1

BESİN KAYNAKLI SAĞLIK SORUNLARI

ve YÖNETİMİ

Prof. Dr. Galip EKUKLUTrakya Üniversitesi Tıp Fakültesi

Halk Sağlığı Anabilim Dalı

2

BESİNLER VE OLASI RİSKLERİ..

Yaşamın sürdürülmesi için zorunlu olangıda / besin maddelerinin alımı,

bazen beklenmedik ve istenmeyen ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.

Gıda maddelerine karışan / karıştırılan kimyasal maddeler, mikroorganizmalar ve radyoaktivite

insan sağlığını tehdit edebilir.

3

BESİNLER VE OLASI RİSKLERİ..

Bu yüzden, besin hijyeni ve güvenliği son derece önemli bir Halk Sağlığı konusudur.

Sorunların saptanabilmesi ve çözümü için gıda sektörü, hayvancılık sektörü, sağlık sektörünün kendi aralarında ve halk ile yoğun bir işbirliği yapması zorunludur.

4

DSÖ’ye göre, bulaşıcı hastalıkların denetimi ile ilgili

harcamalar azaltılırsa ortaya çıkacak en önemli risklerden biri,

besinlerle yayılabilen bulaşıcı hastalıkların artması olacaktır.

(The World Health Report 1998)

5

Besinler 2 biçimde sorun oluşturabilir:

1. Besin kaynaklı hastalıklar

2. Beslenme bozuklukları

6

B E S İ N K A Y N A K L I

H A S T A L I K L A R

7

Besin hijyenini önemli kılan başlıca nedenler şöyle sıralanabil ir :• Gelişen ekonomiye bağlı olarak hazır gıda tüketiminin artması.

• Toplu besin tüketiminin artması. Besin hijyenindeki küçük bir aksamanın büyük toplulukları etkileyebilme potansiyeli.

• Kent nüfusu ve dolayısıyla gecekondu nüfusunun hızla artması.

• Ülkelerarası dolaşımın artması.

8

Gelişmiş ülkelerde her yıl nüfusun % 30’u besin kaynaklı hastalıklardan etkilenmektedir.

Tüm dünyada ishalli hastalıkların % 70’inden kirli gıda ve kirli su sorumludur.

9

Besin kaynaklı sorunlar gelecekte de artmaya devam edecektir. Çünkü;

Hayvansal besinlerin tüketimi artmakta, bu da et-kümes hayvanı kaynaklı patojenlere maruziyeti artırmaktadır.

Hazır gıda tüketimi artacaktır. Hijyende olabilecek sorunlar hastalıkların artmasına neden olacaktır.

10

Bazı gelenekler (çiğ et yeme, çiğ balık yeme, bazı besinlerin pişirilmemesi vb) besin kaynaklı sorunların sürekli var olmasına, hatta artmasına neden olacaktır.

Uluslararası dolaşımın artması bu riskin daha geniş kitlelere yayılmasına neden olacaktır.

Uluslararası ticaretin artması yem vb. kaynaklı sorunları artıracaktır.

11

Besinleri Kirleten Etmenler :

1. Biyolojik etmenler2. Kimyasal etmenler3. Pestisidler (insektisit, rodentisit, fungusit vb).4. Radyoaktif kirleticiler

12

1.1. Biyolojik etmenlerBiyolojik etmenler

a. Bakteriler

b. Virüsler

c. Parazitler

d. Prion hastalıkları (Örn.Bovin Spongioform Ensefalopati).

13

Biyolojik kökenli besinsel sağlık zararlarında kaynak ; 

· % 70 et ve et ürünleri,

· % 15 balık ve öbür su ürünleri

· % 15 süt ve yumurta ürünleridir.

14

Besin Zehirlenmeleri :

Günümüzde toplu beslenme uygulaması nedeniyle, besin kaynaklı entoksikasyon, enfeksiyon ve toksi-enfeksiyonlar daha da önem kazanmaktadır.

En sık stafilokok (aureus) entoksikasyonları olmaktadır. 2. sırada salmonellozlar vardır.

Stafilokok kontaminasyonları çok hızlı çoğalır. Hastalık tablosu bakterinin ekzo-toksinlerine dayalıdır, yani bir toksi-enfeksiyondur.

15

Staph. aureus entoksikasyonu tablosu..

Yemekten birkaç saat sonra yiyenlerin çoğu etkilenir. Karın ağrısı, bulantı, kusma, ateş, çoğu kez dehipotermi bellibaşlı bulgulardır. Hipotermi tanı koydurur

D i k k a t : “ H i p o t e r m i ” ile giden bir toksi-enfeksiyon tablosunda S. aureus, Cl. botulinum veya Cl. perfringens (Welchii) etmeni düşünülmelidir. Bu konudaki en küçük savsaklama ciddi meslek kusurudur ve ağır hukuksal ceza yaptırımı görür.

16

2. Kimyasal etmenler2. Kimyasal etmenler

* Toprak kaynaklılar (kadmiyum, kurşun, civa)

* Gıdadaki toksik maddeler (aflatoksin, ergotamin)

* Sanayi kaynaklılar (poliklorlu bifeniller)

* Tarım kaynaklılar

* Besin maddesini hazırlarken su vb’den kaynaklananlar

* Paketleme-işleme kaynaklılar

* Katkı maddeleri

* Antibiyotikler

17

Kimyasal Kökenli Besinsel Sağlık Zararlıları :Kimyasal Kökenli Besinsel Sağlık Zararlıları :

Toksik Kimyasal Maddeler : Katışımların (aditifler) 3000 dolayında türü vardır.

TABLO : Gıda Maddelerine Konan Katışımlar K o r u y u c u l a r Düzeltici (Islah Edici)

MaddelerB o y a l a r..

Antiseptik ve anti-oksidanlar

* NaNO3 (sodyum nitrat)

anti-mikrobiyaldir

* Na askorbat anti- oksidandır.

* Na polifosfat stabilizatör (bozulmayı önleyen, tat ve lezzet artırıcı bir maddedir.

Örn. Tuzu azaltılmış salam, sosis, sucuklarda kullanılır.

Tatlandırıcılar 1. Sakkarin (benzosülfimid)

2. Dülsin (P-Fenetilüre)

3. Siklamatlar*Aroma (koku) verenler : İçki ve besinlere hoş bir tat ve koku vermek için kullanılırlar.

* Stabilizatörler : 2 veya daha çok sayıda, birbiriyle iyi karışmayan maddenin çözünümü için kullanılır.

Zararsız oldukları kesinlikle saptananlar dışında boyaların gıda maddelerine katılmaları doğru değildir.Ancak 600’ü aşkın türde boya maddesi kullanımdadır!.. Toksik ve kanserojen olabilirler.   D i k k a t :D i k k a t : Genel Genel olarak olarak tüm katışımlartüm katışımlar i laçlarla istenmeyen i laçlarla istenmeyen etki leşimleretki leşimlere neden e neden olabilirler!olabilirler!

18

Kimyasalların akut yüksek dozda alınması entoksikasyona yol açarak, ani ölüme neden olabilir.

Yavaş yavaş alınması durumunda vücutta birikerek (akümülasyon) karsinojenik, teratojenik (fetüste anomali), mutajenik, genotoksik, spermiotoksik etkiler gözlenir..

19

Bu maddelerin sayıları 3000 dolayındadır ilgili pek çok mevzuat vardır:Bu maddelerin sayıları 3000 dolayındadır ilgili pek çok mevzuat vardır:

UHY (Umumi Hıfzıssıhha Yasası),

TCY (Türk Ceza Yasası),

GMT (Gıda Maddeleri Tüzüğü) ve Gıda Kodeksi,

Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği,

TSE Standartları,

Sağlık Bakanlığı ve Köyişleri ve Tarım Bakanlığı Tebliğleri,

AB Direktifleri, DSÖ Standartları…

20

Tüketime sunulmadan önce gıdalara bilinçli ve amaçlı olarak eklenen maddelere ‘Gıda Katkı Maddeleri’‘Gıda Katkı Maddeleri’ denir.

Besinin yapısında olmayan elementlerin eklenmesine ‘Gıda Güçlendirilmesi’ denir.

Ekmeklik una % 5 soya unu veya balık protein konsantresi eklenmesi ile alınması gereken proteinlerin, aminoasitlerin önemli bir bölümü alınmış oluyor. Neredeyse herkes günde 1 bardak süt içmiş oluyor.

Margarinlere A, D vitamini eklenmesi

Yemeklik tuza iyot eklenmesi (50-70 mg/kg KI, GMT Md.624) örneklerdendir.

21

Un, ekmek, bisküvi, makarna, süt, mama, meyve suyu gibi ürünlerde öğütme ve işleme sırasında kaybolan ya da tüketiciye dek azalan vitamin ve mineral gibi besin öğelerinin yeniden eklenmesine ‘Gıda Zenginleştirmesi’ denir.

Günümüzde yaygın olarak zenginleştirilen ürünler;UnEkmekBebek bisküvisi ve mamalarıBebek ve küçük çocuklar için devam sütleriMakarnaMeyve SuyuEnerji ve sporcu içecekleri.

Çocuk mamalarına ve diyet gıdalara katkı maddesi özel Çocuk mamalarına ve diyet gıdalara katkı maddesi özel izinle eklenebilir.izinle eklenebilir.

22

Gıda Katkı Maddeleri;Gıda Katkı Maddeleri;

Zarar vermemeli

Besin değerini azaltmamalı

Emilimi azaltmamalı

Vitaminleri bozmamalı

Katılan maddeyle ilgili bilgi olmalı

Etikete yazılmalı

Analiz yöntemi olmalı

Mevzuatta sınırı belli olmalı

Homojen dağılmalı

Bozulmayı maskelememelidir.

23

DSÖ, besin maddelerindeki kimyasalların eşik değerlerini belirlemiştir.

ADI : Acceptable Daily Intake (Günlük Kabul Edilebilir Alım Miktarı)

NOAEL : No-observed Adverse Effect Level (İstenmeyen Etkinin Görülmediği Düzey)

24

3. Pestisidler (insektisit, rodentisit, fungusit vb).3. Pestisidler (insektisit, rodentisit, fungusit vb).

4. Radyoaktif kirleticiler4. Radyoaktif kirleticiler

25

Ankara Refik Saydam Ankara Refik Saydam Zehir Danışma Merkezi Zehir Danışma Merkezi

114114(0 800 314 79 00)

(0 312 433 70 01)

www.uzem.rshm.gov.tr

26

Besin kaynaklı sorunlarda sürveyans son derece önemlidir. Sürveyansta amaç;

• Olayın boyutlarını araştırmak,

• Varsa bir salgını erken dönemde saptamak,

• Yüksek riskli besinleri ve risk grubu tüketicileri belirlemek,

• Geliştirilen kontrol programlarının etkinliğini değerlendirmek,

• Sağlık politikası üretenlere, yöneticilere çözüm önerebilecek bilgileri toplamaktır.

27

Gıda Kökenli Enfeksiyonların Olası KaynaklarıGıda Kökenli Enfeksiyonların Olası Kaynakları

1. Yeterince pişirilmemiş et ve ürünleri, örn. tütsülenmiş et ile az pişirilmiş yumurta (rafadan ya da çiğ) tüketimi.

2. Çiğ deniz kabukluları, işlenmemiş süt, süt ürünleri ve çiğ sebze-meyve tüketimi.

3. Besinlerin depolama ve saklanmalarında uygun olmayan soğutma koşulları.

4. Çapraz kirlenme. Örn. kaynağında temiz peynirin, ambalajı açıldıktan sonra sandeviç yapımı sırasında kirletilmesi..

28

5. Kötü kişisel hijyenle birlikte, gıda işleyenlerin enfekte kişiler olması ve ortam kirliliği.

6. Gıdalara katışım ve karışım (taklit ve tağşiş).

7. Taşıma ve saklamada kontamine ambalaj gereçleri kullanımı.

8. Sinek, böcek ve kemiricilerle kirlenme.

9. Ekinlerin ve tarım ürünlerinin kirlenmiş sularla sulanması.

29

Taklit : Taklit :

İçerik ve nitelik bakımından besin maddesi olmamasına karşın bir maddenin besin maddesi olarak satılması.

•Talaşın kırmızıya boyanarak pul biber olarak satılması

•Mısır şurubuna bal enzimi katılarak arısız bal üretimi

•Tereyağının süt yerine margarinden üretilmesi. % 80’ini margarinden ve patatesten oluşan karışıma, koku ve tat vermesi için % 20 oranında tereyağı eklenip ürünün tereyağı olarak satılması.

30

Tağşiş : Tağşiş :

Satışa sunulan bir besin maddesinin düşük nitelikte hammadde kullanımı, başka bir madde eklenmesi veya pahalı hammaddenin az kullanılması veya hiç kullanılmaması yoluyla kalitesinin düşürülmesidir.

Bazen de üründeki su oranının yüksek tutulması, pahalı ürünün ucuz ürünle karıştırılmasıdır.

Ekonomik amaçlı bir dolandırıcılık türüdür.

•Zeytinyağı ile pamuk yağının karıştırılması,

•Dana köfteye domuz at, tavuk eti karıştırılması

•Sütün yağının çekilerek yerine ayçiçeği yağı ya da margarin katılması.

31

Gıda Kaynaklı Majör Hastalıklar Esas kaynak Semptomlar

Salmonellosis pişirilmemiş ateş, ishal

kümes hayvanları mide krampları etleri, süt, et ve yumurta

Hepatit A, C dışkıyla bulaşmış sarılık, başağrısı gıdalar ve su karaciğer

bölgesinde ağrı

Shigellosis ″ ″ ateş, ishal, mide krampları;

hastalık çok bulaşıcıdır.

Botulism iyi kapatılmamış çift görme (kutulanmamış) kas güçsüzlüğü, konserve gıdalar yutma, solunum

zorluğu.. sıklıkla ölümcül

Gıda Kaynaklı 4 Önemli HastalıkGıda Kaynaklı 4 Önemli Hastalık

32

Haziran 1995’te çıkarılan

“ 560 Sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine İlişkin Yasa Gücünde Kararname” (YGK)

gıda yasamız yerine geçmektedir.

Yine bu YGK’nin öngördüğüTürk Gıda Kodeksi (Yönetmeliği),

16 Kasım 1997’de çıkarılmıştır.

33

İNSAN SAĞLIĞI AÇISINDAN TEMEL İLKE :

Gıda maddeleri, olabildiğince doğalve katkı içermeyen

yapıda olmalıdır..

34

N a s ı l K o r u n a l ı m ?N a s ı l K o r u n a l ı m ?

35

Besin maddelerinde riski önleme 3 farklı amaç ve aşamada yapılır:

A.A. Bulaşmayı önlemek için:Bulaşmayı önlemek için:* Paketleme* Ekipmanı temizleme

B.B. Mikrobiyolojik büyümeyi kontrol için;Mikrobiyolojik büyümeyi kontrol için;* Soğukta saklama (4-8 0C)* Dondurarak saklama (-10 0C)* Asitleştirme (sirke)* Kurutma* Vakum paketleme

36

C.C. Mikroorganizmaları yok etmek için;Mikroorganizmaları yok etmek için;

* Isı i le işleme tabi tutma

Pastörizasyon : Mikroorganizmaların sayısı azaltılır. 630C’de 30 dakika tutularak klasik pastörizasyon ya da 720C’de 15 saniye tutularak hızlı pastörizasyon yapılabilir (pastörize süt açıkta 2-3 günde bozulur). Sütler pastörize edilerek tereyağı, peynir gibi ürünler üretilirse, başta brusellozis olmak üzere pek çok besin toksi-enfeksiyonundan korunmak olanaklı olabilir. Yumurta da toz durumuna getirilip pastörize edilebilmektedir.

37

UHT (Ultra High Temperatüre= Ultra Heat Treatment) 1410C’de 3-5 saniye tutulduktan sonra hemen oda sıcaklığına soğutulur (ultra-pastörizasyon).

Uzun ömürlü süt diye bilinen Ultra Pastörize (UHT) Sütler 4 ay dayanabilir ve böyle durumlarda koruyucu katkı maddesi gereksinimi kalmaz.

Zenginleştirme amaçlı Ca, Vit D, protein, mineraller (Fe vb.) eklenebilir..   

38

Neden Pastörize Süt ?

- Aseptik, alüminyum kaplı karton kutularda (Tetra Brik Aseptik Ambalaj) satışa sunulurlar.

- Özelliklerini ve besin değerini, ambalajı açılmazsa, oda sıcaklığında en az 4 ay korurlar.

- UHT ile, hem sağlığa zararlı patojen bakteriler, hem de sütün bozulmasına neden olan bakteriler tümüyle yok edilmektedir.

39

• Tetra Brik (dikdörtgen prizma) Aseptik kutuların özelliği sayesinde, kapalı ambalajındaki süte, dışarıdan mikroorganizma, ısı, ışık ve hava girişi olası değildir ve bu yolla süt uzun ömürlü olur.

40

* Konserveleme : besin maddesi 1210C’de dakikalarca ısıtılır.

* İrradyasyon : iyonizan radyasyon (gamma) veya x ışınlarıyla besin maddesinin karşılaşması

* Yıkama-dezenfeksiyon

* uv radyasyon

41

Besinlerin 7-63 0C arasında saklanması risklidir. Bu ısı aralığı mikroorganizmaların üremesi için çok elverişlidir. Bu nedenle pişirilen yemeklerin dışarıda soğumaya bırakılmadan buzdolabına konulması gerekir.

Uygun ısıda 1 bakteri 2 saate 64 bakteri ,12 saatte 69 milyar bakteri olur.

42

En sık karşılaşılan besin zehirlenmesi etkeni stafilkok ve salmonella’dır.

Besin zehirlenmelerinde genellikle etken toksin olduğu için salmonella dışında kültür yapmak yararsızdır. Bu nedenle salgın ya da enfeksiyonun kaynağı epidemiyolojik yöntemlerle ortaya konulur.

Zehirlenmelerde semptomların başlama saati önemlidir. Tarım ilaçları ve kimyasallarla zehirlenmelerde belirtiler hemen başlar.

43

Toplu beslenme sağlanan bir yerde kuşkulu bir menüden sonra, olası kaynağı bulmak için biyoistatistik tekniklerden de yararlanılır.

Aşağıda bir örnek sunulmaktadır.

Y e m e y e n l e r

T o p l a m

MenüÖgeleri

Y i y e n l e r

Zehirlenen Zehirlenmeyen Zehirlenen Zehirlenmeyen

Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Çorba 50 250 30 70 400 100.0

Etli yemek

100 20 30 250 400 100.0

Pilav 60 140 150 50 400 100.0

Meyve 25 275 30 70 400 100.0

44

DSÖ’ye göre besin kaynaklı hastalıkların temel nedeni; besinle temasta hatalı davranıştır.

Besinle temasta başlıca hatalı davranışlar;Besinle temasta başlıca hatalı davranışlar;

1. Besinlerin tüketimden çok önce hazırlanması ve uygun ısıda saklanmaması,

2. Çapraz kontaminasyon,

3. Kötü hijyenli kişilerin besinle temasıdır.

45

1. Kaynakta güvenli besin üretim tekniğinin seçilmesi

2. Besinin doğru biçimde pişirilmesi

3. Besinin hemen tüketilmesi

4. Besinin dikkatli bir biçimde depolanması

5. Besinin doğru olarak ısıtılması

6. Pişmiş besinin ayrı tüketilmesi

7. El temizliğine dikkat edilmesi

8. Mutfağın ve tüm gereçlerinin temiz tutulması

9. İnsektisit, kemirici ve öbür hayvanlardan korunma

10. Temiz su kullanılması…

DSÖ’nün, Besin HazırlanmasındaDSÖ’nün, Besin Hazırlanmasında

Uyulmasını Önerdiği 10 Altın Kural.Uyulmasını Önerdiği 10 Altın Kural.

46

Besin kaynaklı hastalıkların en önemli özelliği; ÖNLENEBİLİR olmalarıdır.

47

Besin sağlığının amacı;

ÜRETİCİDEN TÜKETİCİYE GELENE DEK;

ENFEKSİYÖZ

PARAZİTER etmenlerle kirlenmeyi

TOKSİK önlemek,

Kirlenmişse kirliliği yok etmek ve bu önlemleri düzenli denetlemektir.

48

Besinler Nasıl Kirlenir ?

Kirli ellerle besin hazırlanır ya da yenirse, meyve ve sebzeler kontamine toprakta yetişirse

Kirli satış yerleri, kaplar, depolar

Hasta ya da yaralı besin işleyicileri

Pişirme ve yeme sırasında hayvanlara dokunmak gibi yanlış alışkanlıklar

Hasta hayvanlardan sağlanan besinler, örn. çiğ süt, yumurta

Açıkta saklanan ve sineklerin kemiricilerin ve öteki hayvanların ulaşabildiği gıdalar

Sahipsiz hayvanların gıdaları kirletmesiyle

Kontamine suyla yıkanmış gıdalar

Çiğ ve pişmiş gıda aynı yerde depolanırsa

Yere yakın yetişen yapraklı sebze, meyveler

Yere düşmüş gıda

Kirli mutfak masası ve kap, kacak

Yiyeceklerin hazırlandığı kapların ve yüzeylerin et suyuyla bulaşık bezlerle silinmesi

BESİNLER

49

İyice pişir, bekletmeden ye!

Tüketilmeyenleri -gerekliyse- yeniden ısıtarak ye!

Gerekeni sıcak, gerekeni soğuk koşullarda sakla!

Üzerini kapalı tut!

Gıda maddelerini, elleri, yüzeyleri ve ilgili gereçleri temiz tut

Gıda Güvenliği Kuralları .

50

Besin güvenliğinde sağlık çalışanlarının görevleri;

•İnsanları besin kaynaklı tehlikelerden korumak (eğitim),

•Besin kaynaklı sorunlarda sürveyans,

•Besin kaynaklı hastalıklarda tedavidir.

Özellikle toplu besin tüketilen yerler önemlidir.

51

• Besin zehirlenmelerinin bildirimi Umumi Hıfzıssıhha Yasası’nın 57. maddesi gereğince tüm sağlık personeli için zorunludur (Form 014 doldurularak).

Toplu zehirlenmelerin ayrıca savcılığa bildirimi Türk Ceza Yasası buyruğudur (md. 530).

Bu durumlarda alınacak önlemler için anılan Yasa’nın 72. maddesi de özenle anımsanmalıdır.

52

Mutfakta Dönemsel (Periyodik) Denetim

• Taşıyıcı (portör) incelemeleri 3 ayda bir mutlaka yapılmalıdır (Umumi Hıfzıssıhha Yasası md. 126). Başta dışkı kültürü olmak üzere boğaz kültürü, öykü ve FM.

• Yılda 1 kez akciğer filmi çekilir.

• Sulardan ve mutfak gereçlerinden kültür örnekleri alınmalıdır.

• Mutfak ve banyo atıklarının zararsızlaştırılması üzerinde durulmalıdır.

53

G I D A D E N E T İ M İ

1. Üretim öncesinde2. Üretim sonrasında,3. Son üründe yürütülmelidir.

54

Gıda denetimlerinde;

1. İşyerinde çevre sağlığı

2. Gıda sağlığı

3. İş ve işçi sağlığına bakılır

Denetimlerde alınan gıda örneklerinin Gıda Kodeksi’ne uygunluğu değerlendirilir.

İşletme küçüldükçe risk artmaktadır.

55

B E S L E N M E

B O Z U K L U K L A R I

56

Beslenme Bozuklukları

1. Dengesiz beslenme

2. Yetersiz beslenme

3. Aşırı beslenme

57

Yeterl i Beslenme : Gereken enerjiyi; protein, vitamin, mineral ve yağlardan almaktır.

Dengeli Beslenme : Bütün besin türlerini aynı öğünde yemektir.

58

Dengesiz Beslenme : Alınan besin maddeleri arasındaki oranın bozulmasıdır.

Yetersiz Beslenme : Besin maddelerinin gerekenden az alınması ya da yeterince yararlanılamamsıdır.

Aşırı Beslenme : Besin maddelerinin gereksinimden çok alınmasına ve kişiye zarar vermesine denir.

Yukarıdaki beslenme biçimlerinin herhangi birinin varlığına ‘MALNUTRİSYON’ denir.

59

MALNUTRİSYON;

1. Fizik, fizyolojik ve mental gelişme geriliğine,(kretenizm, oligofreni vb).

2. Enfeksiyon hastalıklarına karşı dirençsizliğe,

3. Primer beslenme hastalıklarına * Açlık hastalıkları, * PEM (marasmus, kwaşiorkor)* Avitaminozlar (rikets, beriberi B1, E, C, K vit. * Mineral yetmezliği(Fe, I, Zn)* Aşırı beslenme (obezite)

4. Metabolik, dejeneratif hastalık gelişimine (Tip II DM, HT, KVS hast., gut vb.) yol açar.

60

TEŞEKKÜRLER