BANJAKA BERZA AD, Banja Luka

2012.BANJAKA BERZA AD, Banja Luka

SADRAJ

UVOD...................................................................................................................................21. POJAM, NASTANAK I RAZVOJ BERZI....................................................................32. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TRITA KAPITALA...........................................5

3. BANJALUKA BERZA................................................................................................73.1. Strategije Banjaluke berze.............................................................................................73.2. Trini segmenti na Banjalukoj berzi............................................................................83.2.1. Slubeno berzansko trite.........................................................................................83.2.2. Slobodno berzansko trite.......................................................................................10

4. VRSTE TRGOVANJA NA BANJALUKOJ BERZI..................................................114.1. Kontinuirani metod trgovanja........................................................................................114.2. Aukcijski metod trgovanja............................................................................................134.3. Bok poslovi....................................................................................................................14

5. PROCES TRGOVANJA NA BANJALUKOJ BERZI..............................................15ZAKLJUAK......................................................................................................................16LITERATURA.....................................................................................................................17

UVOD

Finansijsko trite se moe svesti u dva osnovna oblika. Prvi je ui oblik i vezan je za odreeno mjesto, vrijeme, organizaciju i nain funkcionisanja. Ovaj oblik finansijskog trita se naziva berza, dok se promet koji se na njemu obavlja naziva berzanskim prometom. ire shvatanje finansijskog trita je vezano za sva druga mjesta van berze i odnosi se na ponudu i tranju razliitih finansijskih instrumenata, obavljanje finansijskih poslova i zakljuivanje finansijskih transakcija. Promet na ovakvom tritu se naziva vanberzanski promet.Berza predstavlja mjesto gdje se vri kupovina ili prodaja odreenih, tano definisanih, predmeta trgovine po unaprijed utvrenim pravilima. Berza je centralizovano finansijsko trite, jer se na njoj formiraju cijene finansijskih instrumenata koje obuhvataju svu raspoloivu ponudu i tranju. Berze su sada veoma sloene institucije bez kojih se ne moe ni zamisliti finansijski sistem u privredi razvijene zemlje, a sve vie ni u privredama zemalja u tranziciji. One omoguavaju trgovinu hartijama od vrijednosti, novcem i robom u raznim dijelovima svijeta tako da predmet trgovine (standardizovan) nije fiziki prisutan za vrijeme transakcije. Razvoj raunarskih mrea omoguuje da se trguje sa drugih kontinenata tako da je lokacija sjedita berze sve manje bitna. Berze kao institucije imaju velik uticaj na razvoj cjelokupne privrede.Banjaluka berza (BLSE) osnovana je 9. maja 2001. godine Ugovorom o osnivanju Banjaluke berze, koji su potpisali osam banaka i jedno preduzee iz Republike Srpske. Osnovna misija Banjaluke berze je usmjerena na pronalaenje naina za otklanjanje prepreka radi veeg korienja trita kapitala kao izvora finansiranja privrednih subjekata. U proteklih nekoliko godina ova berza je postigla znaajne rezultate u stvaranju infrastrukture trita kapitala i meunarodnoj promociji ino ulaganja u Republici Srpskoj. U periodu od 2002. godine do danas Banjaluka berza je, pored znaajnog poveanja vrijednosti prometa i broja berzanskih transakcija, promijenila i strukturu prometa. Na ovoj berzi se danas trguje akcijama i obveznicama, a prisutna je kotacija PIF-a, paket dravnih akcija, paket prioritetnih akcija i sl. Strategija Banjaluke berze je usmjerena ka unapreenju kvaliteta trgovanja, kreiranju jeftinog servisa za svoje lanove, obezbjeenju transparentnog okruenja, kako za domae tako i za strane investitore.

1. POJAM, NASTANAK I RAZVOJ BERZI

Berza se esto koristi kao sinonim za ureeno finansijsko trite. Nastanak prvih berzi se vezuje za potrebu prvih akcionara da naprave trite za svoje uloge u prekomorskim poduhvatima. Prvobitno se berzanska trgovina odvijala tako to su se trgovci hartijama od vrijednosti redovno okupljali na odreenim mjestima. Smatra se da su se prave berze pojavile u Evropi sredinom XVI vijeka. Njujorka berza jedna od rijetkih gdje se jo moe vidjeti klasino trgovanje na parketu.Na berzi se radi po strogim i unaprijed utvrenim pravilima. Rad berze odvija se na sastancima koji se odravaju u tano odreeno vrijeme. Berzanski poslovi se obavljaju preko posrednika ili neposredno preko lanova berze. lanovi berze mogu biti samo registrovani berzanski trgovci ili berzanski posrednici. Svi poslovi obavljaju se preko ovlaenih berzanskih trgovaca, a drugi brokeri i dileri moraju trgovati davajui naloge ovlaenim trgovcima. Berzanski poslovi se obavljaju pod kontrolom berzanskih organa i uprave kao i pod nadzorom drave i njenih organa. Poslovi se obavljaju na najbri mogui nain putem aukcije, uz korienje velikog broja berzanskih skraenica i oznaka ili pak elektronski, to je praksa dvadeset prvog vijeka. Berza je organizovani prostor i u institucijalnom smislu , to je poslovni objekat u okviru koga se trguje sa berzanskim materjalom.S obzirom na spesofinost organizacije i naina poslovanja na berzi, berza kao nerazdvojni dio trita i trine privrede uopte, predstavlja jedan izuzetno vaan segment, od ijeg poslovanja i uspjenosti zavisi i uspjenost ukupnog trita, odnosno trine privrede odreene zemlje i svjetske privrede u cjelini, zbog toga berzu zovi najznaajnijom trinom istitucijom. Da bi se roba mogla ukljuiti u promet na berzi mora biti registrovana, to znai da mora da proe rigorozne kriterijume koje prepisuje drava i berza. Ukljuivanjem odreene robe i materjala na berzu zove se berzanski listing. Sve berze imaju sopstvene berzanske kompozitne indekse putem kojih se mjere i uporeuju kretanja na berzi, posebno berzanske cijene (kotacije). Robne ili produktivne berze mogu biti zajedno sa berzama efekta a mogu biti posebno organizovane.Prva berza na naim prostorima osnovana je u Beogradu 1895. godine. Nakon skoro 50 godina prekida, nastavila je rad poetkom 1990-ih godina. Prva berza u BiH osnovana je 2001. godine u Banja Luci, dok su prve transakcije zakljuene idue godine.

Slika 1. Elektronski nain trgovanja Banjaluke berze

Poslovi na berzi se sklapaju po cijenama koje odraavaju volje kupaca i prodavaca, pri emu ne dolazi do neposrednog kontakta. Kupci ne moraju da brinu od koga su kupili neku akciju i da li e im ona stvarno biti isporuena. To je zadatak ureenog trita. Isto tako, prodavci sa sigurnou mogu oekivati da e im se isplatiti iznos za prodate akcije na berzi. Primjer za to je preko 765.000 sklopljenih poslova sa akcijama na Banjalukoj berzi tokom devet godina poslovanja.[footnoteRef:1] [1: Jeremi, Zoran: Finansijska Trita, Univerzitet Sinigdunum, Beograd, 2009., str. 82.]

Ukoliko bi se kupoprodaja obavljala izvan berze, kupci i prodavci preuzimaju na sebe sve rizike koji se tiu pravnih mana uesnika, valjanosti instrumenata, rokova isporuke akcija i plaanja. Moemo samo zamisliti situaciju gdje smo kupili neke akcije od vlasnika za koga se naknadno ispostavilo da ih nije trebao naslijediti, ili ih je stekao na neki drugi nezakoniti nain.

2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TRITA KAPITALA

Trite kapitala usmjerava raspoloiva finansijska sredstva i ima znaajan uticaj na razvoj privrede, poslovanje privrednih drutava kao emitenata hartija od vrijednosti, kreiranje novih investicionih mogunosti, te privlaenje novih i zadravanje postojeih investitora. Poeci razvoja trita kapitala u Republici Srpskoj vezuju se za proces privatizacije i formiranje institucija trita kapitala, Komisije za hartije od vrijednosti 2000. godine, Centralnog registra hartija od vrijednosti i Banjaluke berze hartija od vrijednosti 2001. godine. Prva transakcija na Banjalukoj berzi obavljena je u martu 2002. godine. Malo trite, neadekvatan razvoj privatizovanih preduzea, te problemi nastali u procesu privatizacije imali su opredjeljujui uticaj na stepen razvoja trita kapitala Republike Srpske.Znaajno brz rast prometa i cijena na Banjalukoj berzi do prve polovine 2007. godine pratio je trendove berzi zemalja u okruenju, nakon ega je, kao i u veini trita kapitala, pod uticajem svjetske finansijske i ekonomske krize, dolo do pada i stagnacije aktivnosti. Izvjetajna 2011. godina se moe okarakterisati kao godina blagog rasta aktivnosti na tritu kapitala.Stanje na tritu kapitala Republike Srpske u 2011. godini, etvrtu godinu zaredom ima negativan trend i dijeli istu sudbinu kao i trita kapitala u regionu. Razvijena trita u svijetu su osjetan oporavak od ekonomske krize imala jo u toku 2009. godine, ali mala i nerazvijena trita jugoistone Evrope ni u 2011. godini nisu osjetila efekte oporavka privrede niti su se mogla pohvaliti znaajnijim pomacima u razvoju svojih trita. Prema sadanjim pokazateljima, neophodne su znaajne strukturne promjene, prvenstveno u dijelu koji se odnosi na efikasnost realnog sektora i kredibilitet pojedinanih emitenata hartija od vrijednosti. Granina trita u velikoj mjeri zavise od stranih investitora, koji su u momentu poetka krize sredstva povukli u sigurnije investicije. Kako bi se privukli strani investitori pripremani su razliiti projekti znaajni za promociju domaeg trita. Jedan od naina je bio i listiranje BiH indeksa na Bekoj berzi.

Slika 1. Ukupan promet na Banjalukoj berzi u period od 2002. 2011. godine.[footnoteRef:2] [2: Izvor: Banjaluka berza]

800.000700.000600.000500.000400.000300.000200.000100.0000 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.Ako posmatramo samo trite kapitala Republike Srpske u 2011. godini ukupan promet na Banjalukoj berzi se udvostruio u odnosu na prethodnu godinu, ali je jo uvijek veoma nizak. Ukupan promet iznosio je 425.456.984 KM, to je za 2,4 puta (140%) vee nego ukupan promet ostvaren u 2010. godini, to je neto iznad ostvarenog prometa u 2006. godini.

3. BANJALUKA BERZA

Banjaluka berza je druga berza koja funkcionie na prostorima Bosne i Hercegovine. Osnovana je 09. maja 2001. godine, sa sjeditem u Banja Luci. Meunarodna oznaka banjaluke berze je BLSE. Banjaluka berza je 2002. godine preuzela sistem trgovanja Ljubljanske berze. Na Banjalukoj berzi obavlja se i elektronsko trgovanje hartijama od vrijednosti.Komisija za hartije od vrednosti Republike Srpske izdala je dozvolu za rad banjalukoj berzi 9. avgusta 2001. godine. Prva trgovina na Banjalukoj berzi je odrana 14. marta 2002. godine u kojoj je uestvovalo 6 brokerskih kua koje su trgovale sa 20 uvrtenih hartija od vrednosti. Osnovna misija Banjaluke berze je usmerena na pronalaenje naina za otklanjanje prepreka radi veeg korienja trita kapitala kao izvora finansiranja privrednih subjekata. U proteklih nekoliko godina ova berza je postigla znaajne rezultate u stvaranju infrastrukture trita kapitala i meunarodnoj promociji ino ulaganja u Republici Srpskoj. U periodu od 2002. godine do danas Banjaluka berza je, pored znaajnog poveanja vrednosti prometa i broja berzanskih transakcija, promenila i strukturu prometa. Na ovoj berzi se danas trguje akcijama i obveznicama, a prisutna je kotacija PIF-a, paket dravnih akcija, paket prioritetnih akcija i sl. Strategija banjaluke berze je i dalje usmerena ka unapreenju kvaliteta trgovanja, kreiranju jeftinog servisa za svoje lanove, obezbeenju transparentnog okruenja, kako za domae tako i za strane investitore.

3.1. Strategija Banjaluke berze

Strategija Banjaluke berze je da dalje unapreuje kvalitet, kreira jeftin servis za svoje lanove i obezbijedi fer i transparentno okruenje za domae i inostrane investitore. Banjaluka berza e nastaviti da radi na dostizanju standarda usluga uporedivih sa standardima koji preovlauju na razvijenim tritima kapitala.Ciljevi Bamjaluke berze:[footnoteRef:3] [3: www.blberza.com]

zatita interesa investitora; promocija investiranja u hartije od vrijednosti; obezbjeenje likvidnosti i dubine trita kapitala Republike Srpske; uvoenje novih finansijskih instrumenata na trite kapitala Republike Srpske; obezbjeenje uslova kompanijama za prikupljanje kapitala u svrhu finansiranja njihovih razvojnih planova; promovisanje prednosti berzanske kotacije; privlaenje inostranih investitora kroz promotivne aktivnosti; povezivanje sa regionalnim tritima kapitala.

3.2. Trini segmenti na Banjalukoj berzi

Hartije od vrijednosti na Banjalukoj berzi se uvrtavaju na sljedea berzanska trita:[footnoteRef:4] [4: Jeremi, Zoran: Finansijska Trita, Univerzitet Sinigdunum, Beograd, 2009., str. 128.]

slubeno berzansko trite (berzanska kotacija), i slobodno berzansko trite.Slubeno berzansko trite se sastoji od sljedeih segmenata: akcije - lista A, akcije - lista B, zatvoreni investicioni fondovi i PIF-ovi, otvoreni investicioni fondovi, obveznice i ostale dunike hartije od vrijednosti, kratkorone hartije od vrijednosti, i ostale hartije od vrijednosti.

3.2.1. Slubeno berzansko trite

Hartije od vrijednosti se mogu uvrstiti na slubeno berzansko trite akois punjavaju sljedee opte uslove: da se njima moe organizovano trgovati, da su u cjelini uplaene, da su neogranieno prenosive, i da su emitovane u nematerijalizovanom obliku.

Uslovi za uvrtenje na segment akcija - lista BAkcije se uvrtavaju na listu B, ako su, pored optih uslova, ispunjeni i posebni kriterijumi, a to su:[footnoteRef:5] [5: Zakon o Hartijama od vrijednosti, Slubeni glasnik Republike Srpeke, broj 92/06.]

2 godine poslovanja; Realnost i objektivnost raunovodstvenih izvjetaja revidirani raunovodstveni izvjetaji; Veliina kapitala - 3.000.000 KM; Minimalna veliina emisije akcije - 1.000.000 KM; Postotak klase aukcije u javnosti najmanje 15%; Broj imalaca akcije najmanje 50.Uslovi za uvrtenje na segment akcija - lista A:Akcije se uvrtavaju na listu A, ako su, pored optih uslova, ispunjeni i posebni kriterijumi, a to su: 3 godine poslovanja; Realnost i objektivnost raunovodstvenih izvjetaja revidirani raunovodstveni izvjetaji; Veliina kapitala 10.000.000 KM; Minimalna veliina emisije akcija 1.000.000 KM; Postotak klase akcija u javnosti najmanje 15%; Broj imalaca akcije najmanje 100.Pored navedenih uslova, emitent koji podnosi zahtjev za uvrtavanje akcija na Listu A mora ispuniti i sljedee uslove: da su od strane emitenta usvojeni standardi korporativnog upravljanja akcionarskih drutava, i da postoji internet stranica emitenta na kojem su dostupne informacije o emitentu i na engleskom jeziku.Uslovi za uvrtenje akcija investicionih fondova:Akcije zatvorenih investicionih fondova i PIF-ova (privatni investicioni fondovi), odnosno udjeli otvorenih investicionih fondova, mogu biti uvrtene na slubeno berzansko trite ako su ispunjeni opti uslovi za uvrtenje.

Uslovi za uvrtenje dunikih hartija od vrijednosti:Obveznice i ostale dugorone i kratkorone dunike hartije od vrijednosti se mogu uvrstiti na slubeno berzansko trite, ako su, pored optih uslova, ispunjeni i posebni kriterijumi: 2 godine poslovanja; Realnost i objektivnost raunovodstvenih izvjetaja revidirani raunovodstveni izvjetaji; Ukupna nominalna vrijednost emisije 1.000.000 KM.Na slubenom berzanskom tritu, segment - kotacija PIF-ova, se nalaze akcije PIF-ova, dok se na slubenom berzanskom tritu - lista B nalaze akcije preduzea: Rafinerija ulja a.d. Modria, NLB Razvojna Banka a.d. Banja Luka, Telekom Srpske a.d. Banja Luka, ZTC Banja Vruica a.d. Tesli, Banjaluka pivara a.d. Banja Luka, Boksit a.d. Milii, Jelingrad livnica elika a.d. Banja Luka, Metal a.d. Gradika, Mira a.d. Prijedor, eljeznice RS a.d. Doboj, Trnica a.d. Banjaluka, Elektrokrajina a.d. Banjaluka, Autoprevoz a.d. Banjaluka, Alpro a.d. Vlasenica, Vitaminka a.d. Banjaluka, Celex SHP a.d. Banjaluka, Nova banka a.d. Banjaluka, Vodovod a.d. Banjaluka, Krajinapetrol a.d. Banjaluka i Elvaco a.d. Bijeljina. Od 10.09.2007. godine na berzanskoj kotaciji e biti i akcije emitenata: Toplana a.d. Banjaluka, Hidroelektrane na Drini a.d. Viegrad, Hidroelektrane na Vrbasu a.d. Mrkonji Grad, Elektro-Doboj a.d. Doboj, Elektro-Bijeljina a.d. Bijeljina i Elektrohercegovina a.d. Trebinje.[footnoteRef:6] [6: www.blberza.com]

U narednom periodu se oekuje registracija jo nekoliko veih akcionarskih drutava koja ispunjavaju kriterijume za uvrtavanje na berzansku kotaciju.

3.2.2. Slobodno berzansko trite

Na ovom trinom segmentu se nalaze hartije od vrijednosti koje ispunjavaju opte uslove za uvrtavanje. Uvrtavanje na slobodno berzansko trite vri se na zahtjev emitenta, pojedinog imaoca hartije od vrijednosti ili po slubenoj dunosti. Akcije iz postupka privatizacije i javno emitovane hartije uvrtavaju se po slubenoj dunosti na osnovu izvjetaja Centralnog registra. Broj registrovanih hartija od vrijednosti na ovom trinom segmentu iznosio je 370 krajem 2002. godine, krajem 2005. godine broj preduzea ije su akcije uvrtene na slobodno berzansko trite iznosio je 760, dok je na kraju 2006. godine broj registrovanih hartija od vrijednosti na ovom trinom segmentu iznosio 791.Nakon konstituisanja svih akcionarskih drutava, koja su prola vauersku privatizaciju, na slobodnom berzanskom tritu e se pojaviti oko 830 hartija od vrijednosti.

4. VRSTE TRGOVANJA NA BANJALUKOJ BERZI

Trgovanje na Banjalukoj berzi se odvija preko berzanskih posrednika, lanova berze. Koristi se elektronski sistem trgovanja razvijen na Ljubljanskoj berzi. lanovi berze mogu biti preduzea za poslovanje sa hartijama od vrijednosti i banke sa sjeditem u Republici Srpskoj. lanovi berze ne moraju biti akcionari berze.Na Banjalukoj Berzi se trguje kontinuiranom metodom i metodom periodinih aukcija sa preovlaujuom cijenom. Trguje se pet puta sedmino: ponedjeljak, utorak, srijeda, etvrtak i petak.[footnoteRef:7] [7: Radovi, Rajko; Pani, Pajo; Starevi, Vitomir: Berzansko poslovanje, Srpsko udruenje menadera RS, Bijeljina, 2003., str.35]

4.1. Kontinuirani metod trgovanja

Kontinuiranom metodom se trguje akcijama emitenata na berzanskoj kotaciji. Kontinuiranom metodom trgovanja trguje se i akcijama sa slobodnog berzanskog trita koje ispunjavaju kriterijume likvidnosti.Kriterijumi likvidnosti su: vrijednost trgovanja (KM) sa hartijom od vrijednosti podijeljena sa brojemmoguih dana trgovanja vea ili jednaka 1.000 KM; broj transakcija sa hartijom od vrijednosti podijeljen sa brojem moguih danatrgovanja vei ili jednak od 3 i broj dana trgovanja hartijom od vrijednosti podijeljen sa brojem moguih danatrgovanja vei ili jednak od 0,50.Broj moguih dana trgovanja mora biti vei od 30.Trgovanje je podijeljeno u tri faze: faza prije otvaranje trita (od 8:30 do 09:30+"random time") otvoreno trite (od 09:30+"random time" do 13:00) zatvaranje trita (13:00)Ravnoteni kurs pri otvaranju trita se rauna prema sljedeem algoritmu: koliinski najvei obim prometa, minimalni ostatak, ako ostatak postoji na strani kupovine uzima se najvia cijena, a ako je na strani prodaje uzima se najnia cijena, cijena koja je blia jedinstvenom slubenom kursu, prosjena cijena izmeu dvije selektovane cijene po prethodnim kriterijumima.

Raspored trgovanja

Izvor: Risovi, Slavia:Ttrgovanje na Banjalukoj berzi, Sektor za tgovanje i nadzor

Akcije kojima se trguje kontinuiranom metodom su akcije na slubenom berzanskom tritu i akcije sa slobodnog berzanskog trita koje ispunjavaju kriterijume likvidnosti. Ravnoteni kurs pri otvaranju trita se rauna prema sljedeem algoritmu najvea koliina ako postoji vie cijena uzima se blia zadnjem slubenom kursu. Osnovni primjer formiranja ravnotenog kursa Poetno stanje

Formiranje ravnotenog kursa

Ravnoteni kurs se formira po 200, jer se po tom kursu zakljuuje najvei koliinski obim prometa (700) .

4.2. Aukcijski metod trgovanja

Aukcijskim metodom se trguje akcijama emitenata na slobodnom berzanskom tritu koje ne ispunjavaju kriterijume likvidnosti. Trgovanje je podijeljeno u tri faze: u periodu od 08:30 do 12:00 + "random time" (nasumino izabran broj od 0 do 120 sekundi) dozvoljen je unos, promjena, zadravanje, oslobaanje i povlaenje prodajnih i kupovnih naloga u BST. u 12:00 + "random time" otvaranje trita.Faze trgovanja

Izvor: Risovi, Slavia:Ttrgovanje na Banjalukoj berzi, Sektor za tgovanje i nadzor

Preovlaujua cijena se formira na osnovu sljedeih kriterijuma: koliinski najvei obim prometa, minimalni ostatak, ako ostatak postoji na strani kupovine uzima se najvia cijena, a ako je na strani prodaje uzima se najnia cijena, cijena koja je blia jedinstvenom slubenom kursu, prosjena cijena izmeu dve selektirane cijene po prethodnim kriterijumima.Kada je formirana preovlaujua cijena, poslovi se sklapaju prema sljedeim prioritetima: cijena, starija vremenska oznaka.Dozvoljen je unos sljedeih tipova naloga: nalog bez dodatnih ili posebnih uslova nalog sa skrivenom koliinom nalog sa dodatnim uslovima vremena izvrenja (dnevni, do odreenogdatuma, otvoreni)Nije dozvoljen unos trinih naloga. Dnevno fluktuiranje cijena je ogranieno na 10% kod akcija kojima se trguje kontinuiranom metodom, odnosno -20% kod akcija kojima se trguje aukcijskom metodom trgovanja.

4.3. Bok poslovi

lanovi berze mogu zakljuivati poslove izvan organizovanog trita ako suispunjeni sljedei uslovi: vrijednost posla iznosi najmanje 500.000 KM, predmet transakcije je blok hartija od vrijednosti, lan Berze zakljuuje takav posao za svoj raun i za raun jednog klijenta ili raun dva klijenta.U sluaju praznika trgovanje se odvijaju prema posebnom rasporedu, koji se objavljuje unaprijed. Aukcije za dravni kapital se odravaju petkom u skladu s vremenskim rasporedom koji donosi Direkcija za privatizaciju Republike Srpske i Odlukom o iznoenju dravnog kapitala na berzu.

5. PROCES TRGOVANJA NA BANJALUKOJ BERZI

Ako se radi o stranom ili domaem pravno mili fizikom licu, koje eli da proda i kupi akcije, mora imati: Sklopljen ugovor o otvaranju i voenju vlasnikog rauna hartija od vrednosti; Sklopljen ugovor o posredovanju u kupoprodaji sa Brokerskom kuom; Otvoren vlasniki raun u Centralnom registru hartija od vrednosti; Otvoren namenski raun za kupovinu i prodaju akcija u nekoj od poslovnih banaka-lanica Centralnog registra, depoa i kliringa hartija od vrednosti.Prodavci moraju imati pokrivenost naloga prodaje do trenutka ispostavljanja naloga prodaje u Belex, to znai da moraju imati raspoloive hartije od vrednosti na svom vlasnikom raunu do trenutka unosa.Kupci moraju obezbijediti pokrivenost naloga kupovine u cjelosti do trenutka ispostave naloga kupovine, to znai da na svom namjenskom raunu moraju imati raspoloiva novana sredstva dovoljna za pokrie cjelokupne trine vrijednosti uveane za predviene trokove. Ukoliko doe do realizacije naloga, broker isti, ili sljedei dan alju obavetenje o realizaciji naloga na kunu adresu. Nakon tri radna dana od trenutka realizacije naloga vri se saldiranje transakcija - prodavac dobija novac na svoj namjenski novani raun, kupac dobija hartije od vrijednosti na svoj vlasniki raun za hartije od vrednosti.Postupka trgovanja na Banjalukoj berzi odvija se kroz nekoliko faza, a to su:[footnoteRef:8] [8: www.blberza.com]

Potpisujete sa Vaim brokerom Ugovor o otvaranju i voenju rauna hartija od vrednosti na osnovu koga broker otvara Va vlasniki kod Centralnog registra, depoa i kliringa hartija od vrednosti; Potpisujete Ugovor o posredovanju u kupoprodaji HOV; Otvarate namjenski dinarski/devizni raun za prodaju-kupovinu akcija u banci kojaje lan CRHOV.[footnoteRef:9] [9: Pravilnik o registru emitenata Hartija od vrijednosti kod Komisije za hartije od vrijednosti Republike srpske.]

Kada dobijete neophodne informacije vezane za kretanje cena, nain trgovanja i trokove pristupate potpisivanju naloga za prodaju/kupovinu akcija u kome precizno definiete cenu i koliinu akcija koje elite da prodate/kupite (pismeno isposatvljanje naloga); ili telefonskim putem dajete instrukcije za trgovanje.

ZAKLJUAK

Osnovna misija Banjaluke berze je usmjerena na pronalaenje naina za otklanjanje prepreka radi veeg korienja trita kapitala kao izvora finansiranja privrednih subjekata. U proteklih nekoliko godina ova berza je postigla znaajne rezultate u stvaranju infrastrukture trita kapitala i meunarodnoj promociji ino ulaganja u Republici Srpskoj. U periodu od 2002. godine do danas Banjaluka berza je, pored znaajnog poveanja vrijednosti prometa i broja berzanskih transakcija, promijenila i strukturu prometa. Na ovoj berzi se danas trguje akcijama i obveznicama, a prisutna je kotacija PIF-a, paket dravnih akcija, paket prioritetnih akcija i sl.Strategija banjaluke berze je i dalje usmjerena ka unapreenju kvaliteta trgovanja, kreiranju jeftinog servisa za svoje lanove, obezbjeenju transparentnog okruenja, kako za domae tako i za strane investitore.Hartije od vrijednosti na Banjalukoj berzi su uvrtene na slubeno berzansko trite (berzanske kotacije) i na slobodno berzansko trite. Na slubenom berzanskom tritu nalaze se: (1) akcije (liste AiB), (2) zatvoreni i otvoreni investicioni fondovi i PIF-ovi (privatni investicioni fondovi), (3) obveznice, (4) kratkorone hartije od vrijednosti i sl. Na Banjalukoj berzi se trguje akcijama 14 investicionih fondova. Informacije o emitentu hartija od vrijednosti treba da su objavljene i na engleskom jeziku. Trgovanje na Banjalukoj berzi se obavlja uz uee berzanskih posrednika i lanova berze. lanovi berze ne moraju biti akcionari berze, ali moraju biti preduzea za poslovanje sa hartijama od vrijednosti, sa sjeditem u Republici Srpskoj. Na Banjalukoj berzi se koristi elektronski sistem trgovanja. Trguje se kontinuiranim metodom i metodom periodinih aukcija sa preovlaujuom cijenom. Trgovanje se odvija pet puta nedjeljno, od ponedjeljka do petka. Na Banjalukoj berzi se ne trguje subotom i nedjeljom, dravnim praznicima i u neradne dane u godini.Na Banjalukoj berzi se pojavljuju specijalne institucije i agencije (rejting agencije, medijske agencije, istraivake agencije) koje uestvuju u obezbjeenju javne dostupnosti informacijama. Njihov zadatak je da utvrde rizik finansijskih instrumenata.

LITERATURA

Jandri, Miodrag: Trite novca i kapitala,

Jeremi, Zoran: Finansijska Trita, Univerzitet Sinigdunum, Beograd, 2009.

Radovi, Rajko; Pani, Pajo; Starevi, Vitomir: Berzansko poslovanje, Srpsko udruenje menadera RS, Bijeljina, 2003.

Eri, Dejan: Finansijska trita i instrumenti, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2003.

Zakon o Hartijama od vrijednosti, Slubeni glasnik Republike Srpeke, broj 92/06.

Internet

1Seminarski rad