baski resİm baĞlaminda kastamonu taŞ baski … kastamonu taş baskı; düz beyaz patiska bez...

1215

6. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU6. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK

6th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUMİSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - CERRAHPAŞA / 01-03 KASIM / NOVEMBER 2018

BASKI RESİM BAĞLAMINDA KASTAMONU TAŞ BASKI UYGULAMALARI

STONE PRINTING PRACTICES IN THE CONTEXT OF PRINTING PICTURE

Elif TARLAKAZAN1

ABSTRACT

The paintings made and printed by the artist on paper or similar material by using various to-ols and materials, direct or by making molds are called original prints. This study emphasizes the historical process, development and “Kastamonu Stone Print” which is an application in this area, with the outline of the printing picture outlined above.

Kastamonu Stone Print, which is made by hand-carving or embossing on a plain white cloth printing surface, with a vegetative, geometric motif, various sizes of wooden molds, specially prepared monochrome paint. Stone Print, as its name suggests, is not a stone print. However, when printing on the cloth, the molds used are painted with time. “Kastamonu Stone Print” also called “Kastamonu Sofra Bezi Print” has an important place in Kastamonu Handicrafts from the past day. In this context, Kastamonu Stone unprinted areas of application, discussed the current situation has been examined by a general perspective, along with examples in Turkey.

Key word: printing pictures, stone print, Kastamonu.

ÖZET

Çeşitli araç-gereç ve malzemeler kullanarak, doğrudan veya kalıplar yapmak yolu ile kâğıda veya benzeri malzeme üzerine, sanatçı tarafından yapılıp basılan resimlere özgün baskı resim denir. Bu çalışmada, yukarıda tanımı yapılan baskı resmin ana hatlarıyla tarihsel sürecine, gelişimine ve bu alandaki bir uygulama olan “Kastamonu Taş Baskı”ya vurgu yapılmıştır.

Kastamonu Taş Baskı; düz beyaz patiska bez baskı yüzeyine, ıhlamur ağacı üzerine elle oyma veya kabartma olarak yapılmış bitkisel, geometrik mo tif işli, değişik boyutlardaki ahşap ka-lıpların, özel hazırlanmış tek renkli boyaya batırılıp basılmasıyla meydana gelen baskıdır. Taş Baskı, isminden anlaşıldığı gibi taş ile yapılan bir baskı değildir. Ancak bezin üzerine baskı yapılırken kullanılan kalıplar zamanla boya olduğundan taş şeklindeki görünümüyle bu ismi almıştır. Kastamonu Sofra Bezi Baskısı da denilen “Kastamonu Taş Baskı” geçmişten günü-müze Kastamonu El Sanatları içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda Kastamonu 1 Dr. Öğr. Üyesi, Kastamonu Üniversitesi, [email protected]

1216



Taş Baskısı’nın uygulama alanları, bugünkü durumu ele alınmış, Türkiye’deki örnekleriyle birlikte genel bir bakış açısıyla irdelenmiştir.

Anahtar Kelime: Baskı resim, taş baskı, Kastamonu.

1. GİRİŞÖzgün baskı resim, yaşayan bir sanatçının, bizzat kendisi tarafından, kendi kontrolü altında, çeşitli özgün baskı tekniklerinden herhangi biri ya da birkaçı ile yaptığı, limitli numarala-dığı, baskıdan sonra bizzat kendisinin imza attığı ve baskı sonrasında da kalıpları bir daha baskı tekrarı yapılmamak üzere imha edilen orijinal bir sanat eseridir diye tanımlanmaktadır (http://www.milliyetsanat.com).

Diğer bir değişle; çeşitli araç ve malzeme ile doğrudan veya kalıplar yapmak yoluyla kağıda veya benzeri malzeme üzerine, sanatçısı tarafından yapılıp basılan resimlere “özgün baskı-resim” denir. Baskı insanlık tarihini değiştirmiş, bilgi üretimini geliştirmiştir. İnsanların ne bildiğini ve nasıl düşündüğünü etkilemiştir. Bu yüzden, baskı eylemi, çağdaş toplumumuzun görüş ve değerlerini anlamak için önemli bir başlangıç noktasıdır. İnsanlık tarihinin seyrini değiştirmiştir.

Sert bir yüzeye çizgiler oyarak desen yapma anlamında kazı resim (gravür) sanatın en eski tekniklerinden biri olarak kabul edilir. İnsanın sert çizimler üzerine desen oyma eğilimi Paleoli tik dönemden beri görülmektedir. Kaya, boynuz ve kemik gibi malzemeler üzerine sivri bir aletle çekilerek meydana getirilen çizgiler bugünkü baskı sanatının ilk örnekleri olarak kabul edilir.

Baskı sanatı Avrupa’da 15. yüzyıldan sonra çeşitli ustaların resimlerini kopya yoluyla çoğalt-maya başlamasıyla daha da önem kazanmıştır. Bu anlayış o çağda başlayan Rönesans akı-mının et kisiyle sanatçıların eski Yunan ve Roma heykellerine duydukları ilgiden doğmuştur. Baskı sanatı nın en büyük ustalarından birisi Albrecht Dürer (1471-1528) dir. Tahta baskı, bakır üzerine kuru kazı ve asitle yedirme tekniklerini kullanmış baskı sanatı onun elinde bambaşka anlam ka zanmıştır. Çizgi, nokta ve çapraz taramanın bütün imkanlarını kullanan Dürer, ayrıntıları büyük bir titizlik ve incelikle oymuş, doku ile renk etkisi verecek kadar ileri gitmiştir (Kavuran, 2013). Türkiye’de özgün baskı resim sanatı ve sanatçılığının başlangıcı Avrupa’daki gibi çok eskilere dayanmamasına karşın bugün dünyada geldiği noktanın üst düzeylerde olduğu görülmektedir (Akalan, 2003).

1217



Resim 1. Albert DÜRER, Melencolia 1, 1514, Gravür

Özgün Baskı; kalıbı sanatçısı tarafından hazırlanan özgün bir tasarımın çoğaltılmasıdır: ide-ali, sanatçısı tarafından yaratılan kalıbın, yine onun tarafından basılmasıdır (Canaday, 1980). Ancak, çoğaltma yönteminde kullanılan teknikler farklıdır. Teknik farklılıklar ise, malzeme-ye dayalı olarak; izleyiciye farklı şekilde yansır ve değişik duygular uyandırır. Yüksek, düz ve çukur baskı teknikleri bunlardan bir kaçıdır. Ancak kalıp olarak (çinko, bakır, taş, ipek, ağaç, linolyum vb.) hazırlanan bu tek, biricik, özgün, orijinal eser, sırf çoğaltılıyor diye, çoğunlukla özgün baskı, matbaa işi ile karıştırılmakta ve sanki tuval resminden daha değer-sizmiş gibi gösterilmeye çalışılmaktadır.

2. BASKI TEKNİKLERİÖzgün baskı; kalıbın yapılması ve basılması süreci içerisinde yaratılmış grafik resimlerdir (Erol, 1980). Bu teknikler görsel grafik öğelerin çok çeşitli etkiler ve anlatımlar verecek çeşitlilikte kağıda geçirilmelerini sağlarlar. Bu imkanlar, sanatçıya şekillendirme ve anlatım zenginliklerini gösterir. Her teknikle beraber yeni deneme yolları açılır. Bu zengin çeşitliliği değerlendiren sanatçı zamanla kişiliğine uygun düşen bir anlatım dili geliştirebilir. Özgün baskı sanatı çalışmalarında bugün en çok yararlanılan teknikler, özeliklerine göre sınıflan-dırılabilir.

a) Yüksek baskı

b) Düz baskı

c) Çukur baskı

d) Elek baskı.

a)Yüksek Baskı

1218



Bu teknikte önce kazınarak veya oyularak kalıplar hazırlanır. Yüksek baskı kalıpları genel-likle ağaç yüzeylere oyularak veya kazınarak yapılır. Ağaç dışında oymaya veya kazımaya uygun çeşitli muşambalar (linolyum, plastik yer karoları, poliüretan levhalar vb.) kullanılır. Asitten yararlanılarak çinko veya levhalar da kullanılabilir. Oyma veya kazıma ile elde edilen kalıbın üzerine rulo ile baskı boyası verilir. Yüksek yerlerin almış olduğu boya baskı yoluyla kağıda geçirilir. Baskı kağıdın arka yüzüne tahta kaşığın sırtı veya benzeri bir tahta ile sür-tülerek veya yüksek baskı presi ile gerçekleştirilir. Her renk için ayrı kalıplar oyarak veya aynı kalıba, farklı renkler sürerek çok renkli baskılar da yapılabilir. Hazırlanan kalıp veya kalıplarla birçok sayıda baskı yaratılabilir.

Resim 2. Gören BULUT,1983, Ağaç Baskı

Oyularak yapılmış tahta kalıplardan resim basma tekniği Çin’de III. yy’da ortaya çıkmıştır. 105 yılında Çin’de kağıdın yapılabilmesi baskı sanatının doğumunu hazırlamıştır. 12. yy’da bir resim yapma ve çoğaltma tekniği olarak yayıldığını görüyoruz ve bu tekniğin Japonlar-ca da benimsendiğini biliyoruz. Tahtaya resim kalıpları oyma tekniği Ortaçağ’ın sonlarında Avrupa’da kutsal kitap resimleri için, baskı kalıpları yapmakta kullanılmaya başlanmıştır. Rönesans öncesi Avrupa’sında kitapların sayfalarının olduğu gibi tahta bloklara oyularak ba-sıldığını görüyoruz. İşte bu kitaplara konan resimler de aynı teknikle basılıyordu. 1440 yıl-larında harfleri dizerek sayfa kalıplarını oluşturan tekniği Gutenberg tarafından bulunduktan sonra, tahta kalıplar yalnız resim baskılar için kullanılır olmuştur. Kutsal resimleri çizen ve boyayan resim ustaları çizimi kalıptan basarak sonra boyamak gibi daha kolay üretme tekni-ğine yönelmeleri bu teknikle özgün baskı resimler yapma yolunu açmıştır.

Ülkemizde ilk kez 1830 yılında İbrahim Müteferrika tarafından “Tarihi Hindi Garbi” adlı kitaptaki resimlerin basılması için bu teknikten yararlanılmıştır. 1936 yılından sonra ressam ve resim öğretmeni yetiştiren kurumlarımızda bu teknik öğretilmeye başlanmıştır.

1219



b) Düz Baskı

Düz baskı tekniklerinin ilkel şekli monotipi adıyla bilinir. Cam veya parlak metal bir levhaya merdane ile baskı boyası verildikten sonra bu levha üzerine yatırılan kağıdın arkasına bir kalem veya benzeri bir araçla çizilerek baskı elde edilir. Resim çizilirken baskı oluşur. Yal-nız bir baskı elde edilebildiği için monotopi denmiştir. Bu teknikte de çeşitler vardır: boya verilmiş levha üzerinde silme, kazıma, boyama yoluyla oluşan resim bir kağıda basılarak da baskı resim elde edilebilir.

Düz baskının en çok kullanılan ve yaygın olan şekli litografi (taş baskı). Bu teknikte kalıp olarak önce taş kullanıldığı için sanat dilinde taş baskı olarak adlandırılmıştır. 1796 yılın-da Alois Senefelder isimli bir Alman tarafından bulunmuş ve geliştirilmiştir. 1818 yılında yayımladığı kitapta Senefelder taş baskının bütün resim yapma ve basma olanaklarını açık-lamıştır. Taştan baskı tekniği özgün baskı alanında çok etkili olmuş ve bütün Avrupa ve dün-yaya yayılmıştır. Kalem izinin olduğu gibi baskıya geçirilebilmesi, çizgisi güçlü ressamlarca kullanılmasına neden olmuştur. Litografi tekniği ile özgün baskı eserler veren ilk ressamlar olarak Gericeuld, Dalcroix, Goya ve Daumier’i örnek verebiliriz.

Resim 3. Litografi Baskı

Theodor Gericeuld 1917, Delacroix 1919 yılında bu teknikle ilk eserlerini vermişlerdir. Li-tografi tekniği İspanya’ya ulaştığında yetmiş yaşında olan Goya bu tekniği çok sevmiş ve bir dizi özgün baskı yapmıştır. Litografinin kalemle çalışan büyük ustası Honore Daumier 1830’dan 1972’ye dek, 42 yıl çeşitli dergi ve gazetelere resimler yapmıştır.

Mikroskobik deniz hayvanlarının kireç taşı kabuklarından meydana gelmiş doğal taşların, düzlenmiş suyla temizlenmiş ve kurutulmuş yüzlerine yağlı kalemle ve mürekkeple resim yapılır. Taşın yüzeyinde resim olan yerlerde bir yağ tabakası yerleşir. Taş süngerle ıslatıl-dıktan sonra yüzünden merdane ile yağlı baskı boyası geçirilirse yalnız resim olan yerler bu boyayı alır.

Boya verilmiş yüzeye kağıt serilerek kalıp presten geçirilerek resim kağıda geçer. Teknik yağla suyun karışmaması özelliğinden yararlanır. Taş kalıplar kalın ve ağır olduklarından taş

1220



kalıbın yerine çinko ve aliminyum kalıplar geliştirilmiştir. Çok ince ve hafif olan bu levhala-rın yüzeyine grenlenerek baskı resim yapılır. Ayrı ayrı kalıplar üst üste basılarak çok renkli resimler elde edilebilir. Düz baskının üretimde kullanılan şekline ofset baskı denir.

c) Çukur Baskı

Bu teknikte kalıp olarak bakır, çinko veya çelik levhalar kullanılır. Tekniği özelliğine göre şu kısımlara ayrılır:

1)Elle kazıma: Sivri veya özel yapılmış oyma uçları ile resim metal üzerine doğrudan kazına-rak elde edilir. Özel aletlerle noktalar, dokular ve çizgi demetleri de metal üzerinde çukurluk olarak elde edilebilir. Kazınan kalıpların çukurlarına parmakla veya tamponla baskı boyası verilir. Yüksek yüzeyde kalan boyalar kağıt ile silinir boya yalnız çukurluklarda kalır. Çukur-da kalan boya nemlendirilerek yumuşatılmış kağıda özel presle basılarak geçirilir.

2)Yedirme yoluyla oyma: Metal plakanın yüzü asite dayanıklı özel lakla kaplandıktan sonra plaka üzerine çelik sivri uçlarla resim çizilir. Çizgi ve taramalar, ton ve dokular resmedildik-ten sonra, metalin üzerindeki bu resim asitle yedirilerek resim olan yerler oyulur. Kalıptaki laklar temizlendikten sonra oyulmuş yerlere baskı boyası verilir yüksekteki boyalar silinir; preste baskıyla resim nemli kağıda geçirilir.

3)Aquatinta: Metal plaka üzerine toz reçine serpildikten sonra tozlar ısıtılarak eritilir. Plaka üzerinde asite dayalı laklarla kapatmalar yaparak, açık kalan yerleri asitle yedirerek resmi yapma işlemi sürdürülür. İstenilen koyu ve açık tonları elde edecek şekilde kapama ve ye-dirmeler tekrarlanır. Sonuç olarak lak ve reçine artıkları tinerle temizlenir. Çukurlara boya verilir, yüksekteki boyalar silinir ve baskı yapılır.

4)Mezotinta: Bu yöntemle çeşitli dişli bıçak veya ruletler kullanarak metal plaka üzerinde çukurluk ve çapaklardan dokular oluşturulur. Kullanılan bıçak ve ruletlerdeki diş kalınlığına göre, çeşitli karakter ve derinlikte dokular oluşturulabilir. Bu dokular ezilerek, kazınarak, çukur ve çapak derinlikleri değiştirilir; diğer yöntemlerde olduğu gibi baskı yapılabilir.

5)Baskı, sıçratma, aktarma teknikleri ve diğer teknikler: Metal plaka üzerine yumuşak lak sü-rülüp bu lakın üzerine çeşitli malzemelerle baskı yaparak istenilen doku izleri elde edilebilir. Vernik veya özel lakta erimeyen asit veya suda eriyen tozlar vernik veya lakla beraber me-talin yüzeyine sürülür. Lak kuruduktan sonra plaka asite atılınca tozlar erir ve açılan izlerini asit yer. Bu yöntemle çeşitli ince kalın dokular ve etkiler elde edilebilir.

1221



Resim 4. Süleyman Saim TEKCAN, Atlar ve Hatlar Sergisi’nden 1992, Gravür

Aside dayanıklı fırçalarla doğrudan doğruya metal plak yüzüne sulu boya gibi resim yapıla-bilir. Asitin gücü ve etki süresine göre yumuşak tonlar veren izler oluşturulabilir.

Bakır plakaların kazınması tekniği daha antik çağlarda kuyumcular tarafından kullanıldığı-nı biliyoruz. Kuyumcular ve silah süslemecileri oyulan motifi daha keskin göstermek için, oyulan yerleri siyah maddelerle dolduruyorlardı. Süslemelerin kopyasını elde etmek için oy-maları kağıda bastıkları da görülmüştür. Kazıma bakır kalıplarda ilk resim baskıları 15. yy da Orta Avrupa’da görülmektedir. Yaşadığımız yüzyılda özgün baskı tekniklerine sanatçıların ilgisi artmaktadır. Fransa’da Corot, Manet, Rodin, Degas, Gaugin, Picasso, Chagal, Derain; Almanya’da Corinth, Slevoght, Liebermann, Meid, Orlik; İskandinavya’da Munch; İngil-tere’de Moore gibi sanatçıların bu tekniklerde özgün eserler verdiklerini görüyoruz (http://www.gorselsanatlar.org). Bütün dünyada sanatçı yetiştiren kurumlarda hem bir eğitmen hem de yaratıcı resmetme aracı olarak ele alınmakta ve öğretilmektedir.

d) Elek Baskı

Serigrafi, Filmdruk, Şablon baskı adlarıyla da anılan bu teknikler Çin’de ve Japonya’da yüz-yıllar önce kumaşlara baskı yapmak için kullanılmıştır. Bir çerçeveye ipek, sentetik iplik veya bronz telden ince bir dokuma gerilmiş eleğe benzeyen kalıbın, resim verecek yerleri açık kalacak şekilde diğer yerlerde dokuma gözenekleri kapatılır. Eleğin içine baskı boyası koyup sıyırmak yolu ile açık yerlerden boya kağıt yüzüne geçirilir.

1222



Resim 5. Serigrafi baskı kalıpları

Kalıbın dokuma şeklindeki yüzüne resim, şablon yapıştırma, boyama teknikleriyle elle işle-nebildiği gibi, fotomekanik yolla da geçirilebilir. Elle çalışmalar, çerçeve ve dokuma bulmak şartıyla her yerde uygulanabilecek kolaylıktadır. Fotomekanik çalışmalar kuvvetli ışık kay-nakları, emici şaseler ve çeşitli kimyasal bileşimler gerektirir. Bu teknikten empirme kumaş baskılarında, afiş, etiket, yazı levhaları ve çıkartma baskılarında yararlanılır.

Teknolojinin yeni teknik imkânlarından faydalanan sanatçılar sanatta yapacakları kökten de-ğişmeler için devamlı araştırma ve çalışma içindedirler. Bu çalışma yolu ise bütün teknolojik mal zemelerin kullanılmasına elverişli çoğaltma, yayma ve her türlü boyutta imkân veren sonsuz de ney olanakları bulunan baskı sanatlarıdır. Gelişmiş ülkelerin üniversite ve yükse-kokullarında baskı sanatlarına eskisinden daha fazla önem verilmektedir. Hatta sadece baskı ile ilgili sanat merkezle ri kurulmakta ve çağımıza uygun olan bu sanat dalının olanakları zorlanmaktadır.

3. KASTAMONU TAŞ BASKISI Kastamonu yöresi taş baskısına geçmeden önce yazma ve yazmacılık geleneğinden bahset-mek doğru olacaktır. Yazma, Türk toplumunun hayatına her yönü ile karışmış, yemeni, yastık örtüsü, bohça, yorgan yüzü, mendil, sedir örtüsü, kavuk örtüsü olarak eski Türk ev lerinin en gözde kullanma eşyası arasında yer almıştır.

Yazma, kumaş üzerine elle resmedilerek ve ya tahta kalıplarla basılarak desenlendirilmiş ku-maşlara verilen isimdir. Yazmacılık ülkemizde bir halk sanatı olarak do ğup gelişmiş ve en güzel örneklerini XVI., XVII. ve XVIII. yüzyıllarda İstanbul yazmaları ile ver miştir. Önceleri Anadolu’da gelişen yazmacılık Türk halkının elinde Türklüğün kendine özgü sanat anlayışı ile yoğurulmuş ve Türk toplumunun vazgeçilmez bir eşyası olarak kendini kabul ettirmiştir. Bu sanatın, XVII. yüzyılda her yönü ile aşamasını yaparak saray eşyaları arasına da girdiğini görüyoruz.

Resim 6. Cide Sarı Yazma

1223



Yazmacılık tarihine ışık tutacak bazı buluntular, zaman içinde yok olsa da baskı işleminin seramik kap ve kacaklara basit damga ve tahta parçalarıyla desenler yapıldığını göstermekte-dir. Türk sanatı içinde yazmacılık sanatının ilk gelişim gösterdiği yer Tokat yöresi olmuştur.

Eskiden beri tipik ve böl gesel bir örnek olarak Tokat’da yapılagelen yaz malar, motif ve de-senlerinin ilginçliği ile bu yö reyi, yazmacılık sanatı ile uğraşanların merkezi haline getirmiş-tir. Tokat yazmalarına çoğunlukla koyu renkler hâkimdir. Kırmızının koyu tonları, bordo, patlıcan moru, koyu kahve gibi. İstanbul yazmaları renk açısından daha zengin dir. En çok kullanılan renkler: sarı, bordo, güvez, lâcivert, mavi, pembe ve tarçın renkleridir. Kastamo-nu ve çevresinde uygulanan yazmacı lık sanatına ise tamamen siyah-beyaz hâkimdir (Kaya, 1972).

Taş baskı; düz beyaz patiska bez üzerine, ıhlamur ağacı üzerine elle oyma veya kabartma olarak yapılmış bitkisel, geometrik mo tif işli, değişik boyutlardaki ahşap kalıpların, özel ha-zırlanmış tek renkli boyaya batırılıp basılması suretiyle meydana getirilmektedir.

Resim 7. Taş baskı uygulaması

Beyaz bez üzerinde siyah olarak meydana getirilmiş olan yazma, sini bezi, sofra örtüsü, masa örtüsü, kadın başörtüsü olarak kullanılmıştır. Son yıllarda Kastamonu’nun en sevilen hedi yelik eşyası olan sini bezine değişik uyarlamalar yapılarak, etek, perde, örtü olarak kul-lanıldığı görülmektedir.

Resim 8. Taş baskı uygulaması Resim 9. Taş baskı, şömen

1224



Resim 10. Taş baskı, masa örtüsü Resim 11. Taş baskı, şömen

Resim 12. Taş baskı, masa örtüsü Resim 13. Taş baskı, yastık

Karadeniz Bölgesi’nde Kastamonu yazmalarında siyah ve beyaz rengin hâkim olduğu, siyah renk kullanımının geleneksel bir hale geldiği görülür. Kompozisyonları genellikle dairesel-dir. Özellikle geyik, at, kuş, horoz figürlerine fazlaca rastlanmaktadır. Bazen hayvan figürle-rinin hâkim olduğu yazmaları Ankara dolaylarında da görmek mümkündür. Karadeniz Bartın bölgesinde yapılan yazmalarda da genellikle siyah veya beyaz zemin üzerine renkli iri çiçek motifleriyle bir yerleştirme tarzı görülür (Karoğlu,1999)

Resim 14. Taş baskı, tepsi örtüsü Resim 15. Taş baskı, tepsi örtüsü

1225



Kastamonu yöresinde Devrekani, Merkez ve Daday ilçesi bölgesine özgün ürünlerdir. Beyaz düz patiska olan bez üzerine ıhlamur ağacından yapılan kabartma ve oymaların özel yapılmış tek renk boyaya batırılıp motifler desenler şekilde hazırlanmaktadır.

3.1. Taş Baskı Uygulama Alanları

Taş baskıya; sofra örtüsü baskısı, yazmacılık ya da el baskısı da deniliyor. Geçmişte sadece sofra örtülerine bu baskılar yapılıyormuş ve sadece sini bezi (sofra örtüsü) olarak kullanılı-yormuş.

Sofra Bezi, 17’nci yüzyılda Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde Kastamonu kumaşları ve ba-kır eşyalarının meşhur olduğundan bahsetmesiyle sofra bezi tarihine de ışık tutmuştur. Ev-liya Çelebi’yi, Fransız Arkeolog ve Gezici Charles Texier “Des Cription de L’Asie Mineure (1839 – 1848)” adlı eserinde Kastamonu halkının geçim kaynaklarını bakırcılık ve doku-macılık olduğundan bahsederek doğrulamıştır. Dolayısıyla da Kastamonu kumaş dokuması ve baskısı 17. yüzyıla dayanmaktadır. O zamanlar ulaşımın ve tanıtımın kolay olmamasıyla sofra bezi dokumacılığı ve baskısı yerelde kalmış şehir dışına açılamamıştır. 1800’lü yılların son çeyreğinden itibaren uzun yıllar Kastamonu (Merkez), Daday ve Devrekâni ilçelerimizde yapılmaya devam eden Kastamonu sofra bezi baskısı 19’uncu yüzyıla girerken yavaşlamıştır. Birçok işin erbabı farklı alanlarda geçimini kazanmaya yönelirken, Kastamonu’da bulunan Ermeni ve Rum asıllı yurttaşlarımız yaklaşık 50 yıl bu baskı sanatını devam ettirmişlerdir. İstiklal Savaş’ı süresi ve sonrasında uzun yıllar çok az sayıda ustanın ürettiği sofra bezi unu-tulmaya yüz tutmak üzereyken 1900’lü yılların sonlarında tekrar kendisini göstermeye baş-lamış, Kastamonu’da açılan kurslarla yeni ustalar kazanılmıştır. Günümüzde masa örtüleri, şömen tablalar, sehpa örtüleri, salon takımları, tepsi örtüleri, mutfak önlükleri, masa örtüleri, plaj çantaları, bluzlar, bebek elbiseleri, bandanalar, fularlar, şalvarlar, yastıklar, nevresim takımlarında da baskıyı kullanıyorlar. Şapkaların kenarlarına süs olarak basıyorlar.

3.2.Taş Baskıda Kullanılan Malzemeler ve Özellikleri

Baskının boyası özel olarak hazırlanıyor. Boyanın içinde çiriş, kökten yapılan analin, göz taşı var. Boya hazırlandıktan sonra bir masanın üzerine boyanacak örtü gerekli ebatlarda kesile-rek seriliyor. Genelde sofra bezi örtülerinde ebatlar 160X160 ya da 180X180 ölçülerinde olu-yor. Masa örtüleri 150×150, 160×160, 175×175 ebatlarında nadiren de olsa 75×40,100×50 ebatlarında dikdörtgen sehpa örtüleri de basılıyor. Kullanılacak kumaşın pamuk olması gere-kiyor yoksa boya akıyor. Kastamonu dokumaları yüzde 100 pamuktur. Ama masa örtüsünde, mutfak önlüğünde yüzde 80 pamuk içeren kumaşlar yeterli oluyor. Kullanılan kumaşa Ka-putbezi (Amerikan Bezi) deniliyor.

Kalıplar; ıhlamur ağacından yapılıyor. Hem oyması kolay olduğundan hem de boyaya batır-dıktan sonra kumaşın üzerine transfer kolaylığı sağlıyor. Taş baskıda Kastamonu’nun klasik-leşmiş geçmişten gelen sofra bezi figürleri var. Bunların başında tek geyik, çift geyik bu barış anlamına geliyor ve Hitit Güneşi geliyor. Çünkü onların bir tarihi değeri var. Diğer kalıpların ise çember kalıbı, Hürrem Sultan’a hediye edilen ilk çiçek gazel, mektup kuşları, Şerife Bacı kalıbı, tavus kuşu, çift kuşlar, Osmanlı Lalesi, Osmanlı S’si gibi isimleri var.

Eski kalıpların zaman zaman yeniletilmesi gerekiyor. Kalıplar kullanıldıkça boyalar kalıplar üzerinde kademeler oluşturuyor bu yüzden kalıpların sık sık temizlenmesi gerekiyor. Bunun

1226



için özel bıçaklar var. Temizliği yapılıyor, bir kalıp temiz kullanılırsa, temizliği güzel yapılır-sa 6-7 ay kullanılabiliyor. Deforme olan kalıpların yerine de yenisi yaptırılıyor.

3.3.Taş Baskının Uygulanması

Baskının yapılabilmesi için zeminin yumuşak ve düz olması gerekiyor. Bu yüzden üzerinde baskı yapılacak masanın üzerine önce keçe seriliyor. Bu sayede üzerine baskı yapılacak ku-maş boyayı daha iyi alıyor, kumaş bombe yapmıyor, kalıp daha iyi oturuyor. Keçenin üzerine de keçe kirlenmesin diye başka bir kumaş seriliyor ve üzerine baskı yapılacak kumaş serili-yor. Kumaşın üzerine hangi desen basılacaksa ona göre bir kalıp alınıyor boyaya batırılıyor, bir defa silkeleniyor, sonra bezin üzerine konuluyor ve 3-4 defa yumrukla üstüne vuruluyor. Sonra kalıp alınıyor ve şekil ortaya çıkıyor. Bir örtüde farklı farklı kalıplar kullanılabiliyor.

Bez üzerine yapılan baskı, önce yeşil renkte oluyor. Kurudukça siyahlaşıyor. Baskısı biten ürünler kurumaya bırakılıyor. Yazın güneşte kurutulan ürünler, kışın sobalı bir ortamda kuru-tuluyor. Baskının arka tarafına da geçmesi gerekiyor. Bu yüzden yaklaşık olarak 2 gün bek-letiliyor. Ardından baskılı kumaşlar yıkanıyor, desenler daha sabitlensin diye yıkama suyuna biraz amonyak konuluyor böylece rengi daha çabuk siyaha dönüyor. Ve yıkama suyunun da dinlenmiş su olması gerekiyor. Suyun klordan ayrılmış olması gerekiyor. Yıkanan ürünler kurutulduktan sonra ütüleniyor, overlok çekiliyor ve son olarak da yine Kastamonu yöresine özgü tırnak bağı yaptırılarak kullanıma hazır hale getiriliyor. Taş baskı kalıplarının daha çok Küre’deki ustalar tarafından yapıldığı bilinmektedir.

Resim 16. Taş baskı kalıpları

3.4.Taş Baskının Bugünkü Durumu

Bugün Kastamonu Müzesi’nde iki yüzü aşkın yazma ve taş baskı kalıbının muhafaza edildiği bilinmektedir. Geleneksel yöntemlerle yazma üretimi yapan ve yazmacılık sanatının sayıları giderek azalmakta olan ustalarından olan Kastamonu’lu Cemil Kızılkaya Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 2012 yılında “Yaşayan İnsan Hazinesi” ilan edilmiştir. Kastamonu’da Şeyh Şabani Veli Türbesi yolu üzerinde, Yakupağa Külliyesi’nde ve birçok tarihi yerde taş baskı hala yapılmaktadır.

Taş baskı sanatı, günümüzde, şimdiki hali ile sadece Anadolu’ya hitap eden bir halk sanatı olarak geçerliliğini devam ettirmektedir. Eski den oldukça geniş bir ticari değer taşıyan taş

1227



baskı tüm el sanatlarında olduğu gibi za manla güzelliğini ve soyluluğunu yitirmiştir. Ustalar zanaatı aktaracak kişi bulamayınca, var olan iki üç kişinin çabalarıyla bu sanatın kalkınması ve tekrar anlam kazanması gerekmektedir.

Taş Baskı Kastamonu’da bazı kadınlarımızın uğraşları ve Kastamonu Halk Eğitim Merkezi, Kastamonu El Sanatları Merkezi ve son olarak da Kastamonu Kültür Turizmini Geliştirme ve Yaşatma Derneği’nin açmış olduğu kurslardan yetiştirilen bu işe gönül veren kişiler saye-sinde hala yöresel el sanatı olarak varlığını sürdürüyor.

4. SONUÇ

Desen ve kompozisyon açısından Kastamonu Taş Baskılarına bitki ve hayvan motifleri hâ-kimdir. Doğadaki motiflerin özelliklerinden hiçbir şey kaybetmeden kalıp üzerine aktarıl-dıkları görülmektedir, Yapılan çalışmalara rahat ve akıcı bir düzen hâkimdir. Kastamonu (ve çevresi) yazmacılık sanatını diğer bölgelerden farklı kılan özelliği siyah beyaz renklerin ha-kim olmasıdır. Kastamonu taş baskı sanatı, dernekler ve bu işe gönül veren kişiler tarafından varlığını sürdürmektedir. Küre’de yaşayan ustalar tarafından yapılan kalıplar, Kastamonu merkezinde bulunan küçük taş baskı atölyeleri tarafından satın alınmakta ve uygulamaktadır. Bu atölyeler taş baskı sanatını daha çok sofra bezine uygulayarak satışa sunmaktadır. Yerli ve yabancı birçok kişinin beğenisine sunulan taş baskı sofra bezlerinin bölge turizmine de büyük katkısı olduğu düşünülmektedir.

5. KAYNAKLARAkalan, G. (2003). Türkiye’de Özgün Baskı Resme Tarihsel Bir Bakış; Gravür ‘ün Sorunları

ve Çözüm Önerileri. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi.

Canaday, J. (1980). “What İs Art?” Alfred A. Knopf, A John L. Hochmannbook, New York.

Erol, T. (1980). 19. Yüzyıl Türk Ressamları. İstanbul: Tiglat Yayınları.

Işıngör, M., & Eti, E., & Aslıer, M. (1986). Temel Sanat Eğitimi Resim Teknikleri Grafik Re-sim. Milli Eğitim Devlet Kitapları. Ankara: T.T.K. Basım Evi.

Karoğlu, H. (1999). Tokat Yöresi Ağaç Baskı Yazmalarının Grafiksel Gelişimi ve Düzeni (Yayınlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Kavuran, T. (2013). Baskı Sanatı ve Grafik Üretim Teknikleri. Ders notları.

Kaynak: http://abs.firat.edu.tr/tkavuran.

Kaya, R. Kaynak: https://docplayer.biz.tr/54385109-Turk-yazmacilik-sanati.html

Renda, G., & Erol, T., & Berk, N., & Turani, A., & Özsezgin, K., & Aslıer, M. (1980). Baş-langıcından Bugüne Çağdaş Türk Resim Sanatı. İstanbul: Tiglat Yayınları.

Tansuğ, S. (1986). Çağdaş Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitapevi.

1228



http://www.kastamonukultur.gov.tr/TR-171370/tas-baski.html (Erişim Tarihi: 14.10.2018)

http://www.milliyetsanat.com (Erişim Tarihi: 08.10.2018)http://www.gorselsanatlar.org/ozgun-baski-resim/ozgun-baskiresim-teknikleri/ (Erişim Tari-hi: 08.10.2018)

baski resİm baĞlaminda kastamonu taŞ baski … kastamonu taş baskı; düz beyaz patiska bez...

Documents