beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · bij vaststellen grenswaarde is het...
TRANSCRIPT
![Page 1: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/1.jpg)
BeroepskankerenanderechemischenarighedenBijscholingNVAB– KringAmsterdam2november2015
Drs.P.vanBalen
![Page 2: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/2.jpg)
Disclosurebelangenspreker(potentiële) Belangenverstregeling Geen/Ziehieronder
• Voorbijeenkomst mogelijk relevante relaties metbedrijven
• Geen
• Sponsoring ofonderzoeksgeld• Honorarium ofandere (financiële) vergoeding• Aandeelhouder• Andere relaties
• Geen• Geen• Geen• Geen
![Page 3: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/3.jpg)
StellingenStelling1
Wijdoen teweinig aanprimaire preventievanaanarbeid gerelateerde aandoeningen.
Jaarlijks 20.000beroepsziekten waaronder5000mensen diekankerkrijgen.
Stelling2
Debedrijfsarts isgericht op tertiairepreventie en4e lijns preventie.
20-30cases vanberoepskanker wordenjaarlijks gemeld.
Terugdringen verzuim en re-integratie.
Nauwelijks periodiek medisch onderzoek(secundaire preventie).
![Page 4: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/4.jpg)
Programma• Voorstellen
• Introductie
• Probleemstelling
• Casus� Genetische Gemodificeerde Organismen
• Een stukjegeschiedenis� Dedosismaakthetgif
• REACH enGHS� Grenswaarden
• Kankerverwekkende stoffen
• Actuele visieopkanker� Denken overkankerverwekkende stoffen� Risico branches enberoepen
• Wettelijkeverplichtingen
![Page 5: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/5.jpg)
Even voorstellen• Peter van Balen
� Organisatiekundige� Arbeidshygiënist/toxicoloog� Stralingsdeskundige� Opleider/trainer
• Missie: Organisaties (en dus mensen) helpen om veiligheid en gezondheid te verbeteren.
• Ervaring gezondheidszorg, nucleaire industrie en (management)consultant.
• Om gezond oud te worden moet je jong beginnen.
![Page 6: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/6.jpg)
Kanker door het werk• 28 april 2015: (ETUC) International
Workers’ Memorial Day.� Vertraging in vaststellen Europese
grenswaarden voor kankerverwekkende stoffen vanaf eind 2013 zorgt voor 150.000 doden.
• NL jaarlijks 4200 mannen en 700 vrouwen.
![Page 7: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/7.jpg)
Recente voorbeelden• Defensie:
� ChroomVIproblematiek ->NS.� PX-10:[benzeen].
• Brandweer:� Blaas- (enandere vormen van)kankeralsberoepsziekte.
• Langdurig nachtwerk:� Verhoging kansopborstkanker.
• Dupont: � Blootstelling aan perfluoroctaanzuur
(PFOA)� Gezondheidseffecten:
� Nierkanker, � Zaadbalkanker, � Schildklierafwijkingen, � Verhoogd cholesterolgehalte, � Hoge bloeddruk bij zwangerschap � Colitis ulcerosa,
� Blootstelling via lozingen in het milieu (lucht en afvalwater) � M$1.6 schadevergoeding (nierkanker)
![Page 8: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/8.jpg)
Vermijdbareberoepskanker
• Jaarlijks krijgen inNederland 3000– 5000mensen kanker doorhunwerk!
• Kandataantal danooknietkleiner?
![Page 9: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/9.jpg)
CasusGenetischGemodificeerdeOrganismenGGOkankerverwekkend hoezo?• ArtikelinNEJM20augustus2015.
� Landrigan &Benbrook� GlyfosaatIARC2A(waarschijnlijk).� 2,4-dichloorphenoxyazijnzuur IARC2B(mogelijk).
• IndeVS• Glyfosaat->Onkruidbestrijdingsmiddel
• 1974:400.000 kg/jaar.• 2014:113.000.000 kg/jaar.
• Risicobeoordelingengebaseerdopverouderdestudies:
• Moderne inzichteninlagedosis,hormoonachtigewerkingenepigenetische effectennietzijnmeegenomen.
• Impactopvoortplantingenkinderenzijnnietmeegewogen.
Eenanderemaniervankijken• NonHodgkinLymfoominFrankrijkbeschouwdalsberoepsziekte voormensenintuin- enakkerbouw.
• NederlandverbiedtspuitenRoundup®opdestoepper1-1-2016,geenalgeheel verbod.
• Commentaarbijhetartikel:� Waardering:eenanderemaniervankijken.� Auteurswordtverwetenbiastehebben(vooringenomenheid: directeurorganisatievoorbiologischelandbouw).
� GGOzorgtookvoor lagereacrylamide(IARC2A)inaardappels.
� Paniekzaaierij:wetenschappelijkonvoldoendeonderbouwd.
� Veiligheidsfactor10instudiesmeegenomenvoorgevoeligstegroepen.
![Page 10: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/10.jpg)
Eenstukjegeschiedenis• Praktisch:Kennisovergiftigestoffenisevolutionaireinformatie.
• Wegaanlangterug:� 1500BCEgypte(Ebers; Ontdektpapyrusrolmeteerstenogbekendefarmaceutischkompas).� 400- 250BCGriekenland(Hippocrates,Aristotelis,Theophrastuswerkoververgiften- Socratesgifbeker).
� 150BCGriekenland(Nicander: Theriaca;leergedichtdierlijkevergiften– Alexipharma;leergedichtvergiftenentegengiften).
� 82BCRome(Sulla:LexCornelia;verbodopdodenvanpersonendooreenvergift).� 50ADRome(Dioscorides:Materia Medica;5delige encyclopedieoverkruidengeneeskundeengeneeskrachtigestoffen).
� 200ADRome(Galenus:o.a.beschrijvingenvanformuleringenvoorgeneesmiddelen gebaseerdopplantaardigeendierlijksgrondstoffen).
� 1520ModerneToxicologieenFarmacologie.
• Grieks:� Toxikos;vergiftig– logos;kennis/leer� Pharmakon:vergift– Fármaka:geneesmiddel.
![Page 11: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/11.jpg)
Pioniers in de (arbeids)toxicologie: Alleen de hoeveelheid maakt het gif
Experimentele basisvoor toxicologie als
wetenschap
Grondleggerarbeidsgeneeskunde
Grondleggermoderne toxicologie
Grondleggermoderne farmacologie
Grondlegger‘Industrietoxikologie’
ParacelsusPhilippus Bomabastus
von Hohenheim(1493 -1541)
Zwitserse alchemist enastroloog
Bernardino Ramazzini daCapri
(1633-1714)Italiaanse arts
MateoBoneventuraOrfila
(1787 -1853)Spaans- Fransearts
OswaldSmiederberg(1838-1921)
Duitse farmacoloog
Louis Lewin(1850 -1929)
Duitse farmacoloog
![Page 12: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/12.jpg)
Beroepsmatige blootstelling enziekten
1556(D)(Longkanker )sterfte ondermijnwerkers
1775 (UK)ScrotumkankerschoorsteenvegersPercival Pott
1931 (UK)Asbestoseberoepsziekte
1908(N L)Heijermans, grondlegger
ar beidsgeneeskunde,‘Handleiding tot de kennis
van beroepsziekten’
1567 (CH)Mijnziekten
1700(I) Ramazzini schrijftover beroepsmatige
blootstelling en ziekten 1943(D) Longkanker doorasbest is beroepsziekte
20001500 1600 1700 1800 1900
1472(D) Gevarenzilver,kwikzilver en looddampen(goudsmeden en andereberoepen)
1911(N L)Registratiesysteem
beroepsziekten
1994 (NL)NedCentrum voorBeroepsziekten (NCvB)
1928(N L) 1ste Financiële compensatievoor beroepsmatige
loodvergiftigingen, kwikvergiftigingen, miltvuur(anthrax) en mijnwormziek te.
±1965 (NL) Kankerdoor asbest benoemd alsberoepsziekteStumphius (DeSchelde)
1761 (UK)Neuskanker en
snuiftabakJohn Hill
![Page 13: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/13.jpg)
Indelingtoxicologie(1)• Mechanisme vantoxische activiteit
� Biochemischeenmoleculairetoxicologie� Gedragstoxicologie� Voedings toxicologie� Carcinogenese� Teratogenese� Mutagenese� Orgaantoxiciteit
• Meten vanstofen toxiciteit� Analytischetoxicologie� Toxiciteits testen� Toxicologischepathologie� Structuuractiviteit� Bio-wiskunde– statistiek� Epidemiologie
![Page 14: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/14.jpg)
Indelingtoxicologie(2)• Toegepaste toxicologie
� Klinischetoxicologie� Veterinairetoxicologie� Forensischetoxicologie� Omgevings - milieutoxicologie� Arbeidstoxicologie
• Gebruik(chemisch)� Landbouwchemicaliën� Medicijnen/farmacologie� Drugs(genots- ofstimulerendemiddelen)� Voedingsadditieven(toevoegingenaanvoedsel)� Industriëlechemicaliën� Natuurlijkevoorkomende stoffen� Verbrandingsproducten
• Regelgevende toxicologie� Wet- enregelgeving� Risico-beoordeling
![Page 15: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/15.jpg)
Dedosismaakthetgif• Dosiseffectrelaties
• Blootstellingofopname
• Blootstellingofeffectenmeten
![Page 16: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/16.jpg)
Dosiseffectrelaties
Overlijden LD50LC50
![Page 17: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/17.jpg)
Blootstelling – effect bij kankerverwekkende stoffen
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Res
pons
e
Dosis0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Res
pons
e
Dosis
drem
pelw
aard
e
![Page 18: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/18.jpg)
Giftigheid
![Page 19: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/19.jpg)
Indicatorenvanblootstelling Blootstelling (inhalatie)
Huidblootstelling (wolk of nevel)
Huidblootstelling (spatten - contact)
Blootstelling(ingestie)
Oogblootstelling (spatten, wolk of nevel)
Interne dosis
Biologisch effectieve dosis
OPNAME
INGENOMENDOSIS
VROEGE BIOLOGISCHE
EFFECTEN
VERANDERENDE STRUCTUREN /
FUNCTIES
AANDOENING
INDIVIDUELE LEVENSTIJL FACTOREN
(roken, drinken, woongebied,
hobby’s)
INDIVIDUELE GEVOELIGHEIDS
FACTOREN(genetisch, geslacht, etniciteit, leeftijd, …)
Biologische monitoring van blootstelling -
biomarkers(bloed, urine,
uitademingslucht, speeksel, neusslijmvlies)
Omgevings monitoring van
blootstelling
Huidmonitoring van blootstelling
wipes - pads
Biomedisch onderzoek(chromosoom aberraties
in lymfocyten, SCE, indicatoren)
Medisch onderzoek
![Page 20: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/20.jpg)
Aspectenvantoxischewerking• Tijd totoptreden (latentietijd)
� Directeeffecten� Lateeffecten
• Duurzaamheid vanheteffect� Reversibeleeffecten(omkeerbaar)� Irreversibeleeffecten(onomkeerbaar)
• Plaats vanheteffect� Lokaleeffecten� Systemischeeffecten
![Page 21: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/21.jpg)
BlootstellingenEffect(Dosisvs Response)Blootstelling:
• Incidenteel.� Piekblootstellingen.
• Chronisch.� Sensibilisatie.� Vergroting“kans”effecten.
Effecten:
• Acuut (drempelwaarde).� Irritatie.� Vergiftiging.
• Late effecten (kans)� Allergie.� Carcinogeen.� Reproductie-toxisch.� Mutageen.� Teratogeen.
![Page 22: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/22.jpg)
Informatieoverschadelijkeeigenschappenvanstoffen• Dierproeven: vaststellen LD50enLC50waarden.
• Laboratoriumproeven: bacteriën, gisten, zoogdiercellen (celkweek).
• Incidenten metblootstelling.
• Experimenten metblootgestelde vrijwilligers.
• Epidemiologische onderzoeken.
• Effecten:� Welkeeffecten?� Bijwelkedosistredendeeffectenop?
![Page 23: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/23.jpg)
Biologischwerkingsmechanismen• Blokkade cel-receptoren.
• Verstoorde werking vancelmembranen.
• Verstoring vandeenergie huishouding incellen.
• Binding aanmacromoleculen (DNA,RNA,eiwitten).
• Verstoring vandecalcium huishouding.
• Selectieve doodvancellen.
• Schade aanerfelijk materiaal.
![Page 24: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/24.jpg)
Industriële Revolutie1493-1541Hoeveelheid maakt het gif
1850-1929Industriële toxicologie
1911 (NL)Registratie beroepsziekten
1556 (D)Longkankermijnwerkers
1787-1853Moderne
toxicologie1886 (D)Concept OEL1838-1921
Modernefarmacologie
(UK) 1775Scrotumkanker
schoorsteenvegers1908 (NL)Basis arbeids-geneeskunde
2000
1500 1600 1700 1800 1900
toxicologiearbeidsgeneeskunde grenswaarden regelgeving
2007 (EU)REACH, ECHA
1938 (D)Lijst OELs
1978 (NL)Lijst OELs
1944 (USA)Lijst OELs 1991 (EU)
Lijst OELs 2007 (NL)Arbowet: private en publieke domein
1934 (NL)Veiligheidswet
1976 (NL)WGD
1995 (EU)SCOEL
1941 (USA)ACGIH 1951 (D)
DFG1983 (NL)Arbowet
Wetgevinglooptachterbijwetenschappelijkekennis!
![Page 25: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/25.jpg)
REACHenCLPREACH• Registratie, Evaluatie, Autorisatie enbeperking vanCHemische stoffen.� EuropeseVerordening2007.
• Producenten enleveranciers;eigenschappen enrisico’s inhele keten(gebruik).� ChemicalSafetyReports–Veiligheidsinformatiebladen(VIB).
• Gebruikers: informatie meenemen voorveilige werkwijze.� Werkplekinstructies(WIK).� Aangevengebruik– blootstellingsscenario’s
GHSofCLP• UN- Globally Harmonised SystemofClassification and Labeling ofChemicals
• EU- Classification,Labelling and Packaging� RegelsvooretiketteringenhetindelenvangevaarlijkestoffenindeEU(1-6-2015).
• 9pictogrammen.� Gevarenklassen:
� Fysischegevaren� Gezondheidsgevaren� Milieugevaren� Aanvullendegevarenklasse
• CLPindelingmoetinVIB(REACH)zijnopgenomen!� H(Hazard)enP(Precautions)zinnen
![Page 26: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/26.jpg)
9nieuwepictogrammen
![Page 27: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/27.jpg)
Gevaarlijkechemischestoffen
Fysische gevaren
Ontplofbare stoffen
Ontvlambare stoffen
Oxiderende stoffen
Gassen onder druk
Zelfontledende stoffen & mengsels
Pyrofore stoffenBrandbare gassen na contact met waterBijtende stoffen
Gezondheidsgevaren
Acute toxische stoffen
Irriterende stoffen
Sensibiliserende stoffen
Mutagene kankerverwekkende stoffen
Voortplanting toxische stoffen
Doelorgaan toxische stoffen
Inhalatiegevaar
Milieugevaren
Aquatisch milieu
OzonlaagA
rbei
dshy
giën
e
![Page 28: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/28.jpg)
AcuuttoxischestoffenDedosismaakthetgif!(Paracelsus)
• Categoriën:� Cat1:dodelijk bijinslikken(H300),huidcontact(H310)ofinademing(H330).� Cat2:Alscat 1maarmindertoxisch(H300– H310– H330).� Cat3:giftig(H301– H311– H331).� Cat4:schadelijk(H302– H312– H332).
• Voorbeelden:� Plantaardig:curare,nicotine,ricine,strychnine.� Bacterieel:botuline,tetanus.� Dierlijk:slangengif,batratoxine (pijlgifkikker),tetordotoxine (kogelvis).� Mineraal:arseen,thallium,cadmium,cyaankali,waterstofsulfide.� Synthetisch:zenuwgassen,dioxine,fosgeen.
![Page 29: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/29.jpg)
Voorbeeldindelinggevaarklasseacuuttoxischestoffen(UN-GHS)Blootstelling
routeCat1 Cat2 Cat3 Cat4 Cat5
Oraal(mg/kg)
5 50 300 20005000
Dermaal(mg/kg)
50 200 1000 2000
Gassen(ppmV)
100 500 2500 20.000
Specifiekeindeling
Dampen(mg/l)
0,5 2,0 10 20
Stofenaerosolen(mg/l)
0,05 0,5 1,0 5
![Page 30: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/30.jpg)
Irriterendestoffen• Categorieën (apartvoorhuidenoog):
� Cat1:bijtend(H314– H318).� Cat2:irriterend(H315– H319).
• Voorbeelden:� Sterkezuren(zoutzuurenzwavelzuur).� Sterkebasen(natronhydroxide).� Hogeconcentratiesvanzwakkezurenenbasen.
![Page 31: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/31.jpg)
Sensibiliserendestoffen(Huidofluchtwegen)
• Aandoeningen:� Huidallergeencat 1(H317).� Inhalatieallergeencat 1(H334).
• Voorbeelden:� Natuurlijkestoffen;zoalsgraspollen,meelstof enhuidschilfersvan(proef)dieren.� Bestanddelen;vantwee-componentverven,lijmenenvloerproducten,zoalsepoxyhars,acrylaat-harsenisocyanaten.
� Metalen;nikkel,kobalt,chroom.� Conserveermiddelen;incosmetica,verven,lijmenetc.
![Page 32: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/32.jpg)
Mutagenestoffen(Kwetsbaredoelorgaan;geslachtscellen)
• Categorieën:� Cat1A:gegevensbijmensenbekend(H340).� Cat1B:gegevensbijproefdierenbekend(H340).� Cat2:verdachtmutageen(H341).
• Voorbeelden:� Benzeen,kaliumchromaat,colchicine.
![Page 33: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/33.jpg)
Kankerverwekkendestoffen• Categorieën:
� Cat1A:gegevensbijmensenbekend(H350).� Cat1B:gegevensbijproefdierenbekend(H350).� Cat2:verdachtcarcinogeen(H351).
• Voorbeelden:� Aflatoxine,asbest,K-Nachromaatendichromaat,melfalan.
![Page 34: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/34.jpg)
Reproductie-toxischestoffen• Aandoeningen:
� Verminderdevruchtbaarheid.� Afwijkingenbijongeborenvruchtinbaarmoeder.
• Categorieën:� Cat1A:gegevensbijmensenbekend(H360).� Cat1B:gegevensbijproefdierenbekend(H360).� Categorie2:verdachtreproductie-toxisch(H361).
• Voorbeelden:� Narcosegassen(halothaan,lachgas),oplosbarealuminiumzouten,xyleen,warfarine(antistollingsmiddel/rattengif).
• H362:voortplantingstoxiciteit via lactatie (moedermelk)
![Page 35: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/35.jpg)
Doel-orgaantoxische stoffen• Blootstelling:
� 1-malig (3categorieën) (H370– H371).� Herhaalde (2categorieën) (H372– H373).
• Categorieën:� Cat1:betrouwbare gegevens bijmensen ofproefdieren bekend.� Cat2:proefdier gegevens verondersteld schadelijk.� Cat3:tijdelijke effecten (narcotisch en luchtwegirritatie) (H336).
• Voorbeelden:� Zenuwstelsel: bepaalde insecticiden.� Luchtwegen: chloor,ammonia.� Hartenvaatstelsel: koolmonoxide, waterstofsulfide, tolueen.
![Page 36: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/36.jpg)
Grenswaarden• Privaat
� InprincipedeverplichtingvanuitREACHvoorproducentenenleveranciersomdezevasttestellenvooralleblootstellingsscenario’s.
• Publiek (minSZW)� Aanvullendopprivaat.� Wettelijkverplicht(EU-grenswaardenenNL).� BijlageXIIIAArbeidsomstandighedenregeling(nietkankerverwekkendestoffen).� enXIIIBArbeidsomstandighedenregeling(kankerverwekkendestoffen).
• Beide gezondheidskundige grenswaarden� Uitzonderingdegrenswaardenvoorkankerverwekkendeenmutagenestoffeneninhaleerbareallergenestoffenzonderveiligegrenswaarde->haalbaarheidstoets.
![Page 37: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/37.jpg)
CRMstoffen- definities• Mutagene stoffen(H340- H341)
� Hetvermogenvaneenstofomheterfelijkmateriaalteveranderen(gen,groepengenenofeenheelchromosoom).� Mutatiesingeslachtcellenkunnenwordenovergedragenophetnageslacht.
• Carcinogene stoffen(H350- H351)� Hetvermogenvanstoffenomoptermijnkankerteveroorzaken
� Genotoxischcarcinogenen:werkingsmechanismeviagenetischeschade:geendrempelwaarde.� Niet-genotoxischcarcinogenen:andermechanisme.� Bijvaststellengrenswaardeishetmaximalerisicojaarlijks1extragevalvankankerop10.000
blootgestelden.
• Reproductie toxische stoffen (H360– H361)� Effectenopdevruchtbaarheidvanmanofvrouw� Effectenopseksueelfunctioneren� Ontwikkelingsstoornisdoorblootstellingongeborenkindindebaarmoeder(teratogenestoffen).
![Page 38: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/38.jpg)
Kankerverwekkend?
![Page 39: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/39.jpg)
InternationalAgencyResearchonCancer(IARC)• Monografieën:
• Bewijslast:� Aanwijzingen/onderzoekbijmensen� Aanwijzingen/onderzoekbijdieren� Wetenschappelijkeoverwegingen
• Indeling in5categorieën:� Kankerverwekkendbijmensen� Waarschijnlijkkankerverwekkendbijmensen� Mogelijkkankerverwekkendbijmensen� Nietclassificeerbaar� Waarschijnlijknietkankerverwekkendbijmensen
![Page 40: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/40.jpg)
IARC-indeling
Cat 4
Cat 3
Cat 2B
Cat 2A
Cat 1
Geen bewijs gevonden
Onvoldoende bewijs
Bewijs:✔Proefdieren✗Mensen
Bewijs:✔Proefdieren✓Mensen?
Bewezen bij mensen
![Page 41: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/41.jpg)
Categorie2BenCategorie2A• Waarschuwing: Potentie! Wees voorzichtig!
• Mogelijk (2B)?� Treedthetwerkingsmechanismebijmensenop?� Zoja,onderwelkeomstandigheden?
• Waarschijnlijk (2A)?� Isereendrempelwaarde?� Hoeveelmensenzijnblootgesteld?� Watisdeblootstelling?
![Page 42: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/42.jpg)
Kankerverwekkendestoffen- GHSSCOEL
• Categorieën:� Cat1A:gegevensbijmensenbekend(H350).� Cat1B:gegevensbijproefdierenbekend(H350).
� Cat2:verdachtcarcinogeen(H351).
![Page 43: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/43.jpg)
MutagenenMutaties
Structureleveranderingen
![Page 44: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/44.jpg)
Klassiekmodelcarcinogenese
![Page 45: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/45.jpg)
Belangrijke kankerverwekkende stoffenDIRECT WERKENDECARCINOGENEN
PROCARCINOGENENMETABOLISCHE ACTIVATIENOODZAKELIJK
Alkylerende stoffen:• 1,3-Propiolacton• dimethylsulfaat• di-epoxybutaan• cyclophosphamide• chlorambucil• nitrosoureas
Polycyclische enheterocyclische aromatischekoolwaterstoffen:• benz[a]anthraceen• benzo[a]pyreen• dibenz[a,h]anthraceen• 3-methylcholanthreen• 7,12-dimethylbenz[a]anthraceen• benzeen
Natuurlijke plantaardige enmicrobiëleproducten:• aflatoxinB1• griseofulvine• cycasine• safrool (fenylpropeen)• betelnoten
Methylerende stoffen:• 1-acetyl-imidazol• dimethylcarbamoyl chloride
Aromatische amines,amides,azo-kleurstoffen:• 2-naphthylamine(β-naphthylamine)• benzidine• 2-acetylaminofluoreen,• Dimethylamino-azobenzeen(butteryellow)
Overig:• nitrosamineen-amides• vinylchloride• nikkel• chroom• insecticiden• fungiciden• polygechloreerdebiphenyl
![Page 46: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/46.jpg)
ModernevisieopkankerOnderzoek
• Hallmarksofcancer
• TheHalifaxproject
• StudieEC2014
Voorbeelden kankerdoorhetwerk
• Blaaskanker
• Longkanker
• Leukemie
• Huidkanker
• Leverkanker
• Neus- enbijholtes
• Pleura enperitoneum
![Page 47: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/47.jpg)
Cell 2011 144, 646-674DOI: (10.1016/j.cell.2011.02.013)
Dereguleringcellulaireenergiesystemen
Weerstaanvan
celdood
Genoominstabiliteit&mutaties
Nietafhankelijk
vangroeisignalen
Ongevoeligvoorgroei
onderdrukkers
Ontwijkenimmuunsysteem
Ongevoeligreplicatieceldood
Tumorstimulerendeontstekingen
Activatievaninvasieenmetastase
Aanmakenvannieuwebloedvaten
![Page 48: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/48.jpg)
Halifax-project• Groepen wetenschappers over hele wereld
• Voor iedere Hallmark (kenmerk ) zijn stoffen in milieu en arbeidsplaats aangetroffen die deze stimuleren of in stand houden.
• Bijv:� Bloedvatenaanmaken:biphenyl� Verstoordmetabolisme: cadmium� Weefselbinnendringingenmetastase: ftalaten� Weerstandtegenceldood:lindaan� Replicatieve onsterfelijkheid:paracetamol� Voortdurendeproliferatiesignaal:ftalaten� Tumorstimulerendeontsteking:zwavelzuur� Verstorenimmuunsysteem:bisfenol A� Omzeilenantigroeisignaal:chloorpyrifos� Tumormicroklimaat:nikkel� Genoominstabiliteit:genotoxischecarcinogenen
![Page 49: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/49.jpg)
Risicoberoepen/branches• Longkanker
� Hout,papierenmeubelstoffering.Bouwmaterialen,glas- ensteenproducerendeindustrie.Scheepsbouwenanderetransportmiddelenindustrie.Werknemersdieaankwartsstofwordenblootgesteld.Zinksmelterijen,verchromen,productiechroompigment,lassers,verfspuiters.
• Borstkanker� Verpleegkundigenenvliegtuigpersoneel.
• Huidkanker� Bestrijdingongedierten,kolen- enstaalindustrie,olieindustrie,dakdekkers,wegenbouwersenhoutimpregnatie,autoindustrie,drukkers,electronische industrie,agrarischesector.
• Longkanker� Arseen, asbest, beryllium, bischloor
methyl ether, cadmium, chroom, cokesovenemissies, dieseluitlaatgassen, kwarts, passief roken, PAK’s (koolteer, roet), nikkel.
• Borstkanker� Organische oplosmiddelen, w.o. alcohol� Langdurig nachtwerk
• Huidkanker� Arseen, pesticiden, PAK’s,
trichloorethyleen, bontverf, polychlorinated biphenyl, lood
![Page 50: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/50.jpg)
MaatregelenIARC- 2Aen2B• Preventie: Zorgervoor dat ietsdatmogelijk schadelijk isnietschadelijk wordt.
� Houdtdeblootstellingopeenveiligniveau.� Vervangdooreenveiligeralternatief.� Stophetgebruikhelemaal.
![Page 51: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/51.jpg)
Watzegtdewet• Kankerverwekkendestoffen(H350)staanindeSZW-lijst;bewezen indeEU(SCOEL)!
� Opgelet:IARCisnietleidend!
• AanvullendeeiseninArbobesluitart4.12enafdeling2hoofdstuk4.
1. Plicht:Voorkomzoveelalsmogelijk deblootstellingaankankerverwekkendeenmutagene stoffen.
2. Gebruikdaarvooralletechnisch mogelijkemaatregelen, inclusiefvervanging.
3. Aanvullenderegistratieeisen(zieookvolgendedia)
4. Eenregister vanblootgesteldewerknemers: blootstellingaankankerverwekkendeofmutagenestoffenofaanstoffendievrijkomenbijkankerverwekkendeprocessen(hierbijmoetookdehoogtevandeblootstellingwordenvermeld).
1. Werknemershebben rechtopinzageindegegevensoverzichzelf.2. Erzijnspecialeeisenvoorpro-actief informerenvanwerknemers.
5. Erzijnspeciale eisen voorhergebruikvanluchtopdewerkplek.
6. Het isvoorwerknemers onderde18jaarverbodenommetkankerverwekkendeofmutagenestoffentewerken.
![Page 52: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/52.jpg)
Aanvullende registratie-plicht• De reden waarom het gebruik van
kankerverwekkende of mutagene stoffen of het toepassen van een kankerverwekkend proces noodzakelijk is.
• De reden waarom vervanging technisch niet uitvoerbaar is.
• De hoeveelheid kankerverwekkende of mutagene stof die per jaar gebruikt of gemaakt wordt of die aan die aanwezig is.
• Het aantal keer dat een kankerverwekkend proces per jaar wordt toegepast.
• Het soort werk dat met kankerverwekkende of mutagene stoffen wordt gedaan.
• Het soort werk waarbij een kankerverwekkend proces wordt toegepast.
• Het aantal werknemers dat betrokken is.
• Registratie van de namen van werknemers die met deze stoffen werken.� Blootstellingsregister (zie vorige dia).
• De doeltreffende beheersing van de blootstellingsrisico’s (met extra eisen voor een aantal specifieke stoffen).
• De persoonlijke beschermingsmiddelen die gebruikt worden.
• De gevallen waarin kankerverwekkende of mutagene stoffen of de kankerverwekkende processen worden vervangen, zodat werknemers geen of minder gevaar lopen.
![Page 53: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/53.jpg)
Hoe zit het nu met Roundup®
![Page 54: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/54.jpg)
Hoe zit het nu met Roundup®• Roundup® blijft in Nederland gewoon te
koop!
• Karwei, Intratuin en Ranzijn zijn verkoop Roundup® gestopt!
![Page 55: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/55.jpg)
![Page 56: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/56.jpg)
Exitpoll– Dekiezer(bedrijfsarts)bepaaltIkdoevoldoendeaanprimairepreventie
• GROEN
• ARGUMENT
Ikdoeonvoldoendeprimairepreventie
• PAARS
• ARGUMENT
![Page 57: beroepskanker en andere chemische narigheden (schoon) · Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op 10.000 blootgestelden . • Reproductie](https://reader031.vdocuments.net/reader031/viewer/2022013019/5e1574cd78a1ec3e4318bb62/html5/thumbnails/57.jpg)
Bronnen• Geschiedenis vandetoxicologieenarbeidsgeneeskunde:
� JolandaRijnkels &Teake Pal.HistorischPerspectief.Grenswaardenvoorberoepsmatigeblootstellingaanbestaandestoffen(NVT-ATsymposiumseptember2014).
� ErnestHodgson (ed),Atextbook ofmodern toxicology,3ded (2004).
• REACHenGHS� http://reachhelpdesk.nl� http://www.unece.org/trans/danger/publi/ghs/ghs_welcome_e.html
• Hallmarks ofcancer:� DouglasHanahan,RobertA.Weinberg.Hallmarks ofCancer: thenextgeneration.Cell,vol144,5,march2011,pp646-674.
• TheHalifaxproject:� W.H.Goodson etal.Assessing thecarcinogenic potential oflow-dose exposures to chemical mixturesintheenvironment: thechallenge ahead.Carcinogenisis,2015,vol36,supplement1,S254-S296.
� http://www.gettingtoknowcancer.org
• BeroepskankerindeEU� Lothar LiBner,KlausKuhl,TimoKaupinen,Sanni Uuksulainen.Exposure to carcinogens andwork-relatedcancer:Areviewofassessmentmethods.EE-OSHA2014.