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, z którego pochodzi ten przykład, radzi zastąpić w nim słowo natomiast słowem a. W oficjalnej polszczyźnie mówionej spójnik natomiast uŜywany jest teŜ do łączenia jakichkolwiek zdań, niekoniecznie przeciwstawnych. W tej funkcji często występuje na początku zdania nawiązującego do kontekstu: „Robotnicy muszą rozmawiać z dyrektorem, a nie z ministrem, i to jest sytuacja normalna. Natomiast ja chciałbym się zastanowić nad tym, co ta sytuacja - przypomnę: strajki w kopalniach - znaczy dla rządu" (z dyskusji telewizyjnej). Miejsce spójnika natomiast mógł zająć tu spójnik a, prawdopodobnie jednak jest on w tej pozycji odczuwany jako zbyt potoczny i dlatego mówiący wybierają krytykowane natomiast. nauka. Jest to wyraz rodzimy, nie obcy, a więc najbardziej uzasadnione jest w nim akcentowanie przedostatniej sylaby: naUka, nie NAuka. Mimo to akcent na trzeciej od końca jest tak częsty, takŜe wśród wykształconych Polaków, Ŝe za błąd go uwaŜać nie moŜna. Oba warianty akcentowe dopuszcza się nawet w stylu starannym. Przyczynę akcentowania słowa nauka na trzeciej sylabie od końca upatrywano w analogii do rzeczowników obcych typu LOgika, Fizyka, pedaGOgika, tradycyjnie akcentowanych w taki sposób. MoŜliwy jest takŜe inny powód: w szybkiej wymowie samogłoska u ulega redukcji, a nawet moŜe być zastąpiona przez niesylabiczne ł. Słowo nauka ma wówczas dwie sylaby, „na" i „łka". PoniewaŜ zaś „na" jest 172 sylabą przedostatnią, akcentowanie jej w niczym nie narusza reguł akcentuacji w języku polskim. Jakiekolwiek są jednak przyczyny akcentowania sylaby na" w słowie nauka, naleŜy ostrzec, Ŝe dwusylabowa wymowa „nałka" jest niestaranna i uwaŜana za niepoprawną. Akcentowanie głoski u nie pozwala zgubić środkowej sylaby, a więc i z tego powodu jest godne polecenia. Tak u Brzechwy: „Stąd nauka jest dla Ŝuka: Ŝuk na Ŝonę Ŝuka szuka". Z częstym dziś akcentem NAuka zdanie to traci rym. Zob. teŜ akcent. Па WprOSt. Zob. NAPRZECIW, NA WPROST. NAZWISKA. Zob. imiona i nazwiska. -nąć, -nąłem, -lem. Większość czasowników o zakończeniu -nąć zachowuje spółgłoskę и w czasie przeszłym, np. ciągnąć, ciągnął, ciągnęła, ciągnęło. Niektóre tracą n, np. chudnąć, chudł, chudła, chudło. Są wreszcie i takie, które mogą odmieniać się dwojako, przy czym moŜliwość wyboru formy z głoską n lub bez niej bywa ograniczona tylko do niektórych rodzajów gramatycznych, np. błysnąć, błysnęło lub błysło, błysnęła lub błysła, ale tylko błysnął, a nie ! błysł. Zawiłości te są przyczyną wahań i błędów, takich jak ! Kobieta ciągła wózek i! Dziecko chudnęło. W razie wątpliwości naleŜy się radzić słownika. Zob. teŜ -ĄĆ, -ĄŁEM, -ĘŁAM. nekropolia, nekropola, ale nie ! nekropoł. Tak nazywał się najpierw rozległy cmentarz koło Aleksandrii w staroŜytnym Egipcie, później kaŜdy cmentarz staroŜytny lub wczesnochrześcijański, jeszcze później nazwę przeniesiono na inne duŜe i zwykle zabytkowe cmentarze, na których spoczywają znane osoby i rody, a w końcu na duŜe i słynne kościoły grzebalne, пр.: „(...) odnowiono mury katedry, poddano konserwacji dziesiątki bezcennych dzieł sztuki, w tym sarkofagi królewskie w wawelskiej nekropolii" (Zycie Warszawy). Forma nekropolia i rzadsza od niej nekropola 173 mają rodzaj Ŝeński i odmieniają się - odpowiednio - jak metropolia i topola; w liczbie mnogiej te nekropolie i te nekropole, nie ! te nekropolia, ! te nekropola. Neptun. Zob. Uran, Neptun, Pluton. niby-, quasi-, pseudo-. Mimo podobnego znaczenia przedrostki te róŜnią się pisownią. Niby- prawie zawsze piszemy z dywizem, np. ntby-gotyk, niby-poeta, niby-polski, ale pewna liczba terminów naukowych ma pisownię łączną, m.in. nibyjagoda i nibynóŜka. Quasi- (wymawiane

„kfaz-i", nie „kłaz-i") jest takŜe pisane z dywizem, np. quasi-nauka, ąuasi-postępowy, natomiast cząstkę pseudo- piszemy łącznie, bez dywizu, chyba Ŝe określany nią wyraz zaczyna się wielką literą, np. pseudoartysta, pseudoklasyczny, ale pseudo-Polak. Zob. teŜ EKS-, ЕХ-, EX. Zob. teŜ MINI-, MINI. nic. Wątpliwości budzi dopełniacz tego zaimka. Gdy znajduje się w pozycji przyczasownikowej, moŜe przybierać jedną z dwóch obocznych form nic i niczego, np. Mc nie rozumiem lub Niczego nie rozumiem, Nie było tam nic godnego uwagi lub Me było tam niczego godnego uwagi. Forma nic jest starsza i bardziej tradycyjna, jest ponadto krótsza o jedną sylabę, co moŜna uwaŜać za jej zaletę. Forma niczego natomiast jest bardziej wyrazista - ma końcówkę typową dla dopełniacza zaimków rzeczownych (czego, tego, wszystkiego) i nie sposób jej pomylić z mianownikiem ani biernikiem. Przy czasownikach, które z dopełniaczem łączą się nawet bez przeczenia, forma niczego jest częstsza, np. Niczego nie zapomnij. Natomiast przy czasownikach, które juŜ bez negacji mają znaczenie ujemne lub przeczące, tylko ona jest uŜywana: Niczego nie zabraniam, Nie odmawiamy sobie niczego, Przepisy niczego nie zabraniają. nic innego jak... Zaimek nic wymaga przeczenia, a więc błąd znalazł się w zdaniu: „! Jogging jest niczym innym jak spacerem, wolniejszym lub szybszym biegiem" (Zycie Warszawy). Poprawnie byłoby: Jogging nie jest niczym innym jak... lub Jogging to nic innego jak... 174 nie. Wybrane kwestie dotyczące łącznej lub rozdzielnej pisowni tego słowa są omówione w innych hasłach tego słownika. Zob. niedojrzały, nienawykły, niewygasły itp. Zob. NIEDUśY, NIE WIĘKSZY. Zob. NIEOPISANIE, NIEPRZEKONUJĄCO ITP. Zob. NIEOPISANY, NIEPALĄCY ITP. Zob. NIEPALENIE, NIE-WCHODZENIE ITP. Zob. NIEPOKOIĆ, NIEWOLIĆ, NIEDOMAGAĆ, NIEDOWIDZIEĆ, NIENAWIDZIĆ. Partykuła nie jest ponadto źródłem trudności składniowych, polegających na wyborze właściwego przypadka gramatycznego dla członu określającego zaprzeczony czasownik. Jeśli członem tym jest dopełnienie bliŜsze, w zdaniu nie zaprzeczonym wyraŜone biernikiem, to po negacji czasownika przybiera ono formę dopełniacza, np. wysłać list - nie wysłać łistu. Odstępstwa od reguły zdarzają się w języku mówionym, jeśli dopełnienie występuje przed czasownikiem, np. ! Ten list do Gdańska to ja jeszcze nie wysiałem. Zamiana biernika na dopełniacz zachodzi teŜ wtedy, gdy rzeczownik nie określa bezpośrednio zaprzeczonego czasownika, lecz zaleŜny od niego bezokolicznik, np. Chcemy wysłać list - Nie chcemy wysłać łistu. Czasem jednak dopełniacz i biernik występują obocznie, пр.: Me sposób tego zrozumieć lub Me sposób to zrozumieć, Nie wystarczy mieć funduszy lub Me wystarczy mieć fundusze. Norma dotycząca wielu takich konstrukcji jest chwiejna, ale ogólną prawidłowością jest to, Ŝe im większa odległość (w tekście i w strukturze zdania) dzieli zaprzeczony czasownik od dopełnienia, tym większa szansa, Ŝe przyjmie ono formę biernika. Częściej więc powie się Me wystarczy dziś' zacząć gromadzić fundusze niŜ Me wystarczy dziś' zacząć gromadzić funduszy. Nie dziwi teŜ następujący cytat z prasy (za Językiem Połskim): „Kto wie, czy nie opłaciłoby się gromadzić takich zespołów w krajowych salach, a widzom oferować bilety za dewizy". Z dwóch dopełnień tylko pośrednio zaleŜnych od zaprzeczonego czasownika to, które jest mu bliŜsze w tekście, zostało wyraŜone dopełniaczem, a to, które jest bardziej oddalone, biernikiem. 17S Zarówno w bierniku, jak i w dopełniaczu moŜe wystąpić dopełnienie, które poprzedzone jest słowem jako, np. Me traktował tego jako obelgę lub Nie traktował tego jako obelgi. Podobnie i biernik, i dopełniacz są dopuszczalne, jeśli rzeczownik przy zaprzeczonym czasowniku pełni funkcję okolicznika, a nie dopełnienia, np. Nie czekał nawet piętnaście minut lub Nie czekał nawet piętnastu minut.

Błędem natomiast są zdania typu ! Nie bardzo tego rozumiem, w których partykuła nie łączy się z przysłówkiem, a nie z czasownikiem. Podany przykład znaczy to samo, co Słabo to rozumiem, i powinien być zbudowany podobnie: Nie bardzo to rozumiem. Zob. teŜ NIEPODOBNA, NIE SPOSÓB. Zob. teŜ NIE STAĆ. Nie-Boska komedia. Oprócz takiej pisowni spotyka się jeszcze inne, zwłaszcza Nie-boska komedia i Nieboska komedia. W jakiejś mierze wynika to z niejednoznacznej interpretacji tytułu tego dzieła. Przyjmując, Ŝe Krasiński zawarł w nim aluzję do Boskiej komedii Dantego, naleŜałoby pisać Nie-Boska komedia, zgodnie z zasadą uŜycia łącznika w wyrazach złoŜonych, których drugi człon zaczyna się wielką literą. Taką pisownię podają słowniki ortograficzne S. Jodłowskiego i W. Taszyckiego, a takŜe liczne opracowania historycznoliterackie z dwutomowym przewodnikiem encyklopedycznym Literatura polska na czele. Natomiast Nowy słownik ortograficzny PWN, podobnie jak wcześniejszy Słownik ortograficzny języka polskiego PWN, piszą Nie-boska komedia. nieChśeś. Zob. teŜ JAKśEś, NIECHśEś. niedojrzały, nienawykły, niewygasły itp. Odczasow-nikowe przymiotniki na -ły są pisane łącznie ze słowem nie, np. niedojrzały, nienawykły, niezrozumiały. MoŜna je parafrazować słowami 'taki, który (sam)...', np. niedojrzałe owoce 'takie, które (same) nie dojrzały'. Niekiedy analogiczne znaczenie jest wyraŜane przymiotnikiem o zakończeniu -ny lub -ty, który w związku z tym teŜ ma pisownię łączną, np. 176 nienajedzony 'taki, który (sam) się nie najadł' lub niewyrośnięty 'taki, który (sam) nie wyrósł'. Zob. teŜ NIE. Zob. teŜ NIEOPISANY, NIEPALĄCY ITP. niedomagać, niedosłyszeć, nie dosłyszeć. Zob. niepokoić, NIEWOLIĆ, NIEDOMAGAĆ, NIEDOWIDZIEĆ, NIENAWIDZIĆ. nie dość piszemy rozdzielnie, пр.: „Nie dość ci, Ŝeś potworzył mnie, szkapę i wołka, jeszcześ musiał takiego zmajstrować dusiołka?" (B. Leśmian). niedowidzieć. Zob. niepokoić, niewolić, niedomagać, NIEDOWIDZIEĆ, NIENAWIDZIĆ. nieduŜo. Zob. duŜo, nieduŜo. nieduŜy, nie większy. Nie z przymiotnikami i przysłówkami utworzonymi od przymiotników w zasadzie pisze się łącznie, np. nieduŜy, nienaturalny, niepolski, niemało, nietrafnie. Do wyjątków naleŜą wyraźne lub domyślne przeciwstawienia, np. nie duŜy, ale wprost ogromny, i konstrukcje, w których przymiotnik pełni funkcję orzecznika, a łącznik jest pominięty i mógłby zająć miejsce między partykułą nie a przymiotnikiem, np. Twój ojciec jeszcze nie stary (tzn. nie jest stary). Poza tym zazwyczaj rozdzielnie pisze się nie z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyŜszym, np. nie większy, nie więcej, i najwyŜszym, np. nie największy, nie najwięcej. JeŜeli jednak zaprzeczony przymiotnik lub przysłówek tworzy stopień najwyŜszy w taki sposób, Ŝe cząstka naj-poprzedza cząstkę nie, to zarówno forma stopnia najwyŜszego, jak i forma stopnia wyŜszego mają pisownię łączną. Piszemy np. najniedołęŜniejszy i dlatego niedołęŜniejszy, piszemy teŜ najnieszczęsliwiej i dlatego nieszczęśliwie]'. Czasem moŜliwa jest dwojaka pisownia, zaleŜnie od znaczenia: Jas' jest najniegrzeczniejszy z dzieci (tzn. najmniej grzeczny) i Jas'jest nie najgrzeczniejszy (tzn. raczej niegrzeczny). Zob. teŜ NIEMNIEJ, NIE MNIEJ. niejeden. Jak o zaimku kaŜdy, tak i o zaimku niejeden niektóre słowniki mówią, Ŝe nie jest uŜywany w liczbie 177 mnogiej. Informacja ta jest nieścisła, gdyŜ obydwu zaimków moŜna uŜywać z rzeczownikami, które nie mają liczby pojedynczej (np. niejedne chrzciny) lub które w danym kontekście takŜe bez zaimka wystąpiłyby w liczbie mnogiej (np. w niejednych butach).

Zaimek niejeden - w przeciwieństwie do kaŜdy - moŜe wystąpić nawet w mianowniku liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego, np. niejedni państwo młodzi. Słowniki poprawnej polszczyzny słusznie jednak kwestionują wyraŜenia typu ! niejedni ludzie, ! niejedne przygody. Form liczby mnogiej uŜyto tu bez potrzeby - naleŜało powiedzieć niejeden człowiek, niejedna przygoda. Zob. teŜ KAśDY. niektóre. Jarosław Iwaszkiewicz tak pisał o naduŜywaniu wulgaryzmów w polskiej literaturze powojennej: „Zdania wykoślawione, słownictwo ubogie, największy efekt to słowo grube, naturalistycznie wierne temu, co się słyszy na ulicy, w szkole, moŜe w niektórym biurze (prowincjonalnym), bo u nas, w ministerstwach i związkach tak nie mówią". Od strony czysto językowej zwraca uwagę w tej wypowiedzi sformułowanie w niektórym biurze. Dziś powiedziałoby się w niejednym biurze lub w niektórych biurach, gdyŜ zaimek niektóre (w rodzaju męskoosobowym niektórzy) właściwie przestał juŜ być uŜywany w liczbie pojedynczej. niemal. Zob. nieomal, omal, niemal. niemniej, nie mniej. Pisownię łączną ma spójnik niemniej, znaczeniowo bliski spójnikowi ale, np. RóŜnica nie jest moŜe wyraźna, niemniej jest widoczna. Rozdzielnie natomiast pisane jest wyraŜenie złoŜone z partykuły nie i przysłówka mniej, np. Jabłek było nie mniej niŜ gruszek, Ona jest dla mnie waŜna nie mniej od ciebie. W razie wątpliwości warto przysłuchać się akcentom wyrazowym: niemniej ma jeden akcent (na przedostatniej sylabie), nie mniej ma dwa akcenty (na obu sylabach). Zob. teŜ NIEDUśY, NIE WIĘKSZY. Zob. teŜ TYM NIEMNIEJ. 178 niemowlę. Zob. dzieci, bliźnięta, niemowlęta, wnuczęta. nienawidzić, znienawidzić. Przez analogię do czasowników widzieć, niedowidzieć, przewidzieć itp. wiele osób mówi ! nienawidzieć i ! znienawidzieć. Na razie jest to błąd, choć bardzo rozpowszechniony. W razie wątpliwości przywołajmy na pomoc formy czasu przeszłego: skoro (z)nienawidził, to i (z)nienawidzić (jak prowadził - prowadzić). Inny błąd ma charakter składniowy. Poprawnie mówimy np. Znienawidził tę robotę i Nienawidził tej roboty, nie ! Nienawidził tę robotę. Zob. teŜ wymyślić, pomyśleć. Zob. teŜ niepokoić, niewolić, niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić. nieomal, omal, niemal plączą się niekiedy, dając w efekcie zabawną formę ! oniemal. nieopisanie, nieprzekonująco itp. Nie z przysłówkami pochodzącymi od imiesłowów pisze się łącznie, np. nieopisanie piękny krajobraz, nieporównanie większa róŜnica, patrzeć niedowierzająco, mówić nieprzekonująco. nieopisany, niepalący itp. Zaprzeczone imiesłowy przymiotnikowe moŜna juŜ pisać łącznie, niezaleŜnie od znaczenia. Zarówno więc nieopisane trudności (nie dające się opisać), jak i kraje nieopisane przez podróŜników (jeszcze nie opisane). Zarówno ludzie niepalący tytoniu (wolni od takiego nałogu), jak i ludzie niepalący (w danej chwili). Osobom, które chcą podkreślić czasownikowy, a nie przymiotnikowy charakter imiesłowu, pozostawiono swobodę stosowania pisowni rozdzielnej - rzecz jasna, w takich granicach, w jakich dotychczas obowiązywała. MoŜemy więc pisać o krajach jeszcze nieopisanych i krajach jeszcze nie opisanych, o ludziach niepalących i ludziach nie palących - zaznaczając za pomocą pisowni niuanse znaczeniowe, jeśli tak sobie Ŝyczymy. Jak widać, nowy przepis jest dość liberalny i przez to niewiele zmienia: w zasadzie sankcjonuje on tylko swobodę 179 ortograficzną, którą i dawniej zalecali autorzy poradników językowych. W pewnych miejscach regułę jednak wyostrzono, wprowadzając dwa wyjątki od pisowni łącznej. Po

pierwsze, rozdzielnie musimy pisać kontrastywne zestawienia typu nie piszący, ale czytający i podobne: nie piszący, lecz czytający, nie piszący, tylko czytający, a nawet czytający, a nie piszący. Po drugie, rozdzielną pisownię mają konstrukcje oparte na spójniku ani lub ni, np. ani nie piszący, ani nie czytający. Wyjątki te nie powinny nas dziwić, jeśli zwaŜy się, Ŝe przymiotniki - normalnie przecieŜ pisane łącznie ze słowem nie - w wymienionych konstrukcjach teŜ są pisane rozdzielnie, np. nie biały, ale czerwony lub ani nie biały, ani nie czerwony. Nową pisownię zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych wprowadziła Rada Języka Polskiego w 1997 г., chcąc uprościć dotychczasowe przepisy, które nakazywały raz pisownię łączną, raz rozdzielną, zaleŜnie od tego, czy zaprzeczony imiesłów był uŜyty w funkcji przymiotnikowej, czy czasownikowej. Kryterium to nie zawsze było wyraziste, zdarzały się więc wahania w pisowni, a nawet rozbieŜności w słownikach. Niedawna reforma ortografii miała połoŜyć kres tym wahaniom i powinna ucieszyć wszystkich, którzy od pisowni oczekują przede wszystkim, Ŝe będzie jasna i prosta. Na razie jednak, w kilka lat po wprowadzeniu nowych zasad nie brak osób zdezorientowanych, które albo w ogóle jeszcze nie słyszały o zmianie ortografii, albo nie znają szczegółów. W jakiejś mierze Rada Języka Polskiego sama zawiniła, poniewaŜ wprowadziła reformę „chyłkiem", nie chcąc poddać jej publicznej dysksusji z obawy, Ŝe mogłaby być odrzucona. Na reformie najbardziej skorzystali wydawcy słowników ortograficznych, którzy znaleźli okazję, aby przekonać czytelników o konieczności kupna nowych, zaktualizowanych wydań. Zob. teŜ NIEDOJRZAŁY, NIENAWYKŁY, NIEWYGASŁY ITP. nie opodal. Zob. opodal, nie opodal. 180 niepalenie, niewchodzenie itp. Nie z rzeczownikiem trzeba pisać łącznie, np. nieprzyjaciel, nieszczęście, niespełnienie, nieprzestrzeganie, nieposłuszeństwo, niecierpliwość. Rozłączną pisownię mają tylko wyraźne lub domyślne przeciwstawienia, np. nie przyjaciel, lecz wróg, oraz konstrukcje, w których rzeczownik jest orzecznikiem, a łącznik jest pominięty i mógłby zająć pozycję między rzeczownikiem a partykułą nie, np. nie sztuka ze słabszym wygrać (tzn. nie jest sztuką ze słabszym wygrać), dła nich to nie nowina (tzn. dla nich to nie jest nowina), to jeszcze nie koniec (tzn. to jeszcze nie jest koniec). Jeśli natomiast rzeczownik jest pisany wielką literą, to poprzedza się go łącznikiem, np. nie-Polak. Szczególnie często błędy popełniane są w pisowni rzeczowników oznaczających czynności. Czasem w tym samym zdaniu widzi się pisownię dwojaką, пр.: „! Prosimy o niepalenie i nie wchodzenie z papierosem". niepełnoletność. Zob. pełnoletność, niepełnoletność. niepodobna, nie sposób. Wyrazy te mają podobne znaczenie, ale róŜną pisownię. Dawniej były pisane na odwrót - niepodobna rozdzielnie, a nie sposób łącznie. Zmianę uchwalił Komitet Językoznawstwa PAN w 1956 r. Rzeczownik towarzyszący tym wyrazom - a ściślej biorąc, zaleŜnym od nich czasownikom - moŜe wystąpić w bierniku lub w dopełniaczu: Niepodobna znaleźć drogę (lub drogi) po zmierzchu, Nie sposób wszystko (lub wszystkiego) zapamiętać. Zob. teŜ nie. niepokoić, niewolić, niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić. W przepisach ortograficznych wyrazy te przytacza się jako wyjątki od zasady rozdzielnego pisania nie z czasownikami. W gruncie rzeczy wyjątków jest więcej, ale ich pisownię łatwo uzasadnić i nie sprawia ona kłopotu (np. niecierpliwić od niecierpliwy, nieruchomieć od nieruchomy, niemieć od niemy). Łącznie pisze się teŜ niedosłyszeć w znaczeniu 'słabo słyszeć', a rozdzielnie nie dosłyszeć w zna- 181 czeniu 'nie usłyszeć lub niedokładnie usłyszeć', np. nie dosłyszeć pytania.

Nie są wyjątkiem ortograficznym czasowniki nie dojadać 'głodować', nie dosypiać 'nie wysypiać się', nie dostawać 'brakować', nie dopisywać (пр. о zdrowiu), nie posiadać się (np. z radości), nie dowierzać i nie omieszkać. Piszemy je rozdzielnie, mimo Ŝe znaczenie części z nich nie jest po prostu negacją znaczenia czasowników nie zaprzeczonych, a inne w ogóle nie występują bez przeczenia. niepOśyty. Zob. NIESPOśYTY, NIEPOśYTY. nierad. Zob. rad, kontent. nieraz, nie raz. Nieraz (z akcentem na nie) znaczy 'wielokrotnie', np. nieraz się spotykali po lekcjach. Nie raz (z akcentem na raz) jest uŜywane w logicznych przeciwstawieniach, np. nie raz, ale dwa razy. Drugi człon przeciwstawienia moŜe być pominięty, jak w przykładzie: Jeszcze nie raz będę ci o tym mówił (domyślnie: jeszcze co najmniej dwa razy). Pisownia: Nieraz będę ci o tym mówił podsuwa inną interpretację: Czasem będę ci o tym mówił. ПІЄ SpOSÓb. Zob. NIEPODOBNA, NIE SPOSÓB. niespoŜyty, niepoŜyty. NiespoŜyte siły, niespoŜyta energia wydają się tak wielkie, Ŝe nigdy nie zostaną wyczerpane. Rzadziej uŜywaną, przestarzałą juŜ formą jest niepoŜyty - od czasownika poŜyć, który znaczył m.in. 'zuŜyć'. nie Stać. W konstrukcji nie stać kogoś na coś dopełnienie osobowe moŜe być wyraŜone dopełniaczem lub biernikiem: Nie stać jej na kupno domu lub Me stacją na kupno domu. Zob. teŜ NIE. nie tylko..., ale takŜe... Zob. albo..., albo... nieWOliĆ. Zob. teŜ NIEPOKOIĆ, NIEWOLIĆ, NIEDOMAGAĆ, NIEDOWIDZIEĆ, NIENAWIDZIĆ. 182 niezadługo, ПІЄ za długo. Niezadługo (nie ! za niedługo) znaczy 'wkrótce', np. Poczekaj trochę, niezadługo będę z powrotem. Natomiast nie za długo znaczy 'niezbyt długo', np. Poczekasz trochę? - Dobrze, byłe nie za długo. nie zasypiać gruszek w popiele. WyraŜenie to - o znaczeniu 'nie zaniedbywać spraw wymagających załatwienia' - moŜe dziś sprawiać wraŜenie zbudowanego niejasno, dziwacznie, nawet niepoprawnie. Chęć znalezienia w nim sensu prowadzi do powtarzania go w zniekształconej postaci: ! nie zasypywać gruszek w popiele - pozornie bardziej logicznej, ale historycznie nieuzasadnionej. W rzeczywistości wyraŜenie to jest pamiątką po dawnym zwyczaju suszenia gruszek w gorącym popiele, pozostałym w piecu po wyjęciu chleba. Odbywało się to zapewne wieczorem, kiedy zmęczeni pracą domownicy mogli niechcący zasnąć przy piecu i przespać moment wyjmowania gruszek z popiołu. Czasownik zasypiać jest uŜywany podobnie tylko w wyraŜeniu nie zasypiać sprawy, dlatego teŜ nie zasypiać gruszek wydaje się dziś sformułowaniem niejasnym. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. NORMA JĘZYKOWA. Zob. błąd językowy. notabene, w skrócie nb., pochodzi od łacińskiego wyraŜenia nota bene 'zauwaŜ dobrze', ale w języku polskim stanowi jeden wyraz. UŜywa się go w celu podkreślenia dodatkowej, często nawiasowej uwagi, istotnej dla tego, o czym była mowa, пр.: „(...) dowodzi tego wydanie «Czarodziejskiej góry» Tomasza Manna - notabene rozchwytane przez publiczność, taki jest głód dobrej, prawdziwej literatury w Polsce! - oraz ksiąŜka KałuŜyńskiego" (L. Tyrmand). Nowa Fundlandia, prowincja we wschodniej Kanadzie. W wymowie często zachodzi uproszczenie - mówimy „Fun-landia" (jak Grenlandia), ale nie powinniśmy pisać! Funlandia. Z Nowej Fundlandii wywodzi się rasa psów zwanych 183 nowofundlandami lub nowofundlandczykami (po polsku wodo-łazami). I w tych wyrazach wymowa moŜe być złym doradcą. Aby się ustrzec błędu, warto zapamiętać angielską nazwę tego kraju - Newfoundland, co znaczy 'ziemia nowo odkryta'.

nowo, nowo-. W połączeniach z imiesłowami nowo jest odrębnym wyrazem, np. nowo budowany (jak na nowo budować), nowo mianowany, nowo narodzony, nowo otwarty, nowo powstający, nowo powstały. Łączną pisownię mają natomiast przymiotniki: nowobogacki, nowoczesny, nowojorski, nowomodny, noworoczny, nowoŜytny i in. nowofundland, nowofundlandczyk. Zob. Nowa Fund- LANDIA. Nowy Testament. Zob. Pismo Święte, Pismo święte. пр., itp. Pierwszy z tych skrótów otwiera serię przykładów, drugi moŜe ją zamykać. UŜycie obu naraz wydaje się niepotrzebne, ale jest dość częste, пр.: „cyzelatorstwo (...) drobiazgowe, dokładne wykańczanie czegoś; poprawianie, doskonalenie, np. dykcji, gry aktorów, stylu utworów literackich itp." (Słownik wyrazów obcych PWN z 1991 г.). Podobną funkcję do skrótu np. pełni wyraŜenie taki jak, teŜ czasem bez potrzeby łączone z itp. Podajemy przykład z tego samego źródła: „choroby cywilizacyjne - schorzenia (...) związane z ujemnymi skutkami Ŝycia cywilizowanego, takimi jak ciągłe napięcie nerwowe, oddziaływanie skaŜeń środowiska i hałasu itp.". Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Zob. teŜ SKRÓTY. nuda. Zob. PYZA, MARYNATA. niimer. Zob. ADRES, NUMER. O Obcy, cudzy. W liczbie mnogiej w rodzaju męsko-osobowym uŜywa się tych samych form, co w liczbie 184 pojedynczej, np. obcy ludzie, cudzy przyjaciele, nie ! obci, \ cudzi. Od własny forma męskoosobowa brzmi właśni: nasi właśni rodzice. Zob. teŜ DUśY, RYśY. ■ Obejrzeć. Zob. SPOJRZEĆ, WYJRZEĆ, ZAJRZEĆ ITP. obierki, obrzynki, okruszki. śeńska forma obierka ma rzadziej uŜywany męski wariant obierek: w dopełniaczu liczby mnogiej, odpowiednio, tych obierek i tych obierków. Dla form ten obrzynek i ten okruszek słowniki wariantów Ŝeńskich nie podają - uwaŜa się je za niepoprawne. Co do obrzynka - słusznie, ale Ŝeńska okruszka jest warta aprobaty jako wariant rzadszy lub moŜe regionalny: „Jagna sięga za pazuszkę./ «Soli wzięłam, mam okruszkę»" (J. Porazińska). Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. oboje, Obydwoje. Zaimków tych uŜywa się tak samo, jak liczebnika dwoje - w odniesieniu do osób róŜnej płci. Na przykład: oboje uczniów (jak dwoje uczniów), obojga uczniów, obojgu uczniom, z obojgiem uczniów, o obojgu uczniach. Jeśli mowa o parach małŜeńskich, to w mianowniku i w narzędniku zalecane są jednak inne połączenia: Przyszli oboje państwo młodzi (oboje państwo Kowalscy, oboje nasi rodzice, oboje wujostwo) i Rozmawiano z obojgiem państwem młodymi (takŜe z obojgiem państwem Kowalskimi, ale raczej z obojgiem Kowalskich). W pozostałych przypadkach juŜ bez niespodzianek: Brakuje obojga państwa młodych, Gratulowano obojgu państwu młodym, Widziano oboje państwa młodych (i oboje wujostwa), Opowiadano o obojgu państwu młodych (i o obojgu wujostwu). Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Obojnak. „! Dlaczego ludzie nie są obojniakami? Jaką korzyść daje nam podział na dwie, a nie np. trzy płcie?" - zastanawia się dziennikarz Gazety Wyborczej. Choć są to intrygujące pytania, nie naleŜy zapominać, Ŝe obojnak pisze 185 się przez n, nie przez ni. To samo dotyczy wyrazów obojnaczy i obojnactwo.

Obrzydliwy. Czasem potocznie uŜywa się tego słowa tak, jakby znaczyło 'wraŜliwy na widok rzeczy budzących obrzydzenie': Nie bądź taka obrzydliwa! - mówi ktoś do znajomej, której apetyt odebrała mucha utopiona w zupie. Warto pamiętać, Ŝe ogólnie przyjęte znaczenie słowa obrzydliwy jest inne - 'budzący obrzydzenie, odraŜający'. Zob. teŜ SPRZECZNY. Zob. teŜ WPŁYWOWY. obrzynek, nie ! obrzynka: skrzynia pełna obrzynków (nie ! obrzynek) drewna. Zob. teŜ OBIERKI, OBRZYNKI, OKRUSZKI. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. obumrzeć. Zob. odumrzeć, obumrzeć. obydwoje. Zob. oboje, obydwoje. ocenić, oceniać. Zob. traktować, uwaŜać. od, ode. Zob. w, we, z, ze itp. Od... do... W ogłoszeniach, na szyldach i wywieszkach moŜna czasem spotkać napisy takie, jak ! Otwarte od 10-18. Nie są one poprawne, gdyŜ przyimkowi od powinien odpowiadać przyimek do: skoro mówi się np. od świtu do zmroku, to naleŜałoby teŜ napisać Otwarte od 10 do 18. MoŜna teŜ zrezygnować z przyimków, pisząc Otwarte w godz. 10-18, Otwarte 10-18 lub po prostu 10-18. Oddział. Wybór przyimka - w oddziale czy na oddziale} - zaleŜy od znaczenia rzeczownika. Mówi się np. w oddziale partyzanckim, w XV Oddziale Banku PKO BP, ale na oddziale szpitalnym. Gdy zaś oddział oznacza wydzieloną część zakładu pracy, to obydwie konstrukcje są poprawne: w oddziale kontroli produkcji i na oddziale kontroli produkcji (choć tylko w dziale kontroli produkcji). Zob. teŜ w fabryce, na fabryce. 186 oddziaływać, przekonywać. Wyrazy te moŜna dwojako odmieniać w czasie teraźniejszym: oddziałuję, przekonuję, oddziałujesz, przekonujesz, oddziałuje, przekonuje itd. lub - zgodnie ze starszym zwyczajem - oddziaływam, przekonywam, oddziaływasz, przekonywasz, oddziaływa, przekonywa itd. W tym starszym szeregu form mieszczą się teŜ imiesłowy oddziaływujący, przekonywający i formy rozkazujące: oddziaływaj, przekonywaj. W nowszym szeregu mieszczą się formy: oddziałujący, przekonujący i oddziałuj, przekonuj. Wiele osób krzyŜuje oba sposoby odmiany, tworząc formy: oddziaływuje, przekonywuję, oddziaływujesz, przekonywujesz, oddziaływuje, przekonywuję itd. - od nich zaś: oddziaływujący, przekonywujący i oddzialywuj, przekonywuj. Formy te są uwaŜane za błędne, ale są tak powszechne, zwłaszcza w języku mówionym, Ŝe z czasem zapewne zostaną uznane za poprawne. Na razie warto pamiętać, by nie uŜywać ich przynajmniej w piśmie. Tak samo jak oddziaływać i przekonywać odmienia się jeszcze kilka innych czasowników, np. dokonywać, pokonywać, wykonywać, a takŜe dorównywać, porównywać, przyrównywać, wyrównywać, zrównywać. Poprawne formy brzmią: dokonuję lub dokonywam, porównujesz lub porównywasz itd., nie ! doko-nywuję, ! porównywujesz. PoniewaŜ skrzyŜowane formy tych czasowników spotyka się rzadziej niŜ oddziaływuje czy przekonywujesz, odczuwane są jako bardziej raŜące. Zob. teŜ -YWAĆ, -IWAĆ. Zob. teŜ KONTAMINACJA. odeń. Zob. weń, zeń, zań. Odium zbyteczne jest w takich wyraŜeniach, jak ! odium niechęci czy teŜ ! odium odrazy. Samo odium oznacza właśnie niechęć, nienawiść, odrazę. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. odkrajać, przekrajać, wkrajać itp. Wiele osób traktuje te czasowniki jako niedokonane odpowiedniki czasowników odkroić, przekroić, wkroić itp., a więc analogicznie do par typu 187 odklejać - odkleić, przesalać - przesolić, wstawiać - wstawić. Efektem są błędy w odmianie, przed którymi ostrzegają wydawnictwa poprawnościowe: ! odkrajam zamiast odkraję, !

przekrajają zamiast przekroją, ! wkrajaj zamiast wkraj i podobne. Spotyka się teŜ błędne formy czasownika krajać, np. ! krajam, ! krają, ! krajają, ! krajaj zamiast kraję, kraje, krają, kraj. Warto sobie przypomnieć przysłowie: „Tak krawiec kraje, jak mu materii staje". Według słowników odkrajać, przekrajać, wkrajać itp. nie róŜnią się aspektem ani nawet znaczeniem od czasowników odkroić, przekroić, wkroić, są tylko od nich rzadsze, moŜe teŜ regionalne. Niedokonane odpowiedniki jednych i drugich, teŜ rzadko uŜywane, to odkrawać, przekrawać, wkrawać itp. Powie się więc np. Zaraz odkroję kromkę chleba, rzadziej Zaraz odkraję kromkę chleba. W aspekcie niedokonanym zaś Zawsze odkrawam kromkę chleba lub - często, ale niepoprawnie z punktu widzenia dzisiejszej normy - ! Zawsze odkrajam kromkę chleba. Zob. teŜ skrawać. odnośnie. Urzędowy charakter ma konstrukcja odnośnie czegoś, пр.: „Ukazują się przewaŜnie dwie lub trzy recenzje w prasie miejscowej odnośnie kaŜdej wystawianej pozycji repertuarowej, nie mające większego wpływu na ogólną opinię" (...) (Teatr). W wydawnictwach poprawnościowych konstrukcja ta uchodzi za zbyteczny rusycyzm, który moŜna zastępować wyraŜeniami: odnośnie do czegoś, w odniesieniu do czegoś, w stosunku do czegoś, wobec czegoś lub mniej oficjalnymi: w sprawie czegoś i co do czegoś. Czasem zresztą krytykowane wyraŜenie daje się w ogóle pominąć. Tak jest właśnie w cytowanym przykładzie, który moŜna poprawić następująco: W prasie miejscowej ukazują się przewaŜnie dwie lub trzy recenzje kaŜdej wystawianej pozycji repertuarowej ... (lub jeszcze lepiej i prościej: dwie lub trzy recenzje kaŜdego przedstawienia). Zob. teŜ kalki. 188 odprzedać, odsprzedać. Zob. wyprzedać, rozprzedać, odprzedać. odrodzenie, oświecenie itp. Przepisy pozwalają wielkimi literami pisać nazwy okresów, epok, prądów kulturowych, np. odrodzenie lub Odrodzenie, oświecenie lub Oświecenie (lecz oczywiście tylko Młoda Polska). Piszący korzystają z tej swobody niejednakowo, częściej uŜywając wielkiej litery w jednych nazwach niŜ w innych. WyraŜa się w tym jakby wartościowanie epok, obiektywnie nieuzasadnione. Dlatego lepiej uŜywać małej litery, zresztą zgodnie z dominującym zwyczajem. Podobna chwiejność dotyczy pisowni nazw wydarzeń historycznych. W zasadzie pisze się je małą literą, np. wojna trojańska, II wojna światowa, kongres wiedeński, unia lubelska. Dopuszcza się uŜywanie wielkich liter ze względów uczuciowych lub dla podkreślenia historycznego znaczenia wydarzeń. Niektóre nazwy jednak zwyczajowo pisane są tylko wielkimi literami, np. Sejm Czteroletni. Odrzwia, odźwierny, nie ! oddrzwia, ! oddźwiemy. Słowa te zawierają przedrostek o-, nie od-: pierwsze pochodzi od drzwi, drugie od dawnego dźwierze 'drzwi' albo od odwierać 'otwierać'. O błąd tym łatwiej, Ŝe formy ! oddrzwia, ! oddźwiemy w potocznej wymowie róŜnią się tylko długością spółgłoski od form poprawnych. odsetek, Odsetki. Odsetek oznacza procentowy udział czegoś w czymś i jest wyrazem uŜywanym głównie w liczbie pojedynczej, пр.: „Odsetek młodzieŜy robotniczej i chłopskiej w liceach ogólnokształcących maleje" (...) (Polityka). Natomiast odsetki to procenty od kapitału, np. od sumy złoŜonej w banku lub pozostającej wierzycielowi do spłacenia. Rzeczownika tego uŜywa się tylko w liczbie mnogiej: „Polska jest winna bankom komercyjnym około 10 mld dolarów, w tym miliard zaległych odsetek" (Gazeta Wyborcza). 189 odtajać, Odtajniać. Odtajać to czasownik dokonany od tajać; moŜna powiedzieć: Ziemia odtaje, Śniegi odtają, a do kogoś, kto przemarzł: Napij się, to odtajesz. Pod wpływem niedokonanego zatajać nasuwają się jednak błędne formy: ! odtajam, ! odtajasz, ! odtają zamiast odtaje, odtajesz, odtaje. Oczywiście odtajanie nie jest przeciwieństwem zatajania -

znaczenie 'czynić jawnym' wyraŜa czasownik odtajniać, a w aspekcie dokonanym odtajnić, np. odtajnić archiwa MSW. odumrzeć, obumrzeć. Odumrzeć kogoś to umrzeć i pozostawić go samego, пр.: „Rodzice odumarli ją dzieckiem" (M. Dąbrowska). Ten przestarzały, dziś ksiąŜkowy czasownik nie powinien być mylony z obumrzeć, np. obumarłe uczucia, obumarła gałąź bzu. odznaczać się, odznaczyć się w zasadzie łączymy z nazwami zjawisk pozytywnych. Ktoś moŜe odznaczać się pracowitością, punktualnością, fenomenalną pamięcią, coś moŜe odznaczać się wybornym smakiem, wysoką jakością itp. Częsty wyjątek to odznaczać się okrucieństwem, dzikością, surowością lub innymi barbarzyńskimi cechami. Zamiast: „! Białostockie budownictwo odznacza się duŜym rozproszeniem zadań budowlanych w terenie" (Przegląd Techniczny) naleŜało napisać: charakteryzuje się (lub cechuje się) duŜym rozproszeniem zadań. Odzyskać, Odzyskiwać. „! Nasz naród musi odzyskać z powrotem wolność (...)" (za Słownikiem języka niby-połskiego W. Pisarka). Lepiej było napisać odzyskać wolność, gdyŜ wyraŜenie odzyskać z powrotem dwa razy przekazuje tę samą treść. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. OdŹWiemy. Zob. ODRZWIA, ODŹWIERNY. Okamgnienie. Piszemy dziś na okamgnienie, przez okamgnienie, w okamgnieniu - nie ! w oka mgnieniu, choć w mgnieniu oka. TakŜe w okamgnienie, jak w Klechdach 190 sezamowych Leśmiana: „Spełnię twe Ŝyczenie w jedno okamgnienie!". okazać się, wydawać się, mienić się. Czasowniki te i pokrewne im okazywać się, zdawać się i wydać się są czasem bez potrzeby uŜywane z bezokolicznikiem być, пр.: „Prezes banku, w którym pani mąŜ ulokował gotówkę, okazał się być hochsztaplerem", „Irak równieŜ wydaje się być gotów do rozmów", „Ignacy Daszyński (...) mieniący się być (...) trybunem ludu" (przykłady za S. Reczkiem: W rzecz polską wstąpić). We wszystkich cytowanych zdaniach być moŜna było pominąć. Cytowane przykłady zawierają polski odpowiednik łacińskiej konstrukcji nominativus cum infinitwo, obecnej takŜe w innych językach europejskich (np. angielskie He seems to be Ul - dosłownie 'on wydaje się być chory'). W przeszłości konstrukcja ta była częstsza w polszczyźnie, dziś wydaje się niepotrzebną komplikacją składniową. Usprawiedliwiona jest jednak w takich zdaniach, w których czasownika być nie moŜna pominąć, пр.: „Mocne trunki w ogóle w wielu krajach wydają się być w odwrocie" (za ksiąŜką Polszczyzna płata nam figle pod redakcją J. Podrackiego). MoŜna było powiedzieć teŜ Wydaje się, Ŝe mocne trunki w ogolę w wielu krajach są w odwrocie, ale zdanie to jest nieco dłuŜsze. Zob. teŜ być (zgodność podmiotu i orzeczenia). oko. W znaczeniu 'narząd wzroku' rzeczownik ten ma następujące formy w liczbie mnogiej: oczy, oczu (przestarzała forma ócz), oczom, oczami (rzadziej oczyma), oczach. W pozostałych znaczeniach (np. pętla w sieci, kropla tłuszczu, kamień w pierścionku) formy liczby mnogiej są inne: oka, ok, okom, okami, okach. Formy o temacie ocz- łączą się z liczebnikami zbiorowymi, np. dwoje oczu, dwojgu oczach, formy o temacie ok- łączą się z liczebnikami głównymi, np. dwa oka, dwóch okach. Wyjątkiem są związki frazeologiczne: ślepy na oba oczy i rozmawiać (mówić, spotkać się itp.) w cztery oczy. 191 oko cyklonu to nie miejsce największych zniszczeń, miejsce skupienia niszczących sił natury, lecz - jak wyjaśnia Słownik języka polskiego PWN - „obszar w centrum cyklonu tropikalnego, charakteryzujący się brakiem opadów atmosferycznych i słabym wiatrem lub ciszą". Wymienione znaczenie jest w Polsce znane głównie meteorologom, laikom bowiem oko cyklonu kojarzy się raczej ze środkiem burzy. Nie trzeba więc mieć laikom za złe, gdy przenośnie uŜywają tego zwrotu w innym znaczeniu niŜ specjaliści, пр.: „Świadkowie epoki

są zgodni, Ŝe tragiczny koniec pisarza przyśpieszyła właśnie owa pasja zgłębienia wszystkiego. Nie mógł inaczej. Chciał zawsze być w oku cyklonu" (Sztandar Młodych). Około, ponad. Wyrazy te mogą pełnić funkcję przyimków i rządzić przypadkiem rzeczownika, np. wrócić około Nowego Roku, ścieŜka ponad stawem. Mogą teŜ pełnić funkcję partykuł i łączyć się z określeniami miary (czasu, odległości itp.), np. spodziewać się około miliona, czekać ponad dwie godziny. W odróŜnieniu od przyimków partykuły nie rządzą przypadkiem, w podanych przykładach przypadek rzeczownika zaleŜy więc od czasownika: spodziewać się miliona, czekać dwie godziny. Szczęśliwie jednak jest to ten sam przypadek, jaki musiałby wystąpić w kontekście wyrazów około i ponad, gdyby pełniły one funkcję przyimków: około miliona, ponad dwie godziny. Mówimy szczęśliwie, gdyŜ między przyimkową i partykułową funkcją wyrazów około i ponad powstaje konflikt, gdy przypadek wymagany przez czasownik lub inny wyraz w zdaniu róŜni się od przypadka wymaganego przez około i ponad. Słowniki poprawnej polszczyzny wszystkie przykłady takiej rozbieŜności traktują jako błędy. Jeden z nich kwestionuje np. zdanie: „Spóźnił się o około dwie godziny", w którym przyimek o wymaga biernika (o dwie godziny), a partykuła około - zdaniem autorów słownika - powinna się łączyć z dopełniaczem (około dwóch godzin). Nie powie się 192 jednak ! Spóźnił się o około dwóch godzin. Autorzy słownika radzą więc zrezygnować z około na rzecz innego wyrazu, np. Spóźnił się o prawie dwie godziny, co niestety ma inne znaczenie. MoŜna by teŜ powiedzieć Spóźnił się o mniej więcej dwie godziny, ale ta wersja jest raczej potoczna, a więc stylistycznie nierównowaŜna zdaniu Spóźnił się o około dwie godziny. Wydaje się, Ŝe zalecenia słowników nie odpowiadają juŜ współczesnemu zwyczajowi językowemu i Ŝe bliŜsze mu byłyby następujące propozycje. 1. W kontekście czasowników rządzących mianownikiem lub biernikiem wyrazy około i ponad powinny same mieć własność rządu - około dopełniaczowego, ponad biernikowego. Na przykład: Przyszło około tysiąca osób (nie ! Przyszło około tysiąc osób), Zaproszono około dwóch tysięcy osób (nie ! Zaproszono około dwa tysiące osób) i oczywiście Przyszło ponad dwa tysiące osób, Zaproszono ponad dwa tysiące osób. 2. W kontekście czasowników rządzących innym przypadkiem, a takŜe po przyimkach niezaleŜnie od rządu czasownika, wyrazy około i ponad nie rządzą przypadkiem. Na przykład: władać około dziesięcioma językami, zwiększyć zatrudnienie o około czterdzieści procent, wrócić do sił dzięki około dwumiesięcznemu pobytowi w sanatorium, myśleć o około dwumiesięcznym urlopie. W przykładach tych zamiast około moŜe wystąpić teŜ słowo ponad. Inna rzecz, Ŝe samo umieszczenie partykuły między przyimkiem a rzeczownikiem jest w niektórych wydawnictwach poprawnościowych oceniane jako błąd. Zamiast Pomylił się o prawie dwa miliony radzi się mówić Pomylił się prawie o dwa miliony; za lepsze niŜ przed mniej więcej dwoma godzinami uwaŜa się mniej więcej przed dwoma godzinami. Autorzy tych rad zapominają, Ŝe nie zawsze wysunięcie partykuły przed przyimek jest moŜliwe. MoŜna powiedzieć np. Na przeszło tysiąc miejsc zgłosiło się tylko czterystu kandydatów. Nie powie się natomiast: ! Przeszło na tysiąc miejsc zgłosiło się tylko czterystu kandydatów. 193 ^^^н^н okrąg. Zob. krąg, kręg, okrąg, okręg. okrąŜać, zakąszać, zaokrąglać. W wyrazach tych drugą sylabę trzeba wymawiać tak, jak w słowach okrąŜę, zakąszę, zaokrąglę, nie tak jak -anŜ- w oranŜada, -ansz- w transzeja i Ang- w Anglia. Innymi słowy, trzeba w nich wymawiać nosowe o, nie nosowe a. Przyczyną błędu moŜe być upodobnienie fonetyczne

- najbardziej widoczne w formie zakąszać, wymawianej „zakanszać", w której nosowe o zmienia się w a pod wpływem samogłosek w sąsiednich sylabach. Pewną rolę odgrywa teŜ analogia do czasowników wymieniających rdzenne o w formie dokonanej na a w formie niedokonanej, np. wdroŜyć - wdraŜać, zaprosić - zapraszać, wykończyć - wykańczać. Uogólnia się tę wymianę na samogłoski nosowe i stąd wykolejone fonetycznie formy, które nawet zapisać trudno: ! okranŜaćł ! zakanszać? ! zaokranglać? Zob. teŜ WŁĄCZAĆ, WYŁĄCZAĆ. Okres. W wypowiedziach o charakterze oficjalnym częste są konstrukcje typu: okres roku, w okresie roku, na okres roku, takŜe z innymi rzeczownikami, jak miesiąc, dzień czy godzina. Wydawnictwa poprawnościowe radzą pomijać w takich konstrukcjach słowo okres i mówić np. Zamknięto go na 24 godziny zamiast na okres 24 godzin oraz W pół roku (lub w ciągu pół roku) zbudowano nową szkołę zamiast W okresie pół roku... Jeszcze więcej zastrzeŜeń budzi wyraŜenie okres czasu. Prawie zawsze jest pleonazmem i moŜe być zastąpione albo samym słowem okres, albo słowem czas. Rzadko jest uŜywane zasadnie, np. w definicji hasła makroewołucja w Encyklopedii popularnej PWN z 1992 г.: „procesy ewolucyjne zachodzące w długich okresach czasu geol., polegające na powstawaniu duŜych zmian budowy organizmów". W trzytomowym Słowniku języka polskiego PWN jest podobna definicja, ale miejsce okresów czasu zajęły w niej odcinki czasu. Widocznie redaktorzy słownika woleli nie wywoływać wilka z lasu. 194 Zob. teŜ CZAS. Zob. teŜ CZASOKRES. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Określony. Często mówiący posługują się tym słowem, aby wskazać coś, co właśnie nie jest jasno określone. MoŜe chcą zachować prawdę dla siebie, a moŜe nie znają jej. W okresie PRL słowem tym piętnowano nie nazwanych z imienia wrogów ustroju, por. określone koła, określone czynniki itp. Warto i dziś zastanowić się, czy zamiast określony nie lepiej powiedzieć jakiś', pewien, niejeden, a w liczbie mnogiej niektórzy lub niektóre. okręg. Zob. krąg, kręg, okrąg, okręg. okruszek. Zob. obierki, obrzynki, okruszki. om. Zob. amper, ом, wat, wolt. omal. Zob. nieomal, omal, niemal. on. Zob. ja, ty, on, się. onegdaj, ongi. Onegdaj to przysłówek, który słowniki objaśniają jako 'przedwczoraj'. Ongi, obocznie ongiś, to takŜe przysłówek o znaczeniu 'dawniej, kiedyś w przeszłości'. Obydwa wyrazy są przestarzałe i uŜywane tylko w celach stylizatorskich, przy czym pierwszemu z nich często dziś nadaje się to samo znaczenie, jakie ma ongi(ś), пр.: „Charakterystyczne, Ŝe onegdaj w dziedzinie antykoncepcji daleko większą niŜ obecnie inicjatywę (...) wykazywali męŜczyźni" { śycie Literackie). Wydawnictwa poprawnościowe nie aprobują tej zmiany znaczenia, która dokonała się w słowie onegdaj, ale warto wiedzieć, Ŝe nowe znaczenie nawiązuje do znaczenia dawnego i zapomnianego, które jeszcze Linde w swoim Słowniku języka polskiego (1807-1814) przytaczał za XVII-wiecznym słownikiem Knapiusza (w przekładzie z łaciny: „nieodmienny wyraz słuŜący do określania dowolnego dnia minionego z wyjątkiem wczorajszego"). 195 ono, one, oni. Z informacji dla turystów na parkingu leśnym: „! Turysto! Zostaw to miejsce w takim stanie, w jakim chciałbyś go zastać jutro". Zamiast go naleŜało napisać je, gdyŜ do rzeczownika miejsce odnosi się zaimek ono, nie on, a biernik od ono brzmi je. Inny błąd, teŜ w bierniku, powstaje z pomieszania zaimków one i oni, np. ! Nakarm psy i wyprowadź ich. Poprawnie zdanie to brzmi Nakarm psy i wyprowadź je.

opatrzność, czasem pisana wielką literą, pochodzi od dawnego przymiotnika opatrzny 'przezorny, dbały', który z kolei wywodzi się od czasownika opatrzyć. Podobieństwo dźwiękowe do słowa opaczność moŜe być źródłem Ŝartów językowych (por. tytuł ksiąŜki Jeremiego Przybory, Przymknięte oko opaczności). Gorzej, gdy jest źródłem błędów ortograficznych. opatrzyć, nie ! opatrzeć, niezaleŜnie od znaczenia: „! Wie, jak wyleczyć nosówkę, potrafi opatrzeć zwichniętą łapkę" (Wysokie Obcasy). Zob. teŜ PATRZEĆ, POPATRZEĆ, WYPATRZYĆ I IN. opierać się, w oparciu. W znaczeniu dosłownym, w odniesieniu do przedmiotów konkretnych mówi się opierać (się) na czymś' lub opierać (się) o cos'. Przyimka na uŜywamy, gdy podpora jest pozioma, np. oprzeć ręce na stole, przyimka o uŜywamy zaś, gdy podpora jest pionowa, np. oprzeć głowę o szybę, opierać się o ścianę. Są jednak wyjątki, np. oprzeć głowę na łokciach, opierać się na lasce, a z drugiej strony oprzeć dłonie o poręcz. Tylko na jest poprawne w znaczeniu przenośnym, mp.film oparty na źródłach historycznych, oprzeć się na własnych obserwacjach. Natomiast w zdaniach takich, jak Sprawa oprze się o prokuratora, uŜycie przyimka na jest wykluczone. Złą prasę ma wyraŜenie w oparciu o cos' - o doświadczenia, dane, wyniki, materiały, przepisy, zasady, teorie itp. UwaŜa się, Ŝe jest naduŜywane, a niektóre wydawnictwa podają nawet, Ŝe jest niepoprawne, i kaŜą je zastępować konstruk- 196 cjami imiesłowowymi: opierając się na doświadczeniach, danych itd. lub sformułowaniami typu na podstawie doświadczeń, danych, wyników. Większość Polaków najwidoczniej jednak nie podziela tej krytycznej opinii, a w kaŜdym razie nie stosuje się do niej w praktyce. WyraŜenie w oparciu o coś jest bowiem uŜywane przez róŜnych autorów, nie wyłączając językoznawców. Zob. teŜ NA BAZIE. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. opodal, ПІЄ opodal nie róŜnią się znaczeniem. Mogą pełnić funkcję przysłówków, np. Mieszkał opodal (lub nie opodal). Mogą teŜ być przyimkami, np. Przechadzała się opodal (lub nie opodal) dworca. Przez wiele lat słowniki kazały nie opodal pisać rozdzielnie, obecnie dopuszcza się teŜ pisownię łączną. oportunista. Wyraz ten zaczyna zmieniać swoje znaczenie na przeciwstawne. Zgodnie z tradycyjnym znaczeniem, wywodzącym się z łacińskiego słowa opportunus 'wygodny, korzystny', oportunista to człowiek bez stałych zasad, naginający się do okoliczności w celu osiągnięcia osobistych korzyści. Obecnie jednak, co potwierdziły liczne ankiety, oportunista jest często nazywany ktoś, kto przeciwstawia się okolicznościom, jest uparty, opiera się naciskom, władzy itp. To nowe znaczenie słowa oportunista, powstałe w wyniku skojarzenia z rzeczownikiem opór, nie znalazło jeszcze aprobaty w słownikach. MoŜe zresztą być źródłem nieporozumień. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. optimum. Zob. minimum, maksimum, optimum. Zob. teŜ OPTYMALNY. optyka. Nowe znaczenie tego słowa, bliskie temu, jakie ma francuski rzeczownik optiąue, to 'sposób widzenia, ujmowania czegoś, punkt widzenia, perspektywa', пр.: „Dla pisarzy tych mniej waŜne było przedstawienie optyki postaci historycznych (...), natomiast waŜne było przedstawienie swojego punktu widzenia" (Kultura), „(...) całkowita zmiana 197 optyki historycznej - z krótkiego czasu dziesięcioleci, a nawet stuleci, na wielkie okresy dziejów" (...) (Twórczość). To nowe znaczenie nie przez wszystkich jest dobrze rozumiane, o czym świadczą pleonazmy takie, jak ! optyka patrzenia, widzenia, oglądu. Na przykład: „! Ta

sama wszakŜe optyka oglądu świata charakteryzuje opowiadania Hebanowskiego (...)" (Zycie Literackie). Zob. teŜ KALKI. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. optymalny znaczy 'najlepszy, najkorzystniejszy w danych warunkach', a nie np. 'największy' czy 'najszybszy', jak się czasem przypuszcza. Tak więc optymalna wielkość produkcji to taka, przy której popyt się równowaŜy z podaŜą, a optymalna szybkość jazdy to taka, przy której jazda jest równocześnie szybka, bezpieczna, wygodna i ekonomiczna. Znaczenie wyrazów optymalny, optymalnie i optimum wyklucza ich stopniowanie, nie moŜna więc mówić sensownie o ! najbardziej optymalnych warunkach, o ! mniej optymalnym rozwiązaniu czy o ! najlepszym optimum. opus ma rodzaj nijaki, tak jak w języku łacińskim, z którego pochodzi. Mówimy więc np. opus dziesiąte, a nie ! opus dziesiąty. Mimo to opus odmienia się nie jak rzeczowniki nijakie, lecz jak męskie: opusu, opusowi, opusem itd. oranŜada, słowo spokrewnione z wyrazem oranŜ (z francuskiego orange 'pomarańcza'). Nie naleŜy więc pisać ! orenŜada ani ! oręŜada; wymowa taka jest teŜ niepoprawna. organ, organy. W liczbie mnogiej mamy końcówkę -y: organy słuchu, organy oliwskie, organy prasowe, jedynie w odniesieniu do urzędów i instytucji obok końcówki -y spotyka się -a: organy (organa) władzy, ścigania, wymiaru sprawiedliwości, organy (organa) administracyjne, sądowe itp. Zob. teŜ GRUNTA, GUSTA, KOSZTA. oryginał, oryginalny i wyrazy pokrewne są często pisane z błędem: ! orginal, ! orginalny, ! orginalnie, ! orginalność. 198 Źródłem błędu jest ich potoczna wymowa, w której pomija się głoskę y. Wymowy takiej zresztą wydawnictwa poprawnościowe teŜ nie aprobują. Zalecają, by mówić pedantycznie: ,, oryginał", „oryginalny" itd. - choć wydaje się to sztuczne. orzeł. Ortu czy orłowi? - pytano w 1989 г., gdy Sejm debatował nad zmianą wyglądu godła państwowego: chodziło o to, komu (czemu?) korona zostanie ponownie włoŜona na głowę. Spór nie wyłonił zwycięzcy, gdyŜ obie formy są poprawne. Częściej jednak mówimy orłowi. Zob. teŜ celownik. OS. Zob. GODZ., ŁAC, MIEŚ., OS., RYC, TYS. osiemset. Zob. -sta, -set, -kroć. osioł, w celowniku ostu lub osłowi. Obydwie formy są poprawne, ale zazwyczaj pierwszej uŜyje się w odniesieniu do zwierzęcia. Druga jest naturalniejsza, gdy chodzi np. o leniwego ucznia: Mówię temu osłowi, Ŝeby się uczył, a on nic. Zob. teŜ celownik. osławiony, Sławetny nie są synonimami przymiotnika sławny, o czym zapomniał autor zdania: „! Charles Chaplin zmarł (...) jako jeden z artystów najbardziej osławionych, adorowanych, okrytych honorami w naszym stuleciu" (Polityka). Osławiony to zwykle 'mający złą sławę', por.: „Tajniacy z osławionych oddziałów Paegoldan podczas uniwersyteckiej demonstracji 26 kwietnia zatłukli prętami studenta Kang Kyung-dae" (Gazeta Wyborcza). Sławetny teŜ często ma wydźwięk negatywny lub ironiczny: „Polakom takie pomysły kojarzyły się jak najgorzej. Przypominały sławetne «teorie» Goralenvolku wynalezione przez hitlerowców" (Więź). OSOba. MoŜna powiedzieć dwoje, troje czy dziesięcioro ludzi, ale nie ! dwoje, troje czy dziesięcioro osób. Liczebniki zbiorowe mogą wprawdzie sygnalizować, Ŝe mowa o grupie złoŜonej z osób obojga płci (por. dwaj premierzy i dwoje 199 premierów), ale w tej funkcji łączą się tylko z rzeczownikami męskoosobowymi. Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD.

Ostrów Wielkopolski, Ostrów Mazowiecka. Ostrów Wielkopolski odmienia się tak jak Kraków, do Ostrowa Wielkopolskiego jak do Krakowa (nie ! do Ostrowia), za Ostrowem jak za Krakowem (nie ! za Ostrowiem), w Ostrowie jak w Krakowie (nie ! w Ostrowiu). Inaczej odmienia się Ostrów Mazowiecka, która jest rodzaju Ŝeńskiego: do Ostrowi Mazowieckiej (nie ! do Ostrowii), za Ostrowia, w Ostrowi (nie ! го Ostrowii). Niejednakowy rodzaj tych rzeczowników ma uzasadnienie historyczne: Ostrów Wielkopolski bierze swą nazwę od wyrazu ostrów 'zarośnięta wyspa na rzece', Ostrów Mazowiecka w średniowieczu miała nazwę Ostrowia. Tak samo jak Ostrów Wielkopolski odmieniają się: Ostrów Lednicki, Ostrów Lubelski i Ostrów Tumski (dzielnica Poznania i Wrocławia). Zob. teŜ Wrocław, Kraków. Zob. teŜ ku Krakowowi, ku Krakowu. oszczędzać. Dawniej w znaczeniu 'zuŜywać w małych ilościach' czasownik ten łączył się z dopełniaczem, np. oszczędzać wody, prądu, węgla, a w znaczeniu 'nie niszczyć, szanować' z biernikiem, np. oszczędzać zdrowie, wzrok, glos. Dziś biernik uŜywany jest juŜ w obydwu znaczeniach (a więc takŜe oszczędzać prąd, wodę, węgiel), a dopełniacz jest rzadki, choć w pierwszym znaczeniu dopuszczalny. Nadal jednak dopełniacza uŜywa się przy dokonanym oszczędzić w znaczeniu 'zachować część czegoś na przyszłość', np. oszczędzić węgla na zimę. Poza tym składnia dopełniaczowa towarzyszy znaczeniu 'sprawiać, aby ktoś czegoś nie doznawał', np. oszczędzać {oszczędzić) komuś cierpień, zmartwień, wzruszeń. Natomiast w znaczeniu 'darować Ŝycie' uŜywa się biernika: wróg oszczędził kobiety i dzieci. OŚWieCenie. Zob. ODRODZENIE, OŚWIECENIE ITP. 200 Otworzyć. Częściej mówimy otworzył, otworzyła, otworzyło itd. niŜ otwarł, otwarła, otwarło, ale formy otworzono i otworzony, które ze względu na swoją budowę naleŜą do pierwszego szeregu, są rzadsze od formy bezosobowej otwarto i imiesłowu otwarty. Istnieje ponadto przymiotnik otwarty - w Innym słowniku języka polskiego PWN opisany aŜ w piętnastu znaczeniach, nie licząc frazeologii - który nie ma odpowiednika w formie otworzony. Na przykład otwartego złamania kości nie nazwie się otworzonym. OUtSider. Zob. JAZZOWY, OUTSIDER I IN. -owa, -ówna. Przyrostek -owa występuje w nazwach i nazwiskach Ŝon, np. młynarzowo 'Ŝona młynarza', Nowako-wa 'Ŝona Nowaka', a takŜe w niektórych innych rzeczownikach, np. krawcowa, salowa. Przyrostek -ówna tworzy - dziś raczej w ksiąŜkach niŜ w Ŝyciu - nazwy i nazwiska córek, np. młynarzówna 'córka młynarza', Nowakówna 'córka Nowaka'. Rzeczowniki z przyrostkiem -owa mają w zasadzie odmianę przymiotnikową: drogiej bratowej (nie ! bratowy, ! bra-towie), drogą bratową (nie ! bratowę), drogie bratowe (nie ! bratowy), drogich bratowych itd. Tylko w wołaczu liczby pojedynczej przyjmują one końcówkę rzeczownikową, a i tu nie bez wyjątku: Droga bratowo!, Pani krawcowo!, ale do salowej powie się raczej Pani salowa! niŜ Pani salowo! Rzeczowniki z przyrostkiem -ówna przyjmują we wszystkich formach końcówki typowe dla rzeczowników: pytać się Nowakówny (nie ! Nowakównej), kłaniać się Nowakównie, zapraszać Nowakównę (nie ! Nowakówna), spierać się z Nowakówna, kochać się w Nowakównie, pani Nowakówno!, potocznie pani Nowakówna! W liczbie mnogiej: Nowakówny, Nowakó-wien, Nowakównom, Nowakównami, Nowakównach. Zob. teŜ KRÓLOWA, KRÓLEWNA. Zob. teŜ KSIĘśNA. Zob. teŜ PANI, PANNA. -ować. Zob. -ywać, -ować. 201 oŜenić się, wyjść za mąŜ. Niektóre wyrazy - by tak rzec - są zarezerwowane dla jednej płci. MęŜczyzna moŜe o sobie powiedzieć OŜeniłem się, a kobieta Wyszłam za mąŜ. MęŜczyzna moŜe być Ŝonaty lub nieŜonaty, a kobieta zamęŜna lub niezamęŜna. O kobiecie i męŜczyźnie

mówimy Pobrali się, nie OŜenili się. O wielu osobach róŜnej płci moŜemy jednak powiedzieć Ŝenią się lub poŜenili się, пр.: „KsiąŜęta i księŜniczki tak właśnie się Ŝenią, nie inaczej" (A. Sapkowski), „Ludność (...) składała się głównie z młodych parobków i dziewek, którzy poŜeniwszy się obejmowali większe lub mniejsze gospodarstwa" (S. Kieniewicz). Zdarza się, Ŝe ktoś w rozmowie zmienia płeć swoją lub innych osób, uŜywając nie tych wyrazów, których powinien. Przyczyną takich błędów jest częściej nieuwaga niŜ niewiedza. Ośeś, połączenie wykrzyknika o i dwóch emfatycznych partykuł -Ŝe i -Ŝ, ze względu na swoją pisownię podobne do ejŜe, hejŜe lub nuŜe. Częściej spotykane w formie o ŜeŜ, пр.: „O ŜeŜ ty, damulko z Pociejowa, bo jak gwizdnę w kapelusz" (B. Wojdowski). Nawet duŜe słowniki ortograficzne nie notują tego wyrazu. Kierując się analogią do hejŜe, naleŜałoby pisać go łącznie. Zob. teŜ JAKśEś, NIECHśEś. r o ÓW. Zob. TEN, TAMTEN, ÓW, JEDEN, SAM. Ówczesny, współczesny. Niezręczne jest łączenie tych przymiotników ze słowem czas. Zamiast: „Było to pierwsze powaŜne dzieło naukowe, na którym oparła się optyka ówczesnych czasów" (Metropol) lepiej było napisać: ówczesna optyka. Zamiast: „Dewiz w ówczesnych czasach nieustannie brakowało" (Polityka) - lepiej: w owych czasach lub wówczas. Zamiast: „(...) tu pisarz przenosi bohaterki w czasy współ- 202 czesne" (Cosmopolitan) - lepiej: w czasy obecne lub do współczesności. W słowach ówczesny, współczesny cząstka -czas-(w zmienionej postaci -czes-) jest jeszcze widoczna. -ówka. W zakończeniu wymawianym „ufka" zwykle piszemy o, np. makówka, stalówka, wymówka. Na -uwka kończy się tylko kilka wyrazów pokrewnych czasownikom kuć i suwać, np. skuwka, zasuwka, wsuwka. Kilka innych rzeczowników ma zakończenie -ufka, są to: bufka, lufka, szlufka i mufka. Zob. teŜ PODKÓWKA, PODKUWKA. -ówna. Zob. -owa, -ówna. Pablo, Julio, AlbertO. Zgodnie z tradycją imiona obce zakończone samogłoską o powinny być odmieniane, np. obrazy Pabla Picassa, powieść napisana przez Julia Cortazara, wiersze dedykowane Albertowi Moravii, film z Marcellem Mast-roiannim, ksiąŜka o Antoniu Vivaldim. Wydawnictwa poprawnościowe skłonne są przystać na nieodmienianie niektórych typów obcych nazwisk, jeśli odmienione jest imię (np. obrazy Pabla Picasso), natomiast odrzucają konstrukcje z odmienionym nazwiskiem, a nie odmienionym imieniem (np. ! obrazy Pablo Picassa). Zob. teŜ IMIONA I NAZWISKA. pan. Warto zwrócić uwagę na celownik i miejscownik liczby pojedynczej: kłaniamy się Janowi, ale nie ! panowi, tylko panu; myślimy o Janie, ale nie ! o panie, tylko o panu. Forma panie! jest poprawna w wołaczu. Zob. teŜ DOM, PAN, SYN. Zob. teŜ CELOWNIK. panaceum. Choć słowem tym oznacza się coś, co ma przeciwdziałać wszelkim chorobom i trudnościom, zwykle uŜywamy go w zdaniach, w których dokładnie wskazuje się 203 źródło kłopotów, пр.: „Jeszcze parę lat temu spodziewano się, Ŝe interferon będzie panaceum na raka" (Wiedza i Zycie). Częste są teŜ sformułowania typu panaceum na wszystko, panaceum na wszystkie bolączki, uniwersalne panaceum. Bywają krytykowane jako pleonastyczne, lecz taka ocena jest chyba zbyt pedantyczna, skoro dyskwalifikuje prawie połowę przykładów uŜycia słowa panaceum (dane na podstawie Korpusu Języka Polskiego PWN). Lepiej więc tylko zalecać piszącym, by częściej sięgali po określenia synonimiczne.

Na przykład lekarstwo lub remedium byłyby odpowiednie w zdaniu: „Nie zawsze reorganizacje są najwłaściwszym panaceum na słabości gospodarcze" (Polityka). pani. Zob. prosić. pani, panna. Słowniki poprawnej polszczyzny przestrzegają przed konstrukcją pani Nowakówna i kaŜą mówić panna Nowakówna lub pani Nowak. W konstrukcji pani Nowakówna redaktorzy zapewne dostrzegli pewien dysonans: jej pierwszy człon pozwala spodziewać się nazwiska męŜatki, podczas gdy drugi zawiera panieńskie zakończenie -ówna. Mimo to w stanowisku słowników jest nieco przesady. Forma nazwiska nie zawsze świadczy o stanie cywilnym kobiety - niektóre męŜatki zachowują przecieŜ swoje nazwiska panieńskie na -ówna lub -anka tylko dla ich urody. MoŜe się więc zdarzyć, Ŝe Nowakówna lub Zarębianka jest męŜatką, a wtedy zwracanie się do niej per pani jest całkowicie uzasadnione. Zresztą nawet w zwrotach do kobiet młodych i niezamęŜnych słowo pani jest dziś w powszechnym uŜyciu, słowo panna zaś moŜe być odbierane jako lekcewaŜące lub - w najlepszym razie - staroświeckie bądź Ŝartobliwe. Zob. teŜ -owa, -ówna. pani premier. Jeśli premierem jest kobieta, to słowa premier zazwyczaj się nie odmienia, zwłaszcza gdy jest łączone z jej nazwiskiem lub tylko poprzedzone wyrazem pani, np. 204 wywiad z panią premier Hanną Suchocką, wywiad z panią premier. Odmienia się je natomiast w innych konstrukcjach, np. wywiad z premierem Polski, panią Hanną Suchocką. Obecność w takich sformułowaniach słowa pani jest często kwestią nie tylko etykiety, lecz i gramatyki, co widać, gdy porówna się wyraŜenie wywiad z panią premier z mniej udanym, właściwie całkowicie chybionym ! wywiad z premier. To samo dotyczy innych rzeczowników oznaczających tradycyjnie męskie zawody i stanowiska, dziś zajmowane przez kobiety. Normą stały się konstrukcje typu Byłem u (pani) doktor (profesor, inŜynier) Kowalskiej, choć jeszcze kilkadziesiąt lat temu mówiono teŜ Byłem u doktora (profesora, inŜyniera) Kowalskiej. Zawsze jednak odmienia się rzeczowniki męskie deklinowane w sposób właściwy rzeczownikom Ŝeńskim, np. Byłem u pani wojewody (nie u pani wojewodziny, gdyŜ wojewodzina to Ŝona wojewody). Zob. teŜ DYREKTORKA, KIEROWNICZKA I IN. раППа. Zob. PANI, PANNA. pantomima, pantomimiczny, nie Ipantonima, Ipanto-nimiczny. Słowa te naleŜą do tej samej rodziny, co mim, aktor grający w pantomimie, i mimika, będąca podstawowym środkiem gry aktorskiej mima. Warto o tym pamiętać, aby uniknąć błędu. Dla słowa pantomima słowniki podają rzadszą, oboczną postać pantomim, niezgodną z etymologią, ale potwierdzoną w źródłach (uŜywał jej np. Gombrowicz). Na określenie aktora pantomimy mają zaś synonimiczne rzeczowniki mimik i pantomimista (drugi z nich jest bardzo rzadko uŜywany). państwo Nowakowie. Pewnie nie przyjdzie nam do głowy, by o Janie i Marii Kowalskich mówić państwo Kowalski. Nie napiszemy teŜ Jan i Maria Kowalski, chyba Ŝe adresujemy list za granicę. Gdy jednak nazwisko ma odmianę rzeczownikową, nierzadkie są formy państwo Nowak czy teŜ Jan i Maria Nowak - sztuczne i urzędowe. Zdecydowanie 205 lepiej powiedzieć: państwo Nowakowie, Jan i Maria Nowakowie (lub Maria i Jan Nowakowie). Zob. teŜ DWOJE, TROJE, CZWORO ITD. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. Zob. teŜ -STWO. paparazzo, natrętny fotograf robiący zdjęcia znanym osobom w sytuacjach, w których wolałyby one nie mieć świadków. Zwróćmy uwagę, Ŝe w wyrazie tym jest podwójne z, ale pojedyncze p - nie na odwrót. W liczbie mnogiej paparazzo brzmi paparazzi, jak w języku włoskim, z którego został zapoŜyczony. W polszczyźnie jednak forma paparazzi bywa uŜywana teŜ w funkcji liczby pojedynczej, mamy więc jednego paparazzo lub jednego

paparazzi oraz wielu paparazzi. Jak gdyby tego było mało, forma paparazzi moŜe odmieniać się przymiotnikowo, co daje nowe moŜliwości: jednego paparazziego i wielu paparazzich. PARTYKUŁY, czyli wyrazy takie, jak chyba, głownie, juŜ, nawet, teŜ, tylko, mogą określać ten składnik zdania, na który połoŜony jest nacisk, por. JAN tylko Ŝartował 'Nikt nie Ŝartował prócz Jana' i Jan tylko śARTOWAŁ 'Jan nie myślał serio'. Miejsce partykuły w zdaniu bywa róŜne, w tekście mówionym moŜe być nawet nietypowe, jak w pierwszym z przytoczonych przykładów. Natomiast w wypowiedzi pisanej partykułę zazwyczaj umieszcza się bezpośrednio przed składnikiem określanym, gdyŜ inaczej trudno by pokazać, do którego składnika ma się odnosić. Naruszanie tej zasady moŜe być uciąŜliwe dla czytelników, пр.: „W spektaklu bierze udział cały prawie zespół teatru (...)" (Kultura). Z pewnością autor tego zdania nie myślał o „prawie zespole", lecz o pravńe całym zespole - i byłoby lepiej, gdyby tak właśnie napisał. pasjonat. Tradycyjne znaczenie tego wyrazu to 'człowiek łatwo unoszący się gniewem, wpadający w pasję'. Do niedawna tylko ono było notowane w słownikach. Współcześnie jednak pasjonatem częściej nazywa się osobę, która ma 206 pasję, czyli zamiłowanie do czegoś, która z pasją do czegoś dąŜy, która coś lubi pasjami. Jak widać, przyczyną tego przesunięcia znaczeniowego, które dokonało się w słowie pasjonat, jest wieloznaczność kojarzonego z nim słowa pasja. Pasjonat w nowym znaczeniu jest juŜ obecny w słownikach, ale warto wciąŜ pamiętać o jego synonimach: miłośnik, entuzjasta, zapaleniec, fanatyk, hobbista, amator. patrzeć, popatrzeć, wypatrzyć i in. W bezokoliczniku częściej uŜywa się form patrzeć i popatrzeć niŜ patrzyć i popatrzyć, ale w czasie przeszłym jest odwrotnie: formy (po)patrzał, (po)patrzeli, wywodzące się od (po)patrzeć, są rzadsze niŜ (po)patrzył, (po)patrzyli. Ogólnie biorąc, wśród czasowników przedrostkowych przewaŜa zakończenie -yć. Z zakończeniem -eć oprócz popatrzeć w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN są tylko napatrzeć się, przypatrzeć się i rozpatrzeć - rzadsze warianty form napatrzyć się, przypatrzyć się i rozpatrzyć. Dla wypatrzyć, upatrzyć, zapatrzyć się i in. słownik ten nie podaje obocznych form na -eć. TakŜe pokrewne im czasowniki opatrzyć i zaopatrzyć nie mają we współczesnych słownikach postaci obocznych. Pomijane dzisiaj warianty przytacza Słownik języka polskiego PAN, na ogół jednak z dość starymi cytatami. PAUZA. Zob. ŁĄCZNIK, MYŚLNIK. pełetl. Zob. PEŁNY, PEŁEN. pełnoletność, niepełnoletność. Wyrazy te pochodzą od przymiotników pełnoletni i niepełnoletni, a więc zgodnie ze swoją budową powinny mieć zakończenie -niość, nie -ność. Formy na -niość: pełnołetniość i niepełnoletniość istotnie moŜna spotkać w tekstach, ale duŜo rzadziej od form na -ność. Mimo to jedne i drugie akceptuje Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN i inne ostatnio wydane słowniki. pełny, pełen. Niektóre przymiotniki, np. zdrowy, wesoły, godny, ciekawy, pełny, gotowy, mają tzw. formy predykatywne 207 ^т:т - odpowiednio: zdrów, wesół, godzien, ciekaw, pełen, gotów. Form tych uŜywa się zwykle w funkcji orzecznika przy czasowniku posiłkowym (czasem pominiętym), np. Czy ojciec zdrów?, Był rad i wesół, Ciekaw jestem, co u nich słychać. Niektóre mogą teŜ być składnikiem rozwiniętej przydawki, np. Mam talerz pełen zupy. Zdania, w których forma predykatywna nie wchodzi w skład rozwiniętej przydawki, bywają oceniane jako mniej poprawne, np. Mam jeszcze pełen talerz (lepiej: pełny). Formy predykatywne róŜnią się od niepredykatywnych nie tylko gramatycznie, ale i stylistycznie - mają charakter ksiąŜkowy, niekiedy nawet podniosły: Bądź łaskaw lub Me jestem godzien. Wielu osobom zapewne

wydają się staranniejsze i dlatego są uŜywane czasem wbrew gramatyce, np. Pełen zakres usług (na szyldzie). Zob. teŜ RAD, KONTENT. percypować ma trochę inny rdzeń niŜ percepcja. Następujący cytat z ksiąŜki Językowy obraz świata pokazuje, Ŝe językoznawcy teŜ popełniają błędy: „! (...) jest to bowiem teoria ściśle związana ze sposobem, w jaki ludzie percepują rzeczywistość". perfumy, słowo uŜywane niemal wyłącznie w liczbie mnogiej. śeńska forma perfuma to regionalizm wschodni, spotykany np. w mowie mieszkańców Wileńszczyzny i osób pochodzących z tych stron. MoŜna ją spotkać u Iwaszkiewicza, Gojawiczyńskiej, Konwickiego, Kuśniewicza, Krzysztonia, co jednak nie zmienia faktu, Ŝe dla wielu osób perfuma to wyraźny błąd i Ŝe formy tej nie aprobują takŜe słowniki poprawnej polszczyzny. Mickiewicz, u którego regionalizmów jest sporo, zręcznie zrymował perfumę z innym słowem, które dawniej oznaczało pomadę do włosów: „Telimena (...)/ Pokrapia Zosię wkoło wyborną perfuma/ (Woń napełniła izbę), włos namaszcza gumą". peryferie, suburbia. Peryferie to tereny miejskie połoŜone na krańcach miast, a suburbia to dzielnice mieszkaniowe 208 znajdujące się na peryferiach. Dawniej mówiło się ta peryferia, dziś tylko w liczbie mnogiej te peryferie, w dopełniaczu tych peryferii. Stosunkowo często spotykana forma te peryferia - np. „! Polacy nie mogli prowadzić Ŝadnych zakładów w centrum miasta, pracownia została więc przeniesiona na peryferia" (Głos Wielkopolski) - uchodzi za niepoprawną. Nasuwa się pewnie przez analogię do form liczby mnogiej innych rzeczowników, np. akcesoria, militaria, sanitaria, varia. Słowo suburbia jest nowsze i błędy związane z nim zdarzają się jeszcze częściej. Niektórzy sądzą, Ŝe ma ono rodzaj Ŝeński: ! ta suburbia i dopełniacz liczby mnogiej ! tych suburbii. Poprawne natomiast są formy to suburbium (zgodnie z łacińskim źródłosłowem) i tych suburbiów (analogicznie do innych rzeczowników nijakich na -um pochodzenia łacińskiego, np. pryncypium - pryncypiów). Kłopotów z wyrazami peryferie i suburbium moŜna uniknąć, uŜywając ich polskich odpowiedników, np. mieszkać na przedmieściu (zamiast na peryferiach) i mieszkać w osiedlu podmiejskim (zamiast w suburbium). Słowo peryferie częściej jednak niŜ przedmieście moŜe przekazywać ocenę negatywną - warto o tym pamiętać. pidŜama. Zob. budŜet, gadŜet, pidŜama. piegŜa, ptak nieco większy od wróbla. Obok gŜegŜółki i gŜenia się to jeden z nielicznych wyjątków od zasady, Ŝe po g pisze się rz, a nie Ŝ. pieniądz. Zob. NARZĘDNIK. Zob. teŜ TANIM KOSZTEM, ZA TANIE PIENIĄDZE. pieniąŜki. To prawda, Ŝe Polacy mają skłonność do zdrobnień, ale częstość uŜycia słowa pieniąŜki zastanawia nawet ludzi, którzy nie zajmują się na co dzień językiem. Okazuje się, Ŝe o pieniąŜkach mówimy na ogół wtedy, gdy chcemy zaznaczyć, Ŝe są nasze. PieniąŜki zarabiamy, odkładamy, zbieramy... Czym innym są pieniądze - z nimi nie mamy tak bezpośredniego, rzec moŜna: intymnego kontaktu. 209 Pieniędzmi obraca bank, pieniędzy nam często brakuje, o pieniądzach czytamy w gazetach. Jeśli juŜ musimy wydawać, to wolimy wydawać pieniądze niŜ pieniąŜki. pierwszeństwo, nie ! pierszeństwo. Błędu, którego źródłem jest potoczna wymowa, moŜna się ustrzec, kojarząc wyrazy pierwszeństwo i pierwszy. pierwszy. W wielu związkach frazeologicznych opartych na tym liczebniku nie moŜna go zastępować innym. Mówi się np. pierwsza jaskółka, na pierwszy rzut oka, iść na pierwszy ogień, wysuwać coś na pierwszy plan, ale nie ! druga jaskółka, ! na drugi rzut oka itd. Zwrot

grać pierwsze skrzypce 'być najwaŜniejszym' ma swoje korzenie w muzyce, gdzie znaczy 'grać najwaŜniejszą partię w kwartecie smyczkowym lub w orkiestrze'. Muzycy mówią teŜ grać drugie skrzypce, lecz przenośne uŜycia tego zwrotu w znaczeniu 'być drugim co do waŜności' są rzadkie i nie notowane w słownikach. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. pierwszy, drugi, trzeci itd. MoŜna powiedzieć w roku tysiąc pięćsetnym dwudziestym piątym, ale konstrukcja taka brzmi dość archaicznie. Bez zamiaru stylizacji językowej powiemy raczej w roku tysiąc pięćset dwudziestym piątym. Ogólnie, w złoŜonych liczebnikach porządkowych odmienia się zazwyczaj tylko dziesiątki i jedności. Jeśli jedności i dziesiątek brak, odmianie podlega człon poprzedni, np. w roku tysiąc pięćsetnym, takŜe w roku tysięcznym. Jeśli natomiast są jedności, a brak dziesiątek, lub są dziesiątki, a brak jedności, to zadowalamy się odmianą ostatniego członu: w roku tysiąc pięćset piątym, w roku tysiąc pięćset dwudziestym. Wraz z nadejściem nowego tysiąclecia pojawiły się wahania, jak odczytywać nowe daty. Czy np. rok 2002 to rok dwutysięczny drugi, czy teŜ dwa tysiące drugi? Omówione wyŜej zasady tworzenia liczebników porządkowych nie pozostawiają wątpliwości, Ŝe naleŜy wybrać tę drugą kon- 210 strukcję. ZauwaŜmy zresztą, Ŝe Bolesław Chrobry koronował się w roku tysiąc dwudziestym piątym, nie ! tysięcznym dwudziestym piątym. Pod tym względem drugie tysiąclecie nie róŜni się od pierwszego. Zob. teŜ DRUGI NAJBOGATSZY. pięciu, pięcioma itd. Liczebniki odpięciu do czterystu mają po dwie formy narzędnika: z pięciu kolegami lub z pięcioma kolegami, przed dwudziestu laty lub przed dwudziestoma laty, ze stu złotymi, rzadziej ze stoma złotymi. Wariantywny narzędnik ma takŜe liczebnik dwa: w rodzaju męskim i nijakim mówimy dwoma, rzadziej dwu, w Ŝeńskim dwiema, rzadziej dwoma. W liczebnikach złoŜonych oznaczających liczby większe od 100 moŜna uŜyć form z końcówką -u lub -oma, a więc z dwustu trzydziestu złotymi lub z dwustu trzydziestoma złotymi. JeŜeli jednak liczebnikowi nie towarzyszy rzeczownik, wybiera się formę z końcówką -oma, пр.: Z iloma osobami rozmawiałeś? - Z dwustu trzydziestoma. Inaczej jest w liczebnikach złoŜonych oznaczających liczby mniejsze od 100. Poproszono dwieście osób o wpisanie słowami liczby 21 do zdania: Najlepiej grało mu się... kartami. Ponad połowa ankietowanych wybrała formę dwudziestoma jeden kartami, a tylko co dziesiąta osoba napisała dwudziestu jeden kartami. Niektórzy tworzyli zabawną konstrukcję ! dwudziestoma jednoma kartami (ciekawe, czy powiedzieliby teŜ ! z dwadzieściorgiem jednorgiem dzieci). Około 20 procent respondentów podawało inne, bardzo róŜne, ale jednakowo niepoprawne odpowiedzi. AŜ dziwne, Ŝe tak proste ćwiczenie sprawiło piszącym tyle kłopotu. Zob. teŜ LICZEBNIKI. Zob. teŜ JEDEN. pięćset. Zob. -sta, -set, -kroć. piętnaście, dziewiętnaście. Wymowa „! piętnaście", „! dziewiętnaście", wzorowana na pisowni, jest sztuczna i raŜąca, tak samo „! pientnaście", „! dziewientnaście". Poprawnie mówimy „piętnaście", „dziewiętnaście". 211 piętno, wraŜenie, presja, wpfyw. Łączliwość składniowa i leksykalna tych wyrazów ulega zakłóceniom. Poprawnie mówimy wycisnąć (odcisnąć) piętno na czymś' lub na kimś, mówimy wywrzeć (sprawić, czynić, robić) wraŜenie na kimś, takŜe wywrzeć presję na kogoś i wywrzeć (mieć) wpływ na kogoś lub na coś. Błąd znalazł się w zdaniu: „! Na stosunek między Kościołem a społecznościami świeckimi wywiera (...) piętno konserwatywna

tradycja" (śycie Warszawy). Poprawnie byłoby: Na stosunku... wyciska piętno... lub Na stosunek... wywiera wpływ... Błędu frazeologicznego ! wywrzeć (wywierać) piętno moŜna się ustrzec. Trzeba tylko pamiętać, Ŝe piętno to w podstawowym znaczeniu znak wyciśnięty (nie wywarty) gorącym Ŝelazem na skórze zwierzęcia, zbrodniarza lub niewolnika. Zob. teŜ KONTAMINACJA. pilnować. Czasownik ten i przedrostkowe: dopilnować, popilnować,przypilnować, upilnować'łączą się z dopełniaczem, nie z biernikiem. Mówimy więc: pilnować banku, popilnować mieszkania, przypilnować dziecka, wszystkiego dopilnować, nie ! pilnować bank,! popilnować mieszkanie,! przypilnować dziecko, ! wszystko dopilnować. Błędy tego rodzaju zdarzają się dosyć często. W razie wątpliwości - dopełniacz czy biernik? - warto sobie przypomnieć znane przykłady: Pilnuj swoich spraw i Pilnuj swego nosa. pilotowy, pilotaŜowy. Wiele osób irytuje uŜywanie drugiego z tych słów zamiast pierwszego. Mówią one: pilotaŜowy program, pilotaŜowe badania itp. (czyli takie, które wykonano na próbę, w celu sprawdzenia czegoś) to wykolejenia językowe, poprawnie byłoby: pilotowy program, pilotowe badania itd. Tu następują argumenty odwołujące się do etymologii, słowotwórstwa, tradycji, nawet prestiŜu nauki polskiej (niech się cudzoziemcy nie śmieją, Ŝe polscy uczeni prowadzą pilotaŜ, czyli trudnią się lataniem lub Ŝeglugą). Trzeba otwarcie powiedzieć, Ŝe bitwa o słowo pilotowy została przegrana - w literaturze, nie wyłączając naukowej, uŜywa się obu wariantów, przy czym słowo pilotaŜowy ma 212 przewagę. Nie jest teŜ prawdą, Ŝe pilotaŜ ma związek tylko z lataniem - słowo to nazywa teŜ „działania próbne, których celem jest sprawdzenie czegoś, często jakiegoś przedsięwzięcia w dziedzinie polityki lub gospodarki" (Inny słownik języka polskiego PWN). Nawet pilot serialu telewizyjnego, czyli jeden z odcinków wyemitowany zawczasu dla zachęty, bywa juŜ nazywany odcinkiem pilotaŜowym. pinezka, pineska. Do niedawna błędem było pisanie tego słowa przez s, tak jak się je wymawia. Przyczyną błędu było brzmieniowe podobieństwo pinezki do kilkudziesięciu rzeczowników o zakończeniu -ska, np. deska, kreska, groteska, i jednocześnie brak dostatecznie wielu rzeczowników o zakończeniu -zka po samogłosce, które mogłyby słuŜyć za wzór poprawnej pisowni. O tym, jak mało znana była poprawna pisownia pinezki, świadczy fakt, Ŝe nawet w dopełniaczu liczby mnogiej, gdzie nie zachodzi ubezdźwięcznienie z przed k, najczęściej słyszało się „pinesek", nie „pinezek". Oceniając formę pineska jako bardziej rozpowszechnioną, Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN wprowadziła ją na prawach równorzędnego wariantu. Ocena była nietrafna - przynajmniej w prasie i w starannie redagowanych ksiąŜkach pinezka była i nadal jest częstsza od pineski. Poluzowanie rygorów ortograficznych zapewne jednak ucieszyło niektórych uŜytkowników polszczyzny. Inni, świadomi pochodzenia słowa pinezka - od francuskiego rzeczownika punaise, w którym Francuzi wymawiają głoskę z - są mniej zadowoleni. Nie jest to jedyny przykład tego rodzaju odpowiedniości wyrazów polskich i francuskich: po polsku pisze się np. polonez, po francusku polonaise. Nawiasem mówiąc, pinezka odziedziczyła brzmienie po francuskim rzeczowniku punaise, natomiast znaczenie tego rzeczownika (dosłownie 'pluskwa') dało początek polskiej pluskiewce - potocznej nazwie pinezki. Zob. teŜ AGRAFKA, KARAFKA. Zob. teŜ STANDARD, STANDARDOWY. Zob. teŜ STRIPTIZ, STRIPTIZERKA. 213 pionierki, tenisówki, trampki itp. Nazwy niektórych butów są rzadko uŜywane w liczbie pojedynczej, więc ustalenie odpowiedniej formy jest czasem trudne. Okazuje się, Ŝe pionierka

i tenisówka mają rodzaj Ŝeński, a trampek męski. Mimo to trampek ma końcówkę dopełniacza liczby mnogiej właściwą rzeczownikom Ŝeńskim, por.: „RozróŜniał ślady trampek, tenisówek i pionierek" (A. Bahdaj). Starsi czytelnicy mogą pamiętać jeszcze juniorki - rodzaj szkolnego obuwia na twardej podeszwie. Słownik języka polskiego PWN zanotował je w męskiej formie juniorek. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. pisać, stać. W niezbyt starannej mówionej polszczyźnie słyszy się zdania Co tam pisze?, W gazecie pisało, Ŝe... i podobne. W wypowiedziach starannych, a zwłaszcza w tekstach pisanych, trzeba wyraŜać się inaczej: Co tam jest napisane?, W gazecie było napisane, Ŝe... Poprawne są teŜ sformułowania Co piszą w gazetach? i Co piszą gazety? Bardzo potoczna, dla wielu osób wręcz nie do przyjęcia jest synonimiczna konstrukcja coś stoi (w gazecie, ksiąŜce itp.), przejęta z niemieckiego es steht (in der Zeitung, in dem Buch). Słowniki poprawnej polszczyzny kwalifikują ją jednoznacznie jako błąd. Natomiast bliskie jej znaczeniowo wyraŜenia coś stoi czarno na białym i coś stoi jak wół 'coś jest wyraźnie napisane' są poprawne, choć oczywiście mają charakter potoczny. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. pisklę. Zob. kurczę, jagnię itp. Pismo Święte, Pismo święte. Obydwie pisownie naleŜy aprobować - wybór jedynie pierwszej (np. w Słowniku poprawnej polszczyzny PWN) jest tak samo arbitralny, jak wybór tylko drugiej z nich (np. w Słowniku ortograficznym języka polskiego PWN). Dobrze, Ŝe Nowy słownik ortograficzny PWN uwzględnił oba warianty. Ostatecznie bowiem decyduje zwyczaj językowy, a ten jest zróŜnicowany. 214 Chcąc uzasadnić rzecz na podstawie zasad ortograficznych, moŜna by się ewentualnie powołać na tę, która pozwala uŜywać wielkich liter ze względów uczuciowych. Natomiast przepis dotyczący pisowni tytułów ksiąŜek nie jest rozstrzygający, gdyŜ Biblia to ksiąŜka bardzo szczególna, czego uzasadniać nie trzeba. Piszemy zresztą wielkimi literami Лагу Testament i Nowy Testament - pod tym względem nie ma wahań i innej pisowni słowniki nie podają. Zob. teŜ Biblia. Zob. teŜ Ewangelia. piszczel ma rodzaj Ŝeński lub męski: ta piszczel, rzadziej ten piszczel; złamanie piszczeli, rzadziej złamanie piszczela. W dopełniaczu liczby mnogiej piszczeli, rzadziej piszczelom. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. piŜama. Zob. budŜet, gadŜet, pidŜama. piŜmowót. Zob. wół, bawół, piŜmowół. plac. Zob. ulica, plac, rynek, aleja. plastik, plastyk. Forma plastik - z angielskiego plastic - została tylko częściowo przyswojona polszczyźnie: literę с oddano zgodnie z wymową przez k, ale pozostawiono obcą i rzadką w języku polskim grupę ti. Zapewne dlatego niektóre wydawnictwa poprawnościowe do niedawna uznawały tę formę za błąd. Tymczasem przemawia za nią nie tylko częstość uŜycia, ale i to, Ŝe forma plastik jest jednoznaczna: oznacza jedynie tworzywo sztuczne, a nie - jak plastyk - tworzywo lub artystę. pleć. Zob. mleć, pleć. PLEONAZM, TAUTOLOGIA. Obydwa terminy nazywają konstrukcję, której składniki powtarzają tę samą treść. Zwykle jednak pleonazmem nazywa się połączenie wyrazów niewspółrzędnych, np. ! akwen wodny, a tautologią 215 konstrukcję o składnikach współrzędnych lub nie związanych bezpośrednią zaleŜnością składniową, np. ! trudny i skomplikowany albo ! pełny asortyment wszystkich grup towarowych.

Nie wszystkie pleonazmy i tautologie naleŜą do błędów językowych. Powtórzenie treści moŜe być celowe i słuŜyć np. wytworzeniu nastroju (tak często w literaturze młodopolskiej). MoŜe teŜ być nieuniknione, jak w zdaniu Uśmiech malował się na jej twarzy (wiadomo, Ŝe uśmiech pojawia się na twarzy, lecz bez okolicznika zdanie to nie moŜe się obyć). Niektóre tautologie ustabilizowały się zresztą i nabrały charakteru związków frazeologicznych, np. krótko i węzłowato czy teŜ tylko i wyłącznie. MoŜe podobny los spotka teŜ niektóre klasyczne pleonazmy, choćby ! cofnąć się do tylu, ! wspinać się do góry, ! dalej kontynuować czy ! wzajemna współpraca. Na razie odbiera się je jako wykroczenia językowe. Źródłem niepoŜądanych powtórzeń jest nieuwaga lub niezrozumienie znaczenia wyrazu. O nieuwadze moŜna mówić w zdaniu: „! Studenci znów przystąpili do dalszej nauki", o nierozumieniu znaczenia obcego rzeczownika w zdaniu: „! Sprawa spotkała się z przychylną aprobatą władz" (obydwa cytaty za Kulturą języka polskiego D. Buttler, H. Kurkowskiej i H. Satkiewicz). plewić. Zob. mleć, pleć. Pluton. Zob. Uran, Neptun, Pluton. płaszczyk. Utarte wyraŜenie brzmi pod płaszczykiem czegoś (tak jak pod pozorem czegoś), пр.: „Pod płaszczykiem reformy powstają kolejne wielkie monopole" (Wprost). Modyfikacje tego wyraŜenia nie są aprobowane w słownikach i mogą być komiczne, пр.: „! (...) despotyzm cara tu występujący w płaszczyku swobód konstytucyjnych Królestwa Kongresowego" (Zycie Literackie). Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. 216 płk, ppłk. Skróty płk od pułkownik i ppłk od podpułkownik powinno się pisać bez kropki. Wynika to z ogólnej zasady, Ŝe kropki nie stawia się po skrótach zawierających ostatnią literę formy skracanej. Nietrudno jednak o błąd, gdyŜ w słowie (pod)pułkownik są dwie litery k: moŜna pomyśleć, Ŝe pierwsza z nich naleŜy do skrótu i odruchowo postawić kropkę, nie patrząc w ogóle na drugie k. Oczywiście kropka jest potrzebna wtedy, gdy zastępuje końcówkę fleksyjną, np. rozkaz płk. Nowaka. MoŜna teŜ dołączyć końcówkę do skrótu: rozkaz płka Nowaka. Zob. teŜ skróty. płyn Burowa, potocznie woda Burowa, to środek o działaniu ściągającym, uŜywany do okładów. Nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego lekarza, który wprowadził go do medycyny. Nieświadome tego osoby traktują słowo Burowa jako przymiotnik i odmieniają niepoprawnie: ! wody burowej, ! wodzie burowej, ! wodę burowa itd. Zdarza się nawet słyszeć o wodzie borowej - tak jakby chodziło o leczniczą wodę z lasu (z boru) lub moŜe z borowin. Zob. teŜ KROPLE INOZIEMCOWA. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. p.O., skrót wyraŜenia pełniący obowiązki. Z nazwą pełnionej funkcji łączymy go związkiem zgody (rozmowa z p.o. dyrektorem instytutu) lub związkiem rządu (rozmowa z p.o. dyrektora instytutu). Druga z tych konstrukcji jest częstsza, a mimo to do niedawna uchodziła za niepoprawną. Dziś Nowy słownik poprawnej polszczyzny kwalifikuje ją jako potoczną, co naleŜy rozumieć: gorszą, mniej staranną. Zarówno w związku zgody, jak i w związku rządu skrót p.o. znajduje oparcie w wyraŜeniach bliskoznacznych: p.o. dyrektor jak wicedyrektor, г p.o. dyrektora jak zastępca dyrektora. poczmistrz. Dawniej zwano tak kierownika urzędu pocztowego. Starsze słowniki podają takŜe pisownię pocztmistrz, nowsze, w tym ortograficzne - tylko pisownię uproszczoną. 277 pod, pode. Zob. w, we, z, ze itp. podać, poddać. Dawniej podać się mogło znaczyć 'złoŜyć prośbę o coś', пр.: „Podałem się teŜ o urlop dwudziestooś-miodniowy" (W. Reymont). Ślad tego znaczenia widać jeszcze w

rzeczowniku podanie (np. podanie o urlop) i w wyraŜeniu podać się do dymisji, które pod wpływem częściej uŜywanego poddać się przybiera czasem błędną postać ! poddać się do dymisji. Błędem bardzo rozpowszechnionym jest wyraŜenie ! poddać coś w wątpliwość, powstałe moŜe przez skojarzenie z bliskimi mu znaczeniowo: poddać coś krytyce, rewizji, poddać coś pod rozwagę. Poprawnie mówimy podać coś w wątpliwość. podbijać bębenka komuś znaczy pochlebiać mu lub robić coś, co utwierdza go w przekonaniu o słuszności jego postępowania. Powiedzenie to pochodzi z języka sokolników, którzy uderzali w bęben, aby wypłoszyć ptaki z ukrycia i zachęcić sokoła do ataku. Forma biernikowa bębenka, z końcówką -a właściwą rzeczownikom Ŝywotnym, nie tłumaczy się dobrze. Stąd pokusa, aby poprawiać ją, mówiąc: „! Potrzebujesz naprawdę dobrych przyjaciół, takich, którzy powiedzą ci, jaką idiotkę robisz z siebie. Najczęściej jednak wybierasz w zamian kogoś, kto będzie tylko podbijał ci bębenek, utwierdzając w tym, co mówisz i w co wierzysz" (Cosmopolitan). pOddaĆ. Zob. PODAĆ, PODDAĆ. podejrzeć. Zob. SPOJRZEĆ, WYJRZEĆ, ZAJRZEĆ ITP. podejrzewać. Słowo dziś uŜywane nie tylko w znaczeniu 'posądzać kogoś o coś złego', ale teŜ w znaczeniu 'przypuszczać', пр.: „Podejrzewam, Ŝe ten uśmiech jest u niego grymasem zawodowym" (S. Dygat), „(...) nigdy bowiem nawet nie podejrzewał, Ŝe moŜe ujrzeć kogoś aŜ tak pięknego" (J. Broszkiewicz). Jak widać, nie jest to uŜycie nowe, 218 a więc minęło dostatecznie wiele czasu, abyśmy mogli się do niego przyzwyczaić. WciąŜ jednak są osoby, które owo podejrzewać w znaczeniu 'przypuszczać' traktują jako naduŜycie językowe. Taką opinię podtrzymuje teŜ Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN. podenerwować, nie ! poddenerwować. Są jeszcze inne czasowniki, w których po- ma znaczenie 'trochę', np. popiskiwać, ale o wiele częściej znaczenie to wyraŜa przedrostek pod-, np. podbarwić, podkochiwać się, podorać, podpiłować, podeschnąć. Dlatego teŜ i podenerwować bywa zmieniane tak, aby było zgodne z liczebniejszym dziś wzorem. Proces „poprawiania" czasownika podenerwować dokonał się juŜ w wypadku bliskoznacznego poirytować. Do połowy XX wieku słowniki notowały tylko tę formę, późniejsze mają teŜ formę podirytować. podeszwa, nie ! podeszew. Forma podeszew jest poprawna tylko w dopełniaczu liczby mnogiej: tych podeszew. podkoszulek, podkoszulka. Druga z tych form jest rzadsza i długi czas uchodziła za niepoprawną. Obecnie Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN jest skłonny ją akceptować, ale tylko w języku potocznym. ZauwaŜmy, Ŝe obie formy mają oparcie w przykładach analogicznych, np. głowa -podgłówek i klasa -podklasa (jednostka taksonomiczna). Relacja między podkoszulkiem a podgłówkiem jest jednak bliŜsza niŜ między podkoszulką a podklasa, gdyŜ w pierwszej parze cząstka pod- ma znaczenie konkretne, podczas gdy w drugiej parze - raz konkretne, a raz abstrakcyjne. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. podkówka, podkuwka. Podkówka to mała podkowa; podkuwka to dolne okucie sań. Zob. teŜ -ówka. podobnie. Słyszy się, a nawet czyta się i tym podobnie, często w połączeniu i tak dalej, i tym podobnie, пр.: „(...) od 219 razu zaczęło się narzekanie: taki to klimat, co to za klimat, w tym klimacie... i tak dalej, i tym podobnie" (J. Brosz-kiewicz). WyraŜenie to wydaje się źle zbudowane (słowo podobnie nie rządzi celownikiem) i np. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN ocenia je jako błąd. MoŜe i błąd, ale częsty i o szacownej tradycji - znajdziemy go w Księgach narodu polskiego i

pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza, w Chłopach Reymonta, w Nocach i dniach Dąbrowskiej. To taki błąd, który... nie jest błędem. pod płaszczykiem. Zob. płaszczyk. pod rząd. Zob. rząd. podwinąć. Zob. powinąć się, podwinąć się. po dziś dzień, do dziś dnia. WyraŜenia te ulegają kontaminacji, czyli skrzyŜowaniu. Wynikiem jest błędna postać ! do dziś dzień. Zob. teŜ KONTAMINACJA. pojedynczy, pojedynczo. Dawniej pisano w tych wyrazach ń w miejscu n i są powody, by przypuszczać, Ŝe pisownia została zmieniona przez pomyłkę. Jakkolwiek było, do dziś utrzymuje się wymowa z miękkim n, ale pisownia ! pojedynczy, ! pojedynczo jest niepoprawna. politechnika. Zob. szkoła, uniwersytet itp. polonica, judaica, slavica itp. Słowniki poprawnej polszczyzny kaŜą akcentować trzecią sylabę od końca: „poLOnika", „juDAika", „SLAwika". Niektóre wydawnictwa, np. Słownik wymowy polskiej PWN, dopuszczają akcent takŜe na przedostatniej sylabie, ale trzeba go uznać za mniej staranny. Zob. teŜ akcent. połowa, ściśle biorąc, to jedna z dwóch równych części jakiejś całości. W języku od dawna jednak funkcjonują wyraŜenia większa połowa i mniejsza połowa, oznaczające 220 część tylko zbliŜoną do połowy, nieznacznie większą lub mniejszą od pozostałej. Słowniki nie uwaŜają tych wyraŜeń za niepoprawne, ale kwalifikują je jako potoczne. To samo dotyczy sformułowania (dwie) nierówne połowy. W tekstach o charakterze oficjalnym lepiej mówić o większej lub mniejszej części, a nie połowie, i o nierównych częściach, a nie połowach. Natomiast wyraŜenia ! trzy (cztery itd.) połowy, uŜywane w znaczeniu 'trzy, cztery itd. części' wydają się zbyt niestaranne nawet w języku potocznym. połów dorsza, skup truskawki itp. W stylu naukowym i popularnonaukowym formy liczby pojedynczej rzeczowników występują często w znaczeniu gatunkowym, np. Dorsz jest rybą morską. W języku plantatorów, hodowców, rybaków i w innych środowiskowych odmianach polszczyzny formy te mają znaczenie zbiorowe: połów dorsza, skup truskawki itp. Sformułowania takie mogą razić w polszczyźnie ogólnej, choć - trzeba przyznać - są dość częste i przedostają się do tekstów o zasięgu ogólnym, пр.: „Na Bałtyku trwają połowy dorsza. Na zdjęciu: rozładunek złowionej ryby w kołobrzeskim porcie" (Zycie Warszawy). Sytuację komplikuje fakt, Ŝe wśród nazw roślin, warzyw i owoców są takie, które nawet w nieśrodowiskowych odmianach polszczyzny występują w liczbie pojedynczej, gdy oznaczają nie poszczególne przedmioty, lecz zbiorowość, np. kilo cebuli (choć kilo buraków), worek kapusty (choć worek kalafiorów), zarośla tarniny (choć zarośla malin). RozbieŜność między językiem środowiskowym a nieśrodo-wiskowym moŜe mieć takŜe odwrotny charakter. W polszczyźnie ogólnej np. stal jest rzeczownikiem niepoliczalnym, nie uŜywanym raczej w liczbie mnogiej - w razie potrzeby mówi się o gatunkach stali, nie o stalach. Natomiast w profesjonalnych odmianach języka formy liczby mnogiej są uŜywane. południe. Rzeczownik ten jest rodzaju nijakiego i jak inne nijakie ma w celowniku końcówkę -u. Wyjątkiem jest wyraŜenie ku południowi, analogiczne do ku wschodowi i ku 221 zachodowi. Na przykład: Rzeka płynie od północy ku południowi, rzadziej od północy ku południu. Zob. teŜ Zachód, zachód. Potudniowoeuropejczyk. Zob. Środkowoeuropejczyk. pomarańcza. Formy ten pomarańcz ani ta pomarańcz nie są uwaŜane za poprawne. Niektórzy językoznawcy aprobują formę ta pomarańcz w języku potocznym, ale nie jest to stanowisko

większości. Jeśli w języku potocznym mogą obowiązywać słabsze rygory, to moŜna by w nim tolerować teŜ formę ten pomarańcz - jest dostatecznie rozpowszechniona, a prawie stuletnia walka z nią w wydawnictwach poprawnościowych nie przyniosła efektów. Formę tę uwzględnił Słownik współczesnego języka polskiego Wydawnictwa Wilga, ale tylko w znaczeniu 'kolor pomarańczowy'. Wątpliwość dotyczy teŜ dopełniacza liczby mnogiej: tych pomarańczy czy tych pomarańcz? Językoznawcy zwykle faworyzują tę drugą formę, poniewaŜ jest jednoznaczna: nie sposób jej pomylić z dopełniaczem, celownikiem ani miejscownikiem liczby pojedynczej. Zwyczaj językowy przemawia jednak za pierwszą, która jest fonetycznie łatwiejsza. W słownikach podaje się obie. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. POmyŚleĆ. Zob. WYMYŚLIĆ, POMYŚLEĆ. ponad-, ponad. „StraŜ poŜarna i policja interweniowały z ponadgodzinnym opóźnieniem" (Gazeta Wyborcza). MoŜna było napisać z ponad godzinnym opóźnieniem i teŜ byłoby dobrze. Istnieje bowiem przedrostek ponad- i partykuła ponad i oba mogą znaczyć 'więcej niŜ'. Taką samą funkcję ma partykuła przeszło, moŜna napisać więc z przeszło godzinnym opóźnieniem. Podobne przykłady: spłacićponadmilionowy (lub ponad milionowy) dług, stać w ponadkilometrowej (lub w ponad kilometrowej) kolejce, sprzedać ponadstutysięczny (lub ponad stutysięczny) nakład. 222 Niektórzy mają wątpliwości, czy przytoczone wyŜej przykłady rozdzielnej pisowni słowa ponad są poprawne. Zapewne jednak nikt nie będzie kwestionował zapisu ponad 1000-letni. W takim razie naleŜy teŜ aprobować zapis ponad tysiącletni - i inne przytoczone wyŜej. Dodajmy, Ŝe pisownia łączna obowiązuje w wyraŜeniach, które charakteryzują się znacznym stopniem stabilizacji, np. ponadczasowy, ponaddźwiękowy, ponadludzki, ponadnormatywny, ponadplemienny. Zob. teŜ OKOŁO, PONAD. ponadto, ponad to. Ponadto znaczy 'oprócz tego, w dodatku', np. Był złym uczniem, a ponadto się spóźniał. Rozłączną pisownię ma przyimek ponad z zaimkiem to, np. Niewiele wiedział ponad to, co sam zobaczył. W ponadto akcent pada na sylabę -nad-; w ponad to akcentujemy głównie to, z mniejszą siłą po-. Taka sama róŜnica dzieli nadto i nad to, przy czym nadto moŜe znaczyć teŜ 'za duŜo, za bardzo', np. Okazji było aŜ nadto, PoraŜki były aŜ nadto dotkliwe. poniewczasie. Dawniej pisano po niewczasie i jeszcze u Parandowskiego czytamy: „Przekonał się po niewczasie, Ŝe jedyną Ŝyłą złota jest dlań jego własna twórczość". Słowo niewczas jednak samodzielnie nie jest juŜ uŜywane, toteŜ współcześnie przewaŜa pisownia łączna. Tylko ją moŜna znaleźć w słownikach ortograficznych. pontyfikat to okres sprawowania władzy przez papieŜa, a nie objęcie przez niego urzędu. Zamiast „!(...) zbliŜająca się 20. rocznica pontyfikatu (...)" (Niedziela) naleŜało napisać zbliŜające się 20-lecie pontyfikatu. pop, jak ksiądz, ma celownik na -u (księdzu i popu), ale obocznie teŜ na -owi (popowi). Równokształtne słowo pop o znaczeniu 'odmiana muzyki rozrywkowej' lub 'pop-art' ma tylko celownik na -owi. Zob. teŜ celownik. 223 poprawić się. WyraŜenie ! poprawić się na lepsze dwa razy przekazuje tę samą informację - raz za pomocą czasownika, drugi raz za pomocą przymiotnika. Lepiej i krócej mówimy poprawić się lub zmienić się na lepsze. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA.

Poproszę... Zob. Chciałem..., Poproszę.... poprzedzać, wyprzedzać często występują w konstrukcjach dwuznacznych. „! Zdobycie pewności musi poprzedzać badanie i rozumowanie (...)" (Fronda). Aby rozstrzygnąć, co ma być pierwsze, a co drugie, moŜna zbudować zdanie w stronie biernej, np. Zdobycie pewności musi być poprzedzone badaniem i rozumowaniem albo na odwrót. popularnonaukowy. KsiąŜki popularnonaukowe to ksiąŜki 'popularyzujące naukę', a nie 'w polowie popularne, w polowie zaś naukowe'. Człony tego złoŜenia są nierównorzędne i dlatego zapisujemy je bez łącznika. Zob. teŜ łącznik. РОГПО-. Zob. EURO-, PORNO-, SEKS-. po równo, wyraŜenie potoczne i w oficjalnych wypowiedziach nieodpowiednie. W zeszycie do ćwiczeń z matematyki dla szkoły podstawowej czytamy: „Policz piłki. Trzeba je rozdać po równo między Adasia, Basię, Czesia i Dorotę". Na następnej stronie zaś: „24 kg sztucznego nawozu naleŜy podzielić po równo między 6 działkowiczów". W obu zdaniach po naleŜało wykreślić: Trzeba je rozdać równo... i... naleŜy podzielić równo... porubstwo - słowo nie notowane w trzytomowym Słowniku języka polskiego PWN - jest znane głównie z wyraŜenia ruja i porubstwo, dziś uŜywanego Ŝartobliwie. Na serio o ruję i porubstwo oskarŜał literaturę młodopolską nieprzychylny jej Henryk Sienkiewicz. Samo słowo jest jednak starsze; Linde podaje przykłady z XVI i XVII w., w tym jeden, który starcza za definicję: „Lepiej Ŝonę mieć, aniŜeli w swej- 224 woli i w porubstwie Ŝyć". Dawniej zresztą pisano poróbstwo, c0 świadczy o związku tego wyrazu z czasownikiem porobić w jego dawnym znaczeniu 'zniewolić'. Dziś słowniki ortograficzne podają tylko pisownię z u. porywisty, nie [porwisty, np. porywisty wiatr. Lepiej kojarzyć to słowo z czasownikiem porywać niŜ porwać; mówi się zresztą o porywach wiatru. poseł, posłanka. Obydwa wyrazy mogą się odnosić do kobiety posła, powiemy więc pani poseł lub pani posłanka. Męska postać tytułu jest jednak odpowiedniejsza w sytuacjach oficjalnych. Natomiast w liczbie mnogiej trzeba uŜywać formy Ŝeńskiej: panie posłanki, nie lpanie poseł ani [panie posłowie (choć poprawnie panie i panowie posłowie). Zob. teŜ DYREKTORKA, KIEROWNICZKA I IN. posiadać, mieć. Wydawnictwa poprawnościowe ostrzegają, by nie uŜywać czasownika posiadać „w połączeniu z nazwami rzeczy drobnych, z rzeczownikami abstrakcyjnymi oraz przy podmiocie nieŜywotnym (...) [пр.] Posiadać brodę, bilet, wymiary, znaczenie, reumatyzm; autobus posiada 30 miejsc" (Słownik poprawnej polszczyzny PWN). W podanych tutaj przykładach naleŜy uŜyć czasownika mieć. Inny słownik języka polskiego PWN informuje ponadto: „W odniesieniu do przedmiotów drobnych naturalne jest uŜycie tylko imiesłowu biernego i gerundium, poniewaŜ są to formy, których nie ma synonimiczny czasownik «mieć». DrŜącymi rękami zaczął wyjmować posiadane drobiazgi......zezwolenie na posiadanie broni". Zgodnie z tradycją mówiło się np. posiadać ziemię, majątek, fortunę, takŜe posiadać rozległą wiedzę i posiadać znajomość języków. Stopniowo zakres uŜycia czasownika posiadać rozszerzył się, co wspomniany Inny słownik języka polskiego ujmuje w kilku akapitach z przykładami. Ostatni z nich zawiera jednak ostrzegawczą uwagę: „Słowo posiadać bywa teŜ uŜywane w innych kontekstach zamiast czasownika 225 «mieć» i nadaje wypowiedzi odcień oficjalny, a czasem pretensjonalny". Zob. teŜ WYRAZY MODNE. posiadanie. Być w posiadaniu to replika niemieckiego im Besitz sein, mającego swój odpowiednik takŜe w innych językach (np. angielskie to be in possession, francuskie etre en

possession). Wydawnictwa poprawnościowe przedkładają czasowniki mieć i posiadać nad to nieco urzędowe wyraŜenie, radzą więc pisać np. Muzeum posiadało cenne obrazy zamiast Muzeum było w posiadaniu cennych obrazów. Krytykowane wyraŜenie jest jednak rozpowszechnione, a jego pozycję wspiera analogia do innych, takŜe dość oficjalnych i czasem kwestionowanych wyraŜeń: mieć coś w posiadaniu (mniej oficjalnie: posiadać, mieć, być właścicielem czegoś), wejść w posiadanie czegoś (mniej oficjalnie: stać się posiadaczem, właścicielem), coś jest w czyimś posiadaniu (mniej oficjalnie: ktoś coś posiada, ma) i coś dostaje się (przechodzi) w czyjeś posiadanie (mniej oficjalnie: coś staje się czyjąś własnością). Zob. teŜ POSIADAĆ, MIEĆ. Zob. teŜ KALKI. posłanka. Zob. poseł, posłanka. postać, powstać. Dawny czasownik postać o znaczeniu 'stanąć, pojawić się' odmieniał się tak jak powstać: postanę, postaniesz, postanie itd. Dziś nie uŜywa się go poza kilkoma utartymi wyraŜeniami, np. coś komuś nie postało w głowie i czyjaś noga gdzieś nie postanie. Ta jego archaiczność w pol-szczyźnie jest przyczyną błędów dwojakich. Albo zamienia się dawne postać na współczesne, bardziej zrozumiałe powstać, np. ! coś komuś nie powstało w głowie. Albo teŜ zachowuje się dawną formę, ale przypisuje jej inne, współczesne znaczenie, związane z innym sposobem odmiany (postoję, postoisz, postoi itd.) - i mówi się błędnie: ! czyjaś noga gdzieś nie postoi. Zob. teŜ etymologia ludowa. poszukać, poszukiwać. Z ogłoszenia prasowego: „! A-gencja towarzyska poszukuje młode panie". Poprawnie 226 byłoby młodych pań, gdyŜ czasowniki poszukać i poszukiwać łączą się z dopełniaczem, a nie z biernikiem. Niepoprawne jest teŜ łączenie ich z narzędnikiem w konstrukcjach ! poszukać (poszukiwać) za czym (z niemieckiego nach etwas suchen). pośrodku, W Środku. Pisze się w środku tygodnia, ale pośrodku pokoju, szli w środku, ale siedzieli pośrodku. Łączną pisownię mają teŜ słowa pośród, wśród i przestarzałe juŜ wpośród. potencjalny, zgodnie z łacińskim pochodzeniem tego słowa, znaczy 'moŜliwy', dokładniej zaś - 'taki, którego jeszcze nie ma, lecz który moŜe się pojawić lub wydarzyć', np. potencjalne korzyści, potencjalne niebezpieczeństwo, potencjalny przeciwnik, potencjalni klienci. Pleonazmem jest więc sformułowanie ! potencjalne moŜliwości: samo słowo moŜliwości całkowicie wystarczy. Podobne błędy są związane z przysłówkiem potencjalnie: „! W trzecim, największym eksploatowanym przez Codalco regionie, Andina, istnieją potencjalnie największe moŜliwości ekspansji" (Zycie Gospodarcze). Zob. teŜ pleonazm, tautologia. potrafić. Czasownik ten jest zgodnie z tradycją dokonany, ale obecnie odczuwa się go zwykle jako niedokonany. Formy potrafię, potrafisz, potrafi, potrafimy, potraficie, potrafią są więc odnoszone często do teraźniejszości, a nie do przyszłości, co wcale nie razi, пр.: „Nauka nie potrafi jeszcze wytłumaczyć, dlaczego takie waŜne narządy, jak mózg czy płuca (...), nie są wraŜliwe na ból" (Wiedza i Zycie). W odniesieniu do przyszłości uŜywa się czasem form złoŜonych, które jednak w wydawnictwach poprawnościowych bywają kwestionowane пр.: „! (...) jesteś przeraŜona, Ŝe ci kaŜą nie wiadomo co robić, a ty nie będziesz potrafiła" (Kultura). Najlepiej było napisać tu: a ty nie będziesz umiała. Kwestionowane są teŜ imiesłowy na -ąc i -асу, пр.: »! Sztuczna inteligencja - dział informatyki zajmujący się 227

budową programów wyposaŜonych w elementy domyślności i potrafiących uczyć się na własnych błędach" (Computer World). NaleŜało napisać umiejących się uczyć, zdolnych się uczyć lub zdolnych do uczenia się. Nawiasem mówiąc, nie tylko imiesłowy na -ąc i na -ący, właściwe czasownikom niedokonanym, nie powinny być tworzone od czasownika potrafić. Nie uŜywa się takŜe imiesłowu na -szy (! potrafiwszy), normalnie tworzonego przecieŜ od czasowników dokonanych. potrzebować. Błąd w ogłoszeniu w czasopiśmie PCkurier: „! Kupujesz komputer? Potrzebujesz oprogramowanie? Kup je u nas!". Czasownik potrzebować łączy się z dopełniaczem, a nie z biernikiem, poprawnie byłoby więc: Potrzebujesz oprogramowania ? potrzebować, musieć. Łączenie czasownika potrzebować z bezokolicznikiem bywa odczuwane jako wpływ składni niemieckiej lub jidysz. Być moŜe względy te decydują o niewielkiej popularności konstrukcji bezokolicznikowej i jej wątpliwym statusie poprawnościowym. Odzwierciedleniem wahań jest kompromisowe stanowisko Słownika poprawnej polszczyzny PWN, który konstrukcję tę uznał za poprawną tylko wtedy, gdy czasownik potrzebować jest zaprzeczony, пр.: „Nie potrzebuję dziś wracać na kolację". Taka ocena jest niestety nadmiernym uproszczeniem, gdyŜ dyskwalifikuje zdania, które wcale nie wydają się raŜące, пр.: „Był małomówny jak wszyscy Grecy i potrzebował się wygadać" (H. Sienkiewicz). Niewątpliwie jednak w wielu zdaniach nie zaprzeczonych - np. Spieszę się, bo potrzebuję zdąŜyć na autobus - lepiej uŜyć czasownika musieć niŜ potrzebować. Być moŜe pewien element psychicznej potrzeby, o której mowa w cytacie z Sienkiewicza, sprawia, Ŝe obecny w nim czasownik potrzebować zdaje się dobrze pełnić swoją funkcję. powinąć się, podwinąć się. WyraŜenie noga się komuś' powinęła znaczyło kiedyś dosłownie 'ktoś się potknął, po- 228 ślizgnął, przenośnie zaś - 'komuś się nie powiodło'. Do dziś zachowało się tylko to przenośne znaczenie, a czasownik powinąć się poza wymienionym wyraŜeniem nie jest juŜ uŜywany. Zdarza się więc, Ŝe jest zastępowany czasownikiem podwinąć się, lepiej zrozumiałym. Wydawnictwa poprawnościowe na razie tej innowacji nie aprobują: noga moŜe się komuś podwinąć przypadkiem, moŜna celowo podwinąć nogi pod siebie, moŜna usiąść z podwiniętymi nogami - ale sformułowania te mają charakter dosłowny. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. powstać. Zob. postać, powstać. powtarzać, wracać itp. Na pewną nieścisłość znaczeniową natrafia się w potocznym uŜyciu czasowników oznaczających ponowienie czyności. Ktoś mówi np. Nie będę ci tego dwa razy powtarzał, a ma na myśli to, Ŝe nie chce o czymś dwa razy mówić (czyli Ŝe nie chce powtarzać ani razu). Ktoś inny oświadcza: JuŜ czwarty raz wracam do Kudowy, a ma na myśli to, Ŝe jedzie do niej czwarty raz (wraca zaś po raz trzeci). W starannym stylu naleŜałoby unikać takich wypowiedzi, gdyŜ mogą być mylące. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. póki CO. WyraŜenie to pochodzi od rosyjskiego poka czto, a poniewaŜ daje się zastąpić rodzimym na razie i tymczasem, wydawnictwa poprawnościowe uznają je za niepoŜądany w polszczyźnie rusycyzm. Jest jednak rozpowszechnione, zwłaszcza w języku potocznym, sięgają teŜ po nie dziennikarze, пр.: „W grze pojedynczej kobiet póki co bez sensacji" (Gazeta Współczesna). Byłoby dobrze, gdyby wyraŜenie póki co słuŜyło tylko do oŜywienia wypowiedzi. Gorzej, jeśli jest uŜywane dlatego, Ŝe piszący nie zna innych określeń. Zob. teŜ kalki.

pół, pół-. Piszemy rozdzielnie np. pół kilometra, pół godziny, o pół do ósmej (obocznie do o wpół do ósmej lub wpół 229 do ósmej), takŜe pól na pół. Łącznie natomiast półfinał, półroczny, póljawnie, półdarmo, półserio, półleŜeć itp. JeŜeli drugi człon w wyrazie złoŜonym jest pisany wielką literą, to poprzedza się go łącznikiem, np. pół-Polak. Wyjątkowo oddzielnie piszemy pół w dwuczłonowych wyraŜeniach, w których kaŜdy człon z osobna przekazuje znaczenie połowiczności, a oba wspólnie określają jedno pojęcie, np. pół jawa, pół sen (czyli w połowie jawa, w połowie sen), pół Polak, pół Niemiec (czyli w połowie Polak, w połowie Niemiec), pół Ŝartem, pół serio (czyli trochę Ŝartem, trochę serio), pól leŜał, pól siedział (o kimś, kto np. w podróŜy pół drogi leŜał, pół drogi siedział bądź teŜ całą drogę spędził w pozycji półleŜącej). Zob. teŜ DWUIPÓŁROCZNY. Zob. teŜ PÓŁGODZINA, PÓŁWIEK. Zob. teŜ W PÓŁ, WPÓŁ, WPÓŁ-. pót, półtora. Pierwszy z tych liczebników jest nieodmienny, drugi ma formy zróŜnicowane rodzajowo: półtora kilometra, półtora okrąŜenia, ale półtorej mili (nie ! póltory mili). Ich łączliwość składniowa z trudem poddaje się uogólnieniom, wydawnictwa poprawnościowe często więc poprzestają na podawaniu przykładów: nie pisać od pół(tora) tygodnia, wrócić za pół(torej) godziny, wyjechać przed pół(tora) rokiem, przyjść po pół(tora) roku, rozpuścić lekarstwo w pół(torej) szklanki wody, sprzedawać pomidory po pół(tora) rubla. Jak widać, rzeczownik przy liczebnikach pół i półtora na ogół występuje w dopełniaczu. Wyjątkiem jest konstrukcja przed pół(tora) rokiem, w której przypadek rzeczownika dostosowuje się do wymagań przyimka, por. analogiczne przed rokiem. Wydaje się, Ŝe moŜe być ona wzorem dla innych połączeń z rzeczownikiem rodzaju męskiego, np. Zalać ziemniaki pół litrem wody (bo przecieŜ nie ! Zalać ziemniaki pół litra wody). Nietypowo zachowuje się teŜ rzeczownik godzina, inaczej w kontekście liczebnika pół niŜ półtora, por. wyjechać przed półtorej godziny, ale przed pół godziną; podobnie: przyjść po półtorej godziny, ale po pół godzinie. Mówimy teŜ przed 230 półgodziną i po półgodzinie, uŜywając rzeczownika półgodzina, który poza wymienionymi połączeniami nie występuje. Prawdopodobnie to pod jego wpływem ukształtowała się nietypowa łączliwość składniowa liczebnika pól z rzeczownikiem godzina po przyimkach przed i po. W grupach liczebnikowych zakończonych liczebnikiem pół zazwyczaj uŜywa się rzeczownika w liczbie pojedynczej, np. pięć i pół roku (nie ! pięć i pół lat), za pięć i pól godziny (nie ! za pięć i pól godzin). W narzędniku i w miejscowniku uŜycie liczby mnogiej jest teŜ dopuszczalne: przed dwoma i pól miliona lat lub przed dwoma i pól milionami lat, po dwóch i pól roku lub po dwóch i pól latach. Wydawnictwa poprawnościowe popierają jednak konstrukcje z rzeczownikiem w liczbie pojedynczej. Zob. teŜ PÓŁGODZINA, PÓŁWIEK. Zob. teŜ RAZ. Zob. teŜ W PÓŁ, WPÓŁ, WPÓŁ-. półgodzina, półwiek. Słowo półgodzina jest uŜywane tylko w wyraŜeniach przed półgodziną i po półgodzinie. MoŜna napisać w tym samym znaczeniu przed pół godziną i po pół godzinie - np. Był tu przed półgodziną lub przed pół godziną. Jeszcze bardziej ograniczone uŜycie ma słowo półwiek - występuje tylko w wyraŜeniu przed półwiekiem. I tu moŜna napisać rozłącznie przed pół wiekiem (na wzór regularnych połączeń: przed pół rokiem, przed półtora rokiem), co więcej - rozłączna pisownia jest duŜo bardziej rozpowszechniona. Zob. teŜ PÓŁ, PÓŁTORA. północ. Zob. Zachód, zachód. Północnoeuropejczyk. Zob. Środkowoeuropejczyk.

półtora. Zob. pół, półtora. ppłk. Zob. płk., ppłk. pracoholik, z angielskiego workahołic, to ktoś tak uzaleŜniony od pracy jak alkohołik od alkoholu. Liczne inne wyrazy powstały w podobny sposób, np. seksohołik, kinoholik 'nało- 231 gowy kinoman', sieciohołik 'nałogowy internauta'. Wszystkie naleŜy pisać przez h. Winą za błędy typu ! pracocholik moŜna obarczyć melancholika. praktycznie. Słowo to znaczyło najpierw 'w sposób praktyczny, mając na względzie korzyści praktyczne' i tylko w takich znaczeniach było objaśniane w słownikach, пр.: „Oni myślą praktycznie, twarde Ŝycie ich tego nauczyło" (W. śukrowski). Później praktycznie, pod wpływem angielskiego practically, zaczęło teŜ znaczyć 'prawie, właściwie, zasadniczo', пр.: „(...) praktycznie u kaŜdego zawodowego kolarza występuje arytmia pracy serca" {Gazeta Wyborcza), „(...) pytanie o naturę światła pojawiło się praktycznie wraz z gatunkiem ludzkim" {Wiedza i Zycie). Autorzy wydawnictw poprawnościowych czasem jeszcze kwestionują to nowe znaczenie, ale prawdopodobnie będą musieli się z nim pogodzić. Na razie warto dbać o to, by nowe znaczenie nie kolidowało ze starym, jak w zdaniu: „Parlament zaś praktycznie ma tylko teoretyczną moŜliwość obalenia prezydenta" (z telewizji). Zob. teŜ kalki. predestynować, predysponować. Czasowniki te mają podobne znaczenia i czasem mogą być uŜywane zamiennie, czego dowodzą przykłady ze Słownika języka polskiego PAN: „Głos mój ogólnie się podobał, a temperament i zacięcie charakterystyczne (...) predestynowały mnie do operetki" (L. Solski), „Mój głos niski i szorstki predysponował mię (...) na przodownika chóru" (S. Pigoń). Słowo predysponować, dziś rzadkie, ma związek z predyspozycją, czyli wrodzoną zdolnością lub skłonnością do czegoś (mówimy np. predyspozycje zawodowe, artystyczne, psychofizyczne). Czasownik predestynować (nie ! predystynować) moŜna kojarzyć z predes-tynacją, czyli losem, fatum, wolą boŜą itp. Znaczenie tego czasownika nie odpowiada jednak dokładnie znaczeniu rzeczownika. Człowiek predestynowany do czegoś to na ogól nie ktoś, czyją przyszłość określa fatum, lecz ktoś, kogo 232 jakieś cechy, warunki, okoliczności przeznaczają do czegoś, np.: „Rumunka na Igrzyskach moskiewskich będzie z pewnością jedną z faworytek (...), predestynują ją do tego znakomite warunki fizyczne - 190 cm wzrostu i 72 kg wagilH" {Dziennik Polski). preferować. Słowo to naleŜy do stylu oficjalnego. Niestosowność posługiwania się nim w kontekstach, w których lepsze byłoby nienacechowane stylistycznie woleć lub dawać pierwszeństwo, jest często przedmiotem Ŝartów, np. Preferuje pani kawę czy herbatę? A oto inny przykład Ŝartobliwego uŜycia: „(...) kobiety preferowały jako technologię zmywania zanurzanie wszystkich naczyń w detergentach i taplanie się w coraz brudniejszej wodzie" {Kultura). Zob. teŜ WYRAZY MODNE. premier. Zob. PREZYDENT, PREMIER. preSJa. Zob. PIĘTNO, WRAśENIE, PRESJA, WPŁYW. prestidigitator, po włosku prestidigitatore, od presto 'szybki' i łacińskiego digitus 'palec'. Trudno wymówić to słowo, łatwo je przekręcić. Prostszym, bezpieczniejszym wyrazem jest iluzjonista. preZentOWaĆ. Zob. PRZEDSTAWIAĆ, PREZENTOWAĆ, REPREZENTOWAĆ. prezydent, premier. „! Od wczoraj o swoich problemach rozmawiają w Poznaniu prezydentowie, burmistrzowie i wójtowie z całej Polski" - donosi Gazeta Wyborcza. Co do burmistrzów i wójtów zgoda, ale nie ! prezydentowie, tylko prezydenci. Podobnie nie !

premierowie, tylko premierzy. Gołym okiem widać, Ŝe prezydent i premier róŜnią się od wójta i burmistrza. priorytet. Pierwotne znaczenie tego słowa - z łacińskiego prior 'pierwszy' - to 'pierwszeństwo'. W tym znaczeniu uŜywa się go zasadniczo w liczbie pojedynczej, пр.: „Priorytet 233 mają młode małŜeństwa, osoby mieszkające w trudnych warunkach lokalowych lub zdrowotnych" (Zycie Literackie). Poza tym priorytetami (często w liczbie mnogiej) nazywa się cele waŜniejsze od innych, np. priorytety badawcze, inwestycyjne, priorytety banków, przedsiębiorstw, listy priorytetów, hierarchie priorytetów. Chęć podkreślenia wagi rzeczy waŜnych jest źródłem takich sformułowań, jak absolutny priorytet czy bezwzględne priorytety. Mówi się teŜ najwyŜszy priorytet, co dla osób znających łacińskie źródło tego słowa brzmi jak pleonazm. Zamiast: „ (...) budowa otrzymała ze strony resortu najwyŜszy priorytet" (Perspektywy) moŜna było napisać: Budowa została uznana przez resort za przedsięwzięcie pierwszoplanowe albo Do budowy tej resort przywiązuje największą wagę. Wiele osób woli jednak słowo priorytet, które brzmi naukowo. Moda zawsze ma jakiś urok, któremu ulegamy. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. procent jest zasadniczo wyrazem odmiennym: Ŝyć z procentów, brać procenty, w znacznym procencie itp. W dopełniaczu liczby pojedynczej ma on formę procentu lub procenta (ta druga forma bywa kwestionowana, jeśli nie towarzyszy liczebnikowi jeden), w mianowniku, bierniku i wołaczu liczby mnogiej procenty (nie ! procenta), w dopełniaczu liczby mnogiej procentów (nie ! procent). W połączeniach z liczebnikami jednak, w liczbie mnogiej, rzeczownik ten ma końcówki przypadkowe tylko w celowniku (Przyznano nagrody dziesięciu procentom dzieci), narzędniku (Pięcioma procentami funduszu wszystkich nie obdzielisz) i miejscowniku (W dziewięćdziesięciu procentach mieszkała tam ludność polska). W pozostałych przypadkach - a z liczebnikiem ułamkowym nawet w kaŜdym przypadku - naleŜy uŜywać bezkońców-kowej formy procent: Dwa procent tej sumy stanowi resztę, Brakuje pięciu procent, Odzyskaliśmy całość bez trzech i pół procent, Zadowolimy się ośmioma i pół procent zysku, Koncert zgromadził sto procent widzów. 234 Zdanie StęŜenie wynosiło 28,7% odczytujemy więc: StęŜenie wynosiło dwadzieścia osiem i siedem dziesiątych procent. W praktyce nierzadko usłyszy się w takich konstrukcjach formę procenta. Zob. teŜ PROMIL, PROMILLE. Zob. teŜ PUNKT PROCENTOWY. promil, promille. Pierwszy z tych rzeczowników jest odmienny: promila, promilowi itd., w liczbie mnogiej promile, promili itd. Przykłady prasowe pouczają nie tylko o odmianie tego słowa, ale i o jego znaczeniu w polskim Ŝyciu: „Prawie 2,5 promila alkoholu we krwi miał Paweł S., 43-letni maszynista pociągu osobowego relacji Braniewo - Elbląg", „Kierownik izby wytrzeźwień stwierdził, Ŝe cztery promile alkoholu we krwi to niewiele", „Umiarkowane zatrucie alkoholem jest do trzech promili". Jak informuje Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, w dopełniaczu i bierniku liczby mnogiej moŜna uŜywać obocznej formy promil, np. pięć promili albo pięć promil. Ta druga konstrukcja jest jednak rzadka. Drugi rzeczownik -promille - jest nieodmienny. PoniewaŜ zwalnia piszących z namysłu nad wyborem końcówki, moŜe być czasem uŜyteczny. Na przykład w artykule o kolejce wilanowskiej Gazeta Wyborcza podaje, Ŝe „między Belwederem a placem Unii Lubelskiej nachylenie linii wynosiło 41 promille". Dobrze czasem przypomnieć, Ŝepromil (promille) nie jest wyłącznie jednostką stęŜenia alkoholu we krwi. Zob. teŜ procent. prosić. Wiele osób mówi proszę panią tam, gdzie tradycja i wciąŜ obowiązująca norma językowa kaŜą uŜywać zwrotu proszę pani. Co prawda, czasownik prosić w zasadzie łączy się

z biernikiem, mówimy więc np. Proszę panią o radę. Zwracając się jednak do rozmówczyni - czasem po to, by rozpocząć rozmowę, czasem dla podtrzymania uwagi - powinniśmy uŜywać formuły proszę pani, z dopełniaczem, a nie z biernikiem, np. Proszę pani, czy sądzi pani, Ŝe ... albo Zdarzyło się to, proszę pani, w zeszłym roku. 235 Zwrot proszę pani jest w dzisiejszej polszczyźnie składnio-' wym archaizmem. Dopełniacz przy czasowniku prosić (w zdaniach nie zaprzeczonych) występuje w niewielu konstrukcjach - jak mówią językoznawcy - adresatywnych, np. proszę mamy, proszę taty, proszę cioci, proszę pań, proszę panów, proszę pana, proszę państwa, proszę was, proszę ciebie, proszę siostry (w zwrocie do zakonnicy lub pielęgniarki), proszę Wysokiego Sądu. prOSię. Zob. KURCZĘ, JAGNIĘ ITP. prosperity to nieodmienny rzeczownik rodzaju Ŝeńskiego: ta prosperity. WyraŜenia okres prosperity, lata prosperity wyglądają jednak tak, jakby zawierały formę dopełniacza liczby pojedynczej rzeczownika ! prosperita. W słownikach nie znajdziemy takiego wyrazu, powinniśmy zatem poprawić zdanie: „! Powrócił do Warszawy, otworzył «kawę literacką», oŜenił się. Prosperita nie trwała jednak długo" {Literatura). protagonista nie jest synonimem antagonisty ani jego przeciwieństwem. Słowniki nie notują takiego znaczenia, poprzestając na trzech innych: (1) przywódca walczący o coś, (2) najwaŜniejszy aktor w zespole, główny aktor sztuki lub filmu bądź główny bohater powieści, (3) pierwszy aktor w staroŜytnym teatrze greckim, prowadzący dialog z chórem (nb. od tego znaczenia wywodzą się pozostałe). Tymczasem nawet w starannie wydanych tekstach, pisanych przez uznanych autorów protagonista występuje czasem w znaczeniu 'przeciwnik', пр.: „Wielki protagonista Staffa - Bolesław Leśmian, bynajmniej nie był pobity, schodząc z areny w roku 1937" (K. Wyka). O ile znaczenie to wykazuje pewien związek z pozostałymi i moŜna by je uznać za naturalny rezultat ewolucji znaczeniowej wyrazu, o tyle protagonista jako 'zwolennik' to uŜycie budzące więcej wątpliwości. MoŜe za nim przemawiać to, Ŝe przywódca czegoś, np. rewolucji, jest zazwyczaj teŜ jej zwolennikiem. Najprawdopodobniej jednak ci, którzy protagonista nazywają stronnika 236 kogoś lub czegoś, kierują się czysto formalną analogią do antagonisty i potwierdzonym w innych parach wyrazów przeciwstawnym znaczeniem czątek anty- i pro-. protekcjonalny, protekcyjny, słowa czasem mylone, podobnie jak pochodne przysłówki: „! Mówi duŜo i z wielką pewnością siebie. Wobec mnie zachował się protekcyjnie" (S. Dygat). Protekcyjny znaczy 'związany z protekcją' albo 'chroniący rynek krajowy przed konkurencją', protekcjonalny zaś to 'pobłaŜliwie wyniosły'. W cytowanym zdaniu naleŜało uŜyć przysłówka protekcjonalnie. protokół. Czy naleŜy mówić protokół zebrania czy protokół z zebrania} Słowniki poprawnej polszczyzny dopuszczają tylko tę pierwszą moŜliwość, drugą uznają za błąd. Wiele osób woli jednak protokół z czegoś' niŜ protokół czegoś'. Za decyzją słowników przemawia analogia do rzeczowników takich, jak streszczenie i zapis: skoro streścić coś i streszczenie czegoś, skoro zapisać coś i zapis czegoś, skoro wreszcie protokołować coś, to czemu nie protokół czegoś} Jednak i dla konstrukcji protokół z czegoś moŜna wskazać konstrukcję analogiczną - sprawozdanie z czegoś. UŜycie przyimka z jest wykluczone jedynie w takich wyraŜeniach, jak protokół uzgodnień i protokół rozbieŜności, w których słowo protokół ma znaczenie takie jak spis i tak jak spis łączy się z dopełniaczem. protokół, protokołować itp. mają pisownię oboczną: protokołu, rzadziej protokółu, protokoły, rzadziej protokóły, protokołować, rzadziej protokółować, protokolant, rzadziej protokolant, protokolarny, rzadziej protokólarny. proweniencja. Zob. konduita, proweniencja.

prószyć, ze względu na pokrewieństwo z wyrazami próchno, proch, proszek, jest pisane przez ó. O pomyłkę jednak nietrudno, gdyŜ bardzo silna jest analogia do czasowników zakończonych na -uszyć (np. kruszyć, wzruszyć, ogłuszyć), a takŜe do nazw własnych zawierających cząstkę Prusz-(Pruszków, Ksawery Pruszyński). 237 prym, prymat. Nie naleŜy ich mylić. Prymat to 'pierwszeństwo', пр.: „(...) bezwzględny prymat zasad etyki i prawdomówności przed wszelkimi względami politycznymi" (Krytyka). Słowo prym dawniej teŜ miało takie znaczenie, ale dziś jest uŜywane tylko w związkach frazeologicznych wieść prym i dzierŜyć prym 'mieć przewagę w jakiejś dziedzinie'. prym, rej dawniej oznaczały, odpowiednio: 'pierwszeństwo' oraz 'szereg, rząd'. Dziś występują tylko w utartych związkach: wieść (wodzić, dzierŜyć, trzymać) prym 'mieć przewagę w jakiejś dziedzinie' oraz wieść (wodzić) rej 'przewodzić jakimś ludziom'. Ich znaczenie ani forma, jak widać, nie są identyczne. pryncypalny, pryncypialny. Pryncypalny to 'główny, najwaŜniejszy pod jakimś względem', np. pryncypalna dzielnica, pryncypalna ulica w mieście. Natomiast pryncypialny to 'nie odstępujący od wyznaczonych zasad, zasadniczy', np. pryncypialne znaczenie, ktoś pryncypialny w sądach. Wyrazy te łatwo pomylić - nawet w Kartotece PWN niektóre cytaty ilustrujące uŜycie jednego z nich zostały omyłkowo wyhasłowane pod drugim i na odwrót. MoŜna powiedzieć, Ŝe zawiniła łacina, gdyŜ to łacińskie źródła dwóch polskich przymiotników brzmią podobnie: principalis 'główny, naczelny' i principialis 'początkowy'. W razie wątpliwości pomocne moŜe być kojarzenie słowa pryncypalny z rzeczownikiem pryncypał, a słowa pryncypialny z rzeczownikiem pryncypia. prząśniczka nie jest synonimem prządki, choć tak wielu przypuszcza: „! A w tej chacie, na skraju Puszczy Kampinoskiej, Julia dzieje. Sto lat temu prząśniczki w jej wieku przędły nitki przy kołowrotkach" (Wysokie Obcasy), „! Przeciwległy biegun uczuć wyraŜała muzyka Moniuszki. Przypominała ona tradycję polskiego zacisznego dworu i polskiej wsi, pieśni prząśniczek i liryczne dumki (...)" (B. Suchodol- 238 ski)- Według słowników prząśniczka to zdrobnienie od prząśnica - 'wąska deseczka, do której przywiązuje się przędziwo, część kołowrotka.' Błędną interpretację tego słowa - jak zauwaŜył prof. Bogusław Kreja - nasuwa pieśń Moniuszki: „U prząśniczki siedzą jak anioł dzieweczki,/ Przędą sobie, przędą jedwabne niteczki»/ Kręć się, kręć, wrzeciono (...)". Nie znając dawnych realiów, skłonni jesteśmy przypuszczać, Ŝe u prząśniczki to znaczy w jej domu - jak u sąsiadki, u lekarza, u fryzjera. Tymczasem dzieweczki, o których tu mowa, siedziały u kołowrotka. przed, przede. Zob. w, we, z, ze itp. przed laty, przed (wieloma) latami. Pierwsze z tych wyraŜeń jest uŜywane bądź samodzielnie w znaczeniu 'dawno temu', bądź z liczebnikiem albo zaimkiem liczebnym: przed trzema laty, przed kilku (kilkoma) laty. Drugie wyraŜenie zawsze występuje z liczebnikiem albo zaimkiem liczebnym: przed pięcioma (pięciu) latami, przed wieloma (wielu) latami. Konstrukcje liczebnikowe pierwszego rodzaju są starsze, zawierają archaiczną formę narzędnika laty, a mimo to są zdecydowanie częstsze od tych drugich. Najczęstsze jednak, zwłaszcza w języku potocznym, są wyraŜenia typu pięć lat temu. Zob. teŜ PIĘCIU, PIĘCIOMA ITD. Zob. teŜ SPRZED LAT, PRZED LATY. Zob. teŜ WSTECZ, W TYŁ. przedni, tylny. Drugi z tych przymiotników ulega wpływom pierwszego, co prowadzi do błędów takich, jak ! tylnia opona i ! tylnie nogi. Podobne błędy zdarzają się w innych przymiotnikach zakończonych na -ni i -ny. Warto zapamiętać przykłady: przychodni

korepetytor, ale gospodyni na przychodne; pokój przechodni, ale kolor pochodny; przyrodnia siostra, ale przygodna znajomość. przedsprzedaŜ. Zob. wyprzedać, rozprzedać, odprzedać. 239 przedstawiać, prezentować, reprezentować. Jako rusycyzm krytykowana jest konstrukcja przedstawiać sobą kogoś', cos', пр.: „! Fabryka (...) przedstawia sobą pręŜny kombinat przemysłu motoryzacyjnego" (Motor). Nie lepsze byłoby to zdanie z czasownikiem prezentować lub reprezentować zamiast przedstawiać. MoŜna było natomiast napisać:.. .stanowipręŜny kombinat... lub po prostu: ...jestpręŜnym kombinatem.... Zob. teŜ kalki. przedwczoraj. Zob. dzisiaj, tutaj, wczoraj, przedwczoraj. przejrzeć. Zob. SPOJRZEĆ, WYJRZEĆ, ZAJRZEĆ ITP. przekonywać. W czasie teraźniejszym przekonuję, przekonują, rzadziej przekonywam, przekonywają. Formy przekony-wuję, przekonywują, powstałe ze skrzyŜowania wyŜej wymienionych, są częste, ale uwaŜane za niepoprawne. Zob. teŜ ODDZIAŁYWA Ć, PRZEKONYWAĆ. przemysłowo-rolniczy, rolniczo-przemysłowy. Zgodnie z regułą uŜywamy łącznika w przymiotnikach złoŜonych z członów równorzędnych, a więc takich, w których jeden człon nie jest określeniem drugiego. Dotyczy to takŜe wyrazów, w których jeden z równorzędnych składniowo członów uwaŜamy za waŜniejszy od drugiego. Ustalił się zwyczaj, by człon taki podawać na pierwszym miejscu. Tak więc kraj przemysłowo-rolniczy to taki, w którym przewagę ma przemysł, a kraj rolniczo-przemysłowy to taki, w którym dominuje rolnictwo. Inne znaczenie ma słowo rołniczoprzemysłowy, pisane łącznie. W słownikach jest objaśniane jako 'dotyczący przemysłu rolniczego'. Zob. teŜ ŁĄCZNIK. przemyśleć. Zob. WYMYŚLIĆ, POMYŚLEĆ. PRZENOŚNIE. Zob. metafory. przepłacić. Zob. PRZYPŁACIĆ, PRZEPŁACIĆ. 240 przerębel, przerębla. Przerębel jest rzeczownikiem męskim, nie Ŝeńskim: ten przerębel, nie ! ta przerębel. Rodzaj Ŝeński ma ta przerębla - forma straszą, ale dziś rzadsza. Zdarza się, Ŝe u tego samego autora występują formy obydwu rodzajów: „Zaproponowali, aby wybrać się z nimi do jednego z jeziorek (...) na połów łososi w przeręblu" i „Wypatrują, gdzie w lodzie widać przeręblę" (Cz. Centkiewicz). Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. przesądzić, przewidzieć, zaplanować. W kontekście tych czasowników przysłówki z góry i zawczasu mogą się wydawać zbyteczne, ale błąd - jeśli w ogóle moŜna tu mówić o błędzie - nie jest od razu widoczny, пр.: „JakŜe wiele spraw z góry przesądzamy" (Literatura), „Maszyna nie moŜe mieć programu, który wszystkie ewentualne poczynania odbiorcy i bohatera w jednej osobie przewiduje z góry" (Wiedza i Zycie). W pierwszym zdaniu moŜna było uŜyć czasownika rozstrzygać, w drugim określać. Sformułowania wybrane przez autorów są jednak bardziej dobitne i na tym polega ich zaleta. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. przestankowy, przystankowy. Przystankowy to przymiotnik od przystanek. Znaki interpunkcyjne zaś to znaki przestankowe, nie [przystankowe. Określenie to pochodzi od dawnego rzeczownika przestanek, oznaczającego m.in. pauzę w jakiejś czynności, a takŜe znak przestankowy. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. przestrzegać. W znaczeniu 'stosować się do czegoś' czasownik ten łączymy z dopełniaczem, np. przestrzegać przepisów, zaleceń, zasad, tajemnicy, hierarchii. W znaczeniu 'ostrzegać'

łączymy go z biernikiem: Przestrzegał ją przed niebezpieczeństwem. Błąd popełnił dziennikarz, pisząc: „! U-stawy na temat ochrony wód i ochrony powietrza mamy naprawdę piękne. Sęk w tym, aby je przestrzegano" (Przegląd Techniczny). Zamiast je naleŜało napisać ich. 241 przewidzenie, przywidzenie. „! Nie, to nie mogły być przewidzenia, to musiała być prawda" (S. Lubiński). Przewidzenie pochodzi o A przewidzieć, czyli 'odgadnąć przyszłość'. W cytowanym zdaniu naleŜało uŜyć słowa przywidzenie, od przywidzieć się 'nasunąć się jako złudzenie wzrokowe'. Mówimy przecieŜ: Coś mu się przywidziało, nie ! Coś mu się przewidziało. przewidzieć. Zob. PRZESĄDZIĆ, PRZEWIDZIEĆ, ZAPLANOWAĆ. prZeWielebnOŚĆ. Zob. EKSCELENCJA, EMINENCJA, MAGNIFICENCJA. przez, przeze. Zob. w, we, z, ze itp. przezeń. Zob. WEŃ, ZEŃ, ZAŃ. przybyć, ubyć łączą się zwykle z dopełniaczem: na wiosnę ubywa śniegu w górach, a przybywa wody w rzekach; ludziom z wiekiem przybywa siwych włosów, a nie zawsze ubywa zmartwień. Połączenia z mianownikiem budzą wątpliwość, tym waŜniejsze więc, aby wiedzieć, kiedy są poprawne. Mianownika uŜywamy, gdy mowa o osobach, które przybyły, czyli przyszły lub przyjechały - to oczywiste: „Do Rosji przybył z oficjalną wizytą premier Włoch". Mniej oczywiste, Ŝe mianownikiem posługujemy się równieŜ wtedy, gdy mowa o osobach lub rzeczach, które dołączyły do innych, juŜ obecnych: „Hotelowi przybył jeden stały mieszkaniec", albo odłączyły od nich i przestały być obecne lub przestały istnieć: „Na Odrze w ciągu ostatniej doby ubył 1 centymetr". Przykłady pochodzą z Innego słownika języka polskiego PWN. przyjaciel. Formy liczby mnogiej tworzymy od innego tematu fleksyjnego niŜ formy liczby pojedynczej: przyjaciel, przyjaciela, przyjacielowi itd., ale przyjaciół, przyjaciołom, przyjaciółmi, przyjaciołach. Wyjątkiem jest mianownik liczby mnogiej, w którym forma przyjaciele, oparta na temacie 242 fleksyjnym liczby pojedynczej, wyparła dawniejszą formę przyjacioły. Proces wyrównywania form liczby mnogiej do form liczby pojedynczej rozszerza się i nierzadko słyszy się juŜ np. o ! przyjacielach. MoŜe w przyszłości forma ta będzie poprawna, ale na razie nie jest. Zob. teŜ NARZĘDNIK. przyjrzeć się. Zob. spojrzeć, wyjrzeć, zajrzeć itp. przymierzyć, zamierzyć. Przyjęło się mówić np. przymierzyć suknię, nie ! zamierzyć suknię (w sklepach są zresztą przy mierzalnie, nie ! zamierzalnie). Zamierzyć się moŜna kijem na psa lub szablą na przeciwnika. MoŜna zamierzyć (częściej zamierzać) coś zrobić, moŜna teŜ mówić o zamierzonym wyjeździe, o zamierzonych celach itp. przypadek, w dopełniaczu zasadniczo przypadku. Tylko w odniesieniu do przypadków gramatycznych uŜywa się formy przypadka. przypadek, wypadek. Wydawnictwa poprawnościowe ostrzegają przed wymiennym uŜywaniem tych wyrazów, podkreślając losowość, nieznaną przyczynę przypadku w porównaniu z wypadkiem, na ogół jakoś umotywowanym. Tymczasem w praktyce językowej przypadek ma juŜ przewagę nad wypadkiem i jest spotykany nawet tam, gdzie nie moŜe być mowy o przypadkowości zdarzenia, np. w zdaniu: „Od niedzielnego południa w Szczecinie odnotowano juŜ 17 przypadków podpaleń" (Gazeta Wyborcza). Niewykluczone, Ŝe preferencja dla przypadku we współczesnej polszczyźnie wynika stąd, Ŝe wypadek jest kojarzony przede wszystkim z nieszczęściem: mówimy przecieŜ wypadek losowy, wypadek drogowy, wypadki chodzą po ludziach. Jakkolwiek jest, nie wolno jednak

zastępować wypadku przypadkiem w utartych związkach wyrazowych. Mówi się wprawdzie w najlepszym wypadku lub w najlepszym przypadku, mówi się w wypadku zatrucia lub w przypadku zatrucia, ale tylko na wszelki wypadek, nie ! na wszelki przypadek. 243 Warto jeszcze wspomnieć o wyraŜeniu od przypadku do przypadku, które krytykowane jest jako zbyteczny germanizm. Lepiej go nie uŜywać, skoro to samo znaczy od czasu do czasu. Zob. teŜ kalki. przypłacić, przepłacić mogły dawniej zamiennie występować w wyraŜeniach: przypłacić coś Ŝyciem, zdrowiem, przypłacić coś kalectwem, śmiercią, więzieniem itp. Dziś uŜywanie w nich czasownika przepłacić jest odbierane jako błąd. Nietrudno go popełnić, gdyŜ czasownik przypłacić nie występuje juŜ poza przykładami takimi, jak wymienione. przy pomocy, za pomocą. Panuje opinia, Ŝe pierwsze z tych wyraŜeń powinno być łączone z nazwami osób, drugie z nazwami rzeczy, a więc: przy pomocy kogoś, ale za pomocą czegoś. Fakty językowe potwierdzają tę opinię tylko częściowo. Istotnie nie mówi się ! za pomocą kogoś, a wyjątki od tej reguły są pozorne i dotyczą nie poszczególnych osób, lecz raczej zbiorowości ludzkich, w dodatku traktowanych instrumentalnie, пр.: „Wymyślił on, Ŝe będzie rządził za pomocą nomenklatury" {Gazeta Wyborcza). Mówi się jednak zarówno przy pomocy kogoś, jak i przy pomocy czegoś - oba wyraŜenia są poprawne, choć drugie jest rzadkie: „Przy pomocy radcy prawnego (...) udaje się zabezpieczyć dowody fałszerstwa" (Solidarność) i „(...) jest to teatr eksperymentujący przy pomocy naturalistycznego szczegółu" (Teatr). MoŜna było powiedzieć teŜ: Z pomocą radcy prawnego... Wydawnictwa poprawnościowe wskazują, Ŝe od konstrukcji za pomocą czegoś często lepszy jest sam rzeczownik w narzędniku, np. malować pędzlem zamiast malować za pomocą pędzla. Nie zawsze jednak uŜycie narzędnika jest moŜliwe, choćby w zdaniu: „Karaczan przemieszcza się głównie za pomocą trzech par odnóŜy" (Wiedza i śycie). przysłowiowy. Choć słowniki mówią, Ŝe wyraz ten znaczy 'zawarty w przysłowiu, wzięty z przysłowia, znany tak powszechnie jak przysłowie', większość przykładów jego 244 uŜycia dotyczy wcale nie przysłów, lecz roŜnych związków frazeologicznych, a nawet wyrazów nie uwikłanych frazeologicznie. Wśród cytatów zawartych w Słowniku języka polskiego PAN są następujące: „Powątpiewałem zawsze o owej przysłowiowej mądrości Salomona, bo jakŜe mądry człowiek brałby sobie na kark, tak jak on, aŜ 300 Ŝon!?", „Franciszek Józef, który był przysłowiowym analfabetą, nie mógł się pogodzić z tym, aby (...) rodzinny jego order miał zawisnąć na piersi bądź co bądź profesorskiej", „Uczciwość kirgiska jest przysłowiowa". Z tym chętnie uŜywanym słowem wiąŜą się jednak dwa niebezpieczeństwa. Jedno polega na tym, Ŝe przymiotnik przysłowiowy wkrada się do związków frazeologicznych, których nie powinniśmy dzielić. Nie naleŜało np. rozbijać wyraŜenia nabić kogoś w butelkę, tak jak zrobił to dziennikarz Rzeczpospolitej: „! Oczywiście nie wszystkie nowo powstałe biura i spółki turystyczne nabijają klientów w przysłowiową butelkę". Drugim niebezpieczeństwem jest maniera stylistyczna polegająca na opatrywaniu słowem przysłowiowy kaŜdego wyraŜenia uŜytego przenośnie. Zjawisko to ma tę samą przyczynę, co ujmowanie wyraŜeń przenośnych w cudzysłów: chodzi prawdopodobnie o zdystansowanie się od nich, o odebranie im ekspresywności, nie harmonizującej - zdaniem mówiącego - z resztą wypowiedzi. śadnego z tych niebezpieczeństw nie uniknął autor zdania: „JuŜ trzeci rok z rzędu zboŜe sypnęło nam jak z przysłowiowego «rogu obfitości»" (śycie Gospodarcze). Cudzysłów i słowo przysłowiowy naleŜało wykreślić albo teŜ zrezygnować ze związku frazeologicznego, jeśli narusza on wyczucie stylistyczne autora. Zob. teŜ CUDZYSŁÓW. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. przystankowy. Zob. przestankowy, przystankowy.

przyszłościowy, przyszły. Zdarza się, Ŝe pierwszy z tych przymiotników jest uŜywany błędnie zamiast drugiego, пр.: „! Poruszano m.in. zagadnienie udziału młodzieŜy 245 w przyszłościowym rozwoju wsi olsztyńskiej (...)" (Gazeta Olsztyńska), „! Przedmiotem rozmów była wymiana informacji i poglądów dotyczących bieŜących i przyszłościowych problemów technicznych (...)" (Motor). Tymczasem przyszłościowe jest nie to, co będzie istnieć w przyszłości (takie znaczenie ma słowo przyszły), lecz to, co juŜ istnieje i ma przed sobą przyszłość, np. przyszłościowe kierunki badań, przyszłościowe źródła energii, oraz to, co wybiega w przyszłość, np. przyszłościowe wizje, koncepcje, postulaty. przy uŜyciu. Niektórzy sądzą, Ŝe wyraŜenie to jest niepoprawne. Czasem istotnie jest niezręczne, np. wbić gwóźdź przy uŜyciu młotka (prościej i lepiej: wbić gwóźdź młotkiem). Mechaniczne unikanie go moŜe jednak prowadzić do błędów takich, jaki przydarzył się redaktorowi hasła nierządny w Słowniku języka polskiego PWN. WyraŜenie czyn nierządny jest tu objaśnione następująco: „czyn zaspokajający popęd płciowy, uznany przez kodeks karny za przestępstwo z powodu popełnienia go w niedozwolonych okolicznościach, np. uŜywając przemocy (...)". Konstrukcja popełnienia ..., uŜywając jest niegramatyczna: imiesłów przysłówkowy nie moŜe się łączyć z rzeczownikiem, nawet odczasownikowym. Nie lepiej było napisać przy uŜyciu zamiast uŜywając? PS, P.S., skrót wyrazu postscriptum, czytany jak cały ten wyraz lub literowo: „pe es". Zapisywanie go z kropkami jest niezgodne z regułą, ale zgodne z tradycją i dlatego powinno być tolerowane. Zob. teŜ SKRÓTOWCE. Zob. teŜ SKRÓTY. Psałterz Dawidów. Forma Dawidów w tytule zbioru psalmów przetłumaczonych przez Jana Kochanowskiego to dawny przymiotnik dzierŜawczy, który dziś oddałoby się słowem Dawidowy (według tradycji autorem większości biblijnych psalmów był izraelski król Dawid). Niektórzy biorą formę Dawidów za dopełniacz liczby mnogiej imienia Dawid i odmieniają: ! Psałterza Dawidów, ! Psałterzowi Da- 246 widów itd. (błąd taki zawieruszył się nawet w pierwszym wydaniu Małej encyklopedii powszechnej PWN). Poprawne formy brzmią: Psałterza Dawidowego, Psałterzowi Dawidowemu, Psałterzem Dawidowym, Psałterzu Dawidowym. Na ogół pisze się po prostu Psałterza, Psałterzowi itd., gdyŜ kontekst wyjaśnia, o które dzieło chodzi. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. Zob. teŜ SZEKSPIROWSKI, SZEKSPIROWSKI. pSeUdO-. Zob. NIBY-, QUASI-, PSEUDO-. Pułaski, puławski. O niepodległość Stanów Zjednoczonych walczył Kazimierz Pułaski, nie ! Puławski. Podstawą tego nazwiska jest nazwa podlaskiej wsi Pułazie, dlatego nie ma w nim litery w. Forma puławski pochodzi zaś od miasta Puławy. W Warszawie jest ulica Puławska, która prowadzi w stronę Puław. O pomieszanie tych przymiotników tym łatwiej, Ŝe w potocznej wymowie brzmią identycznie. punkt, w dopełniaczu punktu, nie ! punkta, np. osiem dziesiątych punktu. punkt procentowy. „W ubiegłym roku stopa inflacji spadła aŜ o ponad osiem punktów procentowych (z 37,6 do 29,5 proc, licząc grudzień do grudnia)" - informowała przed laty Polityka. Wiele osób zastanawia się, dlaczego ekonomiści, politycy i dziennikarze wolą mówić o punktach procentowych zamiast o procentach. OtóŜ gdyby w sytuacji opisanej w cytowanych zdaniu stopa inflacji spadła o osiem procent, to moŜna by sądzić, Ŝe jej nowa wartość wynosi 92 procent jej dotychczasowej wartości. Tymczasem jest inaczej: nową wartość obliczamy przez pomniejszenie dotychczasowej wartości o liczbę 8. Zob. teŜ procent. puryzm, purytanizm. Oba wyrazy zawierają ten sam rdzeń, co łaciński przymiotnik purus 'czysty'. Podobieństwo

241 ich brzmienia przesłania niestety róŜnicę znaczeń. Puryzm to przesadna dbałość o czystość i poprawność języka, rzadziej - o czystość obyczajów; to takŜe kierunek w malarstwie. Purytanizm zaś to ruch protestancki w Anglii i Szkocji, dąŜący do reformy Kościoła anglikańskiego i propagujący surowy i wstrzemięźliwy tryb Ŝycia; przenośnie słowo to oznacza surowość zasad moralnych i obyczajów. Zwolenników puryzmu, zwłaszcza językowego, nazywa się purystami; wyznawców purytanizmu - w znaczeniu dosłownym i przenośnym - purytanami. pUStllłka. Zob. GśEGśÓŁKA, JASKÓŁKA, PUSTUŁKA. puzzle, słowo prawie tak trudne jak łamigłówka, którą oznacza. MoŜna go nie odmieniać (Nie lubię puzzle) i wymawiać z angielska „pazl". MoŜna teŜ odmieniać je jak rzeczownik męskoŜywotny, a więc z końcówką -a w bierniku: Me mam puzzla, kup mi puzzla, chcę się bawić puzzlem. Odmieniając, wymawiamy „puzla" lub „pucla", „puzlem" lub „puclem" itd. Słyszy się teŜ np. pudełko puzzli, co dowodzi, Ŝe nie tylko cała układanka jest oznaczana tym słowem, ale i jej elementy. O jednym elemencie układanki rzadko się mówi, toteŜ z trudem napotykamy w tekstach formę puzzel. Gdy forma ta się upowszechni, angielskie słowo puzzle (juŜ teraz czytane „puzle") okaŜe się w polszczyźnie regularną liczbą mnogą od puzzel. RóŜnica między nimi będzie taka, jak między pukle i pukiel. pyza, marynata mają bezkońcówkowy dopełniacz liczby mnogiej: garnek pyz (nie Ipyzów), słoik marynat (nie ! mary-natów). Końcówka -ów wśród rzeczowników Ŝeńskich pojawia się tylko wyjątkowo: mówimy nuda i nudów (np. umrzeć z nudów), potocznie teŜ beza i beŜów (np. pięć beŜów), choć lepiej bez. Zob. teŜ BEZA. 248 quasi-. Zob. niby-, quasi-, pseudo-. rad, kontent, nie ! rady, ! kontenty. Przymiotników tych uŜywa się tylko w mianowniku - w funkcji orzecznika, np. Jestem rad, lub rozwiniętej przydawki, пр.: „Śmieje się pleban, kontent z dziesięciny" (I. Krasicki). Odmieniają się przez rodzaj, np. rad, rada, rade, i przez liczbę, np. kontent, kontenci, w rodzaju niemęskoosobowym liczby mnogiej kontente. To samo moŜna powiedzieć o słowie nierad i o zapomnianym juŜ wyrazie niekontent. radio, Studio. Wyrazów tych, obcego pochodzenia, dawniej nie odmieniano. Dziś jeszcze słowniki pozwalają nie odmieniać rzeczownika studio, przewaŜnie jednak uŜywa się form odmienionych: studia, studiu, studiem i tylko w miejscowniku częsta jest oboczność form: w studiu lub w studio. Oboczne formy miejscownika liczby pojedynczej ma takŜe radio: w radiu lub w radio. W innych przypadkach rzeczownik ten przybiera regularne końcówki fleksyjne. Nie uŜywany pozostaje tylko dopełniacz liczby mnogiej, o którym Słownik języka polskiego PAN pisze: „teoretycznie: radiów". Zamiast pięć radiów powie się raczej pięć radioodbiorników lub pięć odbiorników radiowych. Zob. teŜ kakao. rajstopy, rajtuzy róŜnią się końcówką dopełniacza: rajstop, ale rajtuzów, nie ! rajtuz. Podobnie kalesonów, nie ! kaleson. Słowo rajtuzy pochodzi z języka niemieckiego, gdzie oznaczało najpierw spodnie do jazdy konnej. Niemieckie reiten 'jeździć konno' jest widoczne takŜe w rajstopach, które są niemiecko-polską hybrydą. Jej niejasna struktura znaczeniowa prowokuje do snucia fantastycznych domysłów, jakoby 249 н^^^^^нац^^^^^^^нн rajstopy zostały tak nazwane ze względu na rajską rozkosz którą zapewniają stopom ubranej w nie osoby.

Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. rama. Zob. w ramach. raz. W zasadzie dopełniacz liczby pojedynczej brzmi razu - np. ani razu, od razu, pewnego razu, raz koło razu - ale w niektórych konstrukcjach liczebnikowych jest inny: pół raza, półtora raza. Z liczebnikami ułamkowymi oznaczającymi liczby większe od dwóch słowniki poprawnej polszczyzny zalecają uŜycie formy razy, nie raza: dwa i pół razy, trzy i pół razy itd. W praktyce jednak dwa i pół raza słyszy się (a takŜe czyta się) o wiele częściej. Kto tak mówi, nie musi więc wpadać w kompleksy. Formę razy w przytoczonych przykładach moŜna uwaŜać za dopełniacz liczby mnogiej. Występuje on teŜ np. w pytaniu Iłe razy tu byłeś? JeŜeli jednak raz znaczy 'uderzenie', właściwą formą dopełniacza jest razów: Zasłaniał się od razów. Zob. teŜ NARAZ, NA RAZ. Zob. teŜ NIERAZ, NIE RAZ. Zob. teŜ RAZ PO RAZ, RAZ W RAZ. Zob. teŜ TYM RAZEM, INNYM RAZEM. Zob. teŜ W KAśDYM RAZIE. razem. „! Rodzice razem ze szkołą muszą współdziała (...)" (Studia Pedagogiczne). Wystarczyło napisać: razem z szkołą muszą działać. Znaczenie cząstki współ- zawiera si przecieŜ w znaczeniu słowa razem. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. raz po raz, raz w raz piszemy dzisiaj rozdzielnie, choć starsze słowniki podawały teŜ pisownię raz wraz. Łączną pisownię ma wraz 'razem', np. Przyszło lato, a wraz z nim upały. realizacja. Praktyczna realizacja prawie zawsze jest pleo-nazmem. Realizacja planów, marzeń, załoŜeń polega na ich wprowadzeniu w Ŝycie i jako taka musi być oparta na praktyce. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. 250 realizować, zrealizować to czasowniki o szerokim zakresie znaczeniowym, często naduŜywane kosztem wyrazów 0 znaczeniach szczegółowych. SłuŜą zwykle do nadania oficjalnego tonu wypowiedzi, пр.: „śądania strajkujących będą realizowane" (lepiej: spełniane), „Drogę zrealizowaliśmy w czynie społecznym" (lepiej: wykonaliśmy), „Usprawnienia będą realizowane stopniowo" (lepiej: wprowadzane), „! Rady narodowe są zobowiązane do realizowania troski o zaspokojenie codziennych potrzeb społeczeństwa" (poprawnie: przejawiania). Przykłady pochodzą z prasy, skrócono je tylko, aby lepiej pokazać to, co istotne. Ostatni z nich jaskrawo narusza łączliwość leksykalną czasownika realizować i musi być uznany za błąd. realny. Zdziwienie budzą następujące zdania: „Myśl ogólna z reguły wyprzedza fakty realne, bo nie obciąŜa jej konieczność borykania się z oporną materią" {Dialog), „(...) udziałem poetów siedemnastowiecznych było doświadczenie rozziewu między symbolem a rzeczą, doświadczenie nieprzy-stosowalności pojęć do realnej rzeczywistości" (Twórczość). Być moŜe realna rzeczywistość została nazwana tak, aby przeciwstawić ją rzeczywistości wyobraŜonej, ale czemu mają się przeciwstawiać realne fakty? CzyŜby tzw. faktom medialnym? W obu zdaniach słowo realny lepiej było pominąć. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. rej. Zob. PRYM, REJ. remanent. Zob. firmament, remanent. reminiscencja, nie ! reminescencja jak w zdaniu: „! Projektant, zgodnie z typowymi wyobraŜeniami, zaprojektował jakieś «reminescencje» na temat historycznej zabudowy nyskiej (...)" (Gazeta Wyborcza). MoŜe winne jest skojarzenie z luminescencją} renkloda. Wolno mówić „renkloda" i „rengloda", ale nie naleŜy pisać ! rengloda. Uniknie błędu, kto zapamięta etymo- 251 logię tego słowa. Pochodzi ono od francuskiego rzeczownika reine-claude, utworzonego ze słów reine Claude, które po polsku znaczą 'królowa Klaudia'.

renons to w brydŜu brak u jednego z graczy kart w jednym z kolorów. Błędna forma ! renans jest pewnie wynikiem analogii do rzeczowników na -ans, np. rezonans, romans, renesans. reparacje, reperacja. Reparacje to odszkodowania wojenne wypłacane przez państwo zwycięŜone państwom, które wygrały wojnę. Reperacja to inaczej naprawa. REPLIKI. Zob. kalki. reprezentować. Zob. przedstawiać, prezentować, reprezentować. reprywatyzować, reprywatyzacja. W Polityce z 1982 r. czytamy: „! Trzeba wyraźnie powiedzieć, Ŝe ani wtedy, ani teraz nie wchodziła w rachubę reprywatyzacja huty Lenina, Stoczni Gdańskiej czy FSO ani państwowego sektora w rolnictwie". Czasy się zmieniły, ale reprywatyzacja huty Lenina nadal nie wchodzi w rachubę. Zgodnie bowiem ze znaczeniem łacińskiej cząstki re- 'znów, od nowa' reprywatyzować moŜna tylko to, co było kiedyś własnością prywatną, a potem zostało upaństwowione. Hutę Lenina (obecnie Sendzimira) moŜna tylko sprywatyzować, co pewnie kiedyś nastąpi. resentyment, z francuskiego resentiment, to nie 'powtórny sentyment do czegoś lub kogoś', lecz 'niechęć, uraza przechowywana w pamięci po doznaniu od kogoś jakichś krzywd'. Opaczne rozumienie tego słowa jest wynikiem kojarzenia go z wyrazami, w których cząstka re- ma znaczenie 'znów, na nowo' lub 'ponowny', np. reedycja, rekonstrukcja, reedukować, rewaloryzować. A oto dwa cytaty prasowe ilustrujące uŜycie słowa resentyment. Najpierw przykład z błędem: „! Jak świadczy pomorski hagiograf, Otton z Bamberga, 252 niesnaski między świeŜo zaszczepioną religią chrześcijańską a pogańskimi resentymentami ludu obracały się głównie wokół zakazu pracy w dni świąteczne" (Ekran). Teraz przykład poprawny: „Łatwo wtedy pogrąŜyć się od nowa w resentymentach i zniekształcić przyszłość odwołaniami do historii, która w tym przypadku częściej dzieli, niŜ łączy, i utrudnia sąsiedztwo" (Więź). Przy okazji zauwaŜmy, Ŝe resentyment jest rzeczownikiem uŜywanym zwykle w liczbie mnogiej. Zob. teŜ etymologia ludowa. reszta. Kasjerka moŜe wydać np. dziesięć (złotych) reszty, ktoś moŜe przez roztargnienie nie wziąć reszty, lecz w konstrukcjach bez liczebnika, zawierających tylko nie zaprzeczony czasownik o składni biernikowej, naleŜy uŜywać formy resztę: dać, wydać, brać, przyjąć resztę (nie np. ! dać reszty). Zob. teŜ ZRESZTĄ, BEZ RESZTY. Reuter, słowo znane z nazwy Agencja Reutera. Agencję załoŜył Paul Reuter, po angielsku mówi się o niej Reuter's Agency, a w skrócie Reuters. W polszczyznie natomiast nazwa Reuters się nie przyjęła, toteŜ mówimy: Jak podaje Reuter... lub Jak podaje Agencja Reutera... ręka. W odmianie tego wyrazu zachowały się formy dawnej liczby podwójnej, rękoma i ręku. Pierwszą z nich trzeba dziś traktować jako mnogą, drugą jako pojedynczą - mówi się przecieŜ w jednym ręku. Co prawda, Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN uznał, Ŝe sformułowanie w jednym ręku jest „niezbyt dobre", ale tej ocenie moŜna się tylko dziwić, zwaŜywszy, Ŝe uŜywali go m.in. Niemcewicz, Fredro, Orzeszkowa, Sienkiewicz, Gałczyński, Zegadłowicz, Iwaszkiewicz i Parnicki, a spośród historyków: Jasienica, Kieniewicz i Manteuffel. MoŜemy nawet cytować Pana Tadeusza: ,,(...) a panny w jednym ręku niosły,/ Jako wachlarz zwinio-ny, borowik rozrosły". 253 Forma ręku jest uŜywana obocznie do formy ręce, np. na lewej ręce lub na lewym ręku. Forma rękoma ma oboczny, częstszy od niej wariant rękami (nie ! ręcami). Z formami liczby mnogiej łączy się zasadniczo liczebniki główne: dwie ręce, dwóch rąk itd. Połączenia z liczebnikami zbiorowymi - dwoje rąk, dwojga rąk itd. - są uŜywane rzadziej i tylko w odniesieniu do rąk tej samej osoby.

robinsonada, nie ! robinzonada, tak w pisowni, jak i w wymowie. W jednym znaczeniu słowo to pochodzi od imienia Robinsona Crusoe i oznacza podróŜ przedsięwziętą w poszukiwaniu przygód, Ŝycie pełne przygód lub opowieść o takim Ŝyciu. W innym znaczeniu pochodzi od nazwiska angielskiego bramkarza i oznacza obronę bramki przez rzucenie się całym ciałem w bok w celu zatrzymania lecącej piłki. rocznica, jubileusz. W wyraŜeniach ! stuletnia rocznica powstania, ! tysiącletnia rocznica chrztu Polski, ! 500-letni jubileusz miasta i podobnych błąd moŜna poprawić dwojako: albo setna rocznica powstania, tysięczna rocznica chrztu Polski, 500. jubileusz miasta albo teŜ stulecie powstania, tysiąclecie chrztu, pięćsetlecie miasta. MoŜna powiedzieć teŜ jubileusz 500-lecia miasta. Zob. teŜ KONTAMINACJA. rodeo. Zob. kakao. rodzic, rodzice. Dawniej mówiło się rodzic o krewnym, o rodaku, potem o ojcu, rodzica zaś o matce. To drugie słowo wyszło z uŜycia i dziś przypominają o nim słowa średniowiecznej pieśni Bogurodzica dziewica... Przetrwało natomiast słowo rodzic w znaczeniu 'ojciec', odczuwanym juŜ jako archaiczne. W potocznej polszczyźnie uŜywa się go zwykle w innym, nowym znaczeniu, w którym odnoszone jest do któregokolwiek z rodziców, ojca lub matki, np. Niech twój rodzic przyjdzie na zebranie. Słowniki tego znaczenia do niedawna nie notowały, teraz oznaczają je jako potoczne. 254 Stąd wniosek, by w oficjalnych sytuacjach mówić raczej jedno z rodziców. Zob. teŜ OBOJE, OBYDWOJE. rodzynek, rodzynka. Rzeczownik ten ma oboczne formy męskie i Ŝeńskie. MoŜemy więc zjeść rodzynka lub rodzynkę, moŜemy szukać w cieście rodzynków lub rodzynek. Jeśli jednak mamy na myśli jedynego męŜczyznę znajdującego się w towarzystwie samych kobiet, a nawet jedyną kobietę w towarzystwie złoŜonym z samych męŜczyzn, powiemy o nich rodzynek, a nie rodzynka: „Pani BoŜeno, jest pani jedynym rodzynkiem w naszym męskim gronie, proszę wybrać sobie przeciwnika" (teleturniej Gra). Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. rok. Zob. czas. Zob. teŜ Do siego roku! Zob. teŜ okres. Zob. teŜ PRZED LATY, PRZED (WIELOMA) LATAMI. Zob. teŜ SPRZED LAT, PRZED LATY. rokfor, nie ! rokwor, to spolszczona nazwa francuskiego sera roąuefort, dla Polaków będąca ortograficzną pułapką. W polszczyźnie bowiem spółgłoskom „kf" prawie zawsze odpowiadają litery kw. akwen, ekwipunek, kwiat, kwadrat, sekwoja i in. Błąd popełnić tym łatwiej, Ŝe w sprzedaŜy długo był ser topiony pod nazwą rokwor, który z francuskim rokforem miał niewiele wspólnego. Krajowy ser podobny do rokfora ma nazwę rokpol. rola, waga, wartość, znaczenie. Mówi się m.in.: coś odgrywa (lub spełnia) jakąś rolę, ktoś przywiązuje wagę do czegoś, coś ma (lub przedstawia) jakąś wartość, coś ma jakieś znaczenie. Wynikiem krzyŜowania tych bliskoznacznych wyraŜeń są konstrukcje niepoprawne, np. ! ktoś przywiązuje jakąś rolę lub wartość do czegoś albo ! coś odgrywa jakieś znaczenie. Niektóre wydawnictwa podają, Ŝe błędem jest teŜ sformułowanie ktoś przywiązuje znaczenie do czegoś. Trudno jednak się z tą opinią zgodzić, skoro występuje ono licznie 255 we współczesnym języku i jest zaświadczone m.in. u takich pisarzy, jak Andrzejewski, Kuncewicz, Miłosz, Terlecki Tokarczuk. Spośród dawniejszych autorów moŜna wymienić ponadto K. Irzykowskiego, M. Mochnackiego i S. Brzozowskiego. Zob. teŜ KONTAMINACJA. Zob. teŜ WAGA, UWAGA.

rolniczo-przemysłowy. Zob. przemysłowo-rolniczy, rol- NICZO-PRZEMYSŁOWY. Romanow, Jakowlew i inne rosyjskie nazwiska na -ow i -ew powinny mieć w polszczyźnie końcówki rzeczownikowe, a nie przymiotnikowe. Błędy zdarzają się w mechanicznym tłumaczeniu z języka rosyjskiego, np. ! dynastia Romanowych (zamiast Romanowów),! wywiad z Jakowlewymi (zamiast z Jakowlewami lub np. z małŜeństwem Jakowlewów). Zob. teŜ IMIONA I NAZWISKA. rozdział. Wymowa jest dwojaka: „rozdział" i „rozdział", ale pisać ! rozdział nie naleŜy. Aby uniknąć błędu, warto uświadomić sobie budowę tego słowa. Jest w nim przedrostek roz-, który zapisuje się zawsze tak samo, niezaleŜnie od wymowy. rOZebraĆ. Zob. UBRAĆ, ROZEBRAĆ, WŁOśYĆ, ZAŁOśYĆ. rozejrzeć się. Zob. spojrzeć, wyjrzeć, zajrzeć itp. rozmyślić się. Zob. wymyślić, pomyśleć. rozprzedać, rozsprzedać. Zob. wyprzedać, rozprzedać, odprzedać. rozstroić, rozstrajać, rozstrój, nie ! roztroić, ! roztrajać, ! roztrój. Błędy te powstają pod wpływem wymowy. MoŜna ich uniknąć, uświadamiając sobie funkcję roz- jako przedrostka: skoro nastroić, prze-stroić, zestroić, to i rozstroić. rozstrzygnąć, rozstrzygać, rozstrzygnięcie często pisane są błędnie, z pominięciem litery s: „! Rozpoczęcie roku 256 szkolnego juŜ pojutrze, toteŜ wszelkie oświatowe wątpliwości wkrótce roztrzygną się w szkołach" {Gazeta Wrocławska). yj wyrazach tych litera s jest potrzebna tak samo, jak w spokrewnionym z nimi słowie strzyc. Natomiast wymowa moŜe być róŜna: oficjalna, wręcz pedantyczna „rosstrzyg-nońć", staranna i niepedantyczna „rostszygnońć", wreszcie potoczna, swobodna „roszczszygnońć" (ale nie „! roszczyg-nońć", jak czasem w Małopolsce). roztocze, roztocza. Roztocze - rzadko w liczbie pojedynczej: (ten) roztocz - to mikroskopijne pajęczaki, Ŝyjące m.in. w naszych domach i będące przyczyną alergii. Roztocza - w liczbie pojedynczej: (to) roztocze - to małe organizmy czerpiące pokarm z rozkładających się szczątków roślinnych i zwierzęcych. Słowniki informują, Ŝe pierwszej z tych nazw moŜna uŜywać zamiast drugiej. W praktyce natomiast często bywa na odwrót: druga jest uŜywana zamiast pierwszej, wbrew słownikom i encyklopediom: „Bardzo niebezpieczne alergeny w naszym klimacie to (...) Ŝyjące w kurzu roztocza" (Cosmopolitan). Powinno być: Ŝyjące w kurzu roztocze. Zwróćmy uwagę, Ŝe roztocze nie jest rzeczownikiem zbiorowym. Mówimy więc Roztocze Ŝyją w kurzu, nie ! Roztocze Ŝyje w kurzu. rozumieć, umieć mają odmianę nietypową i często są odmieniane z błędami pod wpływem innych czasowników o zakończeniu -eć, np. ! rozumie (często wymawiane „rozumie"} jak szumię, ! rozumisz jak szumisz, ! rozumią jak szumią itd. Źródłem błędnych form ! rozumie i ! umie moŜe być równieŜ chęć uniknięcia błędu typu ! chcem, ! muszem. Poprawne formy czasu teraźniejszego to rozumiem i umiem, rozumiesz i umiesz, rozumie i umie, rozumiemy i umiemy, rozumiecie i umiecie, rozumieją i umieją. W trybie rozkazującym rozumiej i umiej, rozumiejmy i umiejmy, rozumiejcie i umiejcie. Czasowniki zrozumieć i porozumieć się odmieniają się tak jak rozumieć, ale w trybie rozkazującym mają formy bezprzyrost- 257 kowe: zrozum (nie ! zrozumiej), zrozummy, zrozumcie, porozum się (nie ! porozumiej się), porozummy się, porozumcie się. Zob. teŜ LUBIĆ. Zob. teŜ ŚMIEĆ. Zob. teŜ HIPERPOPRAWNOŚĆ. roŜen to dawniej szpada lub rapier, dziś tylko pręt słuŜący do pieczenia mięsa nad ogniem, a takŜe piecyk lub inne urządzenie o takim przeznaczeniu. Słowo roŜen jest uŜywane zazwyczaj

w dopełniaczu, np. kiełbaski z roŜna, i miejscowniku, np. piec kurczaka na roŜnie. PoniewaŜ zaś formy z roŜna, na roŜnie nie przesądzają o postaci mianownika liczby pojedynczej, ten ostatni pod wpływem licznych rzeczowników nijakich mających zakończenie -no po spółgłosce - np. czółno, drewno, krosno, okno, płótno, sukno, ścięgno, włókno - przyjmuje formę ! róŜno, ocenianą jako błąd. Popełnić go tym łatwiej, Ŝe form, na których moŜna by się wzorować, jest mało: właściwie tylko bęben i bochen, poza tym osobowy błazen. Zamiana formy roŜen na ! róŜno jest więc wyrazistym przykładem działania analogii w języku. Jeśli zgodzimy się z tym, Ŝe formą liczby pojedynczej jest roŜen, za poprawną w liczbie mnogiej musimy uwaŜać formę roŜny, nie ! roŜna. riipieĆ. Zob. ŚMIEĆ, RUPIEĆ. ruszt, w liczbie mnogiej ruszty, nie ! ruszta. Źródłem błędu moŜe być analogia do formy koszta, a takŜe do potocznego ! roŜna od roŜen (notabene, status normy ma tylko forma roŜny). Potoczne wyraŜenie o znaczeniu 'zjeść coś' według słowników brzmi wrzucić coś na ruszt, nie ! na ruszta - inaczej niŜ w zdaniu: „! Najpierw wrzucamy coś dobrego na ruszta i nieco przepijamy, rozmawiając sobie w swobodnej atmosferze (...)" (B. Czeszko). Kłopoty z rusztem będą coraz rzadsze, gdyŜ dziś zamawia się raczej kiełbaski z grilla niŜ z rusztu. Zamiana niemieckiej z pochodzenia nazwy ruszt na angielskiego grilla to oczywiście znak czasów, w których Ŝyjemy. 258 rwać, zwać. Mówi się wprawdzie rwie, rwiesz, rwiemy, ciecie, ale nie ! rwie, tylko rwę, i nie ! rwią, tylko rwą. podobnie zwę, nie ! zwie, i zwą, nie ! zwią. Tak samo odmieniają się czasowniki przedrostkowe: narwę, wezwę, oberwą, przyzwą itp. Zob. teŜ ssać. rybołówstwo. Zob. myślistwo. Zob. teŜ -wstwo, -stwo. ГуС. Zob. GODZ., ŁAC, MIEŚ., OS., RYC, TYŚ. rynek. Zob. ULICA, PLAC, RYNEK, ALEJA. ryzykować, zgodnie z tradycją, łączy się z biernikiem, np. ryzykować Ŝycie, zdrowie, majątek. Upowszechniły się teŜ - pewnie pod wpływem rosyjskiego riskowat' czem - konstrukcje narzędnikowe, np. ryzykować Ŝyciem, zdrowiem, majątkiem. W wydawnictwach poprawnościowych oceniane są jeszcze jako błąd. Zob. teŜ kalki. lyśy. Zob. DUśY, RYśY. rząd. Wydawnictwa normatywne kwestionują wyraŜenie pod rząd - rozpowszechniony w polszczyznie rusycyzm - i proponują, by mówić w zamian z rzędu (np. Padało cztery dni z rzędu) albo rzędem, w rzędzie, jeden przy drugim (np. Ustawili się w rzędzie). Zwyczaj językowy jest jednak bardziej skomplikowany. Ankietowane przez nas osoby kilkakrotnie częściej wybierały zdanie Zjadł osiem pączków pod rząd niŜ Zjadł osiem pączków z rzędu. Zarazem te same osoby o wiele częściej opowiadały się za konstrukcją trzeci z rzędu toast niŜ trzeci pod rząd toast (ta ostatnia rzeczywiście jest nieudana). Odpowiedź na pytanie: pod rząd czy z rzędu? zaleŜy więc od typu konstrukcji gramatycznej. Krytykowane jako germanizm jest teŜ wyraŜenie w pierwszym rzędzie, jeśli uŜywa się go w znaczeniu takim, jakie ma przede wszystkim. Z potępiającą oceną lepiej się jednak nie śpieszyć, gdyŜ dowodów na jego powszechne uŜycie dostarcza 259 nie tylko prasa, ale i literatura piękna. Inkryminowane w pierwszym rzędzie znajdujemy u Bratnego, Brezy, Gombrowicza, Herlinga-Grudzińskiego, Kossak-Szczuckiej, Miłosza, MroŜka, Newerlego, Tischnera, Tyrmanda, Witkacego - by wymienić tylko niektórych.

Zob. teŜ kalki. rządzić, Ŝądać, czasem pisane z błędami. Trzeba teŜ uwaŜać na przymiotniki Ŝądny i rządny - ten drugi, juŜ przestarzały, określa kogoś, kto dobrze czymś rządzi, gospodaruje, lub coś, co jest dobrze rządzone: rządny gospodarz, rządny folwark. rzeczpospolita. Dawniej słowo to znaczyło 'republika', dziś odnoszone jest zwykle do państwa polskiego i pisane wielką literą. Pochodzi od łacińskiego res publica, dosłownie - rzecz publiczna. Dopóki wyraźnie w nim odczuwano samodzielność kaŜdego członu, dopóty obydwa były odmieniane: dopełniacz, celownik, miejscownik rzeczypospolitej, biernik rzeczpospolitą, narzędnik rzecząpospolitą, wołacz rze-czypospolita; w liczbie mnogiej rzeczypospolite, rzeczypospolitych itd. - jak u Jana Zamojskiego, po którym powtarzał Staszic: „Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieŜy chowanie". Budowa słowa rzeczpospolita zaciera się jednak w świadomości mówiących, toteŜ czasem odmieniany jest tylko jego drugi człon: dopełniacz, celownik, miejscownik rzeczpospolitej, biernik, narzędnik rzeczpospolitą, wołacz rzeczpospolita (nie ! rzeczpospolito, gdyŜ drugi człon to jednak przymiotnik). W liczbie mnogiej rzeczpospolite, rzeczpospolitych itd. Formy, w których odmianie podlegają oba człony, wydają się odpowiednie w wypowiedziach oficjalnych, a zwłaszcza podniosłych. W zwyczajnej rozmowie, a takŜe mówiąc o dziennniku Rzeczpospolita, nie popełnimy błędu, odmieniając tylko drugi człon. Błędem natomiast jest przenoszenie formy rzeczy- do mianownika, biernika i narzędnika liczby pojedynczej. 260 poprawnie więc: Rzeczpospolita Polska (nie ! Rzeczypospolita Polska), narazić na szwank Rzeczpospolitą (nie ! Rzeczypospolitą), władać Rzeczpospolitą lub Rzecząpospolitą (nie ! Rzeczypospolitą). Warto jeszcze zwrócić uwagę na akcent wyrazowy. MoŜe on padać na trzecią sylabę od końca, jak w łacińskim res publica, albo na przedostatnią, jak w większości wyrazów polskich. rzecz w tym, wyraŜenie pochodzące być moŜe od rosyjskiego dieto w tom, słowniki poprawnej polszczyzny kwalifikują jako błąd i proponują zastępować wyraŜeniami chodzi o to, Ŝe..., idzie o to, Ŝe... Ocenę tę naleŜałoby złagodzić, gdyŜ kwestionowane wyraŜenie jest bardzo rozpowszechnione i znane od dawna. Słownik języka polskiego PAN ilustruje je kilkoma przykładami, m.in. z Orzeszkowej: „W tym cała rzecz, aŜeby biedni ludzie samymi sobą nie poniewierali". UŜywali go teŜ Andrzejewski, Broszkiewicz, Irzykowski, Kosidowski, Makuszyński, Parandowski, Prus, Uniłowski - i wielu, wielu innych. Zob. teŜ kalki. rzeŜucha - od czasownika Ŝreć, a moŜe od rzezać - dawniej była pisana rzerzucha. Dzisiejszą pisownię tego słowa trudniej zapamiętać: zwróćmy uwagę na dwa zapisy tej samej głoski: rz - Ŝ. rzucać komuś kłody pod nogi. Zob. kłoda. rzygacz, inaczej gargulec, to ozdobne zakończenie rynny, często w postaci zwierzęcej paszczy. Słowo spokrewnione z rzyganiem, co łatwo zrozumieć, kiedy pomyśli się o rynnach w ulewnym deszczu. W kilku słownikach ortograficznych rzygacz zapisano błędnie przez Ŝ. Rzymianin, rzymianin. Nazwy mieszkańców miast i wsi trzeba pisać małą literą, a nazwy mieszkańców krajów i prowincji wielką. Tak więc Rzymianin to obywatel państwa 261 rzymskiego, a rzymianin to mieszkaniec Rzymu; Monakijczyk to mieszkaniec Księstwa Monako, a monakijczyk to mieszkaniec miasta Monako; Łowiczanka to mieszkanka ziemi łowickiej, a łowiczanka to mieszkanka Łowicza. MoŜna by sądzić, Ŝe przytoczona reguła nie daje odpowiedzi jednoznacznej: skoro bowiem Łowicz leŜy w ziemi łowickiej, to dlaczego o łowiczanach nie wolno pisać Łowi-czanie? W

zasadzie wolno, ale zgodne z duchem przepisów jest nieuŜywanie wielkiej litery tam, gdzie pisze się o mieszkańcach miast czy wsi i nie myśli o nich jako o mieszkańcach regionów. rzymskokatolicki. Częstym błędem jest pisownia z łącznikiem: ! Kościół rzymsko-katolicki. Łącznik byłby odpowiedni, gdyby człony tego przymiotnika były równorzędne. Tymczasem nie są: chodzi przecieŜ o Kościół katolicki obrządku rzymskiego, a nie o Kościół jednocześnie rzymski i katolicki. Zob. teŜ łącznik. S-. Zob. z-, s-, ś-. SA, S.A., skrót nazwy Spółka Akcyjna. Zgodnie z regułą powinien być pisany bez kropek, ale w praktyce często spotykany jest w postaci kropkowanej, co niektóre słowniki skłonne są aprobować. CzyŜby ci, którzy piszą SA., chcieli odróŜnić spółkę akcyjną od niemieckich oddziałów szturmowych (Sturmabteilungen), pisanych w skrócie SA? CzyŜby sądzili, Ŝe kropki dodadzą spółce prestiŜu? A moŜe po prostu nie znają ortografii? Jakkolwiek efektownie brzmiałyby te hipotezy, winić naleŜy przede wszystkim urzędników i prawników, którzy skrótu SA. uŜywają w dokumentach rejestrowych spółek, następnie w aktach notarialnych itd. A poniewaŜ słowo urzędowe ma swoją moc, nic dziwnego, Ŝe właściciele spółek stosują się do urzędowych zapisów. Pewnego razu Wydawnictwo Naukowe PWN SA poprawiło w korektach słownika nazwę drukarni - teŜ spółki 262 akcyjnej - usuwając z niej kropki. Spotkało się to z protestem drukarzy i kropki trzeba było przywrócić. W ten sposób na jednej stronie zagościły napisy róŜne. Zob. teŜ SKRÓTOWCE. Zob. teŜ SKRÓTY. Saba. Biblia wspomina o odwiedzinach królowej Saby u króla Salomona. Niektórzy rozumieją, Ŝe chodzi o królową imieniem Saba i odmieniają: ! królowej Sabie, ! królową Sabę itd. Tymczasem Saba to staroŜytne królestwo w Arabii, na terytorium obecnego Jemenu. Imienia jego królowej Biblia nie wymienia. Imię Saba - męskie, nie Ŝeńskie - jest wprawdzie w kalendarzach, ale w Polsce jest mało znane. Mniej znane na pewno niŜ jego słowiański odpowiednik Sawa. Czytelnicy Sienkiewicza pamiętają jednak, Ŝe Saba nazywał się pies Stasia i Nel. sam. Nie trzeba uŜywać formy samemu tam, gdzie odpowiednia jest forma sam, пр.: „! Zazwyczaj w sklepach ryby były tańsze niŜ w skupie, więc tylko wariat jeździłby sprzedawać samemu" (Zycie Warszawy). UŜycie formy samemu w znaczeniu 'samodzielnie lub samotnie' jest uzasadnione w zdaniach bezpodmiotowych (Najlepiej jest wszystko samemu sprawdzić), a takŜe w podrzędnych zdaniach celowych (Porzucał go, aby samemu włóczyć się po ulicach). Poza tym samemu moŜe być regularnym celownikiem od sam, np. Współczuliśmy mu, samemu wśród nieprzyjaciół lub w innym znaczeniu: Samemu generałowi spodobał się ten młody ułan. W rodzaju Ŝeńskim zamiast samemu powie się samej, a w liczbie mnogiej w obu rodzajach samym, пр.: „(•••) Warszawie nie wolno było decydować samej o terminie wybuchu [powstania styczniowego]", „Musiałam o nim zapomnieć, by samej nie zwariować", „(...) nie walczyli z Niemcami po to, aby (...) samym sobie gotować takie czasy, które ich co trzy miesiące zmuszają do strajków" (cytaty z Korpusu Języka Polskiego PWN). Zob. teŜ TEN, TAMTEN, ÓW, JEDEN, SAM. 263 sanatorium, senator. Błędna forma ! senatorium moŜe być wynikiem analogii do wyrazów senator i senat. Między sanatorium a senatorem nie ma jednak Ŝadnej więzi etymologicznej ani znaczeniowej, np. takiej, jaka istnieje w parach lektorium - lektor, kuratorium - kurator, magisterium - magister, obserwatorium - obserwator. Sądecczyzna, zob. Białostocczyzna, białostoczanie.

schodzić, wspinać Się. WyraŜenia schodzić w dół, wspinać się do góry są zwykle zaliczane do pleonazmów. Czasem słusznie; np. o kimś wspinającym się po drabinie nie ma potrzeby mówić: ! Wspinał się po drabinie do góry, gdyŜ znaczenie 'do góry' jest zawarte w znaczeniu czasownika. Zdarza się jednak, Ŝe określenia w dół i do góry są potrzebne, a zdania pozbawione ich wydawałyby się kalekie, np: „(...) na rogu Sveavagen i małej uliczki Tunnelgaten, schodzącej w dół tunelem (...) pojawił się męŜczyzna w średnim wieku" (Polityka), „Samochód znów wspinał się lekko w górę" (Twórczość). Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. schwycić, schwytać w pewnym zakresie mogą być uŜywane zamiennie. Jest tak, gdy nazywają szybki ruch ręki, która ujmuje coś i nie puszcza: „Treser schwycił lwicę za łeb", „Wyciągnął ręce, Ŝeby ją schwytać za warkocze". Ponadto schwytać (ale nie schwycić) moŜe oznaczać pościg i pojmanie kogoś lub uniemoŜliwienie komuś ucieczki w inny sposób, np. przez złapanie go w pułapkę: „Policja schwytała szefów gangu samochodowego", „Lis schwytany w pułapkę miotał się rozpaczliwie". Przykłady zaczerpnięto z Innego słownika języka polskiego PWN. Teraz juŜ moŜemy poprawić błąd w zdaniu: „! A jeśli nawet nie schwycimy tych bandytów, którzy zamordowali, to wcześniej czy później dostaniemy w swoje ręce tych wszystkich, którzy i za tą zbrodnią, i za innymi stoją" (J. Andrzejewski). PoniewaŜ pisarzowi nie chodziło o to, 264 aby schwycić bandytę za kołnierz, powinien był uŜyć słowa schwytać. sczepić, szczepić. Sczepić to czasownik bliski słowu zaczepić, zniekształcony w zdaniu: „! Ludzie szczepili się ze sobą" G- Dobraczyński). Szczepić zaś to dokonywać szczepienia, np. przeciwko grypie. Wydawałoby się, Ŝe ta sama róŜnica dzieli czasowniki wczepić i wszczepić, tak jednak nie jest. Wszczepić dawniej było uŜywane w takim samym znaczeniu, jak dzisiaj wczepić: „Zwierz zwalił się na niego, wszczepił pazury w lewe ramię, obalił na ziemię" (M. Rodziewiczówna). MoŜna powiedzieć, Ŝe cytowane zdanie zawiera archaizm leksykalny, ale nie błąd. sczeznąć. Trzeba uwaŜać na ten czasownik, dokonany odpowiednik dawnego czeznąć 'ginąć'. Wymawiany jest z nagłosowym „scz" lub potocznie „szcz", ale jego potoczna wymowa jest złym doradcą. „! Co ja takiego uczyniłem? Ze człeka rannego, bez czucia, opatrzyłem, na wóz pokładłem, nie dałem szczeznąć?" (A. Sapkowski). Pisze się takŜe sczepić, sczernieć, sczerstwieć, sczesać - zawsze scz. Zob. teŜ sczepić, szczepić. SekS-. Zob. EURO-, PORNO-, SEKS-. sekwoja, Ŝmija, aleja. Rzeczowniki, które mają zakończenie -ja po samogłosce, zamieniają je w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej na -i: boja - boi, mierzeja - mierzei, szyja - szyi, Ŝmija - Ŝmii (takŜe w nazwiskach: Okrzeja - Okrzei). Dopełniacz liczby mnogiej jest trudniejszy: u niektórych rzeczowników ma zakończenie -i w miejscu -ja, np. wiele boi, sekwoi, mierzei, tulei, epopei; u innych, nielicznych -j, np. spośród zgraj, szyj, Ŝmij; jeszcze inne mają po dwie formy, np. rząd tui lub tuj, wśród onomatopei, rzadziej onomatopej, wzdłuŜ alei parkowych lub alej. W razie wątpliwości naleŜy się radzić słownika. Zob. teŜ DOPEŁNIACZ. 265 semestr, trymest. W niektórych szkołach wyŜszych rok akademicki dzieli się na trzy części. Nie mówi się o nich semestry, lecz trymestry, po łacinie bowiem semestris znaczy 'półroczny', a trimestris - 'trzymiesięczny'. Innymi słowy w ciągu roku nie moŜe być trzech semestrów. sensat, z łacińskiego sensatus 'obdarzony rozumem', to człowiek nadmiernie powaŜny, silący się na uczoność. Znaczenie to schodzi obecnie na dalszy plan, ustępując miejsca nowszemu:

'ktoś, kto doszukuje się we wszystkim elementów sensacji'. To nowe znaczenie, powstałe przez skojarzenie z wyrazem sensacja, jest juŜ notowane w słownikach. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. sensu stricto. Zob. stricte, sensu stricto. serwować znaczyło najpierw podawać piłkę przeciwnikowi w tenisie, siatkówce i niektórych innych grach. Znaczenie to rozszerzyło się na podawanie do stołu, a następnie na inne czynności, mające jakiś związek z dawaniem lub przekazywaniem czegoś. Czytamy więc w prasie, Ŝe telewizja serwuje rozrywkę (zamiast dostarczać jej), Ŝe szkoły serwują wiedzę (zamiast ją przekazywać), Ŝe rzemieślnicy serwują usługi (zamiast świadczyć je), Ŝe biura turystyczne serwują wczasy (zamiast je oferować) itd. Trudno powstrzymać się od uwagi, Ŝe autorzy takich wypowiedzi serwują czytelnikom nie najlepszą polszczyznę. Jak inne wyrazy modne i naduŜywane, czasownik serwować pojawia się czasem w wypowiedziach ironicznych: „W okresie Gierka (...) propaganda serwowała nam rozmaite manewry, nową strategię, przyśpieszony rozwój, drugą Polskę, dynamiczne wiraŜe itp., itd." (A. Szczypiorski). Zob. teŜ WYRAZY MODNE. -Set. ZOb. -STA, -SET, -KROĆ. sex shop, sex-shop. UŜycie łącznika w tym słowie moŜe oznaczać, Ŝe jego uŜytkownicy chcieliby pisać je łącznie, na 266 wZór dawno zapoŜyczonej seksbomby i nowszych złoŜeń, jak sekstelefon, seksparty, seksmagazyn, których łączną pisownię popierają językoznawcy. Na przeszkodzie staje jednak litera x, która w polszczyźnie, jeśli pominąć nazwy własne i nazwy niektórych leków, nie występuje w środku wyrazu. Połowicznie spolszczona forma seksshop nie wygląda zaś dobrze, zwłaszcza z powtórzonym s, róŜnie wymawianym. Prawdopodobnie jednak najwaŜniejszym powodem, dla którego sex skopy opierają się polonizacji, jest „ekskluzywny" charakter tych miejsc: choć często są to obskurne sklepiki, unosi się wokół nich aura niezwykłości, jak wobec wszystkiego, co obce. Zob. teŜ EURO-, PORNO-, SEKS-. sędzia. Rzeczownik ten ma w liczbie pojedynczej odmianę mieszaną, przymiotnikowo-rzeczownikową: dopełniacz, biernik sędziego, celownik sędziemu, narzędnik sędzią, miejscownik sędzi, wołacz sędzio. Słowniki podają teŜ formy starsze, które dziś moŜemy odnosić do kobiety: dopełniacz, celownik sędzi, biernik sędzię. Wolno więc nam szukać sędziego Kowalskiego i sędzi Kowalskiej oraz znaleźć sędziego Kowalskiego i sędzię Kowalską. Wśród form przestarzałych jest takŜe miejscownik sędzim, odnoszony tylko do męŜczyzn. Zob. teŜ SĘDZINA. sędzina. W znaczeniu juŜ przestarzałym sędzina to Ŝona sędziego. W znaczeniu współczesnym, nieco potocznym, to kobieta będąca sędzią. Rzeczownik sędzia teŜ moŜe być odnoszony do kobiety i odmienia się wówczas następująco: dopełniacz, celownik, miejscownik sędzi (np. pani sędzi Kowalskiej), biernik sędzię, narzędnik sędzią, wołacz sędzio; w liczbie mnogiej: sędzię lub sędziowie. „Prowadzącą rozprawę sędzię z lekkimi obraŜeniami, w szoku, odwieziono do szpitala" - pisał o detonacji w sali rozpraw dziennik Zycie. Zob. teŜ DYREKTORKA, KIEROWNICZKA I IN. Zob. teŜ SĘDZIA. SiaĆ. Zob. LAĆ, SIAĆ, ŚMIA Ć SIĘ, ZIAĆ, ZWIAĆ. siedemset. Zob. -sta, -set, -kroć. 267 się. Zgodnie z tradycją słowo to moŜe zajmować róŜne miejsca w zdaniu. MoŜe stać przed czasownikiem i p0 czasowniku, byle nie na początku zdania, gdyŜ nie jest akcentowane i musi tworzyć jeden zestrój akcentowy z wyrazem, który je poprzedza. Za najwłaściwsze

zwykło się uwaŜać stawianie się przed czasownikiem, choć niekoniecznie w jego bezpośrednim sąsiedztwie, пр.: Kiedy się wyprowadzasz?, Kiedy się stąd wyprowadzasz?, Kiedy się chcesz stąd wyprowadzić'? Współcześnie jednak coraz więcej osób woli umieszczać się bezpośrednio po czasowniku, np. Kiedy chcesz wyprowadzić się stąd? Czasem daje to mierne efekty stylistyczne - zwłaszcza gdy się stoi na końcu zdania: Kiedy chcesz stąd wyprowadzić się? - a w dłuŜszym tekście razi monotonią. Niektórzy przypuszczają, Ŝe nowy zwyczaj umieszczania zaimka się tuŜ za czasownikiem to wpływ składni rosyjskiej. W jakimś stopniu moŜe tak, zjawisko ma jednak szersze tło, gdyŜ takŜe inne tradycyjnie ruchome cząstki wyrazowe nieruchomieją we współczesnej polszczyźnie w pozycji poczasownikowej. Słyszy się więc np. Kiedy wyjechalibyście? zamiast lepszego Kiedy byście wyjechali?, a takŜe głównie Kiedy wyjechaliście?, choć w języku potocznym równie dobrze moŜna zapytać Kiedyście wyjechali? ZauwaŜmy, Ŝe róŜne ruchome cząstki mogą razem występować w jednym zdaniu Milej dla ucha brzmi pytanie: Kiedy byście chcieli się stą wyprowadzić? niŜ Kiedy chcielibyście stąd wyprowadzić się? Zob. teŜ by, -by. Zob. teŜ -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. Zob. teŜ JA, TY, ON, SIE. singiel, singel, syngiel. NiezaleŜnie od tego, czy chodzi o mecz tenisowy, kartę w grze czy płytę gramofonową, pierwszy wariant jest spotykany najczęściej, drugi rzadziej, ostatni zaś prawie wcale nie jest uŜywany. Mimo to pierwszego z nich do niedawna nie było w Ŝadnym słowniku - uwzględnił go dopiero Wielki słownik ortograficzny PWN. Teoretycznie formie singiel moŜna zarzucić niekonsekwencję adaptacyjną - pozostawienie obcego językowi polskiemu 268 brzmienia si- z jednoczesnym spolszczeniem zakończenia, prawdopodobnie dlatego autorzy słowników pominęli j ą, ograniczając się do zanotowania formy najbliŜszej oryginału (singel, z angielskiego single) i formy konsekwentnie spolszczonej (syngiel). Spolszczona forma syngiel najwyraźniej jednak nie spodobała się uŜytkownikom polszczyzny - podobnie jak dŜez, rekwiem, autsajder, dysko i inne przykłady przedwczesnych spolszczeń, lansowane przez językoznawców. Znakomita większość Polaków woli pisać jazz, requiem, outsider, disco, niemal wszyscy teŜ przedkładają singiel lub singel nad syngiel. Są wyrazy, których obcość jest znakiem nie tylko nowości, ale teŜ pewnej wytworności lub elitarności. Wyrazy takie, nawet długo funkcjonując w języku, opierają się naturalnej skądinąd tendencji do ortograficznej adaptacji zapoŜyczeń. Zob. teŜ JAZZOWY, OUTSIDER I IN. siorbać piszemy przez b, nie tak jak w zdaniach: „! (...) obie panie piły herbatę; pani Szturm, swoim zwyczajem, ze spodka niebieskiego, siorpała głośno dymiący war (...)" (E. Zegadłowicz), „! Większość chlipała donośnie, jeden ciamkał, drugi mlaskał, trzeci ciągnął, czwarty siorpał (...)" (W. Gombrowicz). Wprawdzie Słownik warszawski w tomie 6 z 1915 r. podaje oboczną formę siorpać, ale we współczesnych wydaniach obu przedwojennych powieści naleŜało zmodernizować pisownię. Siuks, członek idiańskiego plemienia, w rodzaju Ŝeńskim Siuksyjka. Pod wpływem wymowy „sjuks" moŜe nasunąć się błędna pisownia przez j. Istnieje teŜ język sju (nie ! siu), którym posługują się Siuksowie. Jak widać, ortografia nie grzeszy tu konsekwencją. skądkolwiek. Zob. ktokolwiek, cokolwiek, gdziekolwiek itp. skok. Zob. strzały, skoki. skrawać. W jednym ze znaczeń jest to niedokonany odpowiednik czasownika skroić, rzadziej uŜywanego w formie 269 skrajać, np. Zaraz skroję (nie ! skraje) skórkę z chleba i Zawsze skrawam (nie ! skrajam) skórkę z chleba. W innym znaczeniu skrawać to usuwać mechanicznie warstwę materiału z

powierzchni obrabianego przedmiotu w celu nadania mu określonego kształtu, wymiarów i gładkości, np. narzędzia skrawające, skrawanie metali. Zob. teŜ ODKRAJAĆ, PRZEKRAJAĆ, WKRAJAĆ ITP. SKRÓTOWCE tym róŜnią się od skrótów, Ŝe pochodzą od nazw wielowyrazowych i zazwyczaj pisane są wielkimi literami. Dawniej po kaŜdej literze wolno było stawiać kropkę, obecne przepisy na to nie zezwalają. Piszemy więc USA, nie ! U.SA., piszemy LO (odLiceum Ogólnokształcące), nie ! L.O. Pod względem gramatycznym skrótowce podobne są do rzeczowników: mają określony rodzaj gramatyczny i odmieniają się przez przypadki, a niektóre takŜe przez liczby. Rodzaj skrótowców bywa chwiejny, raz bowiem dostosowuje się do ich zakończenia, a innym razem jest zgodny z rodzajem i liczbą najwaŜniejszego składniowo elementu pełnej nazwy. MoŜemy zatem powiedzieć ONZ uchwalił rezolucję lub ONZ uchwaliła rezolucję, PKP zwiększyło liczbę pociągów lub PKP zwiększyły liczbę pociągów. W tekstach mówionych przewaŜają konstrukcje pierwszego rodzaju - są łatwiejsze, gdyŜ nie wymagają przypominania sobie pełnej nazwy. Niektóre skrótowce są nieodmienne, np. PKO. Formy fleksyjne tych, które moŜna odmieniać, zapisujemy dwojako: z łącznikiem, jeśli skrótowiec jest pisany wielkimi literami (np. PAN, PAN-u, PAN-ie, PAN-em), w przeciwnym wypadku zaś bez łącznika (np. Pafawag, Pąfawagu itd.). Warto zwrócić uwagę na miejscownik, gdyŜ uŜycie łącznika moŜe tu budzić wątpliwości: PWN-ie, GUS-ie, BBWR-ze, ONZ--ecie, ZBoWiD-zie, ale od NOT - Nocie. W języku oficjalnym, np. w prasie, skrótowców wymawianych litera po literze zwykle się nie odmienia, np. siedziba BBWR. Odmienianie ich jest typowe dla języka mówionego, wtedy jednak nie ma problemu z zapisem. 210 SKRÓTY. Kropką w skrótach zastępuje się końcowe litery formy skracanej, piszemy więc prof. Andrzejewski, dr Tomaszewski, ale dr. Tomaszewskiego (ostatnia litera formy doktora nie naleŜy do skrótu). MoŜna napisać teŜ dra Tomaszewskiego. Wyjątkiem od reguły są skróty min i mld, które piszemy bez kropek nawet w przypadkach zaleŜnych, np. 100 min (milionów) złotych. Inne wyjątki to zł i gr, w których kropki pomija się zawsze, a takŜe oznaczenia miar i wag, np. km, kg, ha, min. Te ostatnie jednak moŜna uwaŜać raczej za symbole niŜ skróty, a pisownia symboli jest określona w innych aktach normatywnych niŜ przepisy ortograficzne. Jeśli ostatnia litera skrótu odpowiada spółgłosce miękkiej, rodzi się pokusa, by oznaczyć miękkość w piśmie, np. ! godź. (od godzina) czy teŜ ! łać. (od łaciński). Nie jest to poprawne, gdyŜ skrót powinien odzwierciedlać pisownię, a nie wymowę. Piszemy więc godz. i łac. Niektóre skróty - tytuły i nazwy osób - moŜna podwajać, oznaczając w ten sposób liczbę mnogą. Jednoliterowe skróty łączy się, stawiając po nich kropkę, np. pp. Kowalscy, oo. jezuici. DłuŜsze powtarza się, pisząc je z osobna, np. prof. prof. (profesorowie) lub dr dr (doktorzy). Zob. teŜ GODZ., ŁAC, MIEŚ., OS., RYC, TYS. Zob. teŜ NP., ITP. Zob. teŜ płk, ppłk. Zob. teŜ ps, p.s. Zob. teŜ skrótowce. skrutacyjny, nie ! skrótacyjny - słowo uŜywane w wyraŜeniu komisja skrutacyjna. Nie jest ono spokrewnione z wyrazem skrót, lecz pochodzi od łacińskiego scrutatio 'badanie'. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. skuwka - od czasownika skuwać i dlatego przez u. Zob. teŜ -ówka. Skwarek, Skwarka. Obydwie formy są poprawne. Dopełniacz liczby mnogiej brzmi, odpowiednio, skwarek i skwarków: dodać skwarek (lub skwarków) do zupy. Zob. teŜ kluski, łazanki, skwarki itp. Zob. teŜ warianty RODZAJOWE. 271

slavica. Zob. polonica, judaica, slavica itp. s*ać, ścielić. Istnieją dwa czasowniki słać. Jeden znaczy to samo, co posyłać, i ma w czasie teraźniejszym formy: śle ślesz, śle, ślemy, ślecie, ślą, a w trybie rozkazującym: ślij, ślijmy ślijcie. Drugi natomiast - spotykany m.in. w takich przykładach, jak słać łóŜko i mgła słała się po ziemi - ma w czasie teraźniejszym formy: ścielę, ścielesz, ściele, ścielemy, ścielecie ścielą, a w trybie rozkazującym: ściel, ścielmy, ścielcie. Ponadto uŜywany jest czasownik ścielić - z pochodzenia regionalizm, ale aprobowany w polszczyźnie ogólnej - który ma znaczenie takie, jak drugi z dwóch wyŜej wymienionych czasowników słać, a odmienia się tak jak palić (z tą róŜnicą Ŝe obok ścielimy ma oboczną formę ścielemy). MoŜemy więc słać łóŜko i ścielić łóŜko - obydwie konstrukcje są poprawne choć zróŜnicowane regionalnie. W Warszawie na 100 ankietowanych osób 80 powiedziałoby ścielić łóŜko, 39 słać łóŜko (suma jest większa od 100, gdyŜ niektóre osoby obie konstrukcje uznały za poprawne). W Krakowie proporcje były odwrotne: na 100 osób 90 powiedziałoby słać łóŜko a tylko 30 ścielić łóŜko. Sławetny. Zob. OSŁAWIONY, SŁAWETNY. Słońce, słońce. Zob. Ziemia, ziemia. Słowacja, Chorwacja. Biura podróŜy zapraszają do Chorwacji, ale na Słowację lub do Słowacji - dlaczego? TakŜe inne nazwy państw łączące się z przyimkiem na nasuwają mówiącym wątpliwości. Wyjaśnia je inny artykuł tego słownika. Zob. Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina. Słownik języka polskiego. Bardzo wiele osób odruchowo pisze wielkimi literami tytuły słowników i encyklopedii-Słownik Języka Polskiego, Wielka Encyklopedia Powszechna i in. W drugim tomie porad językowych O kulturę słowa Witolda Doroszewskiego wszystkie tytuły słowników mają taką pisownię. Warto zatem przypomnieć, Ŝe w zasadzie jest 272 0na niezgodna z ortografią. Przepisy bowiem kaŜą tylko pierwszy wyraz pisać wielką literą, pozostałe małymi - oczywiście z wyjątkiem tych, które są nazwą własną. Tradycja zezwala na kilka wyjątków od reguły, np. Stary Testament, Sowy Testament, Pismo Święte, Biblia Tyńąclecia. Rozszerzanie listy wyjątków na inne ksiąŜki jest moŜliwe, ale powinno być pozostawione decyzji piszącego, jeśli chce on w ten sposób - wbrew zasadom ortografii - odróŜniać dzieła szczególnie waŜne od innych. Dodajmy, Ŝe przepisy ortograficzne tak samo regulują pisownię tytułów rozdziałów i artykułów (tu wyjątkiem są tytuły ksiąg biblijnych, tradycyjnie pisane wielkimi literami), inaczej zaś tutułów gazet i czasopism. JeŜeli tytuł gazety lub czasopisma podlega odmianie, to wszystkie wyrazy w nim pisze się wielką literą z wyjątkiem spójników i przyimków, np. Gazeta Wyborcza, Sztandar Młodych, Kobieta i Zycie, Zycie na Gorąco. W przeciwnym razie wielką literą pisze się tylko pierwszy wyraz, np. śyjmy dłuŜej, Mówią wieki. W kaŜdym razie tak właśnie naleŜy przytaczać tytuły, np. w bibliografii. Na okładkach dzienników i czasopism widoczna jest duŜa róŜnorodność pisowni, motywowana względami estetyczno--typograficznymi. Zasady pisowni tytułów gazet i czasopism warto sobie przyswoić, gdyŜ niedawno objęto nimi takŜe pisownię tytułów cyklicznych programów radiowych i telewizyjnych oraz witryn internetowych. Słuszny. WyraŜenia mieć rację i mieć słuszność znaczą to samo, zatem nie ma potrzeby posługiwać się pleonazmem ! mieć słuszną rację. Kto chce włoŜyć w swoją wypowiedź więcej ekspresji, niech powie raczej mieć świętą rację. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. SMS. Zob. E-Mail, SMS. sobota pracująca. Opinie o tym wyraŜeniu są podzielone. Jedni aprobują je, przynajmniej w języku potocznym,

273 slavica. Zob. polonica, judaica, slavica itp. stać, ścielić. Istnieją dwa czasowniki słać. Jeden znaczy to samo, co posyłać, i ma w czasie teraźniejszym formy: ślę ślesz, śle, ślemy, ślecie, ślą, a w trybie rozkazującym: ślij, ślijmy ślijcie. Drugi natomiast - spotykany m.in. w takich przykładach, jak słać łóŜko i mgła słała się po ziemi - ma w czasie teraźniejszym formy: ścielę, ścielesz, ściele, ścielemy, ścielecie, ścielą, a w trybie rozkazującym: ściel, ścielmy, ścielcie. Ponadto uŜywany jest czasownik ścielić - z pochodzenia regionalizm, ale aprobowany w polszczyźnie ogólnej - który ma znaczenie takie, jak drugi z dwóch wyŜej wymienionych czasowników słać, a odmienia się tak jak palić (z tą róŜnicą, Ŝe obok ścielimy ma oboczną formę ścielemy). MoŜemy więc słać łóŜko i ścielić łóŜko - obydwie konstrukcje są poprawne, choć zróŜnicowane regionalnie. W Warszawie na 100 ankietowanych osób 80 powiedziałoby ścielić łóŜko, 39 słać łóŜko (suma jest większa od 100, gdyŜ niektóre osoby obie konstrukcje uznały za poprawne). W Krakowie proporcje były odwrotne: na 100 osób 90 powiedziałoby słać łóŜko, a tylko 30 ścielić łóŜko. Sławetny. Zob. OSŁAWIONY, SŁAWETNY. Słońce, słonce. Zob. Ziemia, ziemia. Słowacja, Chorwacja. Biura podróŜy zapraszają do Chorwacji, ale na Słowację lub do Słowacji - dlaczego? TakŜe inne nazwy państw łączące się z przyimkiem na nasuwają mówiącym wątpliwości. Wyjaśnia je inny artykuł tego słownika. Zob. Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina. Słownik języka polskiego. Bardzo wiele osób odruchowo pisze wielkimi literami tytuły słowników i encyklopedii: Słownik Języka Polskiego, Wielka Encyklopedia Powszechna i in. W drugim tomie porad językowych O kulturę słowa Witolda Doroszewskiego wszystkie tytuły słowników mają taką pisownię. Warto zatem przypomnieć, Ŝe w zasadzie jest 272 ona niezgodna z ortografią. Przepisy bowiem kaŜą tylko pierwszy wyraz pisać wielką literą, pozostałe małymi - oczywiście z wyjątkiem tych, które są nazwą własną. Tradycja zezwala na kilka wyjątków od reguły, np. Stary Testament, Sowy Testament, Pismo Święte, Biblia Tysiąclecia. Rozszerzanie listy wyjątków na inne ksiąŜki jest moŜliwe, ale powinno być pozostawione decyzji piszącego, jeśli chce on w ten sposób - wbrew zasadom ortografii - odróŜniać dzieła szczególnie waŜne od innych. Dodajmy, Ŝe przepisy ortograficzne tak samo regulują pisownię tytułów rozdziałów i artykułów (tu wyjątkiem są tytuły ksiąg biblijnych, tradycyjnie pisane wielkimi literami), inaczej zaś tutułów gazet i czasopism. JeŜeli tytuł gazety lub czasopisma podlega odmianie, to wszystkie wyrazy w nim pisze się wielką literą z wyjątkiem spójników i przyimków, np. Gazeta Wyborcza, Sztandar Młodych, Kobieta i Zycie, Zycie na Gorąco. W przeciwnym razie wielką literą pisze się tylko pierwszy wyraz, np. śyjmy dłuŜej, Mówią wieki. W kaŜdym razie tak właśnie naleŜy przytaczać tytuły, np. w bibliografii. Na okładkach dzienników i czasopism widoczna jest duŜa róŜnorodność pisowni, motywowana względami estetyczno--typograficznymi. Zasady pisowni tytułów gazet i czasopism warto sobie przyswoić, gdyŜ niedawno objęto nimi takŜe pisownię tytułów cyklicznych programów radiowych i telewizyjnych oraz witryn internetowych. Słuszny. WyraŜenia mieć rację i mieć słuszność znaczą to samo, zatem nie ma potrzeby posługiwać się pleonazmem ! mieć słuszną rację. Kto chce włoŜyć w swoją wypowiedź więcej ekspresji, niech powie raczej mieć świętą rację. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. SMS. Zob. e-mail, SMS.

sobota pracująca. Opinie o tym wyraŜeniu są podzielone. Jedni aprobują je, przynajmniej w języku potocznym, 273 inni uwaŜają, Ŝe lepsza jest sobota robocza. ZauwaŜmy, Ŝe pracująca nie znaczy tu 'taka, która pracuje'. Są jednak inne podobne przykłady - choćby miejsca stojące, które nie stoją, i miejsca siedzące, które nie siedzą - a tych wyraŜeń nikt nie kwestionuje. Jako argument za sobotą pracującą przytacza się niekiedy to, Ŝe robota jest nacechowana negatywnie w przeciwieństwie do pracy. Wynikałoby stąd, Ŝe w soboty pracujące pracuje się jakby mniej i lŜej niŜ w dni robocze. Tak chyba jest w istocie. sobowtór, ! sobotwór. Słowo to jest etymologicznie związane z przymiotnikiem wtóry, nie z czasownikiem tworzyć. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. spektrum, czasem w obcej pisowni spectrum, to wyraz modny i jak wiele takich naduŜywany. W języku fizyki nie dziwi np. „spektrum fal głosowych", ale juŜ „antybiotyki o szerokim spektrum działania" prowokują pytanie: dlaczego nie o szerokim zakresie} I co, jeśli nie moda językowa, kazało autorowi popularnego artykułu o niedźwiadkach koala napisać, Ŝe zwierzęta te „posiadają zadziwiająco wąskie spektrum pokarmowe"? Publicysta znanego tygodnika nie baczy zaś nawet na przypadkowy rym, przypisując dobry wynik wyborczy jednego z polityków „jego pozycji w centrum politycznego spektrum" (przykłady z Kartoteki PWN). Zob. teŜ WYRAZY MODNE. spod, spode. Zob. w, we, z, ze itp. spod, znad. W wyrazach tych cząstki s- i z- pochodzą od tego samego przyimka, podobnie jak w sprzed i zza. Bezdźwięczna wymowa tego przyimka przed głoską p jest źródłem przyjętej dziś pisowni spod, sprzed, a takŜe sponad, spomiędzy, spośród, spoza. Zob. teŜ SPONAD, Z PONAD. Zob. teŜ Z-, S-, Ś-. spojrzeć, wyjrzeć, zajrzeć itp., nie ! spojrzyć, ! wyjrzyć, ! zajrzyć. Tryb rozkazujący od spojrzeć brzmi spojrzyj lub 274 _ częściej - spójrz, od innych czasowników przedrostkowych ■wyjrzyj, zajrzyj itd. Oboczne postaci: spoglądnąć, wyglądnąć, zaglądnąć itd. są regionalizmami małopolskimi i z taką uwagą moŜna je znaleźć w słownikach. W języku ogólnym upowszechnili je pochodzący z Małopolski pisarze (np. Fredro, Witkacy, MroŜek) oraz krakowska prasa (np. Przekrój, Tygodnik Powszechny). Spolegliwy. Słowo to, zapoŜyczone z języka czeskiego, jest od dawna znane na południowym Śląsku jako określenie człowieka, na którym moŜna polegać, któremu moŜna zaufać. Polszczyźnie ogólnej przyswoił je Tadeusz Kotarbiński, kreśląc ideał etyczny „opiekuna spolegliwego". Dla filozofów, a takŜe dla wielu innych osób o wykształceniu humanistycznym to właśnie znaczenie jest podstawowe, jeśli wręcz nie jedyne. W ogólnej polszczyźnie, a zwłaszcza w języku potocznym, szerzej znane jest jednak inne znaczenie: 'uległy, pokorny', пр.: „W minionym roku nawytykaliśmy telewizji grzechów sporo, nie od rzeczy będzie rozpocząć nowy w nastroju bardziej spolegliwym" (Ekran). Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN kwalifikuje to nowe znaczenie jako błąd, ale inne słowniki przytaczają je bez zastrzeŜeń. Choć oba znaczenia są znane gwarom śląskim, mało prawopodobne, aby drugie z nich - to kwestionowane - z gwar trafiło do polszczyzny ogólnej. Nasuwa się raczej dlatego, Ŝe większość przymiotników zakończonych na -liwy odnosimy do osób lub rzeczy mających skłonności do czegoś lub łatwo ulegających czemuś, np. kłótliwy 'mający skłonność do kłócenia się', łamliwy 'łatwo łamiący się', płochliwy 'łatwo płoszący się'. Nietrudno więc pomyśleć, Ŝe i spolegliwy to 'taki, który łatwo ulega komuś lub czemuś', czyli 'uległy'.

Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. spomiędzy. Zob. spod, znad. 275 sponad, z ponad. Sponad ma takie znaczenia jak znad, np. patrzeć sponad płotu. Wyrazy z i ponad mogą teŜ wystąpić koio siebie, ale w innym znaczeniu, np. wybrać jednego z ponad stu kandydatów. Zob. teŜ SPOD, ZNAD. spośród. Zob. spod, znad. spoza. Zob. spod, znad. SPÓJNIKI. Systematyczne błędy związane z uŜyciem spójników polegają bądź to na wadliwym rozmieszczeniu ich w tekście, bądź to na niedopuszczalnym łączeniu spójnikiem członów o róŜnych wymaganiach składniowych. Kwestie te omawiamy w dwóch innych artykułach. Zob. albo..., albo... Zob. i, lub, ani i in. sprawozdanie to dosłownie 'zdanie sprawy z czegoś'. Warto o tym pamiętać, by ustrzec się błędnej konstrukcji ! zdać z czegoś sprawozdanie. Zdać moŜna np. sprawę, relację lub raport, sprawozdanie zaś naleŜy złoŜyć lub przedstawić. Błędem jest teŜ forma ! sprawozdawać, być moŜe nasuwająca się przez analogię do par typu sprzedawca - sprzedawać, wydawca - wydawać czy wyznawca - wyznawać. Analogia ta jest fałszywa, gdyŜ sprawozdawca jako rzeczownik złoŜony powinien być rozpatrywany na tle innych rzeczowników o takiej budowie, np. ofiarodawca, językoznawca czy cudotwórca. Nie mówi się zaś ! ofiarodawać, ! językoznawać ani ! cudotworzyć. Brak czasownika, który określałby to, co robią sprawozdawcy, jest pozorny. Nie ma czasownika ! sprawozdawać, ale moŜna w zamian uŜyć czasowników relacjonować, informować, donosić i innych. sprzeczny. Sprzeczne mogą być opinie, sądy, relacje, takŜe np. uczucia i interesy, ale nie osoby, jak w potocznych wypowiedziach typu Me bądź taka sprzeczna! OŜywa w nich dawne znaczenie słowa sprzeczny 'lubiący się sprzeczać, 276 sprzeciwiać się', które Słownik języka polskiego PAN ilustruje kilkoma cytatami z XVIII i XIX wieku, m.in. z Krasickiego: „Nikt się nie waŜył być królowi sprzeczny". Słownik dodaje, Ŝe to dawne znaczenie dłuŜej zachowało się w gwarach, skąd - domyślamy się - mogło przedostać się do polszczyzny ogólnej. W kaŜdym razie dziś jest tak mało znane, Ŝe moŜe być przyczyną nieporozumień. Zob. teŜ obrzydliwy. Zob. teŜ wpływowy. Sprzed. Zob. SPOD, ZNAD. sprzed, sprzede. Zob. w, we, z, ze itp. sprzed lat, przed laty. Pierwsze z tych wyraŜeń bywa zniekształcane pod wpływem drugiego. MoŜna powiedzieć, Ŝe coś pochodzi sprzed lat, czyli Ŝe powstało wiele lat temu, ale nie ! sprzed laty. Coś mogło natomiast dziać się przed laty. Zob. teŜ PRZED LATY, PRZED (WIELOMA) LATAMI. Zob. teŜ KONTAMINACJA. ssać, w czasie teraźniejszym ssę (nie ! ssie ani ! ssam), ssiesz, ssie, ssiemy, ssiecie, ssą, w trybie rozkazującym ssij. Tak samo odmieniają się czasowniki przedrostkowe: wyssać, przyssać itp. Zob. teŜ rwać, zwać. -Sta, -set, -kroć. Liczebniki o zakończeniach -sta i -set są historycznie złoŜone: ich drugi człon pochodzi od liczebnika sto, który dawniej odmieniał się jak rzeczownik. Śladem tego jest dwojakie akcentowanie - tradycyjne, zalecane w sytuacjach oficjalnych: CZTErysta, PIĘciuset, SZEs'ciuset, SIEdemset, Osiemset, DZIEwięćset; i nowsze, dopuszczalne w języku potocznym: czteRYsta, pięCIUset, szeSCIUset, sieDEMset, oSIEMset, dzieWIĘCset.

Narzędnikowe formy dwuSTOma, trzySTOma i czterySTOma akcentuje się jednak wyłącznie na przedostatniej sylabie. Dwojaki akcent mają teŜ przysłówki o zakończeniu -kroć: oficjalny, staranny CZTErykroć, DZIEsięćkroć, TYsiąckroć 277 i potoczny, swobodny czteRYkroć, dzieSIĘCkroć, tySIĄCkroć. Wyjątkiem są wyrazy częsTOkroć, kilKAkroć, wieLEkroć i iLEkroć, które takŜe w wypowiedziach oficjalnych akcentuje się na przedostatniej sylabie. Zob. teŜ akcent. Stać. W czasach niedoborów rynkowych stałym elementem krajobrazu miejskiego były kolejki. Rozwinął się w nich swoisty język, dla którego charakterystyczne były wyraŜenia stać za czymś i chodzić za czymś, пр.: Za czyn pani stoi? - Za wołowiną. - A ja wczoraj cały dzień chodziłam za butami. PoniewaŜ kolejki się jeszcze zdarzają, przypomnijmy, Ŝe w starannej polszczyźnie mówi się wprawdzie stać iw kolejce) za kimś, ale nie za czymś (np. za biletami), tylko po coś (np. po bilety). Mówi się teŜ kolejka po coś, nie za czymś. Co do chodzenia zaś, to moŜna np. cały dzień chodzić, aby kupić buty, moŜna cały dzień szukać butów, ale nie chodzić za butami. Uwaga ta dotyczy w równej mierze czasownika jeździć. Starannie powie się jeździć po towar, w języku potocznym słyszy się nieraz jeździć za towarem, ale ta potoczna konstrukcja jest uwaŜana za błąd. Zob. teŜ pisać, stać. Stać się. Zob. być (zgodność podmiotu i orzeczenia). standard, standardowy, nie ! standart, ! standartowy. Inaczej niŜ w ogłoszeniu: „! śelazna 106 m2 nowe super garaŜ meble 2500 $ bardzo wysoki standart 629 44 69", o którym moŜna by powiedzieć uszczypliwie, Ŝe nie spełnia standardów ortograficznych. Pisownię przez t wspiera bezdźwięczna wymowa „standart", na jej upowszechnienie mogła teŜ wpłynąć ortografia rosyjska. Słownik poprawnej polszczyzny PWN pisowni tej nie potępiał całkowicie, ale dziś, gdy mniej osób w Polsce uczy się rosyjskiego niŜ angielskiego, skąd słowo standard się wywodzi, ten stary wariant ortograficzny zaczął razić i Nowy 278 słownik poprawnej polszczyzny kwalifikuje go jednoznacznie jako błąd. Ubezdźwięcznienie w formie „standart" jest obligatoryjne i zgodne z normami fonetycznymi polszczyzny. W innych formach wymowa jest róŜna - staranna „standardu", „standardowy", potoczna „standartu", „standartowy". Zob. teŜ agrafka, karafka. Zob. teŜ pinezka, pineska. Zob. teŜ STRIPTIZ, STRIPTIZERKA. stanowisko. Zob. stosunek, stanowisko. Staroć, Starocie. Obie postaci są poprawne i obie oznaczają coś starego, np. rzecz niemodną i bezuŜyteczną albo przeciwnie - atrakcyjną i poszukiwaną. Pierwsza z nich ma rodzaj Ŝeński: ta staroć, a w liczbie mnogiej te starocie. Druga ma rodzaj nijaki: to starocie, a w liczbie mnogiej te starocia. Korpus Języka Polskiego PWN pokazuje, Ŝe częściej dziś zbieramy starocie niŜ starocia. „Przedwojenne meble, zegary, malarstwo oraz inne starocie" (z ogłoszenia). Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. Stary Testament. Zob. Pismo Święte, Pismo święte. Statua. Dopełniacz ma dwie formy oboczne: statuy, rzadziej statui, celownik i miejscownik tylko jedną: statui (nie ! statule), biernik brzmi statuę, narzędnik statuą, wołacz statuo. Liczba mnoga jest teŜ niełatwa: te statuy, tych statui (nie ! statuj), tym statuom, tymi statuami, o tych statuach. Słowo statua jest wymawiane „statua" lub „statuła", z akcentem na pierwszej lub na drugiej sylabie. Ze względu na wymowę bliskie jest takim wyrazom, jak bibuła i szkatuła, i właśnie

przez skojarzenie z nimi bywa źle odmieniane: moŜna przyglądać się szkatule, ale nie ! statule, tylko statui; moŜna podziwiać szkatułę, ale nie ! statułę, tylko statuę. Istnieją zresztą łatwiejsze wyrazy, które znaczą to samo - posąg i pomnik. Stosunek, stanowisko. Mówimy stosunek do czegoś (nie ! wobec czegoś) i stanowisko wobec czegoś (nie ! do czegoś). 279 WyraŜeń tych nie naleŜy uŜywać tam, gdzie wystarczyłby sam przyimek do lub dla, np. odnosić się do kogoś' przyjaźnie (nie ! odnosić się w stosunku do kogoś'przyjaźnie), czuć dla kogoś' (lub do kogoś') sympatię (nie ! czuć wobec kogoś' sympatię). Zob. teŜ KONTAMINACJA. Stricte, sensu StrictO. Obydwa wyraŜenia pochodzą z łaciny i występują w tekstach o charakterze erudycyjnym. Stricte to przysłówek o znaczeniu 'ściśle, dokładnie', uŜywany jako określenie przymiotnika i umieszczany przed nim, пр.: „Dramaturgia MroŜka nie ma oczywiście ambicji, by być dramaturgią stricte polityczną". Sensu stricto, czyli 'w ścisłym (tego słowa) znaczeniu', jest natomiast wyraŜeniem o charakterze partykuły, najczęściej określającym rzeczownik i stawianym po nim, пр.: „PrzewaŜył pogląd, Ŝe medycyna nie jest nauką sensu stricto, lecz tzw. rozwiniętą technologią". Ze skrzyŜowania tych wyraŜeń powstają błędne formy ! stricto i ! sensu stricte (przykłady z Kartoteki PWN). Zob. teŜ KONTAMINACJA. Striptiz, Striptizerka. Wolno pisać z angielska strip-tease, ale spolszczona forma striptiz ma tę zaletę, Ŝe łatwiej się ją odmienia, por. strip-tease'u, strip-tease'em oraz striptizu, strip-tizem. Spolszczenie zostało oparte na angielskiej wymowie, w której końcową głoską jest dźwięczne z. W języku polskim głoska ta ulega oczywiście ubezdźwięcznieniu i stąd bierze się częsty błąd, jakim jest pisownia ! striptis. PoniewaŜ zaś błędy lubią się szerzyć, moŜna spotkać w piśmie formy niemotywowane ubezdźwięcznieniem: ! striptisu, ! striptisem itd. oraz ! striptiserka. Spotyka się teŜ wymowę typu „striptisu", „striptiserka", świadczącą o tym, Ŝe skodyfikowana w słownikach pisownia tych wyrazów jest słabo utrwalona w pamięci uŜytkowników polszczyzny. Zob. teŜ AGRAFKA, KARAFKA. Zob. PINEZKA, PINESKA. Zob. teŜ STANDARD, STANDARDOWY. 280 StruŜka, stróŜka. StruŜka to mała struga, struŜki to takŜe wióry, inaczej - struŜyny. Natomiast stróŜka to kobieta stróŜ lub Ŝona stróŜa - słowo juŜ rzadkie i przestarzałe. Strzały, skoki. Zacznijmy od przykładów: „Osiem minut później ten sam zawodnik oddał strzał wprost w ręce bramkarza gości" (Gazeta Wrocławska), „Adam Małysz oddal najdłuŜszy skok na pierwszym oficjalnym treningu na średniej skoczni w Lahti (...)" (Metropol). WyraŜenia oddać strzał, oddać skok są repliką niemieckich konstrukcji einen Schuss, Sprung abgeben. Wydawnictwa poprawnościowe na ogół radzą, by po polsku mówić zwyczajnie strzelić, skoczyć (ewentualnie wykonać skok). Prof. Jan Miodek broni jednak krytykowanych zwrotów, twierdząc, Ŝe zwracają uwagę na pewien element technicznej precyzji, nieobecny w ich jednowyrazowych synonimach. Ciekawe zresztą, Ŝe kwestionowane są tylko wypowiedzi o sporcie, tak jakby nie mówiło się oddać strzał, mając na myśli strzelanie z broni palnej. Jak strzelić z pistoletu brzmi mniej oficjalnie niŜ oddać strzał z pistoletu, tak i strzelić na bramkę jest mniej oficjalne niŜ oddać strzał na bramkę. Dziennikarzom sportowym obydwa wyraŜenia są potrzebne, gdyŜ róŜnią się stylistycznie. Zob. teŜ kalki. studio. Zob. radio, studio. Stwierdzać, twierdzić. Zgodnie z tradycją czasowniki te róŜnią się znaczeniem. Po pierwsze, moŜemy twierdzić coś, co nie jest prawdą, czy to z niewiedzy, czy teŜ po to, by innych

wprowadzić w błąd. Nie moŜemy natomiast stwierdzać czegoś, co nie jest prawdą, chyba Ŝe zmysły nas mylą. Po drugie, jeśli twierdzimy coś, to mówimy o tym (nie moŜna twierdzić, nie mówiąc). MoŜemy natomiast stwierdzać coś, czyli przekonywać się o tym, i nikomu o rzeczy nie mówić. Wydawnictwa poprawnościowe starają się utrzymać tę róŜnicę znaczeń, ale wiele osób jej dziś nie dostrzega. 281 Posługują się one czasownikiem stwierdzić tak, jakby był on dokonanym odpowiednikiem czasownika twierdzić, пр.: „Obie zawodniczki stwierdziły, Ŝe boją się swojego trenera oraz bułgarskiej policji" (Teleexpresś). W zdaniu tym moŜna było uŜyć czasownika powiedzieć lub oświadczyć. ZauwaŜmy, Ŝe często jedynym dowodem na to, iŜ ktoś stwierdził coś, czyli przekonał się o czymś, jest to, iŜ stwierdził to, czyli o tym powiedział. Jak widać, w rozwoju znaczeniowym czasowników stwierdzać i stwierdzić nie ma nic nienaturalnego. Biorąc pod uwagę rozpowszechnienie nowego znaczenia, naleŜy się z nim pogodzić. -Stwo. Nazwy par małŜeńskich o zakończeniu -stwo: wujostwo, hrabiostwo, księstwo, generałostwo, dyrektorostwo, Janostwo i in. odmieniają się prawie tak samo, jak rzeczowniki nijakie w liczbie pojedynczej, ale z czasownikami i przymiotnikami powinny być łączone tak, jak rzeczowniki męskoosobowe w liczbie mnogiej: Kochani wujostwo przyjechali (nie ! Kochane wujostwo przyjechało), paląc hrabiostwa Branickich, winszować generałostwu Zajączkom, witać szanownych dyrektorostwa (nie ! szanownych dyrektorostwo ani! szanowne dyrektorostwo), znajomość z baronostwem Krzeszowskimi, rozmowa o drogich kuzynostwu (nie ! o kuzynostwie). Norma językowa dotycząca takich konstrukcji jest często naruszana. Warto więc zapamiętać, Ŝe powinniśmy budować je tak, jakby zawierały rzeczownik państwo w znaczeniu 'para małŜeńska': skoro Państwo Kowalscy odwiedzili nas, to i Wujostwo odwiedzili nas. Do kaŜdego z wymienionych rzeczowników moŜna dodać liczebnik zbiorowy, który wskazuje na liczbę osób w nazwanej przez rzeczownik grupie: obydwoje wujostwo, dwoje państwa Kowalskich, troje z państwa. Natomiast wskazanie liczby takich grup - w szczególności liczby par małŜeńskich - za pomocą liczebnika jest niemoŜliwe. Zamiast ! Na bal przyszły cztery generałostwa trzeba powiedzieć Na bal przyszli czterej generałowie z Ŝonami. 282 Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, Ŝe wiele nazw par małŜeńskich to rzeczowniki wieloznaczne. Na przykład hrabiostwo i baronostwo to takŜe godności, które moŜna otrzymać z nadania lub odziedziczyć (tak jak szlachectwo), państwo to oczywiście 'kraj', a księstwo to 'kraj lub część kraju podległa władzy księcia'. W tych innych znaczeniach wymienione rzeczowniki łączą się z liczebnikami głównymi, a nie zbiorowymi, odmieniają się w obu liczbach, w bierniku liczby pojedynczej mają końcówkę -o, nie -a (np. przez państwo polskie, chociaŜ przez państwa Kowalskich), a w miejscowniku -e, a nie -и (пр. о państwie polskim, chociaŜ o państwu Kowalskich). Zob. teŜ oboje, obydwoje. Zob. teŜ -wstwo, -stwo. styczeń, luty itd. Problemy stwarza odczytywanie dat. Najlepiej pomagać sobie, dodając w myśli słowo dzień, jeśli nie ma go w tekście. Upewniamy się wtedy, Ŝe nazwa miesiąca powinna wystąpić w dopełniaczu: Pierwszy (dzień) stycznia przypadł w niedzielę (nie ! pierwszy styczeń), Dziś jest ósmy (dzień) marca (nie ! ósmy marzec), Wrócimy po dziesiątym (dniu) lutego (nie \po dziesiątym lutym). Wyjątek stanowią nazwy świąt, w których dopuszcza się formy oboczne, np. Wiwat Trzeci Maj! i Niech się święci Pierwszy Maja! Osobnym zagadnieniem jest wybór formy liczebnika porządkowego oznaczającego dzień miesiąca. Tu teŜ warto dodawać w myśli słowo dzień, aby ustrzec się błędu: Dziś piąty

(dzień) lipca, Wrócę piątego (dnia) lipca, Nie zdąŜą przed piątym (dniem) lipca, Odpowiemy po piątym (dniu) lipca i tylko w bierniku dwojako: Musimy zdąŜyć na (dzień) piątego lipca, rzadziej Musimy zdąŜyć na piąty (dzień) lipca. Ten częstszy wariant zilustrujemy dwoma cytatami: :„Robota miała być skończona na pierwszego sierpnia" (J. Korczak), „Mieszkanie (...) nie zostało Niechcicom na pierwszego kwietnia oddane" (M. Dąbrowska). Jeśli w tekście słowo dzień jest obecne, to moŜna by oczekiwać, Ŝe liczebnik porządkowy będzie z nim zgodny co 283 do przypadka: przed dniem piątym lipca, w dniu piątym lipca itp. W rzeczywistości częstsze są konstrukcje przed dniem piątego lipca i w dniu piątego lipca, np. „Matka w dniu pierwszego sierpnia rano wyszła do miasta i daremnie wyczekiwano jej powrotu" (S. Szmaglewska). Zob. teŜ MIESIĄC. Zob. teŜ DATY I CZAS. styropian, nie ! steropian. MoŜna uniknąć błędu, pamiętając, Ŝe styropian jest jedną z odmian polistyrenu. Porównajmy te nazwy: poli-styr-en i styr-o-pian. Cząstka -styr-pochodzi od greckiego słowa oznaczającego Ŝywicę. subskrypcja. Zob. absorpcja, adsorpcja. suburbium. Zob. peryferie, suburbia. Suwałki. W dopełniaczu do Suwałk, nie ! Suwałek ani ! Suwałków. Zob. teŜ Tychy. sweter. Wiele osób mówi! swetr - prawdopodobnie przez analogię do form pozostałych przypadków: swetra, swetrowi, swetrem, swetrze, swetry itd. Inni być moŜe unikają formy sweter w przekonaniu, Ŝe jest gwarowa. Skoro bowiem w gwarach mówi się wiater, a w języku literackim wiatr, to moŜe i sweter jest w literackiej polszczyźnie błędem? Na razie błędem jest ! swetr, co moŜna uzasadnić i pochodzeniem tego słowa (od angielskiego sweater), i tym, Ŝe forma sweter przewaŜa w zwyczaju społecznym. Przypuśćmy jednak, Ŝe w przyszłości forma ! swetr stanie się obowiązującą normą. Nie byłby to odosobniony wypadek w historii języka polskiego: dawniej mówiono ociec, sjem, szwiec, później formy te upodobniły się do form pozostałych przypadków (ojca, sejmu, szewca itd.) i przybrały dzisiejszą postać - ojciec, sejm, szewc. Zob. teŜ HIPERPOPRAWNOŚĆ. Syn. Zob. DOM, PAN, SYN. Syngiel. Zob. SINGIEL, SINGEL, SYNGIEL. szansa nie jest synonimem moŜliwości, gdyŜ odnosi się tylko do zdarzeń poŜądanych. MoŜna powiedzieć: Masz szansę się uratować, ale nie ! Masz szansę zginąć, chyba Ŝe chodzi o śmierć na polu chwały, w obronie ojczyzny itp.: „Miałeś szanse, Ŝeby zginąć honorowo (...)" (S. MroŜek). Liczba mnoga brzmi szanse, nie ! szansy. Końcówka -e jest wśród rzeczowników Ŝeńskich o zakończeniu -sa nietypowa: mówi się przecieŜ klasa - klasy, rzęsa - rzęsy, beksa - beksy, kosa - kosy, rysa - rysy i wyjątkowo tylko szansa - szanse i ansa - anse. Te dwa wyjątki są prawdopodobnie wynikiem analogii do rzeczowników męskich o zakończeniu -ans: seans - seanse, awans - awanse i in. Zob. teŜ ansa. szarotka, szarlotka. Szarotka to roślina górska o szaro-białych kwiatach. Szarlotka to ciastko z jabłkami; jego nazwa pochodzi od francuskiego słowa charlotte, a to z kolei od imienia Charlotte (po polsku Karolina). szarytki, potoczna nazwa zgromadzenia zakonnego Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, załoŜonego w XVII w. we Francji, stawiającego sobie za cel pielęgnowanie chorych i opiekę nad sierotami. Nazwa ta pochodzi od francuskiego słowa charite 'miłosierdzie', lecz nie jest wykluczone, Ŝe na jej utrwalenie się miało wpływ przypadkowe współbrzmienie francuskiego charite i polskiego przymiotnika szary. Szarytki bowiem nosiły szare habity

(obecnie granatowe) i do tego stopnia były kojarzone z tym kolorem, Ŝe dawniej we Francji i w Polsce zwano je siostrami szarymi. Nie znaczy to oczywiście, by szarytkami - co się czasem zdarza - moŜna było nazywać jakiekolwiek siostry zakonne w szarych habitach. Określanie w taki sposób np. sióstr urszulanek jest nieporozumieniem. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. szczenię. Zob. kurczę, jagnię itp. szczepić. Zob. sczepić, szczepić. 284 285 szczęście. „! Na całe szczęście w momencie detonacji w pokoju nie było nikogo z pracowników biura (...)" (Gazeta Wrocławska). Poprawnie byłoby: Na szczęście w momencie detonacji... lub Całe szczęście, Ŝe w momencie detonacji... WyraŜeń na szczęście i całe szczęście, Ŝe... nie naleŜy krzyŜować. Zob. teŜ KONTAMINACJA. Szekspirowski, szekspirowski. Pisownia przymiotników utworzonych od imion i nazwisk jest niejednolita. Zgodnie z regułą naleŜy je pisać wielką literą, jeśli odpowiadają na pytanie czyj?, a małą literą, jeśli odpowiadają na pytanie jaki? Zatem dramat Szekspirowski to jeden z dramatów Szekspira, a dramat szekspirowski to utwór podobny do dramatów Szekspira, lecz napisany przez kogoś innego, np. przez Słowackiego. Trzeba przyznać, Ŝe przepis ten nie naleŜy do łatwych w uŜyciu. Słowniki ortograficzne starają się go uprzystępnić za pomocą przykładów: z jednej strony wiersz Mickiewiczowy, Sabałowa bajka, Hanczyna śpiewka, z drugiej - wieczór mickiewiczowski, koncert chopinowski, teatr stanisławowski, epoka zygmuntowska. Dwa ostatnie przykłady jednak są dyskusyjne: zapisano je zgodnie z przyjętym zwyczajem, a nie z regułą, która w tym wypadku i wielu innych daje rozstrzygnięcie niejednoznaczne. Przymiotniki odpowiadające na pytanie: czyj? noszą nazwę dzierŜawczych, a przymiotniki odpowiadające na pytanie: jaki? - nazwę jakościowych. Te pierwsze moŜna tworzyć od większości imion i nazwisk, te drugie są przywilejem ludzi znanych, których imiona i nazwiska coś znaczą. Okazuje się więc, Ŝe trzeba być człowiekiem wybitnym, aby zasłuŜyć sobie na małą literę w przymiotniku od własnego imienia lub nazwiska. Inaczej mówiąc - małe litery wyróŜniają wielkich ludzi. Zob. teŜ Psałterz Dawidów. szereg. Słowo to moŜe być uŜywane w funkcji liczebnika, w typowo liczebnikowych konstrukcjach z orzeczeniem 286 w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, np. Przyszło szereg osób (jak Przyszło pięć osób). W przeciwieństwie do liczebników jednak szereg łączy się zawsze z rzeczownikiem w dopełniaczu. Mówimy np. w dziesięciu wypadkach, ale nie ! w szeregu wypadkach, tylko w szeregu wypadków; mówimy teŜ z dziesięcioma osobami, ale nie ! z szeregiem osobami, tylko z szeregiem osób. Błędy zdarzają się dosyć często i czasem dotyczą wyboru właściwej formy słowa szereg, a nie tylko formy towarzyszącego mu rzeczownika. Słyszy się zdania typu ! Wręczono wymówienia szeregu osobom - z błędną formą celownika ! szeregu zamiast szeregowi, utworzoną zapewne przez analogię do formy wielu. Poprawna wersja tego zdania brzmi: Wręczono wymówienia szeregowi osób. Zob. teŜ TYSIĄC, MILION, MILIARD. sześćset. Zob. -sta, -set, -kroć. szkoła, uniwersytet itp. Wątpliwości nasuwa wybór przyimka w wyraŜeniach określających miejsce i kierunek. Zwykło się mówić, Ŝe ktoś studiuje lub pracuje na uniwersytecie, na politechnice, na Wydziale Polonistyki, potocznie - na polonistyce. Sformułowania w uniwersytecie, w politechnice są dopuszczalne, ale rzadsze. Mówimy natomiast w akademii,

w konserwatorium, w szkole - z przyimkiem w, a nie na. Dlatego го wyŜszej szkole muzycznej, w WyŜszej Szkole Pedagogicznej (chociaŜ obocznie w WSP lub na WSP). Teraz przykłady określające kierunek. Idziemy na uniwersytet, na politechnikę, na akademię (sformułowanie do akademii sugerowałoby, Ŝe chodzi o budynek), ale do konserwatorium i do szkoły. A zatem: Najlepsi uczniowie poszli do szkoły oficerskiej, nie ! na szkołę oficerską. Zob. teŜ w fabryce, na fabryce. szlif, szlifa. Według słowników naszywka na mundurze z oznaczeniem stopnia to szlifa, natomiast szlif to szlifowanie kamieni szlachetnych. To drugie słowo uŜywane jest takŜe 287 w znaczeniach przenośnych, np. nabrać szlifu 'wydoskonalić swoje umiejętności lub nabrać ogłady towarzyskiej'. Tymczasem bez trudu moŜna napotkać zdania w rodzaju: „Jakie cechy lub okoliczności umoŜliwiają Ŝołnierzowi osiągnięcie generalskich szlifów?" (Dziennik Polski). Jest to uŜycie tak częste, Ŝe trudno je uwaŜać za błąd. Pytanie tylko, czy myli się tu szlifę ze szlifem, czy teŜ Ŝeński rzeczownik przyjmuje wyjątkowo męską końcówkę -ów? szprotka, szprot. Szprotka nie jest zdrobnieniem od rzeczownika ! szprota, tylko potoczną nazwą ryby, która w systematyce biologicznej nazywa się szprot. Ta ostatnia jest rodzaju męskiego: ten szprot i tych szprotów, nie ! ta szprota i ! tych szprot. szympans. Mówi się konwenanse, kwadranse, pasjanse i przez analogię czasem błędnie ! szympanse: „! Goryle i szympanse kaŜdego dnia robią w koronach gniazdo z gałęzi" (Pentliczek). Poprawna forma to oczywiście szympansy. Szynszyla, zwierzę nieco większe od wiewiórki, hodowane dla puszystej sierści. Z hiszpańskiego chinchilla i dlatego w polszczyźnie rodzaju Ŝeńskiego. Zwykle słowa tego uŜywa się w liczbie mnogiej, która na rodzaj gramatyczny nie wskazuje. Co więcej, rzeczowników na -yl jest w polszczyźnie więcej niŜ na -yla, są wśród nich teŜ nazwy zwierząt: goryl, motyl, krokodyl. Dlatego nasuwa się błędna forma ! szynszyl: „! Na zdjęciach w mieszkaniu jest mnóstwo zwierząt. (...) Mieliśmy teŜ szynszyla, Huberta Pięknego" (Viva). r s Ś-. Zob. z-, s-, ś-. -ście. Zob. -śmy, -ście. ŚCieliĆ. Zob. SŁAĆ, ŚCIELIĆ. 288 śmiać się. Zob. lać, siać, śmiać się, ziać, zwiać. Śmieć. Czasownik śmieć odmienia się podobnie do umieć i rozumieć, ale w 3. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego ща dwie formy oboczne, śmieją i śmią, np. Nie śmieją (lub nie śmią) cię prosić. Forma męskoosobowa w czasie przeszłym bywa tworzona błędnie na wzór czasownika śmiać: powinna brzmieć śmieli, nie ! śmiali, np. „Jechali pięć godzin i przez cały ten czas nie śmieli ze sobą mówić (...)" (M. Dąbrowska). Kłopotliwe formy czasownika śmieć są więc następujące: śmiem, śmiesz, śmie, śmiemy, śmiecie, śmieją lub śmią; w czasie przeszłym: śmieliśmy, śmiałyśmy, śmieliście, śmiałyście, śmieli, śmiały. Zob. teŜ ROZUMIEĆ, UMIEĆ. Śmieć, rupieć. W mianowniku liczby mnogiej istnieją formy oboczne: śmieci, rzadziej śmiecie, oraz rupieci, częściej rupiecie (jak widać, budowa formy wyrazowej nie musi mieć związku z jej częstością). Forma śmiecie (dawniej teŜ rupiecie) moŜe ponadto naleŜeć do innego, przestarzałego juŜ rzeczownika, uŜywanego tylko w liczbie pojedynczej, mającego rodzaj nijaki i znaczenie zbiorowe: „Z czarnego magistrackiego wozu spływa pstrą rzeką miejskie śmiecie" (Słownik języka polskiego PAN). -Śmy, -ście. Te końcówki czasownikowe są pozostałością form jeśmy, jeście, uŜywanych dawniej do tworzenia złoŜonych form czasu przeszłego. Jeszcze w XV w. konstrukcje

przyszli jeśmy, chodzili jeście występowały obok nowszych form przyszliśmy, chodziliście, ale później zanikły. Historycznie złoŜone są takŜe formy liczby pojedynczej w czasie przeszłym, np. byłem (dawniej byt jeśm) i wziąłeś (dawniej wziął jeś). O złoŜoności form czasu przeszłego świadczy dziś ruchomość ich końcówek fleksyjnych, wykorzystywana do celów stylistycznych - porównajmy: Kiedy wróciliście? i Kiedyście wrócili? Innym świadectwem jest długo utrzymujący się 289 zwyczaj akcentowania trzeciej od końca sylaby w formach zakończonych na -śmy i -kie, np. PRZYszliśmy, WZIĘłyście. Do dziś akcent taki uchodzi za poprawniejszy i jest zalecany w sytuacjach oficjalnych. W stylu mniej oficjalnym moŜna akcentować przedostatnią sylabę: przySZLIśmy, wzięŁYście. Jednak i tu lepszy jest akcent zgodny z tradycją, jeśli końcówka czasownika jest dołączona do innego wyrazu w zdaniu, np. CZEmuśmy, KIEdyście (zdecydowanie gorzej: czeMUśmy, kieDYście). ZłoŜone są teŜ formy trybu przypuszczającego, charakteryzujące się ruchomością nie tylko końcówki, ale i cząstki by, np. zrobilibyśmy i byśmy zrobili. Zgodnie z tradycją akcent w nich pada na trzecią lub nawet czwartą sylabę od końca: PRZYszedlbym, PRZYszlyby, PRZYszlibyśmy. I tu w swobodnej wymowie niektórzy językoznawcy aprobują juŜ akcentowanie przedostatniej sylaby: przySZEDŁbym,przySZŁYby, przyszliBYście. W radiu, telewizji, na scenie, a takŜe w sejmie i na ambonie za lepszą trzeba jednak uznać wymowę tradycyjną. Zob. teŜ akcent. Zob. teŜ -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. Zob. teŜ śE, -śE, -ś, śE-. średnio zamoŜny, średniozamoŜny. Niektóre słowniki podają pisownię łączną, inne rozdzielną. Najłatwiej byłoby uzgodnić stanowiska przez uwzględnienie obydwu form, tym bardziej Ŝe obie są rozpowszechnione. Wprawdzie przysłówki z przymiotnikmi pisze się w zasadzie rozdzielnie, np. bardzo zamoŜny, ale niektóre z nich zaczynamy odbierać jako pojedyncze wyrazy, w ślad za czym idzie - wcześniej czy później - łączna pisownia. Zob. teŜ LEKKOSTRAWNY, CIĘśKOSTRAWNY. Środkowoeuropejczyk. O mieszkańcach Europy mówi się w Polsce dość często, rozpowszechniły się więc wyrazy: Środkowoeuropejczyk, Południowoeuropejczyk i Północnoeuropej-czyk, пр.: „Utrafił w tę cechę Srodkowoeuropejczyków (czy tylko Polaków?), której zresztą jesteśmy świadomi (...)" 290 (Cz. Miłosz). Według tego samego wzoru moŜna by tworzyć nazwy mieszkańców Południowej i Północnej Korei: Połu-dniowokoreańczyk, Pólnocnokoreańczyk, które - choć nie są ogólnie znane - i tak moŜna uznać za lepsze od spotykanych czasem nazw: ! południowy Koreańczyk, ! północny Koreańczyk. Co byśmy powiedzieli, gdyby Ślązaków z Górnego Śląska ktoś nazwał górnymi Ślązakami? środkowo-wschodni, środkowowschodni. Piszemy o krajach Środkowo-Wschodniej Europy, mając na myśli Polskę, Czechy, Węgry, Ukrainę i inne kraje leŜące w środkowej lub wschodniej części kontynentu. Pisownia taka jest zgodna z regułą, która kaŜe przymiotniki złoŜone z członów równorzędnych spajać łącznikiem. Niektóre słowniki podają tylko przymiotnik środkowowschodni, ale ten został utworzony od wyraŜenia Środkowy Wschód, czasem uŜywanego zamiennie z nazwą Bliski Wschód, a czasem odnoszonego do krajów takich, jak Irak, Iran i Afganistan, a więc do trochę „dalszego Wschodu". ŚW. Zob. ŚWIĘTY. Świat. W dopełniaczu świata, w celowniku światu, nie ! światowi, takŜe Nowego Świata i Nowemu Szmatu, gdy chodzi o Amerykę. Wyjątkowo mówimy Nowego Światu, mając na myśli ulicę w Warszawie, np. zamknięcie Nowego Światu, ale w celowniku juŜ bez niespodzianek: „(...) charakter europejski nadano jedynie Nowemu Światu i Chmielnej"

(Rzeczpospolita). Jest jeszcze tytuł gazety, który ma dopełniacz na -a (redakcja Nowego Świata) i celownik na -owi (Nowemu Światowi). Podobnie rzecz ma się z wydawnictwem Świat KsiąŜki: „W ten sposób Nowa, przyparta do muru, sprzedała Światowi KsiąŜki dwie powieści Marii Nurowskiej" (Gazeta Wyborcza). Zob. teŜ celownik. święty. Słowo to piszemy małą lub wielką literą, zaleŜnie od tego, jak jest uŜywane. O osobach uznanych za święte 291 przez Kościół pisze się np. święty Piotr, sw. Marek. W nazwach ulic, kościołów, zgromadzeń zakonnych itp. słowniki zalecają uŜycie duŜej litery, np. kościół Świętego Piotra i Pawia, ale małej kaŜą uŜywać w formie skróconej, np. ulica św. Barbary. Wielką literą piszemy słowo święty takŜe w wielu innych nazwach własnych, np. Duch Święty, Ziemia Święta, {dzień) Wszystkich Świętych. Zob. teŜ Kościół, kościół. Zob. teŜ Pismo Święte, Pismo święte. taki sam, tak samo. Zob. ten sam, taki sam itp. tak zwany. Zob. cudzysłów. tamten. Zob. ten, tamten, ów, jeden, sam. tango milonga często pisane jest tak, jakby drugi człon był czyimś nazwiskiem: „Z przyległych sal, w których mieścił się kabaret i dansing, grano tango Milonga (...)" (H. Worcell). W rzeczywistości milonga to nazwa argentyńskiego tańca ludowego, który był jednym ze źródeł tanga. Nazwa tango milonga jest więc zbudowana tak jak polka galopka. tanim kosztem, za tanie pieniądze. Niektórzy krytykują te wyraŜenia jako nielogiczne. Tani moŜe być towar - powiadają - a pieniądze nie są towarem, chyba Ŝe ktoś je kupuje łub sprzedaje, np. w kantorze. Zresztą nawet kupując walutę poniŜej kursu dnia czy teŜ kupując ruble zamiast dolarów, nie powie się: Kupiłem tanie pieniądze. W podobny sposób moŜna atakować wyraŜenie tanim kosztem. W języku jednak nie wszystko jest logiczne lub teŜ logika języka jest taka, Ŝe niełatwo ją od razu przeniknąć. Wymienione wyraŜenia są uŜywane w języku potocznym i są w nim potrzebne, toteŜ słowniki notują je, a autorzy wydawnictw poprawnościowych nie mają do nich zastrzeŜeń. Rzecz jasna, 292 w wypowiedzi oficjalnej lepiej brzmi tanio lub za niewielką sumę niŜ za tanie pieniądze. Zamiast tanim kosztem powie się zaś oficjalnie niewielkim kosztem lub łatwo, bez wysiłku - zaleŜnie od potrzeb. Niektóre konstrukcje krytykowane w języku współczesnym mają dalekie antecedensy: „Kupić by cię, mądrości, za drogie pieniądze" - pisał Kochanowski w Trenach. Gdyby tak napisał współczesny dziennikarz, bezduszni poprawiacze języka nie zostawiliby na nim suchej nitki. Zob. teŜ język potoczny, język oficjalny. tapet. W niektórych wydawnictwach kwestionuje się wyraŜenie być na tapecie, odnoszone do osób i zdarzeń będących w pewnym okresie przedmiotem zainteresowania i tematem rozmów. Słowniki nie mają mu jednak nic do zarzucenia. Dodajmy, Ŝe przytaczają je zwykle nie pod wyrazem tapeta, z którym bycie na tapecie nie ma nic wspólnego, lecz pod wyrazem tapet, dawniej oznaczającym stół obrad, pokryty zielonym suknem. Dowodem na mylne skojarzenie tapetu z tapetą są dalsze modyfikacje cytowanego zwrotu, nie przez wszystkich jeszcze aprobowane: wejść na tapetę, wrócić na tapetę itp. W zapisie pewnej dyskusji czytamy: „Ale skoro wszedł na tapetę temat aktorstwa, to moŜe wrócilibyśmy jeszcze do «Amfitriona» w reŜyserii Anatolija Wasiliewa" {Dialog). MoŜna było powiedzieć, nie budząc niczyich wątpliwości: Ale skoro zajęliśmy się tematem aktorstwa, to moŜe wrócilibyśmy...

Tarnobrzeg, Kołobrzeg. Dopełniacze tych rzeczowników są róŜne: do Kołobrzegu, ale do Tarnobrzega, nie ! do Tarnobrzegu. Tarzan. Imię to - mniej znane z powieści amerykańskiego pisarza E.R. Burroughsa niŜ z opartych na niej filmów i komiksów - nie ma nic wspólnego z tarzaniem się. W języku małp, wśród których wychowywał się tytułowy bohater, składało się ono z czątek tar i zan, a znaczyło dosłownie 293 'biała skóra'. Ta okoliczność, angielska wymowa słowa Tarzan, wreszcie polska tradycja kaŜą litery rz wymawiać w nim tak, jak w słowie marznąć. Wyjątek - jak zauwaŜył prof. Jan Miodek - moŜna uczynić w sytuacji, gdy ktoś nazwie tak swojego psa. Wówczas wymowa „taŜan" jest nawet naturalniejsza. tata, tato. W mianowniku uŜywa się obu form, miejscownik jest jeden: o moim tacie, wołacz teŜ jeden: mój tato! W pozostałych przypadkach zdecydowanie częściej powie się mojego taty, mojemu tacie, mojego tatę, z moim tatą niŜ mojego tata, mojemu tatowi, z moim tatem. Te rzadsze formy moŜna znaleźć u Mickiewicza, пр.: „Najświętsza Matko - przyśpiewują dziatki - zmiłuj się, zmiłuj nad tatem!". TAUTOLOGIA. Zob. pleonazm, tautologia. techniczny, technologiczny. Pod wpływem języka angielskiego drugi z tych przymiotników naduŜywany jest kosztem pierwszego. Tradycyjnie mówi się postęp techniczny, ale procesy technologiczne, nie na odwrót. MoŜna powiedzieć np. postęp techniczny w technologii betonu, ale postęp technologiczny to anglicyzm, dość juŜ rozpowszechniony. tektura, dykta. Niektórzy mówią „! dektura", moŜe przez analogię do słowa dykta. Wymowa taka moŜe być źródłem błędów ortograficznych. telefaks, teleks. Zob. faks, telefaks, teleks. temat. Liczne przykłady naruszania tradycyjnej łącz-liwości tego wyrazu dowodzą, Ŝe bywa on traktowany mylnie jako synonim słów kwestia, sprawa, zagadnienie, problem itp. Oto kilka przykładów z wypowiedzi mówionych (za Językiem Polskim): „! Trzeba podnieść ten temat" (poprawnie: Trzeba podnieść tę kwestię), „! Musimy omówić temat ciepła i temat kanalizacji" (poprawnie: Musimy omówić sprawę ciepła i sprawę kanalizacji), „! Trzeba w tym temacie podjąć skuteczne działanie" (poprawnie: Trzeba w tej sprawie podjąć skuteczne 294 działanie), „! Nie orientuję się w tym temacie" (poprawnie: tfie orientuję się w tych sprawach). Zwłaszcza wyraŜenie 10 temacie, które spopularyzował Lech Wałęsa, jest postrzegane jako odstępstwo od normy językowej. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. ten, ta. UŜycie formy tą w bierniku liczby pojedynczej rodzaju Ŝeńskiego - np. Daj mi tą ksiąŜkę - jest dopuszczalne tylko w języku mówionym. W piśmie jedyną formą poprawną jest tę: Daj mi tę ksiąŜkę. Jeszcze do połowy XIX w. pisało się teŜ Daj mi tamte ksiąŜkę, Daj mi moje drogą ksiąŜkę -zaimki przymiotne bowiem miały w bierniku końcówkę -ę, a przymiotniki -ą. Później nastąpiło wyrównanie odmiany zaimków przymiotnych do odmiany przymiotników, któremu forma tę opiera się juŜ ostatnia. Potwierdza się więc ogólna prawidłowość: we wszystkich językach świata formy najczęściej uŜywane zmieniają się najwolniej. W Ŝywej mowie konstrukcjom typu tą ksiąŜkę nie warto się przeciwstawiać. Kurczowe trzymanie się formy tę moŜe nawet prowadzić do uŜywania jej tam, gdzie jej nigdy nie było: w narzędniku, w zdaniach typu „! Trzeba coś zrobić z tę sprawą" (z wywiadu dla telewizji). Zob. teŜ HIPERPOPRAWNOŚĆ. ten, tamten, ów, jeden, sam. „! ElŜbieta mówi, Ŝe małe dzieci mają takie same prawo do piękna jak dorośli" (Wysokie Obcasy). Poprawmy: nie ! takie same prawo, lecz takie samo

prawo. W rodzaju nijakim w liczbie pojedynczej uŜywa się bowiem form to, tamto, owo, jedno, samo, nie te, tamte, owe, jedne, same. Podobnie: to dziecko (nie ! te dziecko), tamto okno (nie ! tamte okno), jedno nasze spotkanie (nie ! jedne nasze spotkanie). Formy te, tamte, owe, jedne, same są poprawne tylko w liczbie mnogiej: te same dzieci itd. W liczbie pojedynczej uŜywa się ich błędnie przez analogię do innych zaimków przymiotnych mających końcówkę -e, np. moje, czyje, które, jakie (dziecko). 295 teniSÓWki. Zob. PIONIERKI, TENISÓWKI, TRAMPKI ITP. ten sam, taki sam itp. Zaimki ten sam, to samo, tyle samo mogą się łączyć z zaimkiem co, np. Jan ma ten sam numer butów, co Marysia, Na obiad mamy to samo, co wczoraj Zapłać jej tyle samo, co jemu. Zaimki taki sam i tak samo w analogicznych konstrukcjach wymagają zaimka jak: Jan nosi takie same buty, jak Marysia, Zachowują się tak samo, jak wczoraj. Na dwa sposoby moŜna więc poprawić zdanie: „! W tym samym stopniu, jak płace realne, wzrosły dochody ludności chłopskiej" (za Poradnikiem Językowym). Po pierwsze: W tym samym stopniu, co..., po drugie: W takim samym stopniu, jak... tęsknić pociąga za sobą pytanie: za kimś czy do kogoś? Inny słownik języka polskiego PWN - jedyny, który mówi pełnymi zdaniami - wyjaśnia tę kwestię następująco: „tęsknimy za kimś lub za czymś minionym lub utraconym, np. za osobą, z którą musieliśmy się rozstać, lub za miejscem, które musieliśmy opuścić" oraz „tęsknimy do czegoś, czego nigdy nie mieliśmy lub nie zaznaliśmy". Zacytujmy teŜ dwa z podanych w słowniku przykładów: „Tęsknił za domem, za Ŝoną i za małą córeczką" oraz „Zawsze tęskniłem do wielkiej miłości". W pierwszym znaczeniu zamiast tęsknić za kimś (czymś) moŜna teŜ powiedzieć tęsknić do kogoś (czegoś), np. „To dobrze, Ŝe przyjechałaś, ojciec tęsknił juŜ do ciebie". Natomiast w drugim znaczeniu konstrukcji do czegoś nie zastępuje się konstrukcją za czymś. to. Zob. być (krzyŜowanie orzeczeń imiennych). toreador. Większość słowników podaje teŜ formę torreador, ale traktuje ją jako gorszą i odsyła do formy toreador. Etymologicznie pisownia torreador jest bezzasadna - we wszystkich waŜniejszych językach europejskich słowo to jest pisane z pojedynczym, nie podwojonym r. CzyŜby więc zawiniło skojarzenie z corridą} 296 to samo. Zob. ten sam, taki sam itp. traktować, uwaŜać. Mówi się np. traktować (potraktować) kogoś jako gościa (lub jak gościa) i uwaŜać kogoś za gościa, ale nie na odwrót: konstrukcje ! traktować (potraktować) kogoś za gościa i ! uwaŜać kogoś jako gościa są niepoprawne. Ta druga dawniej mieściła się w normie literackiej polszczyzny, uŜywał jej jeszcze Wyspiański: „Poezje uwaŜają u was jako półprawdy (•••)"• Dziś zdanie to naleŜałoby zbudować inaczej: Poezje uwaŜają u was za półprawdy. Taką samą łączliwość jak traktować mają czasowniki oceniać i ocenić, a taką samą jak uwaŜać mają uznawać i uznać oraz brać i wziąć. Mówimy więc np. Ocenił obrazy jako arcydzieła (nie ! za arcydzieła) i Uznali go za geniusza (nie \jako geniusza); takŜe Brali go za sprzymierzeńca. Zob. teŜ uznać, uznawać. trampki. Zob. pionierki, tenisówki, trampki itp. transkrypcja. Zob. absorpcja, adsorpcja. triumf, tryumf. Formą starszą i obecnie rzadszą jest tryumf. Obydwie jednak są poprawne, podobnie jak triumfalny i tryumfalny, triumfować i tryumfować, triumfator i tryumfator. Forma triumf jest wymawiana dwojako: „triumf, rzadziej „trijumf". Oboczność jednosylabowej i dwusylabowej wymowy bywa wykorzystywana w poezji, zezwala bowiem na pewną swobodę w konstruowaniu wersu. troglodyta, nie ! tryglodyta, inaczej jaskiniowiec. Słowo często uŜywane przenośnie, пр.: „(...) coraz częściej Polacy nie umieją po polsku. (...) Troglodyta z kijem bejsbolowym,

szalikowiec Ŝyjący piłką noŜną, dziennikarz początkujący w Gazecie Wyborczej lub rzęch spod elektrociepłowni potrafią niszczyć ten język tak i jeszcze sto razy gorzej" (R. Stiller). trudnopalny. Zob. lekkostrawny, cięŜkostrawny. tryumf. Zob. triumf, tryumf. 297 trywialny długo znaczyło przede wszystkim 'ordynarny, niewyszukany, pospolity'. Trywialny mógł być np. dowcip, piosenka, trywialne mogły być czyjeś gusty i gesty. Później, moŜe pod wpływem angielskiego trwial, na pierwszy plan wysunęło się znaczenie dawniej uboczne - 'oczywisty, banalny', пр.: „W codziennej pracy z komputerem kaŜdy z nas napotyka róŜne problemy i wątpliwości. Czasami są to sprawy trywialne, czasami trudne do rozwiązania" (Enter). Nietrudno dostrzec wspólne elementy tych znaczeń, które ułatwiły przejście od pierwszego z nich do drugiego. W gruncie rzeczy dzieli je taka róŜnica, jaka jest między słowami prostacki i prosty. Wraz z przymiotnikiem trywialny nowe znaczenia otrzymały wyrazy pokrewne: trywialnie, trywialność, trywializować i trywializacja, пр.: „Jednoznaczne potraktowanie bohaterów «Domu» jako wariatów trywializuje problematykę sztuki, sprowadzając ją do rzędu płaskich fars" {Teatr). Niektóre wydawnictwa poprawnościowe jeszcze krytycznie oceniają tę ewolucję znaczeń. Z biegiem czasu jednak oceny krytyczne będą zapewne coraz rzadsze. tułów odmienia się tak jak Ŝółw: w dopełniaczu tego Ŝółwia i tego tułowia, a w liczbie mnogiej te Ŝółwie i te tułowie, nie ! te tułowia. Błędna forma nasuwa się przez analogię do rzeczowników nijakich, np. przysłowie - przysłowia. Ta sama analogia podsuwa celownik ! tułowiu, podczas, gdy analogia do Ŝółwia pomaga znaleźć formę poprawną - tułowiowi. tUtaj, Zob. DZISIAJ, TUTAJ, WCZORAJ, PRZEDWCZORAJ. tuŜpowojenny, jak blisko kilometrowy czy przeszło godzinny powinno się zasadniczo pisać rozdzielnie - słowo tuŜ pełni w tych przykładach tę samą funkcję co blisko czy przeszło. Zaskakująco w tekstach przewaŜa pisownia łączna, np. „Mowa o pokoleniu tuŜpowojennym" (K. Wyka). Wielki słownik ortograficzny PWN teŜ tylko taką podaje. twardy orzech do zgryzienia. WyraŜenie to jest tłumaczeniem angielskiej konstrukcji a hard nut to crack, mającej 298 teŜ oboczną postać: a tough nut to crack. Słowo tough znaczy tu 'twardy', lecz w innych kontekstach moŜe być tłumaczone jako 'trudny'. Polskie twardy orzech do zgryzienia ma teŜ oboczną postać z przymiotnikiem trudny zamiast twardy, dość częstą, ale przez leksykografów przewaŜnie pomijaną. Przytacza ją bodaj tylko Słownik frazeologiczny Stanisława Skorupki. Jest jeszcze trzeci wariant, niezbyt udany: ! cięŜki orzech do zgryzienia. Słowo cięŜki ma tu znaczenie 'trudny', nieobce polszczyźnie potocznej: mówimy To cięŜka sprawa, CięŜko będzie się zdecydować, Nauka mu cięŜko przychodzi itd. Sformułowanie ! cięŜki orzech do zgryzienia jest jednak odbierane dosłownie i wydaje się nielogiczne. Ostatecznie to twardość orzecha utrudnia zgryzienie go, a nie cięŜar. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. ty. Zob. JA, TY, ON, SIĘ. Tychy. Według śląskiej tradycji dopełniacz brzmi Tychów, ale w polszczyźnie ogólnej przyjęła się forma Tych i ją właśnie przewaŜnie podają słowniki. Niektóre osoby niepokoi to, Ŝe jest równobrzmiąca z zaimkiem (tych Tych?). Przemawia za nią jednak analogia do innych nazw mających formę liczby mnogiej i dopełniacz bezkońcówkowy, np. Katowic, Piekar Śląskich, Salonik, Delf, Teb. Podobnych nazw z dopełniaczem na -ów jest mniej, np. Łazy - Łazów. Kłopot sprawia takŜe pytanie o mieszkańców Tych: tyszanie czy tychowianie? Słowniki podają zwykle drugą z tych form, której zaletą jest to, Ŝe łatwiej skojarzyć ją z nazwą miasta.

Częstsza jednak, zwłaszcza w mowie mieszkańców Śląska, jest forma tyszanie. Dlatego powinno się jej dawać pierwszeństwo. Zob. teŜ Suwałki. tydzień. Zob. czas. tyle. Zob. ILE, TYLE, WIELE. 299 tyle samo. Zob. ten sam, taki sam itp. tylny. Zob. PRZEDNI, TYLNY. tym niemniej pochodzi z języka rosyjskiego i jest w pol-szczyźnie rozpowszechnione, choć nie jest niezbędne - moŜna je zastąpić wyrazami: niemniej, niemniej jednak, jednakŜe, mimo to. Źródła poprawnościowe krytykują tym niemniej jako zbyteczny rusycyzm. Chyba jednak mało kto jest bez grzechu, skoro krytykowane wyraŜenie występuje u Witkacego i Jasieńskiego, Kuncewiczowej i Iwaszkiewicza, Miłosza i MroŜka, Moczarskiego i Głowackiego, Kuncewicza i Sapkow-skiego. Zob. teŜ NIEMNIEJ, NIE MNIEJ. Zob. teŜ KALKI. tym razem, innym razem, nie ! tą raŜą, ! inną raŜą. Warianty Ŝeńskie są przestarzałe lub regionalne i w języku ogólnym nie uchodzą za poprawne. Czasem uŜywa się ich Ŝartobliwie. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. tyS. Zob. GODZ., ŁAC, MIEŚ., OS., RYC, TYS. tysiąc, milion, miliard. Wyrazy te mają w sobie coś z liczebników i coś z rzeczowników. Podobnie jak liczebniki występują w zdaniach z orzeczeniem w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, np. Tysiąc spraw czekało na załatwienie (jak Dziesięć spraw czekało...). Podobnie do rzeczowników zaś występują w obu liczbach: Tysiąc spraw czekało... i Tysiące spraw czekało... Gdy mają wartość liczby mnogiej, moŜe im towarzyszyć orzeczenie w tej samej liczbie, np. Miliony ludzi spędzają (lub spędza) wakacje nad morzem. Słowniki poprawnej polszczyzny określają teŜ inne sytuacje, w których orzeczenie musi wystąpić w liczbie pojedynczej lub mnogiej. NiezaleŜnie od swojej funkcji wyrazy tysiąc, milion i miliard łączą się z rzeczownikiem w dopełniaczu, a nie w tym przypadku, w którym same występują, np. Wręczono dyplomy tysiącowi laureatów, nie ! tysiącowi laureatom. Jeszcze gorzej 300 brzmi! tysiącu laureatom - z błędną formą celownika ! tysiącu, będącą wynikiem analogii do innych liczebników i zaimków liczebnych, np. pięciu, stu, wielu laureatom. Zob. teŜ SZEREG. tysięczny, tysiączny. Pierwsza forma jest częstsza, a w podstawowym znaczeniu, np. tysięczna rocznica lub jedna tysięczna sekundy, jedyna. Druga występuje obocznie z pierwszą w znaczeniu 'bardzo liczny', np. tysięczne (lub tysiączne) przeszkody, echa, oklaski. Natomiast w wyrazach dwutysięczny, trzytysięczny itd. oraz wielotysięczny i kilkutysięczny (takŜe w postaci kilkutysięczny) piszemy zawsze ę. tZW. Zob. CUDZYSŁÓW. u ubrać, rozebrać, włoŜyć, załoŜyć. Konstrukcje typu ! ubrać marynarkę,! rozebrać płaszcz spotyka się często w Polsce południowej i zachodniej - prawdopodobnie są tłumaczeniem analogicznych konstrukcji niemieckich. W polszczyź-nie ogólnej ten regionalizm się upowszechnia, ale jest wciąŜ odbierany jako błąd. Poprawnie moŜemy powiedzieć Ubrał się w marynarkę albo WłoŜył marynarkę; podobnie Rozebrał się z płaszcza albo Zdjął płaszcz. Mniej razi ganiony w Słowniku poprawnej polszczyzny PWN czasownik załoŜyć, uŜywany zamiast włoŜyć w zdaniach takich, jak ZałóŜ płaszcz, buty i podobnych. Słowniki informują, Ŝe zakładać znaczy m.in. 'umieszczać coś na czymś' i ilustrują to znaczenie przykładami: zakładać okulary, krawat, maskę na twarz. Wkładanie płaszcza i butów z pewnością róŜni się

od zakładania krawata, ale postrzegane jest jako czynność tego samego rodzaju. Tym moŜna tłumaczyć częstą dziś oboczność czasowników włoŜyć i załoŜyć w połączeniach z nazwami garderoby, por.: ,,(...) nagle włoŜyłam płaszcz i wybiegłam z domu" (M. Nurowska) oraz „Zebrałam 301 rozrzucone kartki, załoŜyłam płaszcz" (M. Gretkowska). Dodajmy do tego przykład bez wątpienia poprawny, w którym płaszcz pozostaje płaszczem, ale ciało słuŜy jedynie jako wieszak: „Gustlik przyniósł płaszcz, załoŜył na ramiona (...)" (J- Przymanowski). UbyĆ. Zob. PRZYBYĆ, UBYĆ. ucho. W znaczeniu 'narząd słuchu', a takŜe 'klapka z boku czapki, opuszczana dla ochrony ucha przed zimnem' rzeczownik ten w liczbie mnogiej odmienia się następująco: mianownik, biernik, wołacz uszy, dopełniacz uszu (rzadziej uszów), celownik uszom, narzędnik uszami (przestarzała forma: uszyma), miejscownik uszach. W znaczeniu 'uchwyt w kształcie koła, łuku, pętli itp.' liczba mnoga wygląda inaczej: mianownik, biernik, wołacz: ucha lub uszy, dopełniacz uch, uszu lub uszów, celownik uchom lub uszom, narzędnik uchami lub uszami, miejscownik uchach lub uszach. Z formami uszu, uszów, uszom, uszami, uszach łączą się liczebniki zbiorowe, z formami ucha, uch, uchom, uchami, uchach liczebniki główne, np. dwoje uszu, ale dwa ucha u dzbana. Zakres uŜycia form o temacie uch- nie jest jasny. Zdarza się, Ŝe ci sami ludzie skłonni są mówić o uchach dzbana i o uszach torby podróŜnej. uchodźstwo, wychodźstwo, nie ! uchodźctwo,! wychodź-ctwo. Wprawdzie rzeczowniki pochodne od czasowników na -dzić mają zakończenie -dztwo, np. śledzić - śledztwo, ale uchodźstwo i wychodźstwo są wyjątkami. udowadniać, uspokajać, zadowalać i in. Od wielu przedrostkowych czasowników dokonanych o zakończeniu -ić lub -yć tworzy się czasowniki niedokonane o znaczeniu wielokrotnym przez zamianę tego zakończenia na -ać, np. wystudzić - wystudzać, zaparzyć - zaparzać. Dodatkowo, jeśli czasownik dokonany ma w ostatniej sylabie przed zakończeniem -ić lub -yć samogłoskę o, to przewaŜnie ulega ona wymianie na -a, np. odmłodzić - odmładzać, przysporzyć 302 - przysparzać, ugościć - ugaszczać. Są jednak wyjątki, np. unaocznić - unaoczniać (nie mówimy ! unaaczniać), uprawomocnić - uprawomocniać (nie mówimy ! uprawomocniać, choć mówi się umacniać). Zdarzają się teŜ oboczności, np. zuboŜyć - zubaŜać, rzadziej zuboŜać. Więcej kłopotu sprawiają niedokonane odpowiedniki czasowników mających w dwóch kolejnych sylabach przed zakończeniem samogłoskę o. Jeśli drugie od końca o naleŜy do przedrostka, to nie przechodzi w a, np. udowodnić - udowadniać (nie ! udowadniać), upokorzyć - upokarzać (nie ! upokarzać). Dotyczy to teŜ czasowników, w których historyczny przedrostek nie jest juŜ zauwaŜany, np. uspokoić - uspokajać, wypogodzić się - wypogadzać się, zadowolić - zadowalać, upodobnić - upodabniać (rzadziej upodobniać). Pokrewieństwo tych czasowników z wyrazami koić, godzić, wola i doba nie jest dziś oczywiste, stąd błędy takie, jak ! leki uspakajające czy ! zadawalające rozwiązanie. Poza tym łatwiej zapamiętać formę ! uspakajać, z samymi a, niŜ uspokajać - czynnik fonetyczny teŜ moŜe być źródłem błędu. Pozostaje omówić czasowniki, w których drugie od końca o w formie dokonanej naleŜy do rdzenia, a nie do przedrostka. Niestety brak tu reguły: czasem o przechodzi w a (np. wynarodowić - wynaradawiać, nie ! wynarodawiać), czasem nie (np. przepołowić - przepoławiać, nie ! przepaławiać, zaognić - zaogniać, nie ! zaogniać), czasem istnieją formy oboczne (np. ogołocić - ogałacać lub ogołacać, zadomowić - zadomawiać lub zadomawiać). Jak widać, tworzenie niedokonanych

czasowników wielokrotnych od dokonanych czasowników na -ić, -yć nie jest sprawą prostą. W razie wątpliwości trzeba się radzić słownika. udział. Słowniki poprawnej polszczyzny ganią wyraŜenie przy udziale kogoś', kaŜą w zamian mówić z udziałem kogoś', np. Odbył się koncert z udziałem samych gwiazd, nie Odbył się koncert przy udziale samych gwiazd. Ta druga konstrukcja istotnie jest rzadsza, wystarczająco częsta jednak, aby jej nie 303 potępiać. MoŜna ją znaleźć w prasie i w ksiąŜkach najróŜniejszego rodzaju, takŜe u znanych autorów, jak Wańkowicz, Tyrmand, M. Brandys, Kuśniewicz, Moczarski, Newerly i in. Wyraźnym błędem jest za to ! przyjmować (przyjąć) udział w czymś 'uczestniczyć w czymś', uŜywane tak na wzór rosyjskiego prinimat' uczastije. Po polsku mówi się brać (wziąć) udział w czymś. Zob. teŜ KALKI. Ujrzeć. Zob. SPOJRZEĆ, WYJRZEĆ, ZAJRZEĆ ITP. ujść, umknąć. W znaczeniu 'uniknąć czegoś' ujść łączy się z dopełniaczem, rzadziej z celownikiem: ujść kary, niebezpieczeństwa, zagłady, rzadziej ujść karze, niebezpieczeństwu, zagładzie. Dwojaką postać mają teŜ wyraŜenia coś uszło czyjejś uwagi (lub czyjejś uwadze) i coś uszło czyichś oczu, uszu, czyjegoś spojrzenia (obocznie: czyimś oczom, uszom, czyjemuś spojrzeniu). Natomiast umknąć czyjejś uwadze nie ma obocznej postaci z dopełniaczem. Ukamienować, nie ! ukamieniować. Wprawdzie mówimy kamień z miękkim ń, lecz forma ta to dawny biernik rzeczownika kamy, w dopełniaczu kamenę - i właśnie na temacie fleksyjnym dopełniacza, zakończonym spółgłoską twardą, zbudowany jest czasownik ukamienować. Ukraina. Zob. Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina. ulec, ulegać. Ulega się czemuś, czemu nie moŜna się oprzeć, często czemuś, co jest niekorzystne, np. przemocy, namowom, pokusie, w innym znaczeniu wypadkowi. Coś moŜe teŜ ulec pogorszeniu i moŜe ulec zmianie. Razi natomiast - mimo znacznego rozpowszechnienia - wyraŜenie ulec (ulegać) poprawie. Poprawa jest przecieŜ zmianą na lepsze, a przed taką nikt nie chce się bronić, więc czemu miałby jej ulegać} PowyŜsza argumentacja odwołuje się do kryteriów logicznych, które w języku odgrywają niewielką rolę w porównaniu z przyjętym zwyczajem. Dwie trzecie ankietowanych przez 304 nas osób - studentów warszawskich i krakowskich - nie widziało w wyraŜeniu ulec poprawie nic złego. WyraŜenie to najczęściej występuje w prasie, ale moŜna je spotkać teŜ w literaturze pięknej, np. u Tyrmanda, Sapkowskiego czy Głowackiego. Ulica, plac, rynek, aleja. Choć niektórym osobom wydaje się to nielogiczne, przyjęło się mówić mieszkam na ulicy (np. Wolskiej), na placu (np. Bankowym) i na rynku (np. na Rynku Głównym). Mówi się teŜ mieszkać przy ulicy, przy placu i przy rynku, ale pierwsze z tych sformułowań ma charakter nieco urzędowy, a ostatnie słowniki poprawnej polszczyzny oceniają jako błąd. Z rynkiem zresztą łączy się wyobraŜenie przestrzeni zamkniętej, toteŜ moŜna powiedzieć w rynku, choć nie mówi się ! w placu ani ! w ulicy. Mówi się teŜ w alei, nie ! na alei i pod tym względem aleja róŜni się od ulicy. Jeśli chodzi o ortografię, to słowa ulica i plac w nazwach miejsc naleŜy pisać małą literą, takŜe w postaci skróconej, np. ulica Kozia, ul. Kubusia Puchatka, plac Unii Lubelskiej, pi. Solny. Słowo rynek pisze się wielką literą, пр. Лагу Rynek, Rynek Starego Miasta. Słowo aleja jest pisane małą literą w liczbie pojedynczej, np. aleja Mickiewicza, a wielką w liczbie mnogiej, np. Aleje Jerozolimskie. umieć. Zob. rozumieć, umieć.

umowa. W uŜyciu są trzy konstrukcje: umowa o czymś, umowa o coś i umowa na coś - wszystkie poprawne, choć nierównowaŜne. Pierwsza jest odpowiednia, gdy wymieniamy świadczenia, do których zobowiązują się obie strony, np. umowa o współpracy gospodarczej lub o wymianie jeńców. Drugiej lub trzeciej uŜyjemy, mając na myśli świadczenia, do których zobowiązuje się tylko jedna strona. Wybór między dwiema ostatnimi konstrukcjami jest trudny do umotywowania. Zwyczajowo mówi się np. umowa o pracę i umowa o dzieło, ale obocznie: umowa o dzierŜawę gruntu lub 305 umowa na dzierŜawę gruntu i raczej zawrzeć z wydawnictwem umowę na ksiąŜkę niŜ zawrzeć z wydawnictwem umowę o ksiąŜkę. UmyŚliĆ. Zob. WYMYŚLIĆ, POMYŚLEĆ. unikalny, unikatowy. Wiele złego napisano o przymiotniku unikalny, aby uzasadnić, Ŝe lepsza jest forma unikatowy. Odwoływano się przy tym nie do zwyczaju językowego, gdyŜ ten właśnie formie unikalny daje pierwszeństwo, lecz do argumentów o charakterze emocjonalnym {unikalny to poŜyczka z języka rosyjskiego) i teoretycznym raczej niŜ praktycznym (unikalny podobno moŜe znaczyć 'moŜliwy do uniknięcia'). Tymczasem nie jest przypadkiem, Ŝe słowniki polskie nie notują tego znaczenia. Nie ma go w tekstach i - jak wykazała prof. Danuta Buttler - nie naleŜy się temu dziwić, gdyŜ przymiotniki polskie na -alny są przewaŜnie tworzone od czasowników przechodnich o rządzie biernikowym, a nie od nieprzechodnich czasowników o rządzie dopełniaczowym, do jakich naleŜy unikać. Obydwa wyrazy, unikalny i unikatowy, trzeba więc uznać za poprawne, a nawet wskazać na pierwszy z nich jako częstszy. W niektórych kontekstach ich znaczenia juŜ się zróŜnicowały. Na przykład tkaniny unikatowe i ceramikę unikatową przeciwstawia się wyrobom przemysłowym; w tym znaczeniu nie moŜna ich nazwać unikalnymi. Natomiast w wielu innych wypowiedziach unikalny i unikatowy to określenia jednakowo naduŜywane. Wyrazy bliskoznaczne - wyjątkowy, niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju - mogą być czasem lepsze. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. Uniwersytet. Zob. SZKOŁA, UNIWERSYTET ITP. upodabniać, upokarzać, nie lupadabniać, ! upokarzać. Zob. teŜ UDOWADNIAĆ, USPOKAJAĆ, ZADOWALAĆ I IN. Uran, Neptun, Pluton, gdy pisane są małą literą, oznaczają pierwiastki chemiczne i mają dopełniacz z końcówką 306 -u (np. produkcja uranu), a biernik równy mianownikowi (np. zamienić złoto na uran). Gdy pisane są wielką literą, oznaczają planety lub staroŜytnych bogów i mają w dopełniaczu końcówkę -a (np. zdjęcia Urana), a biernik równy dopełniaczowi (np. wyprawa na Urana - jak na Marsa). urodzaj, plon mogą się czasem pomieszać. Przykład błędnego uŜycia przytacza Słownik poprawnej polszczyzny PWN: „! Z pól zebrano obfity urodzaj". Oczywiście z pól zbieramy plony, urodzaj zaś moŜemy po prostu mm. MoŜemy teŜ spodziewać się urodzaju (tzn. spodziewać się dobrych plonów), moŜemy twierdzić, Ŝe coś zapowiada urodzaj, moŜemy sądzić, Ŝe będzie urodzaj. Czasem zdarzają się lata urodzaju, gdy plony są wyŜsze niŜ zazwyczaj, i zdarzają się - jak je przyjęto określać - klęski urodzaju, gdy plony są tak duŜe, Ŝe nie moŜna ich w całości wykorzystać. uspokajać, nie ! uspakajać, lob. teŜ udowadniać, uspokajać, ZADOWALAĆ I IN. uwaga. Zob. ujść, umknąć. Zob. teŜ waga, uwaga. uwaŜać. Zob. traktować, uwaŜać. uwziąć się, zawziąć się nie mają odpowiedników niedokonanych. Czasem postaci niedokonane są potrzebne i zdarza się, Ŝe do głowy przychodzą formy wykolejone: ! uwzinać

się i ! zawzinać się. Zamiast ! Nauczyciel uwzina się na uczniów moŜna powiedzieć Nauczyciel prześladuje uczniów lub potocznie Nauczyciel czepia się uczniów. uznać, uznawać. Czasowników tych nie powinno się łączyć z narzędnikiem, jak w zdaniu: „! Andrzej Grubba został (...) uznany najlepszym polskim sportowcem roku" (za ksiąŜką Polszczyzna płata nam figle pod redakcją J. Podrackiego). Zaleca się uŜycie przyimka za: Andrzej Grubba został uznany za najłepszego polskiego sportowca roku (albo po prostu: ...za polskiego sportowca roku, jeśli zwycięzca w tym plebiscycie moŜe być tylko jeden). 307 Konstrukcja uznać (uznawać) kogoś czymś' mogła się upowszechnić pod wpływem rosyjskiego sczitat' kogo czerń. Pokrewny jej schemat uznać (uznawać) kogoś jakimś jest teŜ dość częsty, a w połączeniu uznać winnym właściwie stał się juŜ normą. W Warszawie na 100 pytanych osób 96 oceniło zdanie Uznali go winnym morderstwa jako poprawne. W Krakowie na 100 osób zaaprobowały to zdanie 92. Zob. teŜ TRAKTOWAĆ, UWAśAĆ. uŜyć, uŜywać. Oba czasowniki powinny być łączone z dopełniaczem, a nie z biernikiem, np. uŜywać proszku do prania, a nie ! uŜywać proszek do prania. Przyczyną błędów mogą być czasowniki zuŜyć i stosować, wymagające biernika, np. zuŜyć (stosować) proszek. Łączenie czasowników uŜyć i uŜywać z biernikiem upowszechnia się, ale dla wielu osób jest nadal raŜące. Zob. teŜ przy uŜyciu. V, V. Niektórzy sądzą, Ŝe nazwa tej litery brzmi „we", i oburzają się na tych, którzy mówią „fał". Potoczny zwyczaj przyznaje jednak rację tym drugim. Niemieckie pociski rakietowe z okresu drugiej wojny światowej mają nazwy V-l i V-2, które wymawia się powszechnie „fał jeden" i „fał dwa". Antybiotyk o nazwie V-cylina wymawiamy „fałcylina". Czytelnicy moŜe znajdą więcej takich przykładów. Video. Zob. WIDEO, VIDEO. w W. Zob. W FABRYCE, NA FABRYCE. W, we, Z, ze itp. Większość przyimków zakończonych spółgłoską występuje teŜ w postaci rozszerzonej o samogłoskę e: bez - beze, nad - nade, od - ode, pod - pode, przed - przede, 308 przez - przeze, spod - spode, sprzed - sprzede, znad - znade, w - we, z - ze. Postaci o zakończeniu -e pojawiają się regularnie przed formami zaimka ja: beze mnie, nade mną, ode mnie itd. Regularny charakter ma teŜ występowanie przyimka we przed wyrazami zaczynającymi się zbiegiem dwóch spółgłosek, z których pierwszą jest w lub/, np. we Wrocławiu, we Francji. Przyimka ze uŜywa się natomiast przed grupą spółgłosek, z których pierwszą jest z, s, Ŝ, sz, ź lub i (np. ze złości, ze strachu, ze Ŝwirem, ze szpinakiem, ze źródła, ze śledzia), często teŜ przed grupą wz- i ws- (np. ze wzruszenia, ze wstydu). W Polsce południowej i zachodniej spotyka się we takŜe przed innymi wyrazami zaczynającymi się spółgłoską w lub f (np. we wodzie), a ze przed jakimikolwiek wyrazami zaczynającymi się od z, s, Ŝ, sz, ź lub j (np. ze sokiem). Wymowę typu we wodzie ze sokiem wydawnictwa poprawnościowe aprobują jedynie jako regionalną. Nie aprobują jej w języku literackim, toteŜ pisać trzeba го wodzie z sokiem. Oprócz kontekstów, w których przyimki o zakończeniu -e pojawiają się regularnie, moŜna wymienić przykłady wyraŜeń, w których uŜywa się ich na zasadzie wyjątku, przez wzgląd na tradycję: nade wszystko, przede wszystkim, ze wszech miar, we Lwowie, we śnie, ze sobą, ze łzami w oczach, patrzeć spode łba, dać się komuś we znaki, fora ze dwora, a takŜe w funkcji partykuły, np. Zjadł ze trzy tałerze zupy. Czasem postaci z końcowym -e i bez -e mogą być uŜywane wymiennie, np. we trzech lub w trzech, we czwartek lub w czwartek, błąkać się we mgle, ale w piosence - „W mgle utonie próŜno wzrok".

waga. Zob. rola, waga, wartość, znaczenie. Zob. teŜ JĘZYCZEK U WAGI. waga, ranga. W wyraŜeniach takich, jak sprawa największej wagi, słowo największy ustępuje czasem miejsca słowu najwyŜszy, пр.: „(...) gdy zachodziła potrzeba, zajmowali się sprawami najwyŜszej wagi państwowej" (F. Ryszka). Kierując się tylko częstością uŜycia, naleŜałoby tę innowację zaaprobować. Nie jest jednak udana - waga (czyli znaczenie) 309 sprawy moŜe być wielka lub mała, ale nie wysoka. Wysoka natomiast moŜe być ranga czegoś i właśnie bliskoznaczność wyrazów waga i ranga jest prawdopodobnie przyczyną częstych błędów typu sprawa najwyŜszej wagi. waga, uwaga. W wyraŜeniach przywiązywać do czegoś wagę i przykładać do czegoś wagę 'uwaŜać coś za rzecz waŜną' nieproszonym gościem jest rzeczownik uwaga. Nasuwa się pod wpływem bliskoznacznych wyraŜeń zwracać na coś uwagę, poświęcać czemuś uwagę, coś zasługuje na uwagę itp. Zamiast „Bractwa szczególnie wiele uwagi przywiązywały do wspólnych modłów (...)" (T. Michałowska) moŜna było napisać: Bractwa szczególnie wiele uwagi poświęcały wspólnym modłom. Zamiast „Tam powinni uwaŜać zwłaszcza kierowcy, którzy (...) nie przywiązują uwagi do ograniczeń prędkości" (Super Express) lepiej było napisać: ...którzy nie przywiązują wagi do ograniczeń prędkości. waleriana, z francuskiego valeriane, to potoczna nazwa rośliny zwanej przez botaników kozłkiem lekarskim. Nalewka z jej kłącza słuŜy jako lek uspokajający i rozkurczowy. MoŜna napić się kropli walerianowych lub waleriany, ale nie ! kropli Waleriana. Zob. teŜ ETYMOLOGIA LUDOWA. WARIANTY RODZAJOWE. Rzeczowników o chwiejnym rodzaju jest sporo, choćby nazwy ekspresywne typu fajtłapa - ten czy ta} Jeśli oboczność rodzajowa wiąŜe się z róŜnicą znaczeń, obydwa warianty są uŜywane i Ŝaden nie moŜe być uwaŜany za lepszy od drugiego. Tak właśnie jest w podanym przykładzie: ten fajtłapa moŜna powiedzieć tylko o męŜczyźnie, ta fajtłapa - zarówno o męŜczyźnie, jak i o kobiecie. Popatrz na te fajtłapy - mówimy o ludziach niezaleŜnie od ich płci, Popatrz na tych fajtłapów - tylko o męŜczyznach lub o towarzystwie mieszanym. JeŜeli róŜne rodzaje nie odpowiadają róŜnym znaczeniom, warianty rywalizują ze sobą na płaszczyźnie socjolingwis- 310 tycznej: jeden jest ogólnopolski, a drugi regionalny (np. ten magiel i ta magiel), jeden jest uwaŜany za poprawny, a drugi nie (np. ta kontrola i ! ta kontrol), jeden jest współczesny, a drugi przestarzały (np. cytat i cytata), jednego uŜywa się częściej, drugiego rzadziej (np. obierka i obierek). PoniewaŜ oboczności rodzajowe są widoczne głównie w liczbie pojedynczej, kłopoty z wyborem odpowiedniej formy rodzajowej dotyczą wielu rzeczowników uŜywanych przede wszystkim w liczbie mnogiej. KaŜdy wie na przykład, Ŝe mówi się tenisówki, ale czy tenisówka czy tenisówek} Przyczyną wahań jest teŜ oddziaływanie rzeczowników o podobnych znaczeniach lub podobnej budowie (np. podkoszulka jak koszulka czy podkoszulek jak podbródek,}) oraz moŜliwość zakwalifikowania rzeczownika o zakończeniu spółgłoskowym bądź do rzeczowników męskich, bądź Ŝeńskich (np. piszczel - ten czy ta}). Rzeczowników Ŝeńskich w tej grupie jest mniej, nic dziwnego więc, Ŝe niektórym nadaje się często rodzaj męski wbrew zaleceniom wydawnictw poprawnościowych, np. ! ten torbiel zamiast ta torbiel czy teŜ ten Ŝołądń zamiast podtrzymywanej w słownikach, lecz rzadko uŜywanej formy ta Ŝołądź. wart, nie ! warty. Choć podobny do wyrazów rad i kontent, przymiotnik ten występuje nie tylko w mianowniku: „Az mnie głowa rozbolała od tej mnogości wartych zapamiętania sformułowań" (L. Tyrmand).

Zob. RAD, KONTENT. warto. Podobnie jak trzeba, moŜna, wypada słowo to pełni funkcję czasownika, ale odmienia się w bardzo ograniczonym zakresie - tylko z posiłkowym czasownikiem być: warto było, warto będzie, warto by lub warto by było, niech będzie warto, (moŜe) być warto. Gwarowe z pochodzenia są formy ! wartało, ! wartałoby itp., utworzone od czasownika ! wartać, którego nie ma w słownikach polszczyzny ogólnej. MoŜna ich uŜywać jedynie Ŝartem - w przeciwnym razie są odbierane jako błąd. 311 WartOŚĆ. Zob. ROLA, WAGA, WARTOŚĆ, ZNACZENIE. warzyć, waŜyć mogą się poplątać. „! Biskup Pieronek na pytanie dziennikarki, Ŝe moŜe warto wybaczyć redakcji odpowiedział: nawaŜyli piwa, to niech go piją" (śycie Warszawy). Przypomnijmy, Ŝe warzyć znaczy 'gotować'; słowo to jest pokrewne rzeczownikom war, wywar, warzywo i wrzątek. WaŜyć natomiast to m.in. 'ustalać wagę czegoś'. Podobna róŜnica zachodzi w innych parach wyrazów: nawarzyć (np. piwa) i nawaŜyć (np. jabłek), wywarzać (np. sól) i wywaŜać (np. drzwi), zwarzyćsię (np. o mleku) i zwaŜyć się (na wadze). Wyrazy nie dowarzony 'nie dogotowany' i nie dowaŜony 'nie mający naleŜytej wagi' do niedawna naleŜało pisać rozdzielnie, a niedowarzony 'niedojrzały, niepowaŜny' - łącznie, np. niedowarzony młokos. Obecnie wszystkie trzy moŜna juŜ pisać łącznie. Zob. teŜ NIEOPISANY, NIEPALĄCY ITP. Wat. Zob. AMPER, OM, WAT, WOLT. wataha. Niektóre słowniki podają w celowniku i miejscowniku oboczne formy wataŜe i watadze, ale ta ostatnia odpowiada starszej i nie uŜywanej juŜ postaci mianownika - wataga. Forma wataŜe teŜ moŜe dziwić, gdyŜ wyrazów mających oboczność h - Ŝ jest niewiele, np. druh - druŜyna. W praktyce wzorem odmiany dla rzeczownika wataha stały się rzeczowniki o zakończeniu -cha: skoro mucha - musze i blacha - blasze, to i wataha - watasze. JuŜ dawniej w słownikach moŜna było znaleźć oboczne formy SapieŜe i Sapiesze - od nazwiska Sapieha. Niedawno zaś językoznawcy opowiedzieli się teŜ za zrównaniem form wataŜe i watasze i wiele nowszych słowników posłuchało ich opinii. Oczywiście jednak Ŝ, a nie sz piszemy w słowie wataŜka. Nowszym przykładem na upraszczanie starych, nieŜyciowych juŜ norm jest odmiana nazwy firmowej Yamaha. W celowniku i miejscowniku Yamasze (za Słownikiem nazw własnych Jana Grzeni). 312 WaśyĆ. Zob. WARZYĆ, WAśYĆ. w bród. Zob. wpław, w bród. wcale. „! KBN reaguje późno lub wcale na pojawiające się (...) problemy" (Zycie Warszawy). Poprawnie byłoby: reaguje późno lub nie reaguje wcale... Gdy wcale łączy się z czasownikiem, wymaga, by był on zaprzeczony. wchodzić. Zob. wsiadać, wysiadać, wchodzić, wychodzić. wczepić. Zob. sczepić, szszczepić. wczoraj. Zob. dzisiaj, tutaj, wczoraj, przedwczoraj. W dal, wzwyŜ itp. Piszemy w dal, ale wzwyŜ; w przód, ale wstecz; wzdłuŜ i wszerz, ale ги poprzek i w głąb. Rzeczowniki dal, przód i głąb zachowały jeszcze samodzielność, co uzasadnia ich rozłączne pisanie. Natomiast pisownia w poprzek jest uzasadniona wyłącznie tradycją. Zob. teŜ wpław, w bród. Zob. teŜ wprzód, w przód. w dniu wczorajszym, w dniu dzisiejszym to sformułowania o charakterze urzędowym. Nawet w sytuacji oficjalnej - na przykład na zebraniu lub przed kamerą telewizyjną - lepiej mówić zwyczajnie wczoraj i dzisiaj. MoŜna uprościć teŜ inne podobne sformułowania, np. do dnia jutrzejszego (prościej: do jutra) czy teŜ w dniu 10 października (prościej: 10 października). Nie dotyczy to oczywiście utartych wyraŜeń, takich jak Ŝyć dniem dzisiejszym 'Ŝyć teraźniejszością, bez planów na przyszłość'. Zob. teŜ NA DZIŚ, NA DZISIAJ, NA DZIEŃ DZISIEJSZY.

weń, zeń, zań, a takŜe np. dlań, doń, nań, odeń i przezeń to tzw. formy ściągnięte, powstałe z połączenia przyimka i formy niego. Ta ostatnia powinna być biernikiem lub - mniej tradycyjnie - dopełniaczem zaimka on, пр.: Patrzyła nań okrągłymi oczami (na niego - biernik), Wyszła zań dla pieniędzy (za niego - biernik), Podeszła doń w milczeniu (do niego - dopełniacz). UwaŜa się, Ŝe formy ściągnięte są 313 niepoprawne, jeśli powstają z formy niego naleŜącej do zaimka ono, np. Miała jedno dziecko i poświęcała dlań wszystko. PowaŜniejszym uchybieniem jest jednak tworzenie ich z form innych niŜ niego: „!(•■•) od menedŜerów w duŜej mierze zaleŜą wyniki kierowanych przezeń przedsiębiorstw i postępy reform w naszym kraju" (Zycie Warszawy). Postaci weń, zeń, zań itp. są uŜywane głównie w języku pisanym. Mogą być odbierane jako ksiąŜkowe lub archaiczne - w kaŜdym razie są stylistycznie nieobojętne, więc naleŜy się nimi posługiwać z umiarem. Wergiliusz, Wirgiliusz. Wergiliusz to słynny poeta rzymski, autor Eneidy. Wirgiliusz to bohater piosenki dziecięcej: „Ojciec Wirgiliusz uczył dzieci swoje...". Imiona te są pokrewne, ale nie moŜna ich uŜywać zamiennie. wesz, wsza. Owad nazywa się wesz, nie! wszą: dopełniacz, celownik, miejscownik wszy, biernik wesz (nie ! wszę), narzędnik wszą, wołacz - gdyby go ktoś potrzebował - wszy (nie ! wszo). W liczbie mnogiej te wszy, tych wszy (nie ! tych wesz ani ! tych wszów), tym wszom itd. UŜywając tego słowa jako wyzwiska, powie się jednak raczej ta wsza, tę wszę, ty wszo! Zob. teŜ MYSZ, MYSZKA. wezgłowie, część łóŜka, fotela itp., na której trzyma się głowę. Dawniej spotykana była teŜ pisownia wezgłowie, niezbyt uzasadniona, gdyŜ cząstka wez- jest w tym wyrazie przedrostkiem. Dziś piszemy tylko wezgłowie, w dopełniaczu liczby mnogiej tych wezgłowi, nie ! wezgłów. węzeł w Ŝegludze morskiej nie jest jednostką długości, lecz jednostką prędkości równą jednej mili morskiej na godzinę. Mila morska ma 1852 metry. Jeśli wi ęc statek płynie z prędkością 10 węzłów (nie ! 10 węzłów na godzinę), to w ciągu godziny pokonuje niecałe dwadzieścia kilometrów. węzeł gordyjski nie dawał się rozwiązać, moŜna go było tylko przeciąć, jak to zrobił Aleksander Wielki. Śmiałą, 314 stanowczą decyzję rozstrzygającą jakiś problem trafnie określają więc zwroty przeciąć węzeł gordyjski i rozciąć węzeł gordyjski. Ich warianty oparte na czasownikach rozwiązać, rozwikłać, rozsupłać i rozpłatać ocenia się jako mniej udane poniewaŜ gubi się w nich aluzja do historycznej anegdoty a sens pierwowzoru ulega wypaczeniu. Zob. teŜ BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE. w fabryce, na fabryce. W powojennej polszczyźnie upowszechniły się konstrukcje typu pracować na fabryce, na kopalni, na zakładzie i iść na fabrykę, na kopalnię, na zakład. Przedwojenna inteligencja mówiła w fabryce, a nie na fabryce, i do fabryki, a nie na fabrykę, zróŜnicowanie form ma więc charakter socjalny i wynika z przeobraŜeń społecznych, które sprzyjały przedostaniu się do polszczyzny ogólnej takich konstrukcji, jakie dawniej występowały tylko w środowiskowych odmianach języka. Do dziś niektóre wyraŜenia z przyimkiem na raŜą w języku ludzi wykształconych, np. ! stać na bramie zamiast w bramie lub przy bramie, ! pracować na budynku zamiast w budynku (chyba Ŝe chodzi о pracę na dachu), a takŜe ! Towar jest na sklepie zamiast w sklepie. PrzewaŜnie jednak nastąpiło funkcjonalne zróŜnicowanie konstrukcji starszych i nowszych, czasem znaczeniowe, czasem stylistyczne. Wydawnictwa poprawnościowe aprobują więc zwrot być na fabryce w języku potocznym, pod warunkiem jednak, Ŝe odnosi się go ogólnie do terenu fabryki, a nie do konkretnego budynku. Zwrot iść na dyskotekę jest równie

poprawny, co iść do dyskoteki, w pierwszym jednak chodzi o zabawę taneczną, a w drugim o pomieszczenie, w którym odbywają się takie zabawy. Potocznie, środowiskowo moŜna powiedzieć Spotkamy się na zarządzie, ale napisze się raczej Spotkamy się na zebraniu zarządu. MoŜna teŜ powiedzieć o kimś, Ŝe jest w sali lub na sali - to drugie połączenie moŜe znaczyć 'w jakimś miejscu sali', ale moŜe teŜ być równowaŜne pierwszemu. Zob. teŜ ODDZIAŁ. Zob. teŜ SZKOŁA, UNIWERSYTET ITP. 375 w głąb. Zob. w dal, wzwyŜ itp. wideo, video. Magnetowidy znane są od lat siedemdziesiątych - zwano je teŜ wideomagnetofonami, gdyŜ istotnie przypominały duŜe magnetofony szpulowe. Zmiany technologiczne w produkcji tych urządzeń przyniosły nową nazwę i natychmiastowy kłopot: czy pisać ją z polska wideo czy po angielsku, a właściwie po łacinie video? Pisownia obca występuje często na szyldach, w witrynach, w tekstach reklam, a więc tam, gdzie pełni funkcję perswazyjną (przyjdź, kup, wypoŜycz!) i gdzie moŜe oddziaływać na przekonanie odbiorcy, Ŝe co obce, to lepsze. Powstrzymajmy się jednak od obwiniania rodaków o snobizm. Wyrazy vademecum i verticale teŜ mają w polszczyźnie obcą pisownię, a ich spolszczone formy wademekum i wertikałe są rzadkie. Być moŜe utrzyma się i oboczność video - wideo. Inne kryteria trzeba stosować do wyrazów złoŜonych. W pisowni ! videokamera, ! videokaseta, ! videokłip razi połączenie cząstek całkowicie obcych polszczyźnie i spolszczonych. Dlatego poleca się pisownię konsekwentną: wideo-kamera, wideokaseta, wideoklip. Zob. teŜ HYBRYDY. Zob. teŜ JAZZOWY, OUTSIDER I IN. Zob. teŜ KAKAO. widzimisię. Czyimś widzimisię nazywamy czyjąś subiektywną opinię, o której nie mamy najlepszego zdania, inaczej - czyjąś zachciankę. Rzeczownik ten powstał z wyraŜenia widzi mi się 'wydaje mi się' i jest nieodmienny. Najlepiej jednak uŜywać go z zaimkiem przymiotnym, który wskazuje na odpowiedni przypadek, np. robić coś według własnego widzimisię, kierować się swoim widzimisię, być zaleŜnym od czyjegoś widzimisię. Jeśli takiego zaimka brak, to rodzi się pokusa odmieniania słowa widzimisię, wbrew zwyczajowi, пр.: „! Cykl rozszerzających się i zwęŜających spódnic damskich wcale nie jest podyktowany widzimisiem dyktatorów mody" (Przekrój). 316 WieCZny. Zob. WIETRZNY. Wiele. Zob. ILE, TYLE, WIELE. WielebnOŚĆ. Zob. EKSCELENCJA, EMINENCJA, MAGNIFICENCJA. Wielkanoc. Zob. dobranoc, Wielkanoc. WierSZ. Zob. LITERA, WIERSZ. wieść, wieźć itp. Jednakowa wymowa tych i pochodnych form moŜe być źródłem wątpliwości ortograficznych, a nawet błędów: „! Tanie deski [do snowboardu] moŜna przywieść ze Słowacji" (śycie Warszawy). Wątpliwości te łatwo rozstrzygnąć, patrząc na formy inne niŜ bezokolicznik: jeśli wiózł, wiezie, to wieźć, a jeśli wiódł, wiedzie, to wieść. Tak więc zawieść kogoś gdzieś to zaprowadzić go tam, a zawieźć kogoś gdzieś to dostarczyć go tam samochodem, autobusem itp. Piszemy teŜ wywieść kogoś w pole (tzn. oszukać), ale wywieźć kogoś na taczkach; rozwieść się (tzn. wziąć rozwód), ale rozwieźć towary; dowieść czegoś (np. swojej racji), ale dowieźć coś (np. mleko do sklepu). wietrzny. Znaczenie tego wyrazu jest związane z wiatrem, mówimy więc wietrzny dzień, wietrzna pogoda, a w innym znaczeniu np. erozja wietrzna. Związek z wiatrem ma takŜe wietrzna (nie ! wieczna) ospa, nazwana tak przez domniemanie, Ŝe zarazki przenosi wiatr.

RóŜne zarazy nazywano w przeszłości morowym powietrzem lub po prostu powietrzem, por. słowa pieśni: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachowaj nas, Panie...". Dawniej wietrzny znaczyło teŜ 'lekkomyślny, niestały (czyli zmienny jak wiatr)'. Dlatego czytamy u Mickiewicza: „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna (nie ! wieczna) istoto!". wieźć. Zob. wieść, wieźć itp. więc. Wiele osób zastanawia się, czy moŜna zaczynać zdania od więc. Źródłem tych wątpliwości są chyba krytyczne reakcje nauczycieli, którzy poprawiają uczniów zaczynają- 317 cych swoją wypowiedź od więc. Trzeba jednak powiedzieć, Ŝe w potocznej polszczyźnie taka pozycja więc w zdaniu jest częsta i dobrze uzasadniona - owo więc sygnalizuje po prostu początek odpowiedzi. Uczeń, który zaczyna zdanie od więc, pokazuje, Ŝe umie organizować dialog, Ŝe umie uczestniczyć w rozmowie - ma tylko gorsze wyczucie stylistyczne. Zamiast potocznego więc podsuńmy mu literackie otóŜ. większość moŜe być olbrzymia, znakomita, zdecydowana, przytłaczająca, przygniatająca, takŜe przewaŜająca. PoniewaŜ jednak większość z natury rzeczy przewaŜa nad mniejszością, niektórzy odbierają sformułowanie przewaŜająca większość jako pleonazm. Z większością jest takŜe związany problem składniowy: „! Takie skandale miało większość spośród moich znajomych" - oświadcza ktoś w śyciu na Gorąco. Poprawmy: nie miało, lecz miała, gdyŜ większość jest rzeczownikiem rodzaju Ŝeńskiego. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. wihajster, z niemieckiego wie heisst er 'jak on się nazywa'. W Słowniku polszczyny potocznej, wydanym przez PWN, przytoczone w formie ! wichajster, w przykładzie z adnotacją zasłyszane. Jak autorzy mogli „zasłyszeć" eh? winien, winny. Mówimy, Ŝe jakieś osoby winny (czyli powinny) coś zrobić i Ŝe jakieś osoby są winne czegoś, np. zbrodni, albo winne komuś coś, np. pieniądze lub wyjaśnienia. Forma winny reprezentuje czasownik winien, a forma winne - przymiotnik winien 'dłuŜny, zobowiązany' lub winny 'odpowiedzialny za coś złego'. Łatwo się pomylić, zastępując rzadką formę winny przez częstszą winne: „! Z postaci wzoru moŜna by sądzić, Ŝe częstości (...) winne być róŜne (...)" {Postępy Fizyki). Równie łatwo jednak się poprawić - wystarczy zapamiętać, Ŝe czasownik winien odmienia się jak powinien. 318 Oprócz pary winny - winne kłopotliwa moŜe być para winno - winne. Powiemy: To dziecko winno (nie ! winne) nas przeprosić, chociaŜ To dziecko jest winne nam przeprosiny. Wiodący. W znaczeniach 'przodujący, kierowniczy, główny, wzorcowy' wyraz ten jest kalką rosyjskiego wieduszczij, krytykowaną w wydawnictwach poprawnościowych. Upowszechnił się do tego stopnia, Ŝe Słownik języka polskiego PWN odnotował go w tomie suplementowym z przykładami: „Temat wiodący. Wiodące przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne. Wiodąca rola partii". Istnieje oczywiście imiesłów czasownika wieść, uŜywany poprawnie w takich sformułowaniach, jak ścieŜka wiodąca do ogrodu czy teŜ charyzmatyczny przywódca wiodący swój naród do sukcesu. W przykładach cytowanych ze słownika wiodący jednak nie jest imiesłowem, a wskazanie przy nim celu wędrówki nie jest konieczne ani nawet moŜliwe. Wyłącznie na zasadzie gry językowej moŜna pytać, dokąd wiodły tzw. przedsiębiorstwa wiodące, i domniemywać, Ŝe do celów ustrojowych. W kaŜdym razie w słowie wiodący pobrzmiewa coś z języka propagandy minionego okresu. Zob. teŜ KALKI. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. Wirgiliusz. Zob. Wergiliusz, Wirgiliusz. w kaŜdym razie raczej niŜ w kaŜdym bądź razie. To drugie wyraŜenie wydawnictwa poprawnościowe uznają za błąd i niekiedy wskazują, Ŝe powstało przez skrzyŜowanie zwrotów w kaŜdym razie i bądź co bądź. Jakkolwiek jest, to w kaŜdym bądź razie jest bardzo częste w języku potocznym i powinno być w nim tolerowane. Trafia się nawet w języku

pisanym, np. u Brezy, Brzechwy, Iwaszkiewicza, Kossak--Szczuckiej, Nurowskiej, Odojewskiego, Parnickiego, Szklarskiego, Wata. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. wkoło, W koło. Łączną pisownię ma przyimek wkoło, uŜywany z rzeczownikiem, np. chodzić wkoło domu. Roz- 319 dzielnie pisze się przysłówek w koto, uŜywany bez rzeczownika, np. chodzić w koło (tak samo chodzić w kółko). Ta róŜnica w pisowni jest wyjątkowa, gdyŜ synonimiczne wyrazy wokoło, wokół, dokoła, dookoła i naokoło są pisane łącznie zarówno w funkcji przyimka, jak i przysłówka, np. chodzić wokoło domu i chodzić wokoło. własny. Zob. obcy, cudzy. włączać, wyłączać i pokrewne czasowniki z innymi przedrostkami są często wymawiane „włanczać", „wyłan-czać", „przełanczać" itd. zamiast „włonczać", „wyłonczać", „przełonczać". Ta potoczna wymowa moŜe być źródłem błędów w pisowni, dlatego warto sobie uświadomić, skąd się ona bierze. Jak często bywa, przyczyną są róŜne fałszywe analogie. Skoro np. dokonanemu czasownikowi wykończyć odpowiada niedokonane wykańczać, to jako niedokonany odpowiednik czasownika wyłączyć (wymawianego poprawnie „wyłonczyć") nasuwa się forma „wyłanczać". W jakimś stopniu moŜe być ona wynikiem analogii takŜe do innych czasowników wymieniających samogłoskę o na a, np. przekroczyć - przekraczać, przeprosić - przepraszać, przerobić - przerabiać. Nie bez znaczenia wreszcie są względy fonetyczne: łatwiej wymówić słowo z dwiema identycznymi samogłoskami niŜ z róŜnymi. Zob. teŜ OKRĄśAĆ, ZAKĄSZAĆ, ZAOKRĄGLAĆ. WłOSiennJCa. Zob. GĄSIENICA, WŁOSIENNICA. WłOśyĆ. Zob. UBRAĆ, ROZEBRAĆ, WŁOśYĆ, ZAŁOśYĆ. w międzyczasie. Zob. międzyczas. wmyślić się. Zob. wymyślić, pomyśleć. wnuczę. Zob. dzieci, bliźnięta, niemowlęta, wnuczęta. wobec. Przyimka tego uŜywa się czasem niepoprawnie zamiast innych, np. ! proporcjonalny wobec dochodów (zamiast do dochodów), ! szacunek wobec przełoŜonych (zamiast dla 320 przełoŜonych), ! bunt wobec reguł sztuki (zamiast przeciwko regułom sztuki). Zob. teŜ stosunek, stanowisko. Zob. teŜ wszem wobec. woda Burowa. Zob. płyn Burowa. województwo. Zob. Mazowieckie, mazowiecki. Wolnoć Tomku w swoim domku, jak głosi przysłowie. Niektórzy poprawiają je, mówiąc: Wolność Tomku..., co świadczy o niezrozumieniu funkcji dawnego -ć, skróconej formy celownika ci zaimka ty. Po rozwinięciu skrótu mamy: Wolno ci Tomku... Podobnie uŜyte -c' moŜna znaleźć u Mickiewicza w Panu Tadeuszu: „Prawda! prawda! rzekł na to Gerwazy wzruszony./ Dziwneć to były losy tej naszej Korony/ I naszej Litwy!". WOlt. Zob. AMPER, OM, WAT, WOLT. wolumin, wolumen. Wolumin to pojedynczy egzemplarz ksiąŜki, oddzielnie oprawiony, zawierający całość dzieła lub jego część. W mianowniku i bierniku liczby pojedynczej moŜna teŜ uŜywać formy wolumen. Oboczność tych form przypomina o ich łacińskim pochodzeniu, łaciński rzeczownik volumen - oznaczający m.in. zwój papirusu i ksiąŜkę - zamieniał bowiem tematyczne e na i w przypadkach zaleŜnych, np. dopełniacz voluminis, celownik volumini. Mówimy zatem po polsku cenny wolumin lub cenny wolumen, ale tylko cennego woluminu (nie ! wolumenu) i cenne woluminy (nie ! wolumeny). Słowo wolumen jest dziś juŜ rzadko uŜywane w takim znaczeniu, jakie ma wolumin. Częściej natomiast występuje w znaczeniu 'wielkość, ilość', zwłaszcza w wypowiedziach o

gospodarce, np. wolumen eksportu, obrotów, towarów, produkcji, sprzedaŜy. Poza tym wolumen jest terminem w muzyce, określającym donośność i stopień nasycenia dźwięku. WOŁACZ. W poezji wołacze tworzone są od najrozmaitszych rzeczowników - Warszawo!, Polsko!, MłodzieŜy! - ale 321 w języku, jakim posługujemy się na co dzień, ich uŜycie ogranicza się przede wszystkim do imion i do niezbyt licznych rzeczowników pospolitych uŜywanych w zwrotach do drugiej osoby, czasem z imieniem, czasem bez niego, np. pani Haniu!, panie doktorze!, ciociu! Miejsce wołacza od imion nierzadko zresztą zajmuje mianownik. Dotyczy to zwłaszcza imion niezdrobniałych, np. Posłuchaj, Ewa, a takŜe zdrobniałych o twardym zakończeniu tematu fleksyjnego, np. Chodź tu, Piotrek. Wśród zdrobnień i imion o miękkim zakończeniu tematu wołacz jest jeszcze dość częsty, np. Haniu, Kasiu, Mareczku. NiezaleŜnie od charakteru imienia konieczny jest w zwrotach grzecznościowych, takich jak Panie Marku! czy Droga Ulu! Ciekawe, Ŝe mimo słabej pozycji wołacza w języku polskim obserwuje się uŜywanie form wołaczowych tam, gdzie nie powinno ich być. Jednym przykładem są zdania takie, jak ! Jasiu przyszedł - niepoprawny, spotykany zwłaszcza w Polsce południowej odpowiednik zdań Jasio przyszedł. Błąd ten słyszy się głównie u ludzi niewykształconych, jego przyczyną moŜe więc być traktowanie wołacza jako naleŜącego do wyŜszej stylowo odmiany polszczyzny i przenoszenie go na mianownik bez świadomości tego, Ŝe funkcje mianownika i wołacza są róŜne. Nie moŜna teŜ wykluczyć czynnika fonetycznego: zarówno s', jak i u są wymawiane z wysoko uniesionym językiem, a więc ci, którzy mówią Jasiu zamiast Jasio, oszczędzają sobie wysiłku. Inny przykład naduŜywania wołaczy dotyczy nazwisk. Prof. Jan Miodek jako ciekawostkę wspomina, Ŝe cudzoziemcy zwracali się do niego [panie Miodku!, a tymczasem okazuje się, Ŝe nie trzeba być cudzoziemcem, aby pracę egzaminacyjną w formie listu do znanej osoby rozpocząć słowami: „! Szanowny panie Lechu Wałęso!" (przykład z egzaminów wstępnych na polonistykę w Poznaniu). Pomijając juŜ to, czy taki sposób zwracania się do głowy państwa jest właściwy, zatrzymajmy się tylko nad kwestią gramatyczną: w polszczyźnie wołacze od nazwisk męskich są równe 322 mianownikom, moŜna więc powiedzieć Panie Nowak!, ale nie ! panie Nowaku! Inna rzecz, Ŝe taki sposób zwracanie się do rozmówcy w środowisku inteligenckim uchodzi za mało uprzejmy. Zob. teŜ GŁUPIEC, MĘDRZEC, STARZEC. W ОраГСІи. Zob. teŜ OPIERAĆ SIĘ, W OPARCIU. wół, bawół, piŜmowół to wśród nazw zwierząt jedyne rzeczowniki rodzaju męskiego, których dopełniacz ma w liczbie pojedynczej końcówkę -u, właściwą dopełniaczowi rzeczowników nieŜywotnych. Najczęściej uŜywane i przez to najbardziej godne polecenia formy brzmią zatem wołu, bawołu, piŜmowołu. Formy woła, bawoła, piŜmowoła są rzadsze i czasem dyskwalifikowane jako niepoprawne. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN dopuszcza je jednak w normie potocznej. w pierwszym rzędzie. Zob. rząd. wpław, w bród. MoŜna przepłynąć rzekę wpław (a nie np. łodzią) lub przejść rzekę w bród. TakŜe w znaczeniu 'bardzo duŜo, mnóstwo' wyraŜenie w bród piszemy rozdzielnie, np. Pieniędzy miał w bród. Rozdzielną pisownię uzasadnia to, Ŝe słowo bród jest jeszcze samodzielnie uŜywanym rzeczownikiem. Zob. teŜ W DAL, WZWYś ITP. Zob. teŜ BRÓD, BRUD. WpłyW. Zob. PIĘTNO, WRAśENIE, PRESJA, WPŁYW. wpływowy człowiek to nie ktoś, kto łatwo ulega wpływom innych ludzi, lecz przeciwnie - ktoś, kto ma wpływ na innych dzięki swoim stosunkom i znajomościom. Zob. teŜ OBRZYDLIWY. Zob. teŜ SPRZECZNY. W poprzek. Zob. W DAL, WZWYś ITP.

W pół, wpół, wpół-. MoŜna zrobić coś w pół godziny, stanąć w pół drogi, przerwać komuś w pół słowa lub w pół zdania. W innych przykładach pisze się wpół, a nie w pół, 323 np. objąć się wpół, zgiąć się wpół, umówić się na wpół do pierwszej (lub na pół do pierwszej) itp. WyraŜenia na wpół i na pół są zawsze oddzielane odstępem od dalszej części wypowiedzi, np. na wpół przytomny i na pół przytomny, na wpół drwiąco i na pół drwiąco. Natomiast samo wpół- i samo pół- bez przyimka jest w takich kontekstach przedrostkiem: wpółprzytomny, półprzytomny, wpółdrwiąco, półdrwiąco. Zob. teŜ pół, pół-. wprzód, w przód. Wprzód to przestarzały, dziś ksiąŜkowy przysłówek o znaczeniu 'najpierw', пр.: „Nim się o czym sądzi, trzeba wprzód rzecz poznać" (I. Krasicki). W innych znaczeniach pisze się w przód, np. kiwać się w przód i w tył, kamień uderzył w przód pojazdu. Zob. teŜ W DAL, WZWYś ITP. wracać. Zob. powtarzać, wracać itp. Zob. teŜ wrócić, WRACAĆ. w ramach. Oficjalny charakter ma wyraŜenie w ramach czegoś, np. w ramach limitów, umów, badań, w ramach filozofii marksistowskiej, w ramach festiwalu. Nie jest ono błędem, ale bywa naduŜywane i moŜe być natarczywe. Dystansują się od niego nie tylko językoznawcy - np. u Kisiela czytamy: „(...) odwiedziłem go na Ursynowie - w dzielnicy tej zresztą byłem juŜ przedtem kilkakroć w ciągu sierpnia na rowerze - «w ramach», jak nauczyłem się mówić, zwiedzania nowej dla mnie, bo rok nie widzianej Warszawy". Prostym sposobem na wyśmianie czyjegoś stylu jest skomponowanie wypowiedzi, w której jego cechy charakterystyczne występują w nadmiarze. Autor następującego zdania sam mimowolnie parodiuje styl, którym pisze: „W ramach nowego consensusu selektywnie ogranicza się stosowanie administracyjnych metod regulacji na rzecz wykorzystania instrumentów bardziej elastycznych (...)" (Zycie Gospodarcze). Zob. WYRAZY MODNE. 324 WraZ. Zob. RAZ PO RAZ, RAZ W RAZ. wraŜenie. Zob. piętno, wraŜenie, presja, wpływ. Wrocław, Kraków. Nazwy miejscowości rodzaju męskiego zakończone w mianowniku spółgłoską w lub m mogą się odmieniać dwojako. Niektóre mają tzw. odmianę miękkote-matową, np. Wrocław; inne twardotematową, np. Kraków. Porównajmy: Krakowa, ale Wrocławia,Krakowowi, ale Wrocławiowi, Krakowem, ale Wrocławiem, o Krakowie, ale o Wrocławiu. Odmianę miękkotematową oprócz Wrocławia mają m.in. Bytom, Radom, Oświęcim, Okocim, Zakroczym i Jarosław. Twardotematowo odmienia się Chełm, a takŜe większość rzeczowników o zakończeniu -ew i -ów, np. Karczew, Parczew, Sochaczew, Tczew, Łuków, Ostrów Wielkopolski, Skoczów, Szymanów. Mówimy więc do Karczewa (nie ! do Karczewia), w Parczewie (nie ! w Parczewiu), za Ostrowem (nie ! za Ostrowiem). Częstym błędem - z punktu widzenia dzisiejszej normy - jest tworzenie celownika od rzeczowników miękkotemato-wych na wzór rzeczowników twardotematowych, np.! Wroc-ławowi,! By tomowi. Na 100 osób ankietowanych w Warszawie za formą! Wrocławowi głosowało 57; w Krakowie opowiedziało się za nią nawet 70 osób na 100. Niewykluczone, Ŝe postaci dziś niepoprawne trzeba będzie w przyszłości zaaprobować. Na razie jednak radzimy pomagać sobie formą dopełniacza: skoro Wrocławia, a nie ! Wrocława, skoro Bytomia, a nie ! Bytoma, to w konsekwencji Wrocławiowi i Bytomiowi. Zob. teŜ ku Krakowowi, ku Krakowu.

wrócić, wracać, podobnie jak zawrócić i zawracać, są często źródłem pleonazmów, пр.: „! Kula wraca z powrotem do bębna" (z telewizyjnych losowań numerów toto-lotka). PoniewaŜ znaczenie 'z powrotem' jest zawarte w znaczeniu czasownika wracać, wystarczy powiedzieć Kuła wraca do bębna albo Kuła wpada z powrotem do bębna. Zob. teŜ PLEONAZM, TAUTOLOGIA. 325 wschód. Zob. Zachód, zachód. wsiadać, wysiadać, wchodzić, wychodzić. Przesadna dbałość o logikę języka, źle rozumiana elegancja wysławiania się sprawiają, Ŝe niektórzy ludzie zamiast powiedzieć wsiadać (np. do tramwaju, autobusu, pociągu) lub wysiadać (z tramwaju, autobusu, pociągu) wolą się posłuŜyć czasownikami wchodzić i wychodzić. Jedni uwaŜają, Ŝe nie moŜna wysiadać z tramwaju, skoro nie miało się w nim miejsca siedzącego, i Ŝe nie moŜna wsiadać, gdy nie wiadomo jeszcze, czy się będzie siedziało. Innym słowo wysiadać kojarzy się z pospolitym określeniem utraty sił, a nawet zejściem śmiertelnym. MoŜe się zdarzyć, Ŝe na pytanie: Czy pan wysiada? pasaŜer odpowie: Jeszcze się dobrze miewam. Oczywiście moŜna wejść do tramwaju czy autobusu, a takŜe wyjść z nich, ale zwroty te brzmią tak, jakby chodziło o pojazdy nieuŜywane, np. stojące w muzeum. Gdy chodzi o środek lokomocji, mówimy najczęściej wsiąść i wysiąść, wsiadać i wysiadać, gdyŜ tak się przyjęło. wskutek. Zob. na skutek, wskutek. wspinać się. Zob. schodzić, wspinać się. współczesny. Zob. ówczesny, współczesny. wstecz, W tył. Wyrazów tych nie naleŜy uŜywać w określeniach czasu, takich jak ! dziesięć lat wstecz,! dziesięć lat temu wstecz ani ! dziesięć lat temu w tyl. MoŜna powiedzieć dziesięć lat temu lub przed dziesięcioma laty. Źródłem przytoczonych błędów mogą być rosyjskie konstrukcje ze słowem nazad. Zob. teŜ cofać, cofnąć. Zob. teŜ w dal, wzwyŜ itp. Zob. teŜ przed laty, przed (wieloma) laty. -WStWO, -StWO. Przepisy ortograficzne mówią, Ŝe na -wstwo kończą się tylko te rzeczowniki, które pochodzą od czasowników lub rzeczowników mających w zakończeniu literę w - nie te, które pochodzą od przymiotników zakoń- 326 czonych na -wy. PoniewaŜ jednak niespecjalista moŜe się wahać, czy np. obrzydlistwo pochodzi od obrzydliwy czy od obrzydliwość, kto wie, czy nie lepiej zapamiętać niedługą listę rzeczowników o zakończeniu -wstwo niŜ uczyć się dotyczącej ich reguły ortograficznej. Na -wstwo kończą się tylko: szewstwo, rybołówstwo, zawodowstwo, wychowawstwo, wykonawstwo (i podwykonawstwo), sprawstwo, znawstwo, marnotrawstwo, chciwstwo, szubrawstwo i kurewstwo oraz rzeczowniki złoŜone o drugim członie -dawstwo (np. krwiodawstwo), -znawstwo (np. językoznawstwo) i -mówstwo (np. brzuchomówstwo, krasomówstwo). W innych wyrazach przed zakończeniem -stwo nie pisze się w - nawet wtedy, gdy nasuwa się ono przez skojarzenie z wyrazem pokrewnym, np. myślistwo (nie ! myśliwstwo, choć myśliwy), lenistwo, ojcostwo, plugastwo, obrzydlistwo. Zob. teŜ -stwo. wsuwka pochodzi od czasownika wsuwać i dlatego jest pisana przez u. Zob. teŜ -ówka. wszczepić. Zob. sczepić, szczepić. wszech czasów, ze wszech miar. Cząstkę wszech- pisze się łącznie z przymiotnikami (wszechmocny, wszechmogący, wszechpotęŜny) i rzeczownikami (wszechmoc, wszechświat, takŜe wrzechrzecz - słowo uŜywane jedynie w dopełniaczu, np. pierwotna jedność wszechrzeczy). Pisownię rozdzielną mają natomiast wyraŜenia wszech czasów (np. najwybitniejszy aktor wszech czasów) i ze wszech miar (np. oferta ze wszech miar godna polecenia). Tak przynajmniej rzecz wygląda w słownikach. W rzeczywistości forma

wszechczasów pojawia się w druku równie często i powinna być aprobowana. Natomiast ! ze wszechmiar jest bardzo rzadkie i nie zasługuje na poparcie. wszem wobec - czasem w szerszym kontekście: wszem wobec i kaŜdemu z osobna - znaczy tyle, co 'wszystkim razem', por. „Wszystkim wobec i kaŜdemu z osobna, komu to wiedzieć naleŜy, oznajmujemy (...)" (S. Konarski, cyto- 527 wany w słowniku Lindego). Wszem to inaczej 'wszystkim', a wobec to wyraŜenie przyimkowe od dawnego rzeczownika obec 'ogół ludzi, społeczność, gromada'. Struktura wyraŜenia wszem wobec jest juŜ zatarta, toteŜ wiele osób „poprawia" je, mówiąc wszem i wobec, пр.: „JeŜeli czegoś chcesz, ogłaszasz to wszem i wobec" (Cosmopolitań). Słowniki nie aprobują tej innowacji, ale warto wiedzieć, Ŝe we współczesnych tekstach - nie tylko prasowych, lecz i literackich - występuje ona dwukrotnie częściej niŜ forma uzasadniona historycznie. Dlatego trzeba się liczyć z tym, Ŝe z czasem zostanie zaaprobowana takŜe przez językoznawców. Na razie wystrzegajmy się jej w starannych wypowiedziach pisanych, aby „tropicielom błędów" nie dać powodów do satysfakcji. WSZerZ. Zob. W DAL, WZWYś ITP. wszystek. Zaimek ten jest zazwyczaj uŜywany w liczbie mnogiej: wszyscy, wszystkie, wszystkich itd. Przykłady na uŜycie form liczby pojedynczej, wymienione w Słowniku języka polskiego PWN, wydają się nieco przestarzałe: „Wszystek owies zwieziono z pól", „Wszystko mleko się wylało", „Nie zuŜyj wszystkiej wody". W zdaniach takich częściej wystąpi dziś zaimek cały: Cały owies zwieziono z pól, Całe mleko się wylało, Nie zuŜyj całej wody. Wte І WeWte. Zob. W TĘ I WE W TĘ, WTE I WEWTE. w temacie. Zob. temat. w tę i we w tę, wte i wewte. Ortografia jest tu łaskawa, dopuszcza bowiem obie formy. Pierwsza z nich przewaŜa w tekstach pisanych, druga oddaje wymowę i dobrze odzwierciedla potoczny charakter tego zwrotu. Piszący mają zatem swobodę wyboru, ale nie jest to swoboda nieograniczona. Nie mają statusu normy inne warianty, czasem spotykane, np. „!(...) szarpała mną, turlała, pędziła ptasim gościńcem w te i we wte" (H. Auderska). W tył. Zob. WSTECZ, W TYŁ. 328 wujostwo odmieniamy jak państwo w znaczeniu 'para małŜeńska': witać drogich wujostwa (nie ! drogie wujostwo) i siąść przy drogich wujostwu (nie \przy wujostwie). Zob. teŜ -stwo. ww. Zob. ds., ww. wybrać, wyznaczyć, mianować. Czy moŜna mówić Wybrali go dyrektorem, czy lepiej Wybrali go na dyrektora} Opinie wydawnictw normatywnych są podzielone. Dawniejsze dopuszczały obydwie konstrukcje, nowsze zalecają tylko drugą z nich. Krytyka pierwszej jest jednak niezasłuŜona, por.: „Wtedy Jefte zaŜądał, by wybrano go doŜywotnim wodzem i sędzią plemienia" (Z. Kosidowski), „śyczę ci wszystkiego najlepszego w Ameryce... niech cię wybiorą prezydentem" (E. Redliński), „Królem wybrano pewnego króla/ który miał zostać królem" (E. Lipska). Szczęśliwie nie budzi kontrowersji nieco przestarzały juz w tym znaczeniu czasownik obrać, dla którego Słownik poprawnej polszczyzny PWN podaje przykłady^ „Obrać kogoś królem. Obierać kogoś na przewodniczącego". Zalecana dziś łączliwość składniowa czasownika wybrać jest taka, jak czasownika wyznaczyć. Mówimy: wyznaczyć^ kogoś na prezesa lub na stanowisko prezesa, nie ! wyznaczyć kogoś prezesem. Inną łączliwość ma czasownik mianować: moŜemy mianować kogoś zastępcą lub na stanowisko zastępcy, ale nie ! na zastępcę. WyChOdziĆ. Zob. WSIADAĆ, WYSIADAĆ, WCHODZIĆ, WYCHODZIĆ.

wychodźstwo. Zob. uchodźstwo, wychodźstwo. wydawać się. Zob. okazać się, wydawać się, mienić się. wyjątek. Słyszy się i z wyjątkiem, i za wyjątkiem, ale drugie z tych wyraŜeń, powstałe pod wpływem rosyjskiego za iskluczenijem, jest mimo znacznego rozpowszechnienia uwaŜane za błąd. Ciekawe, Ŝe znajdziemy je u Gombrowicza 329 i Uniłowskiego, u Dołęgi-Mostowicza i Tyrmanda, u MroŜka i Głowackiego. Osoby skore do potępiających wyroków powinny o tym pamiętać. Zob. teŜ kalki. WyjrZeĆ. Zob. SPOJRZEĆ, WYJRZEĆ, ZAJRZEĆ ITP. wyjść za mąŜ. Zob. oŜenić się, wyjść za mąŜ. wyłączać. Zob. włączać, wyłączać. wymyślić, pomyśleć. Niektóre czasowniki przedrostkowe utworzone od czasownika myśleć mają takie samo jak on zakończenie -eć: domyśleć (coś do końca), pomysbć, przemyśleć. Inne mają zakończenie -ić: wymyślić, obmyślić, umyślić, zmyślić, a takŜe domyślić się, namyślić się, rozmyślić się, wmyslić się i zamyślić się. Podobieństwo jednych i drugich jest przyczyną wahań i błędów. W razie wątpliwości - wymyślić czy ! wymyś-leć? przemyśleć czy Iprzemyslić? - wystarczy przyjrzeć się formom czasu przeszłego. Jeśli mają zakończenia -ił, -ila, -iło itd., to bezokolicznik powinien kończyć się na -ić, np. wymyślić, bo wymyślił. W przeciwnym wypadku bezokolicznik ma zakończenie -eć, np. przemyśleć, bo przemyślał. Zob. teŜ NIENAWIDZIĆ, ZNIENAWIDZIĆ. wynajmować. Zob. -ywać, -ować. wypadek. Zob. przypadek, wypadek. wypogadzać Się, nie ! wypagadzać się. Zob. teŜ udowadniać, uspokajać, zadowalać i in. wyprzedać, rozprzedać, odprzedać pochodzą od czasownika przedać, który juŜ wyszedł z uŜycia. Zdarza się więc, Ŝe cząstki wy-, roz- i od- są dodawane do czasownika sprzedać, który sam powstał od przedać. Formy wysprzedać, wysprzedawać i wysprzedaŜ, tworzone w ten sposób, uwaŜano dawniej za źle zbudowane, poniewaŜ zawierają po dwa przedrostki (tak samo źle zbudowana byłaby forma ! wyspuś-cić, gdyby jej ktoś uŜywał). Nowsze słowniki jednak traktują 330 te formy jako równorzędne warianty form starszych: wyprzedać, wyprzedawać i wyprzedaŜ. Respektują więc poczucie językowe większości Polaków, którzy nie widzą juŜ przedrostka s- w czasowniku sprzedać i pochodnych. Wiedzą o nim tylko językoznawcy. TakŜe odsprzedać i odprzedać, odsprzedawać i odprzedawać oraz odsprzedaŜ i odprzedaŜ są traktowane dziś jako warianty równoprawne. Natomiast rozsprzedać, rozsprzedawać i roz-sprzedaŜ nie są notowane w słownikach - jak się okazuje, słusznie, gdyŜ formy te są wyraźnie rzadsze od tradycyjnych, nie zawierających przedrostka s-. Ciekawe, Ŝe przytoczył je Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, łagodząc potępiający wyrok wcześniejszego Słownika poprawnej polszczyzny. Dodajmy, Ŝe poza kręgiem jakichkolwiek podejrzeń pozostaje rzeczownik przedsprzedaŜ, który pochodzi od wyraŜenia przed sprzedaŜą. wyprzedzać. Zob. poprzedzać, wyprzedzać. WYRAZY MODNE. PrestiŜ lub popularność niektórych środowisk sprawia, Ŝe wyrazy charakterystyczne dla ich języka robią karierę w języku ogólnym. Wśród wyrazów modnych zwracają uwagę przede wszystkim wyrazy obce o charakterze naukowym (adekwatny, artykułować, aspekt, ewidentny, generacja, kompleksowy, spektakularny, spektrum, unikalny in.), w dalszej kolejności sformułowania urzędowe (na odcinku, w ramach, w temacie i in.) i kolokwializmy typowe dla języka młodzieŜy (cool, spoko, wow, nie ma sprawy, co jest grane i in.). Nie brak teŜ wyrazów wspólnych, uŜywanych w róŜnych odmianach języka, np. głęboki, szeroki, wysoki, pełny, powaŜny.

Moda w języku moŜe być przedmiotem analizy socjologicznej i psychologicznej, ale językoznawcę najczęściej interesują tylko jej skutki językowe. Jednym z nich jest niepoŜądane poszerzanie zakresu wyrazów modnych, które przez to stają się mniej precyzyjne. Na przykład czasownik posiadać, dawniej łączony głównie z nazwami nieruchomości 331 lub przedmiotów o duŜej wartości materialnej, dziś stal się niemal dokładnym synonimem czasownika mieć. Upowszechnił się prawdopodobnie dlatego, Ŝe w swoim tradycyjnym znaczeniu występował głównie w stylu oficjalno-urzędowym, a więc był odczuwany jako staranniejszy. Innym skutkiem naduŜywania wyrazów modnych jest uboŜenie stylistyczne wypowiedzi, których autorzy zapominają o wyrazach synonimicznych. Przymiotnik prawidłowy był krytykowany nie tylko dlatego, Ŝe w pewnych swoich uŜyciach stanowi kalkę rosyjskiego prawilnyj, lecz głównie dlatego, Ŝe naduŜywano go kosztem innych określeń, jak właściwy, odpowiedni, stosowny, naleŜyty, poprawny, słuszny, normalny, przepisowy. Z nowszych przykładów moŜna wymienić czasownik artykułować (poglądy, problemy itp.), dziś często uŜywany zamiast czasowników wyraŜać, przedstawiać, opisywać, w dodatku dosyć pretensjonalny. Jeszcze innym skutkiem mody językowej jest modyfikowanie utartych związków wyrazowych: tradycyjne wyraŜenie w znacznej mierze ma coraz częściej formę w szerszej mierze lub w powaŜnej mierze, od dawna znana wielka niewiadoma staje się powaŜną niewiadomą, zamiast w całym tego słowa znaczeniu słyszy się w pełnym tego słowa znaczeniu. Dodajmy, Ŝe wyrazy modne są często ośrodkiem szablonów leksykalnych, пр.: „W toku szerokiej dyskusji wszechstronnie rozpatrzono w konstruktywnym duchu róŜne elementy sytuacji" (za Kulturą języka polskiego D. Buttler, H. Kurkowskiej i H. Satkiewicz). Jak piszą autorki ksiąŜki, „treść wypowiedzenia, jego zawartość myślowa i emocjonalna staje się rzeczą drugorzędną, skoro jej ubóstwo tak łatwo moŜna zamaskować spiętrzeniem modnych słówek". Zob. teŜ ZAPOśYCZENIA. WYRAZY OBCE. Zob. zapoŜyczenia. wysiadać. Zob. wsiadać, wysiadać, wchodzić, wychodzić. wysprzedać. Zob. wyprzedać, rozprzedać, odprzedać. 332 wystawienniczy, wystawowy. Wystawowy to przymiotnik od słowa wystawa; mówimy np. tereny wystawowe, pawilony wystawowe, w innym znaczeniu zaś okna wystawowe. Przymiotnik wystawienniczy ma znaczenie związane z wystawiennictwem, np. działalność wystawiennicza. Nietrafnie uŜyto go w następującym zdaniu: „! W najbliŜszy weekend hala wystawiennicza przy ul. śabiej w pobliŜu lubelskiego MOSiR zamieni się w zielone targowisko" {Dziennik Wschodni). wyświecić, wyświęcić. „! Takich dowcipnisiów naleŜałoby wyświęcić z fabryki raz na zawsze" (za Słownikiem języka niby-polskiego W. Pisarka). Odpowiedni byłby czasownik wyświecić, nawiązujący do średniowiecznego zwyczaju, zgodnie z którym przestępcę lub heretyka wypędzano z miasta przy zapalonych świecach. TakŜe Jagnę w Chłopach Reymonta wyświecono ze wsi za niemoralne zachowanie i nie miało to nic wspólnego ze święceniem. Zob. teŜ etymologia ludowa. wywabić, wybawić mogą się pomieszać. Pamiętajmy, Ŝe uporczywe plamy nie dają się wywabić, ale dobry odplamiacz moŜe nas wybawić z kłopotu. wyznaczyć. Zob. wybrać, wyznaczyć, mianować.

wzajemny. Przymiotnik ten jest zbyteczny przy rzeczownikach, które same wyraŜają relację symetryczną, jednakowo angaŜującą obydwu partnerów. MoŜna więc pominąć go w wyraŜeniach ! wzajemna współpraca, ! wzajemne współdziałanie, ! wzajemne kontakty,! wzajemna wymiana kulturalna itp. Niepotrzebny jest teŜ przymiotnik w sformułowaniu ! wzajemna przyjaźń, gdyŜ przyjaźnić się moŜna tylko z kimś, kto się odwzajemnia przyjaźnią. Nie wymaga natomiast korekty wzajemna miłość. Zob. teŜ bilateralny. Zob. teŜ pleonazm, tautologia. wzdłuŜ. Zob. w dal, wzwyŜ itp. 333 wzdragać Się, wzdrygać Się. Wzdragać się znaczy 'wzbraniać się', wzdrygać się znaczy 'trząść się lekko na widok czegoś przykrego lub na myśl o czymś nieprzyjemnym'. Zdarza się, Ŝe pierwszy z tych czasowników jest uŜywany zamiast drugiego: „! Przechodzień na jej widok wzdraga się i blednie (...)" (B. Leśmian). Okolicznością łagodzącą moŜe być to, Ŝe często ta sama osoba najpierw wzdryga się na myśl o czymś, a potem wzdraga się przed tym, por.: „Do nich teŜ zwraca się stroskana kobieta, błagając o egzorcyzmy. KsięŜa wzdragają się na samą myśl (...)" (K.T. Toeplitz). wziąć, siąść, trząść. Czasownik wziąć i czasowniki przedrostkowe od wziąć są pokrewne wyrazom przyjąć, wyjąć, zdjąć i powinny być wymawiane podobnie do nich. Słyszy się często wymowę „! wziąść" - zapewne pod wpływem czasowników siąść i trząść. Nie uchodzi ona za poprawną. Zob. teŜ -ĄĆ, -ĄŁEM, -ĘŁAM. Zob. teŜ TRAKTOWAĆ, UWAśAĆ. wziąć, wezmę. Czasowniki zakończone na -nąć zachowują spółgłoskę n w formach czasu teraźniejszego: ciągnąć, ciągnę, ciągniesz itd. Czasowniki zakończone na -ąć, ale nie na -nąć, mają w czasie teraźniejszym n lub m: kląć, klnę, klniesz itd., dąć, dmę, dmiesz itd. Osobliwa jest pod tym względem forma wyŜąć, która odpowiada dwóm róŜnym czasownikom odmieniającym się niejednakowo: Agata wyŜmie bieliznę, Jan wyŜnie tan pszenicy. MoŜe pod wpływem niektórych wymienionych wyrazów tworzy się niepoprawne formy czasownika wziąć: ! weznę, ! weśniesz, ! weźnie itd. Czasownik ten jest pokrewny wyrazom przyjąć, wyjąć, zdjąć itp., a więc powinien być odmieniany podobnie do nich: przyjmę i wezmę, przyjmiesz i weźmiesz, przyjmie i weźmie - i tak dalej. Zob. teŜ -ĄĆ, -ĄŁEM, -ĘŁAM. Zob. teŜ -NĄĆ, -NĄŁEM, -ŁEM. wziąć się. Zob. brać się, wziąć się. WZWyś. Zob. W DAL, WZWYś ITP. 334 У Yamaha. Zob. wataha. -yka. Zob. -iKA, -yka. -уПІ. Zob. -INI, -YNI. yuppie to według Słownika wyrazów obcych PWN „młody, bardzo dobrze zarabiający przedstawiciel wielkomiejskiej klasy średniej, prowadzący ostentacyjnie wystawny tryb Ŝycia". W słowniku wyraz zapisano poprawnie, ale na obwolucie \yuppi - moŜe pod wpływem wymowy „japi". Ten sam błąd powtórzył Inny słownik języka polskiego PWN. Słowo yuppie pozostaje nieodmienne lub odmienia się jak przymiotnik: yuppiego,yuppiemu itd. NajbliŜszy mu fonetycznie przymiotnik polski to głupi i niewykluczone, Ŝe to przypadkowe współbrzmienie wpłynęło na negatywny odbiór yuppiech przez Polaków, widoczny w niektórych cytatach oraz w pochodnym określeniu japiszon. Wymowa „jupi", którą potocznie moŜna usłyszeć, lepiej oddaje nacechowanie tego słowa. W liczbie mnogiej we wszystkich przypadkach dominuje angielskia forma yuppies, która nie budzi negatywnych skojarzeń. W dopełniaczu ma ona przewagę nad formą yuppiech, w

celowniku i narzędniku zaś jest właściwie wyłączna, gdyŜ formy yuppiem i yuppiemi w ogóle nie są uŜywane. -ywać, -iwać. Czasowniki o tych zakończeniach odmieniają się na kilka sposobów, co bywa przyczyną trudności polegających na wyborze właściwego wzorca odmiany. Najliczniejszą grupę stanowią czasowniki wymieniające przyrostek -yw- lub -iw- na -uj- w czasie teraźniejszym, w trybie rozkazującym i w imiesłowach współczesnych, np. dopisywać - dopisuję, dopisuj, dopisując i oczekiwać - oczekuję, oczekuj, oczekując. Mniej liczne są czasowniki zachowujące -yw- lub 335 -iw- we wszystkich formach odmiany, np. zmywać - zmywam, zmywaj, zmywając i kiwać - kiwam, kiwaj, kiwając. Na granicy jednych i drugich znajdują się czasowniki odmieniane na dwa sposoby, np. przekonywać - przekonuję, przekonuj, przekonując, rzadziej przekonywam, przekonywaj, przekonywając. Częste jest krzyŜowanie tych obocznych form, tzn. dodawanie przyrostka -uj- do -yw-. Formy powstałe w taki sposób - przekonywuję, przekonywuj, przekonywując itp. - nie są jednak aprobowane w słownikach ani w wydawnictwach poprawnościowych. Przyrostek -uj- bywa dodawany do -yw- takŜe w innych czasownikach na -ywać, zwłaszcza we wtórnych czasownikach niedokonanych tworzonych od przedrostkowych czasowników dokonanych na -ować. Na przykład od niedokonanego rysować pochodzi dokonany przedrostkowy czasownik przerysować, a od tego wtórny niedokonany przerysowywać. Ten ostatni ma m.in. formy przerysowuję, przerysowuj i przerysowując, lecz zamiast nich słyszy się czasem formy błędne: ! przerysowywuję, \ przerysowywuj, ! przerysowywując (moŜna uwaŜać je za gorsze od przekonywuję, przekonywuj, przekonywując, poniewaŜ są rzadsze). Poprawne jest dodawanie przyrostka -uj- do -iw- w czasownikach o rdzeniu -strzel-, np. rozstrzeliwać - rozstrzeliwuję, rozstrzeliwuj, rozstrzeliwując, a obocznie teŜ w czasowniku przemyśliwać: przemyśliwam, rzadziej przemyśliwuję, przemyś-liwaj, rzadziej przemysliwuj, przemyśliwając, rzadziej przemyś-liwując. Dla obmyśliwać słowniki podają juŜ tylko jeden szereg form: obmyśliwam, obmyśliwaj, obmyśliwając. Zob. teŜ ODDZIAŁYWA Ć, PRZEKONYWAĆ. -ywać, -ować. Niektóre czasowniki mają oboczne formy z przyrostkiem -yw- lub -ozu-, np. dokupywać lub dokupować, odnajdywał lub odnajdował, wynajdywała lub wynajdowała, znajdywano lub znajdowano. Oboczność ta bywa błędnie rozszerzana na inne czasowniki, np. ! wynajmywać zamiast wynajmować, ! zastępywać zamiast zastępować, ! kupywać za- 336 miast kupować i na odwrót - ! zawiadować zamiast zawiadywać. Szczegóły są trudne do przewidzenia, najlepiej więc radzić się słowników. -yzm, -yzna. Zob. -izm, -yzm, -izna, -yzna. Z Z-, S-, Ś-. Historyczny przedrostek z- ma pisownię trojaką, zaleŜnie od kontekstu. Przed literami odpowiadającymi samogłoskom, przed literami odpowiadającymi spółgłoskom dźwięcznym, a takŜe przed literami s, si, sz i h zapisujemy go jako z-, np. zignorować, zbadać, zdzierać, zjeść, znosić, zsunąć, zsinieć, zszarzeć, zharmonizować. Przed literami odpowiadającymi spółgłoskom bezdźwięcznym (z wyjątkiem s, si, sz, h i ci) piszemy s-, np. spalić, stoczyć, sczepić, schować. Przed ci piszemy ś, np. ścisnąć. Szczególnie warto zwrócić uwagę na pisownię z- przed bezdźwięcznie wymawianym h: scharakteryzować, ale zharmonizować, scha-mieć, ale zhardzieć. Zob. teŜ spod, znad. z, ze. Zob. w, we, z, ze itp. zabezpieczyć, zabezpieczać znaczą przede wszystkim 'uczynić bezpiecznym - nie zagroŜonym' i 'uczynić bezpiecznym - nie zagraŜającym'. MoŜna więc zabezpieczać okna gąbką, zabezpieczać strop w kopalni, zabezpieczyć miasto od wroga, zabezpieczyć rewolwer.

Czasowników tych uŜywa się ponadto w kilku innych znaczeniach zamiast bardziej wyspecjalizowanych synonimów, jak zapewnić, zaopatrzyć i zaspokoić, często ze szkodą dla zrozumiałości tekstu. Mówi się np. o zabezpieczaniu pieniędzy na jakiś cel, choć wcale nie chodzi o to, by postawić przy nich straŜnika, lecz by je zgromadzić. Mówi się o zabezpieczaniu mieszkań (nie przed kradzieŜą bynajmniej), o zabezpieczaniu hurtowni w towary 337 (czyli o zaopatrywaniu ich), a nawet o zabezpieczaniu czyichś potrzeb (czyli o zaspokajaniu ich). Te innowacje znaczeniowe upowszechniły się zwłaszcza po wojnie, w jakiejś mierze pod wpływem rosyjskiego obiespieczit'. Na ich dawniejsze, być moŜe teŜ rodzime źródła wskazują dziewiętnastowieczne cytaty zamieszczone w Słowniku języka polskiego PAN pod definicją 'zapewniać realizację, istnienie czego, gwarantować co'. Definicji tej towarzyszy jednak ostrzegawczy komentarz. Niektóre słowniki w swojej dezaprobacie dla kwestionowanych znaczeń posunęły się jeszcze dalej - w ogóle je pominęły. Zob. teŜ KALKI. Zob. WYRAZY MODNE. zabierać się, zabrać się. Zob. brać się, wziąć się. Zachód, zachód. W znaczeniu politycznym uŜywa się wielkiej litery, w znaczeniu geograficznym małej. MoŜna więc jechać na zachód, np. z Warszawy do Poznania, lub na Zachód, np. z Polski do Niemiec, do Szwecji, do Włoch, do Stanów Zjednoczonych. TakŜe nazwy innych stron świata są pisane wielką literą, jeśli nadaje się im sens polityczny lub kulturowy, np. sztuka Wschodu, ludy Północy, wojna Północy z Południem. zadowalać, nie ! zadawalać. Zob. teŜ udowadniać, uspokajać, ZADOWALAĆ I IN. zagranica, za granicą. Zagranica to obce kraje. Nie naleŜy mylić tego słowa z wyraŜeniami za granicą 'w obcym kraju' i za granicę 'do obcego kraju'. Piszemy więc w kraju i za granicą, ale wiadomości z kraju i z zagranicy. Piszemy jechać za granicę, ale wrócić z zagranicy. Sformułowanie zza granicy teŜ jest poprawne, ale tylko w znaczeniu 'zza linii granicznej'. Czasem Ŝartobliwie uŜywa się słowa zagranica w liczbie mnogiej: „Zmotoryzowani, rozgorączkowani pędzimy po kraju i zagranicach, nie dostrzegając najczęściej tego, co najwaŜniejsze" {Trybuna Odrzańska). 338 zahamowanie, zaskakująco często pisane błędnie przez eh- 'Bez zachamowań! Dozwolone od lat 18" {Express Wieczorny w ogłoszeniu pt. Dzikie sex party), „! Notowano, mimo róŜnych zachamowań, normalizację stosunków niektórych państw kapitalistycznych zKiajanM {Dzieje Najnowsze). Błędy, jak widać, potrafią zbłądzić do kaŜde, wypowiedzi. zając, w dopełniaczu liczby mnogiej zajęcy. Słowniki przyczają jeszcze oboczną postać zającow, mimo ze we Słczesnym języku jest ona właściwie nieobecna. Zob. teŜ KOCE, MECZE, MARSZE. zajrzeć. Zob. spojrzeć, wyjrzeć, zajrzeć itp. zakąszać. Zob. teŜ okrąŜać, zakąszać, zaokrąglać. Zakopane, Ruciane, Dębe i inne nazwy miejscowe nikach i taki jest zwyczaj w języku pisanym. Wmów nierzadkie^sa odstępstwa od normy jeŜące s^rn^ze końcówka -em w odmianie Р"У™от*™е ,etЫs oso liwa. Dawniej była uŜywana w rodzaju nijakimi(np. о'йот dziecku), ale poniechano jej na podstawie decyli Komitetu Or ograficznego Polskiej Akademii Umiejętności z 1936 r KoS dopuścił tylko kilka ^ff&S^f^^ S, nazwfsk na. (np. \L^^^>i^ ^ Statków rzeczownik! PospaU^ nijakiego o odmianie przymiotnikowe,, takie ,ak komom , 339 czesne czy wpisowe. Mówimy więc zalegać z komornym, nie ! z komornem. Godne uwagi jest równieŜ to, Ŝe wśród nazw miejscowych dwuczłonowych odmianę starego typu mają

tylko te, w których człon nadrzędny składniowo jest odmieniany jak przymiotnik: powiemy zgodnie z normą w Górnem Bystrem, w Wysokiem Mazowieckiem, ale w Nowym Mieście, w Białym Dunajcu, w Morskim Oku. Zob. teŜ Mazowieckie, mazowiecki. ZakreS. Zob. DZIEDZINA, ZAKRES. zaliczać się. Zob. naleŜeć, zaliczać się. załoŜyć. Zob. ubrać, rozebrać, włoŜyć, załoŜyć. zamierzyć. Zob. przymierzyć, zamierzyć. zamieszkiwać, zamieszkać. Wprawdzie spotyka się sformułowania takie, jak ,,(...) po wojnie zamieszkiwałem w Poznaniu", ale sprawiają one wraŜenie dość urzędowych i bywają krytykowane. Czasownika zamieszkiwać uŜywa się na ogół z podmiotem zbiorowym i dopełnieniem w bierniku, пр.: „(...) rejon Krakowa zamieszkiwało duŜe plemię celtyckie", „Jedną [izbę] zamieszkuje rodzina, trzy otwiera się dla letników" (przykłady z Kartoteki PWN). O jednej osobie powiemy raczej, Ŝe mieszka gdzieś, a nie, Ŝe zamieszkuje. Zamoyski, Zamojski. W 1961 r. Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN podjęła następującą uchwałę: „Nazwiska postaci historycznych, które wkroczyły na widownię dziejową przed rokiem 1800, pisze się zgodnie z dzisiejszą pisownią (np. (...) Jan Zamojski, hetman i kanclerz z XVI w.); nazwiska postaci historycznych, które wkroczyły na widownię dziejową po roku 1800, pisze się zgodnie z ówczesną pisownią (np. (...) Andrzej Zamoyski, prezes Towarzystwa Rolniczego)". Rychło okazało się, Ŝe przepis ten przyniósł więcej zamieszania niŜ poŜytku. Usankcjonował zwyczaj pisania nazwisk Rej i Boy, Rejtan 340 i Reymont, które wątpliwości nie nasuwały. Nie usunął natomiast rozbieŜności w pisowni nazwiska Zamoyskich. W encyklopediach Jan Zamoyski jest pisany przez у, а więc niezgodnie z uchwałą Komisji, w podręcznikach zarówno przez-, jak i przez j, co dowodzi, Ŝe uchwała powinna była raczej dopuścić oba warianty pisowni zamiast wykluczać jeden z nich. Tylko czy wtedy warto by ją było podejmować? _ . O tym, Ŝe cytowany przepis był niefortunny, świadczy najlepiej to, Ŝe nie stosują się do niego niektóre słowniki-Oboczne formy Zamoyski i Zamojski, nie zróŜnicowane historycznie, podaje zarówno Słownik poprawnej polszczymy PWN, jak i Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN. Так samo czyni Ortografia polska Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, w której znajdujemy następujący komentarz. „Przepis ten moŜe powodować wahania w pisowni nazwisK osób działających na przełomie wieku XVIII i XIX; min. z tego względu piszemy 5. Staszic a. S. Staszyc (1755-182W • I tak oto zamieszanie zrobiło się jeszcze większe, gdyŜ pisownia Staszyc jest rzadka i stawianie jej na równi z pisownią Staszic jest zgoła niepotrzebne. zamyślić się. Zob. wymyślić, pomyśleć. zań. Zob. weń, zeń, zań. zaokrąglać. Zob. teŜ okrąŜać, zakąszać, zaokrąglać. zaplanować. Zob. przesądzić, przewidzieć, zapi^ano^ać. za pomocą. Zob. przy pomocy, za pomocą. ZAPOśYCZENIA. W ocenie zapoŜyczeń naleŜy kierować się kryteriami racjonalnymi, a nie patriotyczno-еглофпа -nymi. Te ostatnie odgrywały większą rolę przed odzyskaniem niepodległości, gdy obawiano się wpływu języka niemieckiego i rosyjskiego na polszczyznę. Wówczas to siowa germanizm i rusycyzm w potocznym odbiorze nabrały chara -teru wartościujących epitetów. Właściwie jednak są t0 341 czesne czy wpisowe. Mówimy więc zalegać z komornym, nie . z komornem. Godne uwagi jest równieŜ to, Ŝe wśród nazw miejscowych dwuczłonowych odmianę starego typu maja tylko te, w których człon nadrzędny składniowo jest odmieniany jak przymiotnik: powiemy zgodnie z norma w bontem Bystrem, w Wysokiem Mazowieckiem, ale w Nowym Mieście, w Białym Dunajcu, w Morskim Oku. Zob. teŜ Mazowieckie, mazowiecki. zakres. Zob. dziedzina, zakres.

zaliczać się. Zob. naleŜeć, zaliczać się. ZafOśyĆ. Zob. UBRAĆ, ROZEBRAĆ, WŁOśYĆ, ZAŁOśYĆ. zamierzyć. Zob. przymierzyć, zamierzyć. zamieszkiwać, zamieszkać. Wprawdzie spotyka sie sformułowania takie, jak „(...) po wojnie zamieszkiwałem w 1 oznaniu", ale sprawiają one wraŜenie dość urzędowych i bywają krytykowane. Czasownika zamieszkiwać uŜywa się na ogół z podmiotem zbiorowym i dopełnieniem w bierniku, пр.: „(...) rejon Krakowa zamieszkiwało duŜe plemię celtyckie", „Jedną [izbę] zamieszkuje rodzina, trzy otwiera się dla letników" (przykłady z Kartoteki PWN). O jednej osobie powiemy raczej, Ŝe mieszka gdzieś, a nie, Ŝe zamieszkuje. Zamoyski, Zamojski. W 1961 r. Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN podjęła następującą uchwalę: „Nazwiska postaci historycznych, które wkroczyły na widownię dziejową przed rokiem 1800, pisze się zgodnie z dzisiejszą pisownią (np. (...) Jan Zamojski, hetman i kanclerz z XVI w.); nazwiska postaci historycznych, które wkroczyły na widownię dziejową po roku 1800, pisze się zgodnie z ówczesną pisownią (np. (...) Andrzej Zamoyski, prezes Towarzystwa Rolniczego)". Rychło okazało się, Ŝe przepis ten przyniósł więcej zamieszania niŜ poŜytku. Usankcjonował zwyczaj pisania nazwisk Rej i Boy, Rejtan 340 i Reymont, które wątpliwości nie nasuwały. Nie usunął natomiast rozbieŜności w pisowni nazwiska Zamoyskich. W encyklopediach Jan Zamoyski jest pisany przez у, а więc niezgodnie z uchwałą Komisji, w podręcznikach zarówno przez y, jak i przez j, co dowodzi, Ŝe uchwała powinna była raczej dopuścić oba warianty pisowni zamiast wykluczać jeden z nich. Tylko czy wtedy warto by ją było podejmować? O tym, Ŝe cytowany przepis był niefortunny, świadczy najlepiej to, Ŝe nie stosują się do niego niektóre słowniki. Oboczne formy Zamoyski i Zamojski, nie zróŜnicowane historycznie, podaje zarówno Słownik poprawnej polszczyzny PWN, jak i Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN. Tak samo czyni Ortografia polska Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, w której znajdujemy następujący komentarz: „Przepis ten moŜe powodować wahania w pisowni nazwisk osób działających na przełomie wieku XVIII i XIX; m.in. z tego względu piszemy S. Staszic a. 5. Staszyc (1755-1826)". I tak oto zamieszanie zrobiło się jeszcze większe, gdyŜ pisownia Staszyc jest rzadka i stawianie jej na równi z pisownią Staszic jest zgoła niepotrzebne. zamyślić się. Zob. wymyślić, pomyśleć. zań. Zob. weń, zeń, zań. zaokrąglać. Zob. teŜ okrąŜać, zakąszać, zaokrąglać. zaplanować. Zob. przesądzić, przewidzieć, zaplanować. za pomocą. Zob. przy pomocy, za pomocą. ZAPOśYCZENIA. W ocenie zapoŜyczeń naleŜy kierować się kryteriami racjonalnymi, a nie patriotyczno-emocjonal-nymi. Te ostatnie odgrywały większą rolę przed odzyskaniem niepodległości, gdy obawiano się wpływu języka niemieckiego i rosyjskiego na polszczyznę. Wówczas to słowa germanizm i rusycyzm w potocznym odbiorze nabrały charakteru wartościujących epitetów. Właściwie jednak są to 341 obiektywne terminy naukowe, takie jak czechizm, galicyzm (poŜyczka z francuskiego) czy anglicyzm. Racjonalna ocena zapoŜyczeń oznacza wzgląd na ich przydatność i rozpowszechnienie. Dla wyrazów juŜ przyswojonych, choćby obcych, nie warto szukać rodzimych odpowiedników. Językoznawcy niechętnie przyjęli np. decyzję lekarzy, by dyfteryt nazwać błonicą, szkarlatynę płonicą (łatwo wtedy pomylić te choroby), reumatyzm gośćcem, koklusz krztuśćcem itd. UŜywanie słów międzynarodowych, zwłaszcza w nauce, ułatwia przecieŜ porozumienie. W tekstach niespecjalistycznych nie warto jednak naduŜywać wyrazów obcych mających lepiej znane odpowiedniki rodzime, np. dywersyfikacja (lepiej róŜnicowanie), iniekcja (lepiej

zastrzyk), szerokie spektrum (lepiej duŜy zakres). Wypowiedź, w której roi się od trudnych słów, moŜe nie tylko być mało zrozumiała, ale i pretensjonalna. Poza tym niektóre wyrazy obce łatwo poddają się modzie językowej i uŜywane kosztem innych, stylistycznie wycieniowanych określeń przyczyniają się w sumie do uboŜenia języka zamiast bogacić go. NaleŜy pamiętać, Ŝe trudne wyrazy obcego pochodzenia nadają wypowiedzi charakter uczony, a zatem kaŜdy błąd wynikający z niedokładnej znajomości ich brzmienia lub znaczenia będzie dla mówiącego szczególną kompromitacją. Błędy tego rodzaju nie są rzadkie. Jedni mówią ! aeropag zamiast areopag, ! komilton zamiast komiłiton, ! kooprodukcja zamiast koprodukcja,! sensu stricte zamiast sensu stricto. Innym mylą się wyrazy adaptować i adoptować lub puryzm i puryta-nizm. Jeszcze inni nadają resentymentowi znaczenie 'ponowny sentyment' zamiast 'niechęć, uraza', a zbiorniki wodne nazywają ! akwenami wodnymi, choć samo słowo akwen ma właśnie takie znaczenie. Dodajmy, Ŝe zapoŜyczane są w zasadzie tylko całe wyrazy lub ich znaczenia, a dopiero wtórnie mogą być przyswajane obce cząstki wyrazowe, które nabierają samodzielności i mogą być łączone z wyrazami rodzimymi: automyjnia, supergwiazda i in. Nie wszystkie połączenia cząstek róŜno- 342 języcznych są jednak udane, choćby krytykowana przed laty ciepłofikacja. Zob. teŜ HYBRYDY. Zob. teŜ KALKI. Zob. teŜ WYRAZY MODNE. zarówno..., jak... Zob. albo..., albo... zastąpić, zastępować. W znaczeniu 'zamienić' uŜywa się zasadniczo konstrukcji zastąpić coś czymś, nie zastąpić coś przez coś, пр.: „Stare meble zastąpili nowymi", nie „! Stare meble zastąpili przez nowe" (przykłady z Nowego słownika poprawnej połszczyzny PWN). Autorzy słownika zapomnieli chyba dodać, Ŝe zakaz ten nie dotyczy imiesłowu biernego ani odczasownikowego rzeczownika, które z przyimkiem występują niewiele rzadziej niŜ z narzędnikiem: „Rozwiązania zastosowane w latach kryzysu zastępowane są przez nowocześniejsze" (Murator), „(...) zastąpienie zła przez jeszcze gorsze zło" (Antena). Czasowniki zastąpić i zastępować często występują w zdaniach dwuznacznych: „! Kiedy olej zastąpi silikon, powiększanie piersi przestanie być ryzykowne" (Twój Styl). Sfrustrowani pytamy: czy silikon zostanie zastąpiony olejem, czy na odwrót? MoŜna było uniknąć dwuznaczności, uŜywając konstrukcji z narzędnikiem (jak w poprzednim zdaniu) albo zmieniając czasownik: Kiedy olej zajmie miejsce silikonu... zastępować. Zob. -ywać, -ować. zasuwka, od czasownika zasuwać i dlatego przez u. Zob. teŜ -ówka. zaś. Zob. bowiem, zaś. za tanie pieniądze. Zob. tanim kosztem, za tanie pieniądze. zatrzask, zatrzaska. Zatrzask moŜe być rodzajem guzika albo zamka u drzwi. W tym pierwszym znaczeniu spotyka się teŜ Ŝeńską postać zatrzaska. Jest ona regionalna i rzadsza od zatrzasku. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. 343 zawiadywać nierzadko pisane jest z błędem, jak w zdaniu: „! Według prokuratury to on i jego ojciec mieli zawiadować tajnym magazynem papierosów z przemytu (...)" (Gazeta Wyborcza). Nie naleŜy mieszać zawiadywania z zawiadowcą. Zob. teŜ -ywać, -ować. zawias, zawiasa. Częstsza jest postać męska, ale obydwie są poprawne: drzwi na jednym zawiasie lub na jednej zawiasie. Najczęściej jednak uŜywa się form liczby mnogiej, a tu róŜnicę widać tylko w dopełniaczu: skrzynia bez zawiasów lub bez zawias. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. zawziąć się. Zob. uwziąć się, zawziąć się.

z cicha pęk. MoŜemy powiedzieć tak o kimś, kto jest małomówny, ale umie zaskoczyć słuchaczy swoją wypowiedzią, np. Zartowniś z cicha pęk. MoŜemy teŜ określić tak czyjąś wypowiedź lub sposób, w jaki coś zostało powiedziane: Odezwał się z cicha pęk. Słowo pęk było dawniej uŜywane jako wykrzyknik, tak jak dziś puk czy trach. Współcześnie nie występuje samodzielnie i dlatego wyraŜenie z cicha pęk jest niejasne. Niektórzy poprawiają je, mówiąc ! z cicha pękł, ale ta zmieniona forma ma znaczenie dosłowne i groteskowe. WyraŜenie z cicha pęk moŜe być przymiotnikiem lub przysłówkiem. Istnieje teŜ rzeczownik ścichapęk, powstały przez zrośnięcie się jego składników. zdawać się. Zob. okazać się, wydawać się, mienić się. zdystansować się. Zob. dystansować się, zdystansować się. Zeń. Zob. WEŃ, ZEŃ, ZAŃ. ze wszech miar. Zob. wszech czasów, ze wszech miar. 344 zgłoska, głoska. Zgłoska to inaczej sylaba, a nie pojedynczy dźwięk mowy, zwany głoską. O kimś, kto upamiętnił się dzięki swoim zasługom, moŜna powiedzieć, Ŝe zapisał się złotymi zgłoskami w historii, nie ! złotymi głoskami. zgodnie z powyŜszym. Zob. jak wyŜej, zgodnie z powyŜszym. zgoła, Z cicha. Zgoła pochodzi od przymiotnika goły, ale związek znaczeniowy między zgoła i goły jest juŜ słabo widoczny. Wyraźniejsza jest struktura wyraŜeń z cicha, z dawna, z grubsza, z lekka, z pyszna, z błiska, z dala itp., co uzasadnia ich rozdzielną pisownię. ziać. Zob. lać, siać, śmiać się, ziać, zwiać. Ziemia, ziemia. Wyrazy Ziemia, KsięŜyc, Słońce pisze się wielką literą, jeśli stanowią terminy astronomiczne, np. wiek Ziemi, orbita KsięŜyca, aktywność Słońca. Czasem moŜliwa jest pisownia dwojaka, np. zaćmienie KsięŜyca (tak by napisał astronom i taką pisownię podaje Słownik języka polskiego PWN) albo zaćmienie księŜyca (tak mógłby napisać niespecjalista i taką pisownię znajdziemy w Słowniku języka polskiego PAN). Wielką lub małą literą piszemy teŜ Galaktyka (galaktyka), ale tu róŜnica zaleŜy od znaczenia: galaktyka to jeden z wielu układów gwiazd i materii we wszechświecie, Galaktyka to najwaŜniejsza z galaktyk - ta, w której Ŝyjemy. Ziemianie, ziemianie. Mieszkańców Ziemi nazywa się czasem Ziemianami - w przeciwieństwie do domniemanych mieszkańców innych planet. W tym samym znaczeniu spotyka się teŜ pisownię ziemianie, ale nie wszystkie słowniki ją aprobują. W uzasadnieniu moŜna usłyszeć, Ŝe słowo ziemianie, pisane małą literą, oznacza właścicieli ziemskich. Niestety jest to uproszczenie: kiedy przeciwstawia się Ziemian Marsjanom, uzasadnione jest uŜycie wielkiej litery, ale gdy 345 zestawiamy ziemian z niebianami (pogańskimi bóstwami, zwłaszcza greckimi i rzymskimi) mała litera jest lepszym rozwiązaniem. zło. Zob. dobro, zło. złotogłów - słowo oznaczające tkaninę i kwiat - ma odmianę skomplikowaną, o wielu formach obocznych. MoŜe odmieniać się tak jak rów: do rowu i do złotogłowu, o rowie i o złotogłowie, te rowy i te złotogłowy, tych rowów i tych złotogłowów. Częściej jednak odmienia się tak jak szczaw: do szczawiu i do złotogłowiu, o szczawiu i o złotogłowiu, te szczawie i te złotogłowie, tych szcsawi i tych złotogłowi. W dopełniaczu liczby pojedynczej uŜywa się ponadto formy (tego) złotogłowia, zwłaszcza gdy chodzi o roślinę, a w mianowniku liczby mnogiej (te) złotogłowia - w obu znaczeniach. Tak więc skrawek złotogłowiu, rzadziej złotogłowia lub złotogłowu, i kwiat złotogłowia, rzadziej złotogłowiu lub złotogłowu. W liczbie mnogiej zaś te złotogłowia, złotogłowie lub złotogłowy. ZmyŚHĆ. Zob. WYMYŚLIĆ, POMYŚLEĆ.

znaczenie. Zob. rola, waga, wartość, znaczenie. znad. Zob. spod, znad. znad, znade. Zob. w, we, z, ze itp. zostać. Zob. być (zgodność podmiotu i orzeczenia). z ponad. Zob. sponad, z ponad. z powrotem. WyraŜenie częste w sformułowaniach pleo-nastycznych, takich jak wrócić z powrotem. Zob. cofać, COFNĄĆ. Zob. ODZYSKAĆ, ODZYSKIWAĆ. Zob. teŜ WRÓCIĆ, WRACAĆ. zresztą, bez reszty. Spośród wyraŜeń przyimkowych ze słowem reszta niektóre juŜ się zleksykalizowały i mają pisownię łączną (nareszcie, wreszcie, zresztą), inne jeszcze piszemy rozłącznie (bez reszty, do reszty), mimo Ŝe znaczenio- wo wo są niepodzielne. Pisownia rozłączna obowiązuje teŜ oczywiście wtedy, gdy przywracamy reszcie jej dosłowne znaczenie, np. pan młody z resztą towarzystwa. zwać. Zob. rwać, zwać. ZWiaĆ. Zob. LAĆ, SIAĆ, ŚMIA Ć SIĘ, ZIAĆ, ZWIAĆ. zwierzę. Czy moŜna mówić dwa, trzy, cztery zwierzęta, czy tylko dwoje, troje, czworo zwierząt} Wątpliwość powstaje dlatego, Ŝe nazwy niedorosłych zwierząt na -ę, w liczbie mnogiej na -ęta, naleŜy łączyć z liczebnikami zbiorowymi, a nie głównymi: dwoje kurcząt, troje jagniąt, czworo prosiąt, nie dwa kurczęta, trzy jagnięta, cztery prosięta. Tak przynajmniej kaŜe tradycja i zwyczaj dominujący jeszcze w języku pisanym. Czy zwierzę naleŜy do tej samej grupy wyrazów, co kurczę, jagnię i prosię} Tak - ze względu na sposób odmiany, nie - ze względu na swoje znaczenie (nie oznacza przecieŜ istoty młodej). Odpowiedź jest więc niejednoznaczna i zachęca do tego, by konstrukcje typu dwa, trzy, cztery zwierzęta uznać za równorzędny juŜ, choć rzadszy, wariant konstrukcji z liczebnikiem zbiorowym. Spotyka się je nie tylko w języku potocznym, por.: „I cztery wielkie zwierzęta wychodziły z morza, kaŜde inne" (Stary Testament, Ks. Daniela). Zob. KURCZE, JAGNIĘ ITP. zza, z za. Prawie zawsze pisze się zza, nie z za. Zza jest przyimkiem o znaczeniu podobnym do spoza, np. Słońce wyglądało zza chmur. Z za moŜe się trafić w tekście tylko wtedy, gdy przypadkowo sąsiadują ze sobą wyrazy z i za, pierwszy w funkcji przyimka, drugi przysłówka, np. wyprowadzić się z za małego mieszkania. źrebię. Zob. kurczę, jagnię itp. 347 ■ z -ś. Zob. śE, -śE, -ś, śE-. śaden. Zaimka tego zwykle uŜywa się z przeczeniem, np. śaden z nich nie przyszedł. Wyjątkiem od reguły są potoczne konstrukcje typu To Ŝaden dowód (oficjalnie: To nie jest Ŝaden dowód lub po prostu To nie jest dowód), To Ŝadna sztuka (w znaczeniu: kaŜdy potrafi zrobić to samo). Drugi z tych dwóch przykładów Słownik poprawnej polszczyzny PWN aprobuje w języku potocznym, pierwszy jednak uwaŜa za błąd. Trudno powiedzieć, czy jest między nimi tak wyraźna róŜnica. W kaŜdym razie obydwa stanowią replikę analogicznych konstrukcji niemieckich: Es ist kein Beweis, Das ist keine Kunst. Wyjątkiem od reguły są teŜ konstrukcje z przyimkiem bez, пр.: „(...) próba odbicia się od dna i wypłynięcia na szerokie wody, jednakŜe bez Ŝadnej pewności, Ŝe uda mu się to, co udawało się tylko jego kolegom (...)" (H. Auderska). Poza tym słowo Ŝaden występuje bez przeczenia, gdy nie pełni funkcji zaimka, lecz jest przymiotnikiem o znaczeniu 'znikomy, nijaki', пр.: „Zmniejszyła mi o połowę gaŜę, odkąd nie potrafiłem dłuŜej ukryć, Ŝe moje wpływy w

ambasadzie są Ŝadne", „Kobieta jedna z wielu: szara, pechowa, Ŝadna" {Słownik języka polskiego PAN). Zob. teŜ KAśDY, śADEN. Zob. teŜ KALKI. Ŝądny, rządny. Zob. rządzić, Ŝądać. Ŝe, -Ŝe, -Ŝ, Ŝe-. Oddzielnie pisane Ŝe jest spójnikiem; -Ŝe pisane łącznie z poprzednim wyrazem to partykuła, która wzmacnia kategoryczność wypowiedzi, np. IdźŜe stąd! Po samogłosce występuje -Ŝ, a nie -Ŝe, np. KiedyŜ nas odwiedzicie? Do spójnika Ŝe i do partykuły -Ŝe {-z) moŜna dołączać ruchome końcówki czasownikowe, np. Szkoda, Ŝeś wcześniej nie wrócił, GdzieŜeście się podziewali tyle czasu? Za niepoprawne 348 natomiast - mimo Ŝe częste w polszczyźnie mówionej - uwaŜa się łączenie końcówek czasownikowych z inną partykułą Ŝe-, która występuje na początku słowa i nie pełni funkcji ekspresywnej, пр.: „Kiedy Ŝeśmy przyjechali nad morze, pogoda zaczęła się psuć" i „Dopiero Ŝeście przyszli i juŜ chcecie uciekać?". Słownik poprawnej polszczyzny PWN radzi poprawić te zdania następująco: „Kiedyśmy przyjechali nad morze, pogoda zaczęła się psuć" i „Dopieroście przyszli (albo: Dopiero przyszliście) i juŜ chcecie uciekać?". Na krytykowane konstrukcje moŜna jednak spojrzeć łaskawiej, widząc w nich tendencję do podtrzymania swoistej dla języka polskiego ruchomości końcówek czasownikowych. Konstrukcje typu kiedyśmy, dopieroście, choć zgodne z tradycją literackiej polszczyzny, bywają dziś odbierane jako gwarowe, w niektórych kontekstach zaś są trudne do utworzenia, np. Z mamąś nie rozmawiał? lub Jakośśmy sobie dali radę. Natomiast wprowadzenie partykuły Ŝe- pozwala te trudności ominąć: Z mamą Ŝeś nie rozmawiał?, Jakoś Ŝeśmy sobie dali radę. W potocznej polszczyźnie zdania takie, jak dwa ostatnio przytoczone chyba nie raŜą. Bezwzględne potępianie zjawisk charakterystycznych dla mowy potocznej jest w ogóle niemądre, gdyŜ właśnie w niej tkwi jedno ze źródeł nieustannego odradzania się języka. Łacina, gdy przestała istnieć w Ŝywej mowie, stała się językiem martwym. Zob. teŜ niechŜeŜ. Zob. teŜ -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. Zob. teŜ -ŚMY, -ŚCIE. Zob. teŜ JĘZYK POTOCZNY, JĘZYK OFICJALNY. śeby kózka nie skakała, toby nóŜki nie złamała. W Słowniku języka polskiego PWN przysłowie to przytoczono pięć razy: pod hasłami kózka, skakać i Ŝeby napisano to by rozdzielnie, a pod nóŜka i złamać łącznie. Zgodna z zasadami ortografii, choć niezupełnie zgodna ze zwyczajem społecznym, jest tu pisownia łączna: słowo to w wymienionym przysłowiu pełni funkcję spójnika (ściślej biorąc, jest segmentem dwusegmentowego spójnika Ŝeby..., to...), a według słowników ortograficznych cząstkę -by ze spójnikami naleŜy 349 pisać łącznie. Niestety, słowniki nie mają racji - nikt nie pisze iby, lubby, orazby, i całe szczęście. Odpowiednia zasada ortograficzna wyma8a więc rewizji, a dopóki to nie nastąpi, i w łącznej, i w rozdzielnej pisowni przysłowie o kózce trzeba uwaŜać za poprawne. Zob. teŜ by, -by. Ŝołądź. Słowniki jeszcze niedawno informowały, Ŝe ten Ŝołądź ma rodzaj Ŝeński, a więc Ŝe powinno się mówić Daj mi tę Ŝołądź, a nie Daj mi ten Ŝołądź ani Daj mi tego Ŝołędzia. Zwyczaj językowy był jednak inny - formy uwaŜane za niepoprawne były w powszechnym uŜyciu, dlatego zaaprobowano je równieŜ w słownikach. MoŜemy dziś mówić ta Ŝołądź lub ten Ŝołądź - podobnie jak uczynił Gałczyński: „Gdy trzcina zaczyna płowieć, a Ŝołądź większy w dąbrowie (...)". W bierniku dostępne są nawet trzy formy: Daj mi tę Ŝołądź, Daj mi ten Ŝołądź, potocznie zaś Daj mi tego Ŝołędzia. Tylko w znaczeniu anatomicznym rodzaj Ŝeński ma nadal wyłączność.

Wahania co do rodzaju gramatycznego słowa Ŝołądź nie są nowe, okazuje się bowiem, Ŝe juŜ w staropolszczyźnie uŜywano go w obydwu rodzajach. Dobrze i dziś tę dwu-rodzajowość aprobować. Za niepoprawną trzeba jednak uwaŜać formę ! Ŝołędź, tworzoną na wzór form liczby mnogiej: Ŝołędzie, Ŝołędzi itd. Zob. teŜ WARIANTY RODZAJOWE. 350 ihi^h^hb Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie I Arkuszy drukarskich 11 Łamanie: Grafini Druk ukończono w marcu 2003 r. Druk i oprawa: Zapolex, Tbruń ^^^^H^^H^^^^^H Recenzenci o Słowniku wyrazów kłopotliwych Jest to ksiąŜka niezwykła - poradnik językowy, który moŜna czytać z przyjemnością, mato w niej sformułowań naukowych, a duŜo opowieści o języku i dialogu z czytelnikiem. Katarzyna Mosiołek-Ktosińska, Polityka Nowy na naszym rynku typ słownika. Bez zadęcia i surowości charakterystycznych dla innych tego typu wydawnictw autorzy piszą o trafnych i mniej udanych oraz wręcz błędnych uŜyciach wyrazów często sprawiających kłopoty. Hanna Adamkowska, Playboy Słownik wyrazów kłopotliwych radzi, ale nie narzuca, sugeruje, dostarczając przesłanek do podjęcia decyzji. (...) Uczy, jak moŜna mówić (pisać) po polsku, ale przede wszystkim uczy sensownego stosunku do języka. Mirosław SkarŜyński, Poradnik Językowy ISBN АЭ-01-1ЭЧЧ0-Ч 097895 Księgarnia internetowa PV 9.90 i.pl WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN fc 9788301139407