atha

arjuna-viñäda-yogo näma

prathamo’dhyäyaù |

bhagavad-gétä rämänuja-bhäñyam

upodghäöaù

yat padämbhoruha-dhyäna-vidhvastäçeña-kalmañaù |vastutäm upayäto’haà yämuneyaà namämi tam ||

oà | çriyaù patir nikhila-heya-pratyanéka-kalyäëaika-tänaù svetara-samasta-vastu-vilakñaëänanta-jïänänandaika-svarüpaù, sväbhävikänavadhikätiçaya-jïäna-balaiçvarya-vérya-çakti-tejaù-prabhåty-asaàkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëa-mahodadhiù, sväbhimatänurüpaika-rüpäcintya-divyädbhuta-nitya-niravadya-niratiçayjjvalya-saugandhya-saundarya-saukumärya-lävaëya-yauvanädy-ananta-guëa-nidhir divya-rüpaù, svocita-vividha-vicitränantäçcarya-nitya-niravadyäparimita-divya-bhüñaëaù, svänurüpäsaàkhyeyäcintya-çakti-nitya-niravadya-niratiçaya-kalyäëa-divyäyudhaù, sväbhimatänurüpa-nitya-niravadya-svarüpa-rüpa-guëa-vibhavaiçvarya-çélädy-anavadhikätiçayäsaìkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëa-çré-vallabhaù, sva-saìkalpänuvidhäyi-svarüpa-sthiti-pravåtti-bhedäçeña-çeñataika-rati-rüpa-nitya-niravadya-niratiçaya-jïäna-kriyaiçvaryädy-ananta-guëa-gaëäparimita-süribhir anavaratäbhiñöuta-caraëa-yugalaù, väì-manasäparicchedya-svarüpa-svabhävaù, svocita-vividha-vicitränanta-bhogya-bhogopakaraëa-bhoga-sthäna-samåddhänantäçcaryänanta-mahä-vibhavänanta-parimäëa- nitya-niravadyäkñara-parama-vyoma-nilayaù, vividha-vicitränanta-bhogya-bhoktå-varga-paripürëa-nikhila-jagad-udaya-vibhava-laya-lélaù, paraà brahma puruñottao näräyaëo brahmädi-sthävaräntaà nikhilaà jagat såñövä svena rüpeëävasthitaù, brahmädi-deva-manuñyäëäà dhyänärädhanädy-agocaro’pära-käruëya-sauçélya-vätsalyaudärya-mahodadhiù, svayam eva rüpaà tat-tat-sajätéya-saàsthänaà sva-svabhävam ajahad eva kurvaàs teñu teñu lokeñv avatéryävatérya tais tair ärädhitaù, tat-tad-iñöänurüpaà dharmärtha-käma-mokñäkhyaà phalaà prayacchan, bhü-bhärävatäraëäpadeçenäsmad-ädénäm api saàsära-duùkha-çamanäya samäçrayaëéyatväyävatéryorvyäà sakala-manuja-nayana-viñayatäà gataù, parävara-nikhila-jana-mano-nayana-häri-divya-ceñöitäni kurvan, pütanä-çakaöa-yamalärjunäriñöa-pralamba-dhenuka-käliya-keçi-kuvalayäpéòa-

cäëüra-muñöika-tosala-kaàsädén nihatya anavadhika-dayä-sauhärdänuräga-garbhävalokanäläpämåtair viçvam äpyäyayan, niratiçaya-saundarya-sauçélyädi-guëäviñkäreëäkrüra-mäläkärädén parama-bhägavatän kåtvä, päëòu-tanaya-yuddha-protsähana-vyäjena parama-puruñärtha-lakñaëa-mokña-sädhanatayä vedäntoditaà sva-viñayaà jïäna-karmänugåhétaà bhakti-yogam avatärayämäsa |

tatra päëòavänäà karuëäà ca yuddhe prärabdhe sa bhagavän puruñottamaù sarveçvareçvaro jagad-upakåti-martya äçritavätsyala-vivaçaù pärthaà rathinam ätmänaà ca särathià sarva-loka-säkñikaà cakära | evam arjunasyotkarñaà jïätväpi sarvätmanändho dhåtaräñöraù suyodhana-vijaya-bubhutsayä saàjayaà papraccha—

- - |dharma kñetre kuru kñetre samavetä yuyutsavaù ||1||mämakäù päëòaväç caiva kim akurvata saàjaya

saàjaya uväca |dåñövä tu päëòavänékaà vyüòhaà duryodhanas tadä

||2||äcäryam upasaàgamya räjä vacanam abravét - |paçyaitäà päëòu puträëäm äcärya mahatéà camüm

- ||3||vyüòhäà drupada putreëa tava çiñyeëa dhématä - |atra çürä maheñväsä bhémärjuna samä yudhi

||4||yuyudhäno viräöaç ca drupadaç ca mahärathaù |dhåñöaketuç cekitänaù käçiräjaç ca véryavän

- ||5||purujit kuntibhojaç ca çaibyaç ca nara puàgavaù |yudhämanyuç ca vikränta uttamaujäç ca véryavän

- ||6||saubhadro draupadeyäç ca sarva eva mahä rathäù |asmäkaà tu viçiñöä ye tän nibodha dvijottama

||7||näyakä mama sainyasya saàjïärthaà tän bravémi te |bhavän bhéñmaç ca karëaç ca kåpaç ca samitiàjayaù

||8||açvatthämä vikarëaç ca saumadattir jayadrathaù - - |anye ca bahavaù çürä mad arthe tyakta jévitäù

- - - ||9||nänä çastra praharaëäù sarve yuddha viçäradäù |aparyäptaà tad asmäkaà balaà bhéñmäbhirakñitam

||10||paryäptaà tv idam eteñäà balaà bhémäbhirakñitam - |ayaneñu ca sarveñu yathä bhägam avasthitäù

||11||bhéñmam eväbhirakñantu bhavantaù sarva eva hi

duryodhanaù svayam eva bhémäbhirakñitaà päëòavänäà balam, ätméyaà ca bhéñmäbhirakñitaà balam avalokya ätma-vijaye tasya balasya paryäptatäm ätméyasya balasya tad-vijaye cäparyäptatäm äcäryäya nivedya, antar viñaëëo’bhavat ||1.2-11 ||

- |tasya saàjanayan harñaà kuru våddhaù pitämahaù- ||12||siàha nädaà vinadyoccaiù çaìkhaà dadhmau pratäpavän

- |tataù çaìkhäç ca bheryaç ca paëavänaka gomukhäù ’ ||13||sahasaiväbhyahanyanta sa çabdas tumulo bhavat

tasya viñädam älokya bhéñmas tasya harñaà janayituà siàha-nädaà çaìkhädhmänaà ca kåtvä çaìkha-bheré-ninädaiç ca vijayäbhiçaàsinaà ghoñaà cäkarayat ||1.12-13||

|tataù çvetair hayair yukte mahati syandane sthitau ||14||mädhavaù päëòavaç caiva divyau çaìkhau pradadhmatuù

tatas taà ghoñam äkarëya sarveçvareçvaraù pärtha-särathé rathé ca päëòu-tanayas trailokya-vijayopakaraëa-bhüte mahati syandane sthitau trailokyaà kampayantau çrémat-päïcajanya-devadattau divyau çaìkhau pradadhmatuù ||1.14||

|päïcajanyaà håñékeço devadattaà dhanaàjayaù - - ||15||pauëòraà dadhmau mahä çaìkhaà bhéma karmä våkodaraù

- - |ananta vijayaà räjä kunté putro yudhiñöhiraù - ||16||nakulaù sahadevaç ca sughoña maëipuñpakau

- |käçyaç ca parameñväsaù çikhaëòé ca mahä rathaù ||17||dhåñöadyumno viräöaç ca sätyakiç cäparäjitaù

- |drupado draupadeyäç ca sarvaçaù påthivé pate ||18||saubhadraç ca mahäbähuù çaìkhän dadhmuù påthak påthak

|sa ghoño dhärtaräñöräëäà hådayäni vyadärayat ||19||nabhaç ca påthivéà caiva tumulo vyanunädayan

tato yudhiñöhiro våkodarädayaç ca svakéyän çaìkhän påthak påthak pradadhmauù | sa ghoño duryodhana-pramaukhänäà sarveñäm eva bhavat-puträëäà hådayäni bibheda | adayaiva nañöaà kurüëäà balam iti dhärtaräñörä menire | evaà tad-vijayäbhikaìkñiëe dhåtaräñöräya saàjayo’kathayat ||1.15-1.19||

- |atha vyavasthitän dåñövä dhärtaräñörän kapi dhvajaù - ||20||pravåtte çastra saàpäte dhanur udyamya päëòavaù

- |håñékeçaà tadä väkyam idam äha mahé pate ’ ||21||senayor ubhayor madhye rathaà sthäpaya me cyuta

’ - |yävad etän nirékñe haà yoddhu kämän avasthitän - ||22||kair mayä saha yoddhavyam asmin raëa samudyame

’ ’ |yotsyamänän avekñe haà ya ete tra samägatäù - ||23||dhärtaräñörasya durbuddher yuddhe priya cikérñavaù

|evam ukto håñékeço guòäkeçena bhärata ||24||senayor ubhayor madhye sthäpayitvä rathottamam

- - |bhéñma droëa pramukhataù sarveñäà ca mahékñitäm ||25||uväca pärtha paçyaitän samavetän kurün iti

sa ca tena coditas tat-kñaëäd eva bhéñma-droëädénäà sarveñäm eva mahékñitäà paçyatäà yathä coditam akarot | édåçé bhavadéyänäà vijaya-sthitir iti cävocat ||1.25||

|taträpaçyat sthitän pärthaù pitèn atha pitämahän ||26||äcäryän mätulän bhrätèn puträn pauträn sakhéàs tathä

sa tu pärtho mahä-manäù parama-käruëiko dérgha-bandhuù parama-dhärmikaù sa-bhrätåko bhavadbhiù atighorair märaëair jatu-gåha-dähädibhir asakåd-vaïcito’pi parama-puruña-sahäyo’pi haniñyamäëän bhavadéyän vilokya bandhu-snehena parayä kåpayä dharmädharma-bhayena cätimätra-svinna-sarva-gätraù ||1.26||

|çvaçurän suhådaç caiva senayor ubhayor api ||27||tän samékñya sa kaunteyaù sarvän bandhün avasthitän

|kåpayä parayäviñöo viñédann idam abravét ||28||dåñövemaà svajanaà kåñëa yuyutsuà samupasthitam

|sédanti mama gäträëi mukhaà ca pariçuñyati ||29||vepathuç ca çarére me romaharñaç ca jäyate |gäëòévaà sraàsate hastät tvak caiva paridahyate

||30||na ca çaknomy avasthätuà bhramatéva ca me manaù |nimittäni ca paçyämi viparétäni keçava

’ ||31||na ca çreyo nupaçyämi hatvä svajanam ähave |na käìkñe vijayaà kåñëa na ca räjyaà sukhäni ca

||32||kià no räjyena govinda kià bhogair jévitena vä |yeñäm arthe käìkñitaà no räjyaà bhogäù sukhäni ca

’ ||33||ta ime vasthitä yuddhe präëäàs tyaktvä dhanäni ca |äcäryäù pitaraù puträs tathaiva ca pitämahäù

||34||mätuläù çvaçuräù pauträù çyäläù saàbandhinas tathä ’ |etän na hantum icchämi ghnato pi madhusüdana

- - ||35||api trailokya räjyasya hetoù kià nu mahé kåte |nihatya dhärtaräñörän naù kä prétiù syäj janärdana

||36||päpam eväçrayed asmän hatvaitän ätatäyinaù - |tasmän närhä vayaà hantuà dhärtaräñörän sva bändhavän

||37||svajanaà hi kathaà hatvä sukhinaù syäma mädhava - |yady apy ete na paçyanti lobhopahata cetasaù

- - - ||38||kula kñaya kåtaà doñaà mitra drohe ca pätakam

|kathaà na jïeyam asmäbhiù päpäd asmän nivartitum- - ||39||kula kñaya kåtaà doñaà prapaçyadbhir janärdana

- - |kula kñaye praëaçyanti kula dharmäù sanätanäù ’ ||40||dharme nañöe kulaà kåtsnam adharmo bhibhavaty uta

- |adharmäbhibhavät kåñëa praduñyanti kula striyaù - ||41||stréñu duñöäsu värñëeya jäyate varëa saàkaraù

- |saàkaro narakäyaiva kula ghnänäà kulasya ca - - ||42||patanti pitaro hy eñäà lupta piëòodaka kriyäù

- - - |doñair etaiù kula ghnänäà varëa saàkara kärakaiù - - ||43||utsädyante jäti dharmäù kula dharmäç ca çäçvatäù- - |utsanna kula dharmäëäà manuñyäëäà janärdana

||44||narake niyataà väso bhavatéty anuçuçruma |aho bata mahat päpaà kartuà vyavasitä vayam

- - ||45||yad räjya sukha lobhena hantuà svajanam udyatäù - |yadi mäm apratékäram açastraà çastra päëayaù

||46||dhärtaräñörä raëe hanyus tan me kñemataraà bhavet |evam uktvärjunaù saàkhye rathopastha upäviçat - - ||47||visåjya saçaraà cäpaà çoka saàvigna mänasaù

sarvathähaà na yotsyäméty uktvä bandhu-viçleña-janita-çoka-saàvigna-mänasaù pärthaù sa-çaraà cäpaà visåjya rathopastha upäviçat ||1.47||

iti çrémad-rämänujäcärya-kåte gétä-bhäñye prathamo’dhyäyaù||1||

atha

säìkhya-yogo näma

dvitéyo’dhyäyaù

bhagavad-gétä rämänuja-bhäñyam

saàjaya uväca - |taà tathä kåpayäviñöam açru pürëäkulekñaëam

||1||viñédantam idaà väkyam uväca madhusüdanaù

- çré bhagavän uväca |kutas tvä kaçmalam idaà viñame samupasthitam- - ||2||anärya juñöam asvargyam akérti karam arjuna

|klaibyaà mä sma gamaù pärtha naitat tvayy upapadyate - ||3||kñudraà hådaya daurbalyaà tyaktvottiñöha parantapa

evam upaviñöe pärthe kuto’yam asthäne samupasthitaù çokaù ? ity äkñipya tam imaà viñama-sthaà çokam avidvat-sevitaà para-loka-virodhinam akérti-karam atikñudraà hådaya-daurbalya-kåtaà parityajya yuddhäyottiñöheti çré-bhagavän uväca ||2.1-3||

arjuna uväca |kathaà bhéñmam ahaà saàkhye droëaà ca madhusüdana

||4||iñubhiù pratiyotsyämi püjärhäv arisüdana

gurün ahatvä hi mahänubhäväï |çreyo bhoktuà bhaikñyam apéha loke

- hatvärtha kämäàs tu gurün ihaiva - ||5||bhuïjéya bhogän rudhira pradigdhän

punar api pärthaù sneha-käruëya-dharmädharma-bhayäkulo bhagavad-uktaà hitatamam ajänan idam uväca | bhéñma-droëädikän bahu-mantavyän gurün katham ahaà haniñyämi ? kathantaräà bhogeñv atimätra-prasaktän tän hatvä tair bhujyamänän tän eva bhogäàs tad-rudhireëa upasicya teñv äsaneñüpaviçya bhuïjéya ? ||2.4-5||

na caitad vidmaù kataran no garéyo |yad vä jayema yadi vä no jayeyuù

yän eva hatvä na jijéviñämas’ ||6||te vasthitäù pramukhe dhärtaräñöräù

- -kärpaëya doñopahata svabhävaù - - |påcchämi tväà dharma saàmüòha cetäù

yac chreyaù syän niçcitaà brühi tan me ’ ||7||çiñyas te haà çädhi mäà tväà prapannam

na hi prapaçyämi mamäpanudyäd |yac chokam ucchoñaëam indriyäëäm

aväpya bhümäv asapatnam åddhaà ||8||räjyaà suräëäm api cädhipatyam

evaà yuddham ärabhya nivåttavyäpärän bhavato dhärtaräñöräù prasahya hanyur iti cet, astu, tad-vadha-labdha-vijayäd adharmyäd asmäkaà dharmädharmäv ajänadbhis tair hananam eva garéya iti me pratibhätéty uktvä, yan mahyaà çreya iti niçcitaà tat çarëägatäya tava çiñyäya me brühéty atimätra-kåpaëo bhagavat-pädämbujam upasasära ||2.6-8||

saàjaya uväca |evam uktvä håñékeçaà guòäkeçaù parantapaù

||9||na yotsya iti govindam uktvä tüñëéà babhüva ha

- - evaà asthäne samupasthita sneha käruëyäbhyäm aprakåtiìgataà kñatriyäëäà - - yuddhaà parama dharmam apy adharmaà manvänaà dharma bubhutsayä ca

çaraëägataà pärtham uddiçya ätma-yäthätmya-jïänena yuddhasya phaläbhisandhi-rahitasya svadharmasya ätma-yäthärthya-präpty-upäyatä-jïänena ca vinä asya moho na çämyatéti matvä bhagavatä parama-purñeëa adhyätma-çästrävataraëaà kåtam | tad uktam—

- - - - | asthäna sneha käruëya dharmädharma dhiyäkulam || pärtha prapannam uddiçya çästrävataraëaà kåtam [gétä -rtha

5] saàgraha iti ||2.9||

|tam uväca håñékeçaù prahasann iva bhärata ||10||senayor ubhayor madhye viñédantam idaà vacaù

- - -tam evaà dehätmanor yäthätmya jïäna nimitta çokäviñöaà dehätiriktätma-jïäna-nimittaà ca dharmädharmau bhäñamäëaà parasparaà viruddha-guëänvitam ubhayoù senayor yuddhäya udyuktayor madhye akasmän nirudyogaà pärtham älokya parama-puruñaù prahasann ivedam uväca | pärthaà prahasann iva parihäsa-väkyaà vadann iva ätma-paramätma-

yäthätmya-tat-präpty-upäya-bhüta-karma-yoga-jïäna-yoga-bhakti-yoga-gocaram | na tv evähaà jätu näsam [ gétä 2.12] ity ärabhya -ahaà tvä sarva

päpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù [ 18.66] - gétä ity etad antam uväca ity ||2.10||arthaù

- çré bhagavän uväca - |açocyän anvaçocas tvaà prajïä vädäàç ca bhäñase ||11||gatäsün agatäsüàç ca nänuçocanti paëòitäù

açocyän prati anuçocasi - - patanti pitaro hy eñäà lupta piëòodaka kriyäù [ gétä1.41] - - - - ity ädikän dehätma svabhäva prajïä nimitta vädäàç ca bhäñase | dehätma-svabhäva-jïänavatäà nätra kiïcit çoka-nimittam asti | gatäsün dehän agatäsün ätmanaç ca prati tayoù svabhäva-yäthätmya-vido na çocanti | atas tvayi vipratiñiddham idam upalabhyate | yad etän haniñyäméty anuçocanam, yac ca dehätiriktätma-jïäna-kåtaà dharmädharma-bhäñaëam | ato deha-svabhävaà ca na jänäsi, tad-atiriktam ätmänaà ca nityam, tat-präpty-upäya-bhütaà yuddhädikaà dharmaà ca | idaà ca yuddhaà phaläbhisandhi-rahitam | ätma-yäthätmyäväpty-upäya-bhütam | ätmä hi na janmädhéna-sad-bhävo na maraëädhéna-vinäçaç ca; tasya janma-maraëayoù abhävät; ataù sa na çoka-sthänam | dehas tv acetanaù pariëäma-svabhävaù, tasya utpatti-vinäça-yogaù sväbhävikaù, iti so’pi na çoka-sthänam ity abhipräyaù ||2.11||

|na tv evähaà jätu näsaà na tvaà neme janädhipäù ||12||na caiva na bhaviñyämaù sarve vayam ataù param

| prathamaà tävad ätmanäà svabhävaà çåëu ahaà sarveçvaras tävad ato | - vartamänät pürvasmin anädau käle na näsam api tu äsam tvan mukhäç

caite éçitavyäù kñetrajïä na näsan api tv äsan | ahaà ca yüyaà ca sarve vayam ataù param asmäd anantare käle na caiva na bhaviñyämaù, api tu bhaviñyäma eva | yathä ahaà sarveçvaraù paramätmä nitya iti nätra saàçayaù, tathaiva bhavantaù kñetrajïä ätmäno’pi nityä eveti mantavyäù | evaà bhagavataù sarveçvarad ätmanäà parasparaà ca bhedaù päramärthakaù, iti bhagavatä evoktam iti pratéyate |

ajïäna-mohitaà prati tan-nivåttaye päramärthika-nityatvopadeça-samaye aham 'tvam 'ime' sarve 'vayam iti vyapadeçät | aupädhikätma-bheda-väde hy ätma-bhedasyätättvikatvena tattvopadeça-samaye bheda-nirdeço na saàgacchate | bhagavad-uktätma-bhedaù sväbhävika iti | çrutir apy äha—nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän [çve.u. 6.13] iti | nityänäà bahünäà cetanänäà ya ekaç cetano nityaù sa kämän vidadhätéty arthaù |

ajïäna-kåta-bheda-dåñöi-väde tu parama-puruñasya paramärtha-dåñöer nirviçeña-küöastha-nitya-caitanyätma-yäthätmya-säkñät-kärat nivåttäjïäna-tat-käryatayä ajïäna-kåta-bheda-darçanaà tan-mülopadeçädi-vyavahäraç ca na saàgacchante | [parama-puruño’py ajïa iti pakñe’rjuna-väkyät parama-puruña-väkyasyäjïäna-müla-mithyärthatve viçeñäbhävän na tasyopadeça-rüpatvät |]

atha parama-puruñasyädhigatäd dvaita-jïänasya bädhitänuvåtti-rüpam idaà bheda-jïänaà dagdha-paöädivan na bandhakam iti ucyate, naitad upapadyate | marécikä-jala-jïänädikaà hi bädhitam anuvartamänam api na jaläharaëädi-pravåtti-hetuù | evam aträpy advaita-jïänena bädhitaà bheda-jïänam anuvartamänam api mithyärtha-viñayatva-niçcayät nopadeçädi-pravåtti-hetuù bhavati | na ceçvarsya pürvam ajïasya çästrädhigata-tattva-jïänatayä bädhitänuvåttiù çakyate vaktum | yaù sarvajïaù sarvavit [mu.u. 2.1.9] parasya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8]

vedähaà samatétäni vartamänäni cärjuna | bhaviñyäëi ca bhütäni mäà tu veda na kaçcana [gétä 7.26] iti çruti-småti-virodhät |

kià ca, parama-puruñaç cedänéntana-guru-paramparä cädvitéyätma-svarüpa-niçcaye sati anuvartamäne’pi bheda-jïäne sva-niçcayänurüpam advitéyam ätma-jïänaà kasmä upadiçatéti vaktavyam ? pratibimbavat pratéyamänebhyaù arjunädibhya iti cet, naitad upapadyate; na hy anunmattaù ko’pi maëi-kåpäëa-darpaëädiñu pratéyamäneñu svätma-pratibimbeñu teñäà svätmano’nanyatvaà jänan tebhyaù kam apy artham upadiçati |

bädhitänuvåttir api tair na çakyate vaktum | bädhakenädvitéyätma-jïänena ätma-vyatirikta-bheda-jïana-käraëasyänäder vinañöatvät | dvi-candra-jïänädau tu candraikatva-jïänena pärmärthika-timirädi-doñasya dvi-candra-jïäna-hetoù avinañöatväd bädhitänuvåttiù yuktä | anuvartamänam api prabala-pramäëa-bädhitvenäkiïcitkaram | iha tu bheda-jïänasya sa-viñayasya sa-käraëasya apäramärthikatvena vastu-yäthätmya-jïäna-vinañöatvät na kathaàcid api bädhitänuvåttiù saàbhavati | ataù sarveçvarasya idänéntana-guru-paramparäyäç ca tattva-jïänam asti ced bheda-darçana-tat-käryopadeçädya-saàbhavaù | bheda-darçnam astéti ced, ajïänasya tad-dhetoù sthitatvenäjïatväd eva sutaräm upadeço na saàbhavati |

kià ca, guror advitéyätma-vijïänäd eva brahma-jïänasya sakäryasya vinañöatvät çiñyaà prati upadeço niñprayojanaù | gurus taj-jïänaà ca kalpitam iti cet, çiñya-taj-jïänayor api kalpitatvät tad apy anivartakam | kalpitatve’pi pürva-virodhitvena nivartakam iti cet, tad äcärya-jïäne’pi

samänam iti tad eka nivartakaà bhavatéty upadeçänarthakyam eva | iti kåtam asamécéna-vädair nirastaiù ||2.12||

’ |dehino smin yathä dehe kaumäraà yauvanaà jarä - ||13||tathä dehäntara präptir dhéras tatra na muhyati

-ekasmin dehe vartamänasya dehinaù kaumärävasthäà vihäya yauvanädy- - avasthä präptau ätmanaù sthira buddhyä yathätmä nañöa iti na çocati,

dehäd dehäntara-präptäv api tathaiva sthira ätmeti buddhimän na çocati | ata ätmanäà nityatväd ätmäno na çoka-sthänam | etävad atra kartavyam—ätmanäà nityänäm eva anädi-karma-vaçyatayä tat-tat-karmocita-deha-saàsåñöänäà tair eva dehair bandha-nivåttaye çästréyaà sva-varëocitaà yuddhädikam anabhisaàhita-phalaà karma kurvatäm avarjanéyatayä indriyaiù indriyärtha-sparçäù çétoñëädi-prayukta-sukha-duùkha-dä bhavanti | te tu yävac-chästréya-karma-samäpti kñantavyä iti ||2.13||

- - - - |mäträ sparçäs tu kaunteya çétoñëa sukha duùkha däù’ ||14||ägamäpäyino nityäs täàs titikñasva bhärata

imam artham anantaram eva äha - mäträ çparçäs tv |iti - - -çabda sparça rüpa- - - | rasa gandhäù säçrayäù tan mäträ käryatvät mäträ iti ucyante çroträdibhis

teñäà sparçäù çétoñëa-mådu-paruñädi-rüpa-sukha-duùkhadä bhavanti | çétoñëa-çabdaù pradarçanärthaù | tän dhairyeëa yävad-yuddhädi-çästréya-karma-samäpti titikñasva | te cägamäpäyitväd dharyavatäà kñantuà yogyäù | anityäç caite bandha-hetu-bhüta-karma-näçe sati, ägamäpäyitvenäpi nivartanta ity arthaù ||2.14||

|yaà hi na vyathayanty ete puruñaà puruñarñabha- - ’ ||15||sama duùkha sukhaà dhéraà so måtatväya kalpate

- ? —tat kñäntiù kim arthä ity ata äha yaà hi iti | - yaà puruñaà dhairya yuktam-avarjanéya duùkhaà sukhavan manyamänam amåtatva-sädhanatayä sva-

varëocitaà yuddhädi-karma anabhisaàhita-phalaà kurväëaà tad-antargatäù çastra-pätädi-mådu-krüra-sparçä na vyathayanti sa eva amåtatvaà sädhayati | na tvädåço duùkhäsahiñëur ity arthaù | ata ätmanäà nityatväd etävad atra kartavyam ity arthaù ||2.15||

|näsato vidyate bhävo näbhävo vidyate sataù ’ ||16||ubhayor api dåñöo ntas tv anayos tattvadarçibhiù

yat tv ätmanäà nityatvaà dehänäà sväbhävikaà näçitvaà ca çokänimittim uktam gatäsün agatäsüàç ca nänuçocanti paëòitäù [ 2.11] gétä iti tad

| - ? —upapädayitum ärabhate tat kñäntiù kim arthä ity ata äha näsata |iti

asato dehasya sad-bhävo na vidyate | sataç cätmano näsadbhävaù | ubhayor dehätmanor upalabhyamänayoù yathopalabdhi tattva-darçibhir anto dåñöaù | nirëayäntatvän nirüpaëasya nirëaya iha anta-çabdenocyate | dehasyäcid-vastuno’sattvam eva svarüpam | ätmanaç cetanasya sattvam eva svarüpam iti niëayo dåñöa ity arthaù |

vinäça-svabhävo hy asattvam | avinäça-svabhävaç ca sattvam | yathoktaà bhagavatä paraçareëa tasmän na vijïänam åte’sti kiïcit kvacit kadäcid dvija vastu-jätam [vi.pu. 2.12.43] sad-bhäva evaà bhavato mayokto jïänaà yathä satyam asatyam anyat [vi.pu. 2.12.45]

anäçé paramärthaç ca präjïair abhyupagamyate | tat tu näçi na sandeho näçi-dravyopapäditam || [vi.pu. 2.14.24]

yat tu käläntareëäpi nänyäà saàjïäm upaiti vai | pariëämädi-saàbhütä tad vastu nåpa tac ca kim || [vi.pu. 2.13.100] iti |

aträpi antavanta ime dehäù [gétä 2.18] avinäçi tu tad viddhi [gétä 2.17] ity ucyate | tad eva sattväsattva-vyapadeça-hetuù iti gamyate |

atra tu sat-kärya-vädasyäsaìgatvän na tat-paro’yaà çlokaù | dehätma-svabhäväjïäna-mohitasya tan-moha-çäntaye hy ubhayor näçitvänäçitva-svarüpa-svabhäva-viveka eva vaktavyaù | sa eva gatäsün agatäsüàç ca nänuçocanti [gétä 2.11] iti prastutaù | sa eva ca avinäçi tu tad viddhi [gétä 2.17] antavanta ime dehäù [gétä 2.18] ity anantaram upapädyate | ato yathokta evärthaù ||2.16||

|avinäçi tu tad viddhi yena sarvam idaà tatam ||17||vinäçam avyayasyäsya na kaçcit kartum arhati

- , - -tad ätma tattvam avinäçi iti viddhi yena ätma tattvena cetanena tad - | vyatiriktam idam acetana tattvaà sarvaà tataà vyäptam vyäpakatvena

- - niratiçaya sükñmatväd ätmano vinäçänarhasya tad vyatirikto na kaçcit , padärtho vinäçaà kartum arhati tad-vyäpyatayä tasmät sthülatvät | näçakaà

hi çastra-jalägni-väyv-ädikaà näçyaà vyäpya çithilékaroti | mudgarädayo’pi hi vegavat-saàyogena väyum utpädya tad-dväreëa näçayanti | ata ätma-tattvam avinäçi ||2.17||

dehänäà tu vinäçitvam eva svabhäva ity äha—

|antavanta ime dehä nityasyoktäù çarériëaù’ ||18||anäçino prameyasya tasmäd yudhyasva bhärata

|ya enaà vetti hantäraà yaç cainaà manyate hatam

||19||ubhau tau na vijänéto näyaà hanti na hanyate

diha upacaye - ity upacaya rüpä ime dehä antavantaù vinäça-svabhäväù | upacayätmäkä hi ghaöädayo’ntavanto dåñöäù | nityasya çarériëaù karma-phala-bhogärthatayä bhüta-saàghäta-rüpä dehäù puëyaù puëyena [ . . . bå ä u4.4.5] - - | ity ädi çästrair uktäù karmävasäna vinäçinaù

ätmä tv avinäçé | kutaù ? aprameyatvät | na hy ätmä prameyatayä upalabhyate, api tu pramätåtayä | tathä ca vakñyate—etad yo vetti taà prähuù kñetrajïa iti tad viduù [gétä 13.1] iti | na cänekopacayätmaka ätmopalabhyate | sarvatra dehe aham idaà jänäméti dehasya cänyasya ca pramätåtayaika-rüpeëopalabdheù |

na ca dehäder iva pradeça-bhede pramätur äkärabheda upalabhyate | ata eka-rüpatvena anupacayätmakatvät pramätåtväd vyäpakatväc ca ätmä nityaù | dehas tu upacayätmakatvät çarériëaù karma-phala-bhogärthatväd aneka-rüpatväd vyäpyatväc ca vinäçé |

tasmäd dehasya vinäça-svabhävatväd ätmano nitya-svabhävatväc ca ubhäv api na çoka-sthänam iti çastra-pätädi-paruña-sparçäd avarjanéyän svagatän anya-gatäàç ca dhairyeëa soòhvä amåtatva-präptaye anabhisaàhita-phalaà yuddhäkhyaà karmärabhasva ||2.18||

|ya enaà vetti hantäraà yaç cainaà manyate hatam ||19||ubhau tau na vijänéto näyaà hanti na hanyate

ya enam ukta-svabhävam ätmänaà pratihantäraà hanana-hetuà kam api manyate | yaç cainaà kenäpi hetunä hataà manyate | ubhäv täv na vijänétaù | uktair hetubhir asya nityatväd eväyaà hanana-hetur na bhavati | ataeva cäyam ätmä na hanyate | hanti-dhätur apy ätma-karmakaù çarér-viyoga-karaëa-väcé | na hiàsyät sarvä bhütäni, brähmaëo na hantavyaù [ka.saà. 8.2] ity ädéni api çästräëi avihita-çaréra-viyoga-karaëa-viñayäëi ||2.19||

na jäyate mriyate vä kadäcin |näyaà bhütvä bhavitä vä na bhüyaù ’ ajo nityaù çäçvato yaà puräëo

||20||na hanyate hanyamäne çarére

uktaiù eva hetubhiù nityatväd apariëämitväd ätmano janma-maraëädyaù sarva eväcetana-deha-dharmä na santi, ity ucyate | tatra na jäyate mriyata iti vartamänatayä sarveñu deheñu sarvaiù anubhüyamäne janma-maraëe kadäcid apy ätmänaà na spåçataù | näyaà bhütvä bhavati vä na bhüyo’yaà kalpänte bhütvä bhüyaù kalpänte ca na bhavitä iti na | keñucit prajäpati-prabhåti-deheñv ägamenopalabhyamänaà kalpädau jananaà kalpänte ca

maraëam ätmänaà na spåçati ity arthaù | ataù sarva-deha-gata ätmä ajaù | ataeva nityaù çäçvataù prakåtivad viçada-satata-pariëämair api nänvéyate | ataù puräëaù purätano’pi navaù | sarvadäpürvavad anubhävya ity arthaù | ataù çarére hanyamäne’pi na hanyate’yam ätmä ||2.20||

|vedävinäçinaà nityaà ya enam ajam avyayam ||21||kathaà sa puruñaù pärtha kaà ghätayati hanti kam

evam avinäçitvenäjatvena vyayänarhatvena ca nityam enam ätmänaà yaù puruño veda, sa puruño deva-manuñya-tiryak-sthävara-çarérävasthiteñu ätmasu kam apy ätmänaà kathaà ghätayati ? kaà vä kathaà hanti ? kathaà näçayati ? kathaà vä tat-prayojako bhavatéty arthaù ? etän ätmano ghätayämi hanmi ity anuçocanam ätma-svarüpa-yäthätmyäjïäna-mülam evety abhipräyaù ||2.21||

väsäàsi jérëäni yathä vihäya ’ |naväni gåhëäti naro paräëi

tathä çaréräëi vihäya jérëäni ||22||anyäni saàyäti naväni dehé

yadyapi nityänäm ätmanäà çaréra-viçleña-mätraà kriyate, tathäpi ramaëéya-bhoga-sädhaneñu çaréreñu naçyatsu tad-viyoga-rüpaà çoka-nimittam asty eva, iti ata äha väsäàséti | dharma-yuddhe çaréraà tyajatäà tyakta-çaréräd adhikatara-kalyäëa-çaréra-grahaëaà çästräd avagamyate iti | jérëäni väsäàsi vihäya naväni kalyäëäni väsäàsi gåhëatäm iva harña-nimittam evätropalabhyate ||2.22||

|nainaà chindanti çasträëi nainaà dahati pävakaù ||23||na cainaà kledayanty äpo na çoñayati märutaù

’ ’ ’ |acchedyo yam adähyo yam akledyo çoñya eva ca - ’ ||24||nityaù sarva gataù sthäëur acalo yaà sanätanaù

punar api avinäçi tu tad viddhi yena sarvam idaà tatam [gétä 2.17] iti pürvoktam avinäçitvaà sukha-grahaëäya vyajayan draòhayati—nainam iti | çasträgny-ambu-väyavaù chedana-dahana-kledana-çoñaëäni ätmänaà prati kartuà na çaknuvanti | sarva-gatatväd ätmanaù sarva-tattva-vyäpaka-svabhävatayä sarvebhyas tattvebhyaù sükñmatväd asya tair vyäpty-anarhatväd vyäpya-kartavyatväc ca chedana-dahana-kledana-çoñaëänäm | ata ätmä nityaù sthäëuù acalo’yaà sanätanaù sthira-svabhävo’prakampyaù purätanaç ca ||2.23-24||

’ ’ ’ |avyakto yam acintyo yam avikäryo yam ucyate ||25||tasmäd evaà viditvainaà nänuçocitum arhasi

chedanädi-yogyäni vastüni yaiù pramäëair vyajyante, tair ayam ätmä na vyajyata ity avyaktaù | ataç chedyädi-vijätéyaù | acintyaç ca sarva-vastu-vijätéyatvena tat-tat-svabhäva-yuktatayä cintayitum api närhaù | ataç cävikäryaù vikäränarhaù | tasmäd ukta-lakñaëam enam ätmänaà viditvä tat-kåte nänuçocitum arhasi ||2.25||

atha cainaà nitya-jätaà nityaà vä manyase måtam |tathäpi tvaà mahä-bäho naivaà çocitum arhasi ||26||

atha nitya-jätaà nitya-måtaà deham evainam ätmänaà manuñe, na dehätiriktam ukta-lakñaëaà tathäpy evam atimätraà çocituà närhasi | pariëäma-svabhävasya dehasyotpatti-vinäçayor avarjanéyatvät ||2.26||

ätasya hi dhruvo måtyur dhruvaà janma måtasya ca |tasmäd aparihärye’rthe na tvaà çocitum arhasi ||27||

utpannasya vinäço dhruvo’varjanéyopalabhyate | tathä vinañöasyäpi janmävarjanéyam | katham idam upalabhyate vinañöasyotpattir iti | sata evotpatty-upalabdheù, asataç cänupalabdheù | utpatti-vinäçädayaù sato dravyasyävasthä-viçeñäù | tantu-prabhåténi dravyäëi santy eva | satyam | ucyate— racanä-viçeña-yuktäni paöädény ucyante | asat-kärya-vädinäpy etävad evopalabhyate | na hi tatra tantu-saàsthäna-viçeñätirekeëa dravyäntaraà pratéyate | käraka-vyäpära-nämäntara-bhajana-vyavahära-viçeñäëäm etävatä evopapatteù, na ca dravyäntara-kalpanä yuktä | ata utpatti-vinäçädayaù sato dravyasyävasthä-viçeñäù |

utpatty-äkhyäm avasthäm upayätasya dravyasya tad-virodhy-avasthäntara-präptir vinäça ity ucyate | måd-dravyasya piëòatva-ghaöatva-kapälatva-cürëatvädivat pariëämi-dravyasya pariëäma-paramparä avarjanéyä | tatra pürvävasthasya dravyasyottarävasthä-präptir vinäçaù | saiva tad-avasthasya cotpattiù | evam utpatti-vinäçäkhya-pariëäma-paramparä pariëämitno dravyasyäparihäryeti na tatra çocitum arhasi ||2.27||

avyaktädéni bhütäni vyakta-madhyäni bhärata |avyakta-nidhanäny eva tatra kä paridevanä ||28||

sato dravyasya pürvävasthä-virodhy-avasthäntara-präpti-darçanena yo’péyän çokaù | so’pi manuñyädi-bhüteñu na sambhavatéty äha avyaktädénéti | manuñyädi-bhütäni santy eva dravyäëy anupalabdha-pürvävasthäny upalabdha-manuñyatvädi-madhyamävasthäny anupalabdhottarävasthäni sveñu svabhäveñu vartanta iti na tatra paridevanä-nimittim asti ||2.28||

- äçcarya vat paçyati kaçcid enam- |äçcarya vad vadati tathaiva cänyaù

- äçcarya vac cainam anyaù çåëoti ||29||çrutväpy enaà veda na caiva kaçcit

evaà çarérätma-väde’pi nästi çoka-nimittam ity uktvä çarérätirikta äçcarya-svarüpa ätmani drañöä vaktä çrotä çravaëäyattätma-niçcayaç ca durlabha ity äha—äçcaryavad iti | evam ukta-svabhävaà svetara-samasta-vastu-visajätéyatayä äçcaryavad avasthitam ananteñu jantuñu mahatä tapasä kñéëa-päpopacita-puëyaù kaçcit paçyati | tathä-vidhaù kaçcit parasmai vadati | evaà kaçcid eva çåëoti | çrutväpy enaà yathävad avasthitaà tattvato na kaçcid veda | ca-käräd drañöå-vaktå-çrotåñv api tattvato darçanaà tattvato vacanaà tattvataù çravaëaà durlabham ity uktaà bhavati ||2.29||

’ |dehé nityam avadhyo yaà dehe sarvasya bhärata ||30||tasmät sarväëi bhütäni na tvaà çocitum arhasi

sarvasya devädi-dehino dehe vadhyamäne’py ayaà dehé nityam avadhya iti mantavyaù | tasmät sarväëi devädi-sthävarantäni bhütäni viñamäkäräëy apy uktena svabhävena svarüpataù samänäni nityäni ca | deha-gataà tu vaiñamyam anityatvaà ca | tato devädéni sarväëi bhütäny uddiçya na çocitum arhasi na kevalaà bhéñmädén prati ||2.30||

- |sva dharmam api cävekñya na vikampitum arhasi ’ ||31||dharmyäd dhi yuddhäc chreyo nyat kñatriyasya na vidyate

api cedaà prärabdhaà yuddhaà präëi-märaëam api agnéñoméyädivat svadharmam avekñya na vikampitum arhasi dharmyät nyäyataù pravåttät yuddhäd anyan na hi kñatriyasya çreyo vidyate |

çauryaà tejo dhåti-däkñyaà yuddhe cäpy apaläyanam | dänam éçvara-bhävaç ca kñätraà karma svabhävajam || [gétä 18.43] iti hi vakñyate |

agnéñoméyädiñu ca na hiàsä paçoù | nihéna-taracchägädi-deha-parityäga-pürvaka-kalyäëa-deha-svargädi-präpakatva-çruteù saàjïapanasya |

na vä u vetan mriyase na riñyasi deväà ideñi pathibhiù sugebhiù | yatra yatanti sukåto näpi duñkåtastatra tvä devaù savitä dadhätu [yajurveda 4.6.9.43] iti hi çrüyate |

iha ca yuddhe måtänäà kalyäëatara-dehädi-präptir uktä väsäàsi jérëäni [gétä 2.22] ity ädinä | ataç cikitsaka-çalyädi-karma äturasyeväsya rakñaëam evägnéñoméyädiñu saàjïapanam ||2.31||

|yadåcchayä copapannaà svargadväram apävåtam

||32||sukhinaù kñatriyäù pärtha labhante yuddham édåçam

ayatnopanatam idaà niratiçaya-sukhopäya-bhütaà nirvighnam édåçaà yuddhaà sukhinaù puëyavantaù kñatriyä labhante ||2.32||

|atha cet tvam imaà dharmyaà saàgrämaà na kariñyasi - ||33||tataù sva dharmaà kértià ca hitvä päpam aväpsyasi

atha kñatriyasya svadharma-bhütam imam ärabdhaà saàgrämaà mohäd ajïänät na kariñyasi cet tataù prärabdhasya-dharmasyäkaraëät svadharma-phalaà niratiçaya-sukhaà vijayena niratiçayäà kértià ca hitvä päpaà niratiçayam aväpsyasi ||2.33||

’ |akértià cäpi bhütäni kathayiñyanti te vyayäm ||34||saàbhävitasya cäkértir maraëäd atiricyate

na kevalaà niratiçaya-sukha-kérti-häni-mätram | api tu pärtho yuddhe prärabdhe paläyita ity avyayäà sarva-deça-käla-vyäpiném akértià ca samarthäni asamarthäni sarväëi bhütäni kathayiñyanti tataù kim iti cet, çaurya-vérya-paräkramädibhiù sarva-saàbhävitasya tad iva paryäyajä hi akértir maraëäd atiricyate | evaà-vidhäyä akérteù maraëam eva tava çreya ity arthaù ||2.34||

- |bhayäd raëäd uparataà maàsyante tväà mahä rathäù - ||35||yeñäà ca tvaà bahu mato bhütvä yäsyasi läghavam

bandhu-snehät käruëyäc ca yuddhän nivåttasya çürasya mamäkértiù katham ägämiñyatity aträha—bhayäd iti | yeñäà karëa-duryodhanädénäà mahärathänäm itaù pürvaà tvaà çüre vairé iti bahumato bhütvä idänéà yuddhe samupasthite nivåttavyäpärtayä läghavaà sugrahatäà yäsyasi | te mahärthäù tväà bhayäd yuddhäd upartaà maàsyante | çüraëäà hi viriëäà çatrubhayäd åte bandhusnehädinä yuddhäd upartiù nopapadyate ||2.35||

- |aväcya vädäàç ca bahün vadiñyanti tavähitäù ||36||nindantas tava sämarthyaà tato duùkhataraà nu kim

kià ca—aväcya iti | çüräëäm asmäkaà sannidhau katham ayaà pärthaù kñaëam api sthätuà çaknuyäd asmat-saànidhänäd anyatra hi asya sämarthyam iti tava sämarthyaà nindantaù çüraëäm agre aväcya-vädan ca bahün vadiñyanti tava çatravo dhärtarañöräù | tato’dhikataraà duùkhaà kià tava? evaà-vidhäväcya-çravaëät maraëam eva çreyaù, iti tvam eva manyase ||2.36||

|hato vä präpsyasi svargaà jitvä vä bhokñyase mahém

- ||37||tasmäd uttiñöha kaunteya yuddhäya kåta niçcayaù

ataù çürasyätmanä pareñäà hananam ätmano vä parair hananam ubhayam api çreyase bhavati ity äha—hato vä iti | dharma-yuddhe parair hataç cet tata eva parama-niùçreyasaà präpsyasi | parän vä hatvä akaëöakaà rajyaà bhokñyase | anabhisaàhita-phalasya yuddhäkhyasya dharmasya parama-niùçreyasopäyatvät, tac ca parama-niùçreyasaà präpsyasi | tasmäd yuddhäyodyogaù parama-puruñärtha-lakñaëa-mokña-sädhanam iti niçcitya tad-artham uttiñöha | kunté-putrasya tavaitad eva yuktam ity abhipräyaù ||2.37||

- |sukha duùkhe same kåtvä läbhäläbhau jayäjayau ||38||tato yuddhäya yujyasva naivaà päpam aväpsyasi

mumukñor yuddhänuñöhana-prakäram äha—sukha iti | evaà dehätiriktam aspåñöa-samasta-deha-svabhävaà nityam ätmänaà jïätvä yuddhe cävarjanéya-çastra-pätädi-nimitta-sukha-duùkhärtha-läbhäläbha-jaya-parajayeñu avikåta-buddhiù svargädi-phaläbhisandhi-rahitaù kevala-kärya-buddhyä yuddham ärabhasva | evaà kurväëo na päpam aväpsyasi päpaà duùkha-rüpaà saàsäraà näväpsyasi | saàsära-bandhän mokñyase ity arthaù ||2.38||

’ |eñä te bhihitä säàkhye buddhir yoge tv imäà çåëu - ||39||buddhyä yukto yayä pärtha karma bandhaà prahäsyasi

evam ätma-yäthätmya-jïänam upadiçya tat-pürvakaà mokña-sädhana-bhütaà karma-yogaà vaktum ärabhate—eñä iti | saàkhyä buddhiù | buddhyävadhäraëéyam ätma-tattvaà säàkhyam | jïätavye ätma-tattve taj-jïänäya yä buddhiù abhidheyä na tv eväham [gétä 2.12] ity ärabhya tasmät sarväëi bhütäni [gétä 2.30] ity antena, sä eñä abhihitä |

ätma-jïäna-pürvaka-mokña-sädhana-bhüta-karmänuñöhäne yo buddhi-yogo vaktavyaù, sa iha yoga-çabdenocyate | düreëa hy avaraà karma buddhi-yogät [gétä 2.49] iti hi vakñyate | tatra yoge yä buddhiù vaktavyä täm imäm abhidhéyamänäà çåëu, yayä buddhyä yuktaù karma-bandhaà prahäsyasi | karmaëä bandhaù karma-bandhaù, saàsära-bandha ity arthaù ||2.39||

- ’ |nehäbhikrama näço sti pratyaväyo na vidyate ||40||svalpam apy asya dharmasya träyate mahato bhayät

vakñyamäëa-buddhi-yuktasya karmaëo mähätmyam äha—neha iti | iha karma-yoge näbhikrama-näço’sti | abhikrama ärambhaù | näçaù phala-sädhana-bhäva-näçaù | ärabdhasyäsamäptasya vicchinnasyäpi na niñphalatvam | ärabdhasya vicchede pratyaväyo’pi na vidyate | asya karma-yogäkhyasya sva-dharmasya svalpäàço’pi mahato bhayät saàsära-bhayät

träyate | ayam arthaù—pärtha naiveha nämutra vinäças tasya vidyate [gétä 6.40] ity uttaratra prapaïcayiñyate | anyäni hi laukikäni vaidikäni ca sädhanäni vicchinnäni na hi phala-prasaväya bhavanti pratyaväyäya ca bhavanti ||2.40||

- |vyavasäyätmikä buddhir ekeha kuru nandana- ’ ||41||bahu çäkhä hy anantäç ca buddhayo vyavasäyinäm

kämya-karma-viñayäyä buddheù mokña-sädhana-bhüta-karma-viñayäà buddhià viçinañöi—vyavasäyätmika iti | iha çästréye sarvasmin karmaëi vyavasäyätmikä buddhir ekä | mumukñuëä anuñöheye karmaëi buddhir vyavasäyätmikä buddhiù | vyavasäyo niçcayaù, sä hi buddhiù ätma-yäthätmya-niçcaya-pürvikä | kämya-karma-viñayä tu buddhir avyavasäyätmikä | tatra hi kämädhikäre dehäd atiriktätmastitva-mätram apekñitam, nätma-svarüpa-yäthätmya-niçcayaù | svarüpa-yäthätmyäniçcaye’pi svargädi-phalärthitva-tat-sädhanänuñöhäna-tat-phalänubhavänäà saàbhaväd avirodhäc ca | seyaà vyavasäyätmikä buddhir eka-phala-sädhana-viñayatayaikä | ekasmai mokñäkhya-phaläya hi mumukñoù sarväëi karmäëi vidhéyante | ataù çästrärthasya ekatvät sarva-karma-viñayä buddhir ekä eva | yathaika-phala-sädhanatayä ägneyädénäà ñaëëäà setikartavyatäkänäm eka-çästrärthatayä tad-viñayä buddhir ekä, tadvad ity arthaù |

avyavasäyinäà tu svarga-putra-paçv-annädi-phala-sädhana-karmädhikåtänäà buddhayaù phalänantyäd anantäù | taträpi bahu-çäkhäù | ekasmai phaläya codite’pi darça-pürëamäsädau karmaëi äyur açäste suprajastvam äçäste ity ädy avagatäväntara-phala-bhedena bahu-çäkhätvaà ca vidyate | ato’vyavasäyinäà buddhayo’nantä bahu-çäkhäç ca |

etad uktaà bhavati—nityeñu naimittikeñu karmasu pradhäna-phaläni aväntara-phaläni ca yäni çrüyamäëäni täni sarväëi parityajya mokñaika-phalatayä sarväëi karmäëi eka-çästrärthatayä anuñöheyäni | kämyäni ca sva-varëäçramocitäni tat-tat-phaläni parityajya mokña-phala-sädhanatayä nitya-naimittikair ekékåtya yathä-balam anuñöheyänéti ||2.41||

|yäm imäà puñpitäà väcaà pravadanty avipaçcitaù- - ||42||veda väda ratäù pärtha nänyad astéti vädinaù

- - - - |kämätmänaù svarga parä janma karma phala pradäm- - - ||43||kriyä viçeña bahuläà bhogaiçvarya gatià prati

atha kämya-karmädhikåtän nindati—yäm imäm iti | yäm imäà puñpitäà puñpa-mätra-phaläm äpäta-ramaëéyäà väcam avipaçcito’lpajïä bhogaiçvarya-gatià prati vartamänäà pravadanti | veda-väda-ratäù vedeñu ye svargädi-phala-vädäs teñu saktäù, nänyad astiti vädinaù tat-saìgätirekeëa svargäder adhikaà phalaà nänyad asti iti vadantaù | kämätmänaù käma-

pravaëa-manasaù svarga-paraù svarga-paräyaëäù svargädi-phalävasäne punar-janma-karmäkhya-phala-pradaà kriyä-viçeña-bahuläà tattva-jïänarhitatayä kriyäviçeñapracuraà teñäà bhogaiçvarya-gatià prati vartamänäà yäm imäà väcaà ye pravadanti iti sambandhaù ||2.42-43||

- - |bhogaiçvarya prasaktänäà tayäpahåta cetasäm ||44||vyavasäyätmikä buddhiù samädhau na vidhéyate

teñäà bhogaiçvarya-prasaktänäà tayä väcä bhogaiçvarya-viñayayä apahåtätma-jïänänäà yathoditä vyavasäyätmikä buddhiù samädhau manasi na vidhéyate, notpadyate | samädhéyate’smin ätma-jïänam iti samädhir manaù | teñäà manasy ätma-yäthätmya-niçcaya-jïäna-pürvaka-mokña-sädhana-bhüta-karma-viñayä buddhiù kadäcid api notpadyate ity arthaù | ataù kämyeñu karmasu mumukñuëä na saìgaù kartavyaù ||2.44||

- |traiguëya viñayä vedä nistraiguëyo bhavärjuna - - - ||45||nirdvandvo nitya sattva stho niryoga kñema ätmavän

evam atyantälpa-phaläni punar-janma-prasaväni karmäëi mätä-pitå-sahasrebhyo’pi vatsalatartayä ätmopajévane pravåttä vedaù kimarthaà vadanti ? kathaà vä vedoditäni tyäjyatayä ucyante iti atra äha—traiguëya iti | trayo guëäù triguëyaà sattva-rajas-tamäàsi | sattva-rajs-tamaù-pracuräù puruñäù traiguëya-çabdenocyante | tad-viñayä vedaù | tamaù-pracuräëäà rajaù-pracuräëäà sattva-pracuräëäà ca vatsalataratayaiva hitam avabodhayanti vedaù | yady eñäà sva-guëänuguëyena svargädi-sädhanam eva hitaà nävabodhayanti, tadaiva te rajas-tamaù-pracuratayä sättvika-phala-mokña-vimukhäù sväpekñita-phala-sädhanam ajänantaù käma-prävaëya-vivaçä anupäyeñu upäya-bhräntyä praviñöäù praëañöä bhaveyuù |

atas traiguëya-viñayä vedaù | tvaà tu nistraiguëyo bhava | idänéà sattva-pracuras tvaà tad eva vardhaya | nänyonya-saàkérëa-guëa-traya-pracuro bhava | na tat präcuryaà vardhaya ity arthaù | nirdvandvaù nirgata-sakala-säàsärika-svabhävaù | nitya-sattva-sthaù guëa-dvaya-rahita-nitya-pravåddha-sattva-stho bhava | katham iti cet, niryoga-kñema ätma-svarüpa-tat-präpty-upäya-bahir-bhütänäm arthänäà yogaà präptänäà ca kñemaà paripälanaà parityajya ätmavän bhava | ätma-svarüpänveñaëa-paro bhava | apräptasya präptir yogaù | präptasya parirakñaëaà kñemaù | evaà vartamänasya te rajas-tamaù pracuratä naçyati sattvaà ca vardhate ||2.45||

|yävän artha udapäne sarvataù saàplutodake ||46||tävän sarveñu vedeñu brähmaëasya vijänataù

na ca vedoditaà sarvaà sarvasyopädeyam | yathä sarvärtha-parikalpite sarvataù saàplutodake udapäne pipäsor yävän arthaù yävad eva prayojanaà pänéyam tävad eva tenopädéyate, na sarvam | evam sarveñu vedeñu

brähmaëasya vijänataù vaidikasya mumukñor yad eva mokña-sädhanaà tad evopädeyam, nänyat ||2.46||

|karmaëy evädhikäras te mä phaleñu kadäcana - - ’ ||47||mä karma phala hetur bhür mä te saìgo stv akarmaëi

ataù sattva-sthasya mumukñor etävad evopädeyam ity äha—karmaëi iti | nitye naimittike kämye ca kenacit phala-viçeñeëa saàbandhitayä çrüyamäëe karmaëi nitya-sattva-sthasya mumukños te karma-mätre adhikäraù | tat-saàbandhitayä avagateñu phaleñu na kadäcid api adhikäraù | saphalasya bandha-rüpatvät phala-rahitasya kevalasya mad-ärädhana-rüpasya mokña-hetutväc ca |

mä ca karma-phalayor hetur bhüù | tvayä anuñöhéyamäne’pi karmaëi nitya-sattva-sthasya mumukños taväkartåtvam api anusandheyam | phalasyäpi kñun-nivåtty-ädeù na tvaà hetur ity anusandheyam | tad ubhayaà guëeñu vä sarveçvare mayi vä anusandheyam ity uttaratra vakñyate | evam anusandhäya karma kuru | akarmaëi ananuñöhäne na yotsyämi iti yat tvayä abhihitaà na tatra te saìgo’stu | uktena prakäreëa yuddhädi-karmaëy eva saìgo’stu ity arthaù ||2.47||

- |yoga sthaù kuru karmäëi saìgaà tyaktvä dhanaàjaya- ||48||siddhy asiddhyoù samo bhütvä samatvaà yoga ucyate

etad eva spañöékaroti—yogasthaù iti | räjya-bandhu-prabhåtiñu saìgaà tyaktvä yuddhädéni karmäëi yogasthaù kuru | tad-antarbhüta-vijayädi-siddhy-asiddhyoù samo bhütvä kuru | tad idaà siddhy-asiddhyoù samatvam, yogastha ity atra yoga-çabdenocyate | yogaù siddhy-asiddhyoù samatva-rüpaà citta-samädhänam ||2.48||

- |düreëa hy avaraà karma buddhi yogäd dhanaàjaya - ||49||buddhau çaraëam anviccha kåpaëäù phala hetavaù

kim artham idam asakåd ucyate? ity ata äha—düreëa iti | yo’yaà pradhäna-phala-tyäga-viñayo’väntara-phala-siddhy-asiddhyoù samatva-viñayaç ca buddhi-yogaù | tad-yuktät karmaëaù itarat-karma düreëävaram | mahad etad dvayor utkarñäpakarña-rüpaà vairüpyam | ukta-buddhi-yoga-yuktaà karma nikhilaà säàsärikaà duùkhaà vinivartya parama-puruñärtha-lakñaëaà ca mokñaà präpayati | itarad aparimita-duùkha-rüpaà saàsäram iti ataù karmaëi kriyamäëe uktäyäà buddhau çaraëam anviccha | çaraëaà väsa-sthänam | tasyäm eva buddhau vartasva ity arthaù | kåpaëäù phala-hetavaù phala-saìgädinä karma kurväëäù kåpaëäù saàsäriëo bhaveyuù ||2.49||

- - |buddhi yukto jahätéha ubhe sukåta duñkåte ||50||tasmäd yogäya yujyasva yogaù karmasu kauçalam

buddhi-yoga-yuktaù tu karma kurväëa ubhe sukåta-duñkåte anädi-käla-saïcite’nante bandha-hetu-bhüte jahäti | tasmäd uktäya buddhi-yogäya yujyasva | yogaù karmasu kauçalaà karmasu kriyamäëeñv ayaà buddhi-yogaù kauçalam, atisämarthyam | atisämarthya-sädhyaù ity arthaù ||2.50||

- |karmajaà buddhi yuktä hi phalaà tyaktvä manéñiëaù- - ||51||janma bandha vinirmuktäù padaà gacchanty anämayam

buddhi-yoga-yuktäù karmajaà phalaà tyaktvä karma kurvantaù, tasmäd janma-bandha-vinirmuktäù anämayaà padaà gacchanti | hi prasiddham etat sarväsu upaniñatsu ity arthaù ||2.51||

- |yadä te moha kalilaà buddhir vyatitariñyati ||52||tadä gantäsi nirvedaà çrotavyasya çrutasya ca

ukta-prakäreëa karmaëi vartamänasya tayä våttyä nirdhüta-kalmañasya ye buddhir yadä moha-kalilam atyalpa-phala-saìga-hetu-bhütaà moha-rüpaà kaluñaà vyatitariñyati | tadäsmatta itaù pürvaà tyäjyatayä çrutasya phaläder itaù paçcät çrotavyasya ca kåte svayam eva nirvedaà gantäsi gamiñyasi ||2.52||

- |çruti vipratipannä te yadä sthäsyati niçcalä ||53||samädhäv acalä buddhis tadä yogam aväpsyasi

yoge tv imäà çåëu [gétä 2.39] ity ädinä uktasya ätma-yäthätmya-jïäna-pürvakasya buddhi-viçeña-saàskåta-karmänuñöhänasya lakñaëa-bhütaà yogäkhyaà phalam äha—çruti iti | çrutiù çravaëam | asmattaù çravaëena viçeñataù pratipannä sakaletara-visajätéya-nitya-niratiçaya-sükñma-tattva-viñayä svayam acalä eka-rüpä buddhiù asaìga-karmänuñöhänena vimalékåte manasi yadä niçcalä sthäsyati tada yogam ätmävalokanam aväpsyasi | etad uktaà bhavati—çästra-janyätma-jïäna-pürvaka-karma-yogaù sthita-prajïatäkhya-jïäna-niñöhäm äpädyati, jïäna-niñöhä-rüpä sthita-prajïatä tu yogäkhyam ätmävalokanaà sädhayati iti ||2.53||

arjuna uväca- |sthita prajïasya kä bhäñä samädhisthasya keçava

- ||54||sthita dhéù kià prabhäñeta kim äséta vrajeta kim

evam uktaù pärtho niùsaìga-karmänuñöhäna-rüpa-karma-yoga-sädhya-sthita-prajïatayä yoga-sädhana-bhütäyäù svarüpaà sthita-prajïasyänuñöhäna-prakäraà ca påcchati—samädhi-sthasya sthita-prajïasya kä bhäñä ko väcakaù çabdaù ? tasya svarüpaà kédåçam ity arthaù | sthita-prajïaù kià ca bhäñaëädikaà karoti ||2.54||

- çré bhagavän uväca |prajahäti yadä kämän sarvän pärtha manogatän

- ||55||ätmany evätmanä tuñöaù sthita prajïas tadocyate

våtti-viçeña-kathanena svarüpam apy uktaà bhavati iti våtti-viçeñocyate prajahätéti | ätmany evätmanä manasä ätmaikävalambanena tuñöas tena toñeëa tad-vyatiriktän sarvän mano-gatän kämän yadä prakarñeëa jahäti, tadäyaà sthita-prajïa ity ucyate | jïäna-niñöhä-käñöheyam ||2.55||

- - |duùkheñv anudvigna manäù sukheñu vigata spåhaù- - - ||56||véta räga bhaya krodhaù sthitadhér munir ucyate

anantaraà jïäna-niñöhasya tato’rväcénä adüra-viprakåñöävasthocyate | priya-viçleñädi duùkha-nimitteñu upasthiteñu anudvigna-manäù na duùkhé bhavati, sukheñu vigata-spåhaù priyeñu sannihiteñu api niùspåhaù véta-räga-bhaya-krodho’nägateñu spåhä ragas tad-rahitaù | priya-viçleñäpriyägamana-hetu-darçana-nimittaà duùkhaà bhayam, tad-rahitaù | priya-viçleñäpriyägamana-hetu-bhüta-cetanäntargo duùkha-hetuù svamano-vikäraù krodhaù, tad-rahitaù | evaà-bhüto munir ätma-manana-çélaù sthita-dhér ity ucyate ||2.56||

|yaù sarvatränabhisnehas tat tat präpya çubhäçubham ||57||näbhinandati na dveñöi tasya prajïä pratiñöhitä

tato’rväcéna-daçä procyate—ya iti | yaù sarvatra priyeñv anabhisneha udäsénaù priya-saàçleña-viçleña-rüpaà çubhäçubhaà präpyäbhinandan-dveña-rahitaù | so’pi sthita-prajïaù ||2.57||

’ |yadä saàharate cäyaà kürmo ìgänéva sarvaçaù ||58||indriyäëéndriyärthebhyas tasya prajïä pratiñöhitä

tato’rväcéna-daçä procyate—yad iti | yadendriyäëi indriyärthän sprañöum udyuktäni, tadaiva kürmo’ìgänéva indriyärthebhyaù sarvaçaù pratisaàhåtya mana ätmany eva sthäpayati, so’pi sthita-prajïaù ||2.58||

|viñayä vinivartante nirähärasya dehinaù- ’ ||59||rasa varjaà raso py asya paraà dåñövä nivartate

evaà catur-vidhä jïäna-niñöhä pürva-pürvottarottara-niñpädyeti pratipäditam | idänéà jïäna-niñöhäyä duñpräpatäà tat-präpty-upäyaà cäha—viñayä iti | indriyäëäm ähärä viñayäù | nirähärasya viñayebhyaù pratyähåtendriyasya dehino viñayäù vinivartamänä rasa-varjaà vinivartante | raso ragaù, viñaya-rägo na nivartate ity arthaù | rägo’py ätma-svarüpaà viñayebhyaù paraà sukhataraà dåñövä vinivartate ||2.59||

|yatato hy api kaunteya puruñasya vipaçcitaù ||60||indriyäëi pramäthéni haranti prasabhaà manaù

ätma-darçanena vinä viñaya-rägo na nivartate, anivåtte viñaya-räge vipaçcito yatamänasyäpi puruñasya indriyäëi pramäthéni balavanti manaù prasahya haranti | evam indriya-jaya ätma-darçanädhéna ätma-darçanam indriya-jayädhénam iti jïäna-niñöhä duñpräpä ||2.60||

- |täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat paraù ||61||vaçe hi yasyendriyäëi tasya prajïä pratiñöhitä

asya sarvasya doñasya parijihérñayä viñayänuräga-yuktatayä durjayäni indriyäëi saàyamya cetasaù çubhäçraya-bhüte mayi mano’vasthäpya samähita äséta | manasi mad-viñaye sati nirdagdhäçeña-kalmañatayä nirmalékåtaà viñayänuräga-rahitaà mana indriyäëi sva-vaçäni karoti | tato vaçyendriyaà mana ätma-darçanäya prabhavati | uktaà ca—

yathägnir uddhata-çikhaù kakñaà dahati sänilaù | tathä citta-sthito viñëur yoginäà sarva-kilbiñam || [vi.pu. 6.7.74] iti |

tad äha—vaçe hi yasyendriyäëi tasya prajïä pratiñöhitä iti ||2.61||

|dhyäyato viñayän puàsaù saìgas teñüpajäyate ’ ||62||saìgät saàjäyate kämaù kämät krodho bhijäyate

- |krodhäd bhavati saàmohaù saàmohät småti vibhramaù- - - ||63||småti bhraàçäd buddhi näço buddhi näçät praëaçyati

evaà mayy aniveçya manaù sva-yatna-gauraveëa indriya-jaye pravåtto vinañöo bhavatéty äha—dhyäyata iti | anirasta-viñayänurägasya hi mayi aniveçita-manasa indriyäëi saàyamyävasthitasyäpi anädi-päpa-väsanayä viñaya-dhyänam avarjanéyaà syät | dhyäyato viñayän puàsaù punar api saìgo’tipravåddho jäyate | saìgät saàjäyate kämaù | kämo näma saìgasya vipäka-daçä | puruño yäà daçäm äpanno viñayän abhuktvä sthätuà na çaknoti sa kämaù | kämät krodho’bhijäyate | käme vartamäne viñaye cäsannihite sannihitän puruñän prati ebhiù asmad-iñöaà vihitam iti krodho bhavati | krodhäd bhavati saàmohaù | saàmohaù kåtyäkåtya-viveka-çünyatä tayä sarvaà karoti | tataç ca prärabdhe indriya-jayädike prayatne småti-dhvaàço bhavati | småti-dhvaàçäd buddhi-näçaù, ätma-jïäne yo vyavasäyaù kåtaù, tasya näçaù syät | buddhi-näçäd punar api saàsäre nimagno vinañöo bhavati ||2.62-63||

- - |räga dveña viyuktais tu viñayän indriyaiç caran

- ||64||ätma vaçyair vidheyätmä prasädam adhigacchati

uktena prakäreëa mayi sarveçvare cetasaù çubhäçraya-bhüte nyasta-mana nirdagdhäçeña-kalmañatayä räga-dveña-viyuktaiù ätma-vaçyaiù indriyair viñayän caran viñayän tiraskåtya vartamäno vidheyätmä vidheya-manäù prasädam adhigacchati | nirmaläntaù-karaëo bhavati ity arthaù ||2.64||

- |prasäde sarva duùkhänäà hänir asyopajäyate- ||65||prasanna cetaso hy äçu buddhiù paryavatiñöhate

asya puruñasya manasaù prasäde sati prakåti-saàsarga-prayukta-sarva-duùkhänäà hänir upajäyate | prasanna-cetasa ätmävalokana-virodhi-doña-rahita-manasaù tadäném eva hi viviktätma-viñayä buddhir mayi paryavatiñöhate | ato manaù-prasäde sarva-duùkhänäà hänir bhavati eva ||2.65||

|nästi buddhir ayuktasya na cäyuktasya bhävanä ||66||na cäbhävayataù çäntir açäntasya kutaù sukham

mayi saànyasta-mano-rahitasya sva-yatnena indriya-damane pravåttasya kadäcid api viviktätma-viñayä buddhir na setsyati | ataeva tasya tad-bhävanä ca na saàbhavati | viviktätmänam abhävayato viñaya-spåhä-çäntir na bhavati | açäntasya viñaya-spåhä-yuktasya kuto nitya-niratiçaya-sukha-präptiù ||2.66||

’ |indriyäëäà hi caratäà yan mano nuvidhéyate ||67||tad asya harati prajïäà väyur nävam ivämbhasi

punar apy uktena prakäreëa indriyaniyamanam akaurvato’nartham äha—indriyäëäm iti | indriyäëäà viñayeñu caratäà vartamänänäà vartanam anu yan mano’nuvidhéyate puruñeëänuvartyate tan mano’sya viviktätma-pravaëäà prajïäà harati viñaya-pravaëatäà karotéty arthaù | yathämbhasi néyamänäà nävaà pratikülo väyuù prasahya harati ||2.67||

- |tasmäd yasya mahä bäho nigåhétäni sarvaçaù ||68||indriyäëéndriyärthebhyas tasya prajïä pratiñöhitä

tasmäd uktena prakäreëa çubhäçraye mayi niviñöa-manaso yasya indriyäëi indriyärthebhyaù sarvaço nigåhétäni tasyaivätmani prajïä pratiñöhitä bhavati ||2.68||

- |yä niçä sarva bhütänäà tasyäà jägarti saàyamé ||69||yasyäà jägrati bhütäni sä niçä paçyato muneù

evaà niyatendriyasya prasanna-manasaù siddhim äha—yä niçä iti | yä ätma-viñayä buddhiù sarva-bhütänäà niçä | niçeväprakäçä | tasyäm ätma-viñayäyäà buddhäv indriya-saàyamé prasanna-manä jägarti | ätmänam avalokayann ästa ity arthaù | yasyäà çabdädi-viñayäyäà buddhau sarväëi bhütäni jägrati prabuddhäni bhavanti | sä çabdädi-viñayä buddhir ätmänaà paçyato muner niçeväprakäçä bhavati ||2.69||

-äpüryamäëam acala pratiñöhaà |samudram äpaù praviçanti yadvat

tadvat kämä yaà praviçanti sarve - ||70||sa çäntim äpnoti na käma kämé

yathä ätmanä eva äpüryamäëam eka-rüpaà samudraà nädeyä äpaù praviçanti, äsäm apäà praveçe api apraveçe vä samudro na kaïcana viçeñam äpadyate | evaà sarve kämäù çabdädayo viñayä yaà saàyaminaà praviçanti | indriya-gocaratäà yänti sa çäntim äpnoti | çabdadiñu indriya-gocaratäm äpanneñv anäpanneñu ca svätmävalokana-tåptyä eva yo na vikäram äpnoti sa eva çäntim äpnoti ity arthaù | na käma-kämé, yaù çabdädibhir vikriyate sa kadäcid api na çäntim äpnoti ||2.70||

|vihäya kämän yaù sarvän pumäàç carati niùspåhaù ||71||nirmamo nirahaàkäraù sa çäntim adhigacchati

kämyanta iti kämäù çabdadayo viñayäù | yaù pumän çabdadén sarvän viñayän vihäya tatra niùspåhaù mamatä-rahitaç cänätmani dehe ätmäbhimäna-rahitaç carati, sa ätmänaà dåñövä çäntim adhigacchati ||2.71||

|eñä brähmé sthitiù pärtha nainäà präpya vimuhyati - ’ - ||72||sthitväsyäm anta käle pi brahma nirväëam åcchati

eñä nityätma-jïäna-pürvikä asaìga-karmaëi sthitiù sthita-dhé-lakñaëä brähmé brahma-präpikä, édåçéà karmaëi sthitià präpya na vimuhyati na punaù saàsäram äpnoti | asyäà sthityäm antime’pi vayasi sthitvä brahma-nirväëam åcchati nirväëam ayaà brahma gacchati, sukhaikatänam ätmänam äpnoti ity arthaù |

evam ätma-yäthätmyaà yuddhäkhyasya ca karmaëas tat-präpti-sädhanatäm ajänataù çarérätma-jïänena mohitasya tena ca mohena yuddhät nivåttasya tan-moha-çäntaye nityätma-viñayä yä säàkhya-buddhiù, tat-pürvikä cäsaìga-karmänuñöhäna-rüpa-karma-yoga-viñayä buddhiù sthita-prajïatä-yoga-sädhana-bhütä dvitéye’dhyäye proktä | tad uktam—

nityätmä-saìgaka-mohägocara säàkhya-yoga-dhéù | dvitéye sthita-dhélakñyä proktä tan-moha-çäntaye || [gétärtha-saàgrahe 6] iti ||2.72||

iti çrémad-rämänujäcärya-kåte gétä-bhäñye säìkhya-yogo näma dvitéyo’dhyäyaù

||2||

tåtéyo’dhyäyaù

rämänuja-bhäñyam

tad evaà mumukñubhiù parama-präpyatayä vedäntodita-nirasta-nikhilävidyädi-doña-gandhänavadhikätiçayäsaìkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëa-para-brahma-puruñottama-präpty-upäya-bhüta-vedanopäsana-dhyänädi-çabda-väcya-tad-aikäntikätyantika-bhakti-yogaà vaktuà tad-aìga-bhütaà ya ätmäpahåta-päpmä [chä.u. 8.7.1] ity ädi-prajäpati-väkyoditaà präptur ätmano yäthätmya-darçanaà tan-nityatä-jïäna-pürvakäsaìga-karma-niñpädya-jïäna-yoga-sädhyam uktam |

prajäpati-väkye hi dahara-väkyodita-para-vidyäçeñatayä präptur ätmanaù svarüpa-darçanaà yas tam ätmänam anuvidya vijänäti [chä.u. 8.12.6] ity uktvä jägarita-svapna-suñupty-atétaà pratyag-ätma-svarüpam açaréraà pratipädya evam evaiña samprasädo’syäc charérät samutthäya paraà jyotir upasampadya svena rüpeëäbhiniñpadyate [chä.u. 8.12.3] iti dahara-vidyä-phalenopasaàhåtam |

anyaträpi adhyätma-yogädhigamena devaà matvä dhéro harña-çokau jahäti [ka.u. 1.2.12] ity evam ädiñu devaà matveti vidhéyamäna-para-vidyäìgatayä adhyätma-yogädhigamena iti pratyag-ätma-jïänam api vidhäya na jäyate mriyate vä vipaçcit [ka.u. 1.2.18] ity ädinä pratyag-ätma-svarüpaà viçodhya aëor aëéyän ity ärabhya mahäntaà vibhum ätmänaà matvä dhéro na çocati [ka.u. 1.2.20-21],

näyam ätmä pravacanena labhyona medhayä na bahunä çrutena |yam evaiña våëute tena labhyastasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm || [ka.u. 1.2.23] ity-ädibhiù |

para-svarüpaà tad-upäsanam upäsanasya ca bhakti-rüpatäà pratipädya—

vijïäna-särathir yas tu manaù-pragrahavän naraù |so’dhvanaù param äpnoti tad viñëoù paramaà padam || [ka.u. 1.3.9]

iti para-vidyä-phalenopasaàhåtam | - ataù param adhyäya catuñöayenedam - - —eva präptuù pratya ätmano darçanaà sa sädhanaà prapaïcayati

arjuna uväca |jyäyasé cet karmaëas te matä buddhir janärdana

||1||tat kià karmaëi ghore mäà niyojayasi keçava

, yadi karmaëo buddhir eva jyäyasé iti te matä kim arthaà tarhi ghore karmaëi ? — - -mäà niyojayasi etad uktaà bhavati jïäna niñöhä eva ätmävalokana

| - , - -sädhanam karma niñöhä tu tasyäù niñpädikä ätmävalokana sädhana bhütä - ca jïäna niñöhä sakalendriya-manasäà çabdädi-viñaya-vyäpäroparati-

niñpädyä ity abhihitä | indriya-vyäpäroparati-niñpädyam ätmävalokanaà ced siñädhayiñitam, sakalakarmanivåttipürvakajïäna-niñöhäyäm eva ahaà niyojayitavyaù | kim arthaà ghore karmaëi sarvendriya-vyäpära-rüpe ätmävalokana-virodhini karmaëi mäà niyojayasi iti ||3.1||

|vyämiçreëeva väkyena buddhià mohayaséva me ’ ||2||tad ekaà vada niçcitya yena çreyo ham äpnuyäm

- | ato vyämiçra väkyena mäà mohayasi iva iti me pratibhäti tathä hi- -ätmävalokana sädhana bhütäyäù sarvendriya-vyäpäroparati-rüpäyä jïäna-

niñöhäyäù tad-viparyaya-rüpaà karma sädhanaà tad eva kuru iti väkyaà viruddhaà vyämiçram eva | tasmäd ekam amiçra-rüpaà väkyaà vada | yena väkyena aham anuñöheya-rüpaà niçcitya ätmanaù çreyaù präpnuyäm ||3.2||

- çré bhagavän uväca’ |loke smin dvividhä niñöhä purä proktä mayänagha

- - ||3||jïäna yogena säàkhyänäà karma yogena yoginäm

| -pürvoktaà ca samyag avadhåtaà tvayä purä hy asmin loke viciträdhikäri - - saàpürëe dvividhä niñöhä jïäna karma viñayä yathädhikäram asaàkérëä eva

mayä uktä | na hi sarvo laukikaù puruñaù saàjäta-mokñäbhiläñaù tadäném eva jïäna-yogädhikäre prabhavati, api tu anabhisaàhita-phalena kevala-parama-puruñärädhana-rüpeëa anuñöhitena karmaëä vidhvasta-mano-malo’vyäkulendriyo jïäna-niñöhäyäm adhikaroti—

| yataù pravåttir bhütänäà yena sarvam idaà tatam- || sva karmaëä tam abhyacrya siddhià vindati mänavaù [ 18.46] gétä

- | iti parama puruñärädhanaikaveñatä karmaëäà vakñyate ihäpi karmaëy evädhikäras te [ 2.47] -gétä ity ädinä anabhisaàhita phalaà karma anuñöheyaà

vidhäya tena viñaya-vyäkulatä-rüpa-mohäd uttérëabuddheù prajahäti yadä kämän [ 2.55] - | -gétä ity ädinä jïäna yoga uditaù ataù säàkhyänäm eva jïäna , - | , - yogena sthitiù uktä yoginäà tu karma yogena saàkhyä buddhiù tad yuktäù

| säàkhyäù ätmaika-viñayayä buddhyä yuktäù säàkhyäù | atad-arhäù karma-yogädhikäriëo yoginaù | viñaya-vyäkula-buddhi-yuktänäà karma-yoge adhikäraù, avyäkula-buddhénäà tu jïäna-yoge adhikära uktaù, sati na kiàcid iha viruddham, näpi vyämiçram abhihitam ||3.3||

sarvasya laukikasya puruñasya mokñecchäyäà saàjätäyäà sahasä eva jïäna-yogo duñkara ity äha—

’ |na karmaëäm anärambhän naiñkarmyaà puruño çnute ||4||na ca saànyasanäd eva siddhià samadhigacchati

na çästréyäëäà karmaëäm anärambhäd eva puruñaù naiñkarmyaà jïäna-niñöhäm äpnoti | sarvendriya-vyäpäräkhya-karmoparati-pürvikäà jïäna-niñöhäà na präpnoti ity arthaù | na ca ärabdhasya çästréyasya karmaëas tyägät | yato’nabhisaàhita-phalasya parama-puruñärädhana-viñayasya karmaëaù siddhiù ätma-niñöhä syät | ätma-niñöhä syät | atas tena vinä täà na präpnoti | anabhisaàhita-phalaiù karmabhir anärädhita-govindair avinañöänädi-käla-pravåttänanta-päpa-saàcayair avyäkulendriyatä-pürvikä ätma-niñöhä duùsaàpädyä ||3.4||

— etad eva upapädayati

|na hi kaçcit kñaëam api jätu tiñöhaty akarmakåt ||5||käryate hy avaçaù karma sarvaù prakåtijair guëaiù

na hy asmin loke vartamänaù puruñaù kaçcit kadäcit api karma akurväëaù | ’ -tiñöhati na kiàcit karométi vyavasito pi sarvaù puruñaù prakåti

- -samudbhavaiù sattva rajas tamobhiù präktana-karmänuguëaà pravåddhair guëaiù svocitaà karma praty avaçaù käryate pravartyate | ata ukta-lakñaëena karma-yogena präcénaà päpa-saïcayaà näçayitvä guëäàç ca sattvädén vaçe kåtvä nirmaläntaù-karaëena sampädyo jïäna-yogaù ||3.5||

anyathä jïäna-yogäya pravåtto’pi mithyäcäro bhavati iti äha—

|karmendriyäëi saàyamya ya äste manasä smaran ||6||indriyärthän vimüòhätmä mithyäcäraù sa ucyate

- - - -avinañöa päpatayä ajita bähyäntaùkaraëa ätma jïänäya pravåtto viñaya pravaëatayä ätmani vimukhékåta-manäù viñayän eva smaran ya äste |

anyathä saàkalpya anyathä carati iti sa mithyäcäraù ucyate | ätma-jïänäya udyukto viparéto vinañöo bhavati ity arthaù ||3.6||

’ |yas tv indriyäëi manasä niyamyärabhate rjuna - ||7||karmendriyaiù karma yogam asaktaù sa viçiñyate

- - -ataù pürväbhyasta viñaya sajätéye çästréye karmaëi indriyäëi ätmävalokana - -pravåttena manasä niyamya taiù svataeva karma pravaëaiù indriyaiù asaìga

- , ’ - pürvakaà yaù karma yogam ärabhate so saàbhävyamäna pramädatvena- jïäna niñöhäd api puruñäd viçiñyate ||3.7||

|niyataà kuru karma tvaà karma jyäyo hy akarmaëaù ||8||çarérayäträpi ca te na prasidhyed akarmaëaù

- | -niyataà vyäptam prakåti saàsåñöena hi vyäptaà karma prakåti -saàsåñöatvam anädi väsanayä | niyatatvena suçakatväd asaàbhävita-

pramädatväc ca karmaëaù, karmaiva kuru | akarmaëaù jïäna-niñöhäyä api karmaiva jyäyaù | ’ naiñkarmyaà puruño çnute [ 3.4] | gétä iti prakramät

- - | - ’ -akarma çabdena jïäna niñöhaivocyate jïäna niñöhädhikäriëo py anabhyasta -pürvatayä hy aniyatatvena duùçakatvät sa pramädatväc ca jïäna-niñöhäyäù

karma-niñöhaiva jyäyasé |

- - ’ karmaëi kriyamäëe cätma yäthätmya jïänena ätmano kartåtvänusandhänam | - - anantaram eva vakñyate ata ätma jïänasyäpi karma yogäntargatatvät saiva

| - -jyäyan ity arthaù karmaëo jïäna niñöhäyä jyäyastva vacanaà jïäna-niñöhäyäm adhikäre saty evopapadyate |

- , yadi sarvaà karma parityajya kevalaà jïäna niñöhäyäm adhikaroñi tarhy - - - akarmaëas te jïäna niñöhasya jïäna niñöhopakäriëé çaréra yäträpi na setsyati

| - - - yävat sädhana samäpti çaréra dhäraëaà cävaçyaà käryam | nyäyärjita-dhanena mahä-yajïädikaà kåtvä tac-chiñöäçanenaiva çaréra-dhäraëaà käryam | - - - ähära çuddhau sattva çuddhiù sattva çuddhau dhruvä småtiù [ . . 7.26.2] -chä u ity ädi çruteù | -bhuïjate te tv aghaà päpä ye pacanty ätma

käraëät [ 3.13] gétä iti ca vakñyate | ato jïäna-niñöhasyäpi karmäkurvato deha-yäträ na setsyati | yato jïäna-niñöhasyäpi dhriyamäëa-çarérasya yävat-sädhana-samäpti mahä-yajïädi-nitya-naimittikaà karma avaçyaà käryam | yataç ca karma-yoge’py ätmano’kartåtva-bhävanayä ätma-yäthätmyänusandhänam antarbhütam | yataç ca prakåti-saàsåñöasya karma-yogaù suçako’pramädaç ca | ato jïäna-niñöhä-yogyasyäpi jïäna-yogät karma-yogo jyäyän | tasmät tvaà karma-yogam eva kurv ity abhipräyaù ||3.8||

’ - -eva tarhi dravyärjanädeù karmaëo haìkära mamakärädi sarvendriya-vyäkulatä-garbhatvenäsya puruñasya karma-väsanayä bandhanaà bhaviñyatéty aträha—

’ ’ - |yajïärthät karmaëo nyatra loko yaà karma bandhanaù ||9||tad arthaà karma kaunteya muktasaìgaù samäcara

- - - - yajïädi çästréya karma çeña bhütäd dravyärjanädeù karmaëo’nyaträtméya-prayojana-çeña-bhüte karmaëi kriyamäëe’yaà lokaù karma-bandhano bhavati | atas tvaà yajïädy-arthaà dravyärjanädikaà karma samäcara | taträtma-prayojana-sädhanatayä yaù saìgas tasmät saìgät muktaù san samäcara | evaà mukta-saìgena yajïädy-arthatayä karmaëi kriyamäëe yajïädibhiù karmabhir ärädhitaù parama-puruño’sya anädi-käla-pravåtta-karma-väsanäà samucchidya avyäkulätmävalokanaà dadätéty arthaù ||3.9||

- - - - - -yajïa çiñöenaiva sarva puruñärtha sädhana niñöhänäà çaréra dhäraëakartavyatäm ayajïa-çiñöena çaréra-dhäraëaà kurvatäà doñaà cäha— patià

viçvarasya ätmeçvaram [t .ai n . 11.3] ä ity ädi çruteù -nirupädhikaù prajäpati çabdaù sarveçvaraà viçva-sräñöäraà viçvätmänaà paräyaëaà näräyaëam

äha | purä sarga-käle sa bhagavän prajäpatiù anädi-käla-pravåttäcit-saàsarga-vivaçä upasaàhåta-näma-rüpa-vibhägäù svasmin pralénäù sakala-puruñärthänarhäç cetanetara-kalpäù prajäù samékñya parama-käruëikas tad-ujjijévaviñayä svärädhana-bhüta-yajïa-nirvåttaye yajïaiù saha täù såñövaivam uväca—

- |saha yajïäù prajäù såñövä puroväca prajäpatiù ’ - - ||10||anena prasaviñyadhvam eña vo stv iñöa käma dhuk

| anena yajïena prasaviñyadhvam ätmano våddhià kurudhvam eña vo yajïaù- - - - parama puruñärtha lakñaëa mokñäkhyasya kämasya tad anuguëänäà ca

kämänäà prapürayitä bhavatu ||3.10||

?katham

|devän bhävayatänena te devä bhävayantu vaù parasparaà bhävayantaù çreyaù param aväpsyatha ||11||

- - - - anena devatärädhana bhütena devän mac charéra bhütän mad ätmakän | ärädhayata - ahaà hi sava yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca [ 9.24] gétä iti

| - -vakñyate yajïenärädhitäs te devä mad ätmakäù svärädhanäpekñitänna | pänädikair yuñmän puñëantu evaà parasparaà bhävayantaù paraà çreyo

||3.11||mokñäkhyam aväpsyatha

- |iñöän bhogän hi vo devä däsyante yajïa bhävitäù ||12||tair dattän apradäyaibhyo yo bhuìkte stena eva saù

- - yajïa bhävitä yajïenärädhitä mad ätmakä devä iñöän bhogän vo däsyante- - -parama puruñärtha lakñaëaà mokñaà sädhayatäà ye iñöä bhogäs tän pürva

- - | pürva yajïa bhävitä devä däsyante uttarottarärädhanäpekñitän sarvän bhogän vo däsyantéty arthaù | svärädhanärthatayä tair dattän bhogäàs tebhyo’pradäya yo bhuìkte cora eva saù | cauryaà hi näma anyadéye tat-prayojanäyaiva parikÿpte vastuni svakéyatä-buddhià kåtvä tena svätma-poñaëam | ato’sya na parama-puruñärthänarhatä-mätram, api tu niraya-gämitvaà ca bhaviñyatéty abhipräyaù ||3.12||

tad eva vivåëoti—

- - |yajïa çiñöäçinaù santo mucyante sarva kilbiñaiù - ||13||bhuïjate te tv aghaà päpä ye pacanty ätma käraëät

- - -indrädy ätmanävasthita parama puruñärädhanärthatayaiva dravyäëy upädäya vipacya tair yathävasthitaà parama-puruñam ärädhya tac-chiñöäçanena ye çaréra-yäträà kurvate, te tv anädi-kälopärjitaiù kilbiñair ätma-yäthätmyävalokana-virodhibhiù sarvair vimucyante | ye tu parama-puruñeëa indrädy-ätmanä svärädhanäya dattänäm ätmärthatayopädäya vipacyäçnanti te päpätmäno’gham eva bhuïjate | agha-pariëämitväd agham ity ucyate | ätmävalokana-vimukhä narakäyaiva pacyante ||3.13||

- - - punar api loka dåñöyä çästra dåñöyä ca sarvasya yajïa mülatvaà darçayitväyajïänuvartanasya avaçya-käryatäm ananuvartane doñaà cäha—

- |annäd bhavanti bhütäni parjanyäd anna saàbhavaù - ||14||yajïäd bhavati parjanyo yajïaù karma samudbhavaù

- - -annät sarväëi bhütäni bhavanti parjanyäd anna saàbhavaù iti sarva loka | säkñikam yajïät parjanyo bhavatéti ca çästreëävagamyate—

|agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate || ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajäù [ 3.76] manu ity- ädinä

|

- - - - - - ||yajïaù ca dravyärjanädi kartå puruña vyäpära rüpa karma samudbhavaù3.14||

- |karma brahmodbhavaà viddhi brahmäkñara samudbhavam - ||15||tasmät sarva gataà brahma nityaà yajïe pratiñöhitam

| - - -karma ca brahmodbhavam atra ca brahma çabda nirdiñöäà prakåti- - | pariëäma rüpa çaréram tasmäd etad brahma näma rüpam annaà ca jäyate

[ . . 1.1.9]mu u iti brahma-çabdena prakåtir nirdiñöä | ihäpi mama yonir mahad brahma [ 14.3] | -gétä iti vakñyate ataù karma brahmodbhavam iti prakåti

- - | -pariëäma rüpa çarérodbhavaà karma ity uktaà bhavati brahmäkñara - - | samudbhavam ity atra akñara çabda nirdiñöo jévätmä anna-pänädinä

tåptäkñarädhiñöhitaà çaréraà karmaëe prabhavatéti karma-sädhana-bhütaà çaréram akñara-samudbhavam | tasmät sarva-gataà brahma sarvädhikäri-gataà çaréraà nityaà yajïe pratiñöhitam yajïa-mülam ity arthaù ||3.15||

|evaà pravartitaà cakraà nänuvartayatéha yaù ||16||aghäyur indriyärämo moghaà pärtha sa jévati

- evaà parama puruñeëa pravartitam idaà cakram annäd bhavanti bhütäni ity - - - | , atra bhüta çabda nirdiñöäni sa jéväni çaréräëi parjanyäd annam yajïät

| -parjanyaù yajïaç ca kartå vyäpäränurüpät karmaëaù | karma ca sa-jévät çarérät, sa-jévaà çaréraà ca punar annäd iti anyonya-kärya-käraëa-bhävena cakravat parivartamänam | iha sädhane vartamäno yaù karma-yogädhikäré jïäna-yogädhikäré vä nänuvartayati na pravartayati, yajïa-çiñöena deha-dhäraëam akurvan so’ghäyur bhavati | aghärambhäyaiva yasyäyur agha-pariëataà vobhaya-rüpaà vä so’ghäyuù | ataeva indriyärämo bhavati, nätmärämaù | indriyäëy eväsyodyänäni bhavanti | ayajïa-çiñöa-vardhita-deha-manastvena udrikta-rajas-tamaska ätmävalokana-vimukhatayä viñaya-bhogaika-ratir bhavati, ato jïäna-yogädau yatamäno’pi niñphala-prayatnatayä moghaà pärtha sa jévati ||3.16||

- - - -asädhanäyattätma darçanasya muktasyaiva mahä yajïädi varëäçramocita —karmänärambha ity äha

- - |yas tv ätma ratir eva syäd ätma tåptaç ca mänavaù ||17||ätmany eva ca saàtuñöas tasya käryaà na vidyate

- - - - - - yas tu jïäna yoga karma yoga sädhana nirapekñaù svata eva ätma ratir , - - , ätmäbhimukha ätmanä eva tåptaù na anna pänädibhir ätma vyatiriktaiù

| -ätmany eva ca santuñöäù na udyäna sräk-candana-géta-väditra-nåtyädau, dhäraëa-poñaëa-bhogyädikaà sarvam ätmaiva yasya tasya ätma-darçanäya kartavyaà na vidyate | svata eva sarvadä dåñöätma-svarüpatvät ||3.17||

|naiva tasya kåtenärtho näkåteneha kaçcana ||18||na cäsya sarvabhüteñu kaç cid arthavyapäçrayaù

- - — ataeva tasyätma darçanäya kåtena tat sädhanena närthaù na kiàcit, - - —prayojanam akåtena ätma darçana sädhanena na kaçcid anarthaù

- | - - - -asädhanäyattätma darçanatvät svata evätma vyatirikta sakaläcid vastu vimukhasyäsya sarveñu prakåti-pariëäma-viçeñeñv äkäçädiñu bhüteñu sa-

käryeñu na kaçcit prayojanatayä sädhanatayä vä vyapäçrayaù, yataù tad-vimukhékaraëäya sädhanärambhaù | sa hi muktaiva ||3.18||

yasmäd asädhanäyattätma- , darçanasyaiva sädhanäpravåttiù yasmäc ca sädhane pravåttasyäpi suçakatväd apramädatvät tad-

antargatätmayäthätmyänusandhänatväd ca jïäna-yogino’pi deha-yäträyäù karmänuvåtty-apekñatvät ca karma-yogaiva ätma-darçana-nivåttau çreyän—

|tasmäd asaktaù satataà käryaà karma samäcara ||19||asakto hy äcaran karma param äpnoti püruñaù

tasmäd asaìgapürvakaà käryam ityeva satataà yävadätmapräpti karmaiva | samäcara asaktaù käryam iti vakñyamäëäkartåtvänusandhänapürvakaà ca

- karma anucaran pürüñaù karma yogenaiva param äpnoti ätmänaà präpnoti ||3.19||ity arthaù

|karmaëaiva hi saàsiddhim ästhitä janakädayaù- ||20||loka saàgraham eväpi saàpaçyan kartum arhasi

- ’ - , yato jïäna yogädhikäriëo pi karma yogaiva ätmadarça ne çreyän ata eva hi - janakädayo räjarväyo jïäninäm agresaräù karma yogenaiva saàsiddhim

, ästhitäù ätmänaà präptavantaù | - - evaà prathamaà mumukñoù jïäna yogänarhatayä karma yogädhikäriëaù

- , - ’ - -karma yogaiva käryaù ityuktvä jïäna yogädhikäriëo pi jïäna yogät karma | yogaiva çreyän iti sahetukam uktam idänéà çiñöätayä vyapadeçyasya - sarvathä karma yogaiva kärya iti ucyate— lokasaàgrahaà paçyan api

karmaiva kartum arhasi ||3.20||

|yad yad äcarati çreñöhas tat tad evetaro janaù ||21||sa yat pramäëaà kurute lokas tad anuvartate

çreñöhaù kåtsna-çästra- jïätåtayä anuñöhätåtayä ca prathito yad yad äcaratitat tad eva akåtsnavid jano’pi äcarati | anuñöhéyamänam api karma çreñöho yat-pramäëaà yad-aìga-yuktam anutiñöhati, tad-aìga-yuktam eva akåtsna-vid loko’pi anutiñöhati | ato loka-rakñärthaà çiñöätayä prathitena çreñöhena sva-varëäçramocitaà karma sakalaà sarvadä anuñöheyam | anyathä loka-näça-janitaà päpaà jïäna-yogäd apy enaà pracyävayet ||3.21||

|na me pärthästi kartavyaà triñu lokeñu kiàcana ||22||nänaväptam aväptavyaà vartaiva ca karmaëi

- - -na me sarveçvarasya aväpta samasta kämasya sarvajïasya satyasaàkalpasya triñu lokeñu deva-manuñyädi-rüpeëa svacchandato

vartamänasya kiàcid api kartavyam asti, yato’naväptaà karmaëäväptavyaà na kiàcid apy asti, athäpi loka-rakñäyai karmaëy eva varte ||3.22||

|yadi hy ahaà na varteyaà jätu karmaëy atandritaù ||23||mama vartmänuvartante manuñyäù pärtha sarvaçaù

- - - - - -aha sarveçvaraù satya saàkalpaù sva saàkalpa kåta jagad udaya- - ’ vibhavalaya lélaù svacchandato jagad upakåtaye martyo jäto pi manuñyeñu

- - ’ - çiñöäjanägresara vasudeva gåhe vatérëas tat kulocite karmaëy atandritaù sarvadä yadi na varteyam, mama çiñöäjanägresara-vasudeva-sünor vartma akåtsna-vidaù çiñöäç ca sarva-prakäreëäyam eva dharma ity anuvartante te ca sva-kartavyänanu-ñöhänenäkaraëe pratyaväyena cätmänam anupalabhya niraya-gämino bhaveyuù ||3.23||

|utsédeyur ime lokä na kuryäà karma ced aham ||24||saàkarasya ca kartä syäm upahanyäm imäù prajäù

-ahaà kulocitaà karma na cet kuryäm evam eva sarve çiñöälokä mad- - — , äcäräyatta dharma niçcayä akaraëäd eva utsédeyuù nañöä bhaveyuù

çästréyäcäräëäm apälanät sarveñäà çiñöäkulänäà saàkarasya ca kartä syäm, ataeva imäù prajä upahanyäm | evam eva tvam api çiñöa-janägresara-päëòu-tanayo yudhiñöhiränujo’rjunaù san çiñöatayä yadi jïäna-niñöhäyäm adhikaroñi | tatas tvad-äcäränuvartino’kåtsna-vidaù çiñöäç ca mumukñavaù svädhikäram ajänantaù karma-niñöhäyäm anadhikurvanto vinaçyeyuù | ato vyapadeçyena viduñä karmaiva kartavyam ||3.24||

|saktäù karmaëy avidväàso yathä kurvanti bhärata - ||25||kuryäd vidväàs tathäsaktaç cikérñur loka saàgraham

avidväàsa ätmany akåtsna-vidaù karmaëi saktäù karmaëy avarjanéya-saàbandhäù, ätmany akåtasna-vittayä tad-abhyäsa-rüpa-jïäna-yoge’nadhikåtäù, karma-yogädhikäraëiù karma-yogam eva yathätma-darçanäya kurvate, tathätmani kåtsna-vittayä karmaëy asakto jïäna-yogädhikära-yogyo’pi vyapadeçyaù çiñöäù, loka-rakñaëärthaà sväcäreëa çiñöa-lokänäà dharma-niçcayaà cikérñuù karma-yogam eva kuryät ||3.25||

- - |na buddhi bhedaà janayed ajïänäà karma saìginäm - ||26||joñayet sarva karmäëi vidvän yuktaù samäcaran

ajïänäm ätmany akåtsna-vittayä jïäna-yogopädänäçaktänäà mumukñüëäà karma-saìginäm anädi-karma-väsanayä karmaëi eva niyatatvena karma-yogädhikäriëäà karma-yogäd anyathätmävalokanam astéti na buddhi-bhedaà janayet | kià tarhi? ätmani kåtsna-vittayä jïäna-yoga-çakto’pi

pürvokta-rétyä karma-yogaiva jïäna-yoga-nirapekña ätmävalokana-sädhanam iti buddhyä yuktaù karmaiväcaran sarva-karmasu akåtsna-vidäà prétià janayet ||3.26||

- ’ atha karma yogam anutiñöhato viduño viduñaç ca viçeñaà pradarçayan- karma yogäpekñitam ätmano’kartåtvänusandhäna-prakäram upadiçati—

|prakåteù kriyamäëäni guëaiù karmäëi sarvaçaù- ||27||ahaàkära vimüòhätmä kartäham iti manyate

prakåteù guëaiù sattvädibhiù svänurüpaà kriyamäëäni karmäëi praty- | ahaàkära vimüòhätmä ahaà karteti manyate ahaàkäreëa vimüòha ätmä

yasyäsäv ahaàkära-vimüòhätmä | ahaàkäro näma anaham-arthe prakåtäv aham iti abhimänaù | tena ajïätätma-svarüpo guëa-karmasv ahaà karteti manyate ity arthaù ||3.27||

- - |tattvavit tu mahäbäho guëa karma vibhägayoù ||28||guëä guëeñu vartanta iti matvä na sajjate

- - - - - - - guëa karma vibhägayoù sattvädi guëa vibhäge tat tat karma vibhäge ca, - tattvavit guëäù sattvädayaù sva guëeñu sveñu käryeñu vartante iti matvä

- ||3.28||guëa karmasv ahaà karteti na sajjate

- - |prakåter guëa saàmüòhäù sajjante guëa karmasu - ||29||tän akåtsna vido mandän kåtsnavin na vicälayet

- - - akåtsna vidas tu ätma darçanäya pravåttäù prakåti saàsåñöatayä prakåteù - , guëair yathävasthitätmani saàmüòhä guëa karmasu kriyäsv eva sajjante na

- - | tad viviktätma svarüpe atas te jïäna-yogäya na prabhavantéti karma-yoga eva teñäm adhikäraù | evaàbhütän tän mandän akåtsna-vidaù kåtsna-vit svayaà jïäna-yogävasthänena na vicälayet | te kila mandäù çreñöha-janäcäränuvartinaù karma-yogäd utthitam enaà dåñövä karma-yogät pracalita-manaso bhaveyuù | ataù çreñöhaù svayam api karma-yoge tiñöhan ätma-yäthätmya-jïänena ätmano’kartåtvam anasandadhänaù | karma-yoga evätmävalokane nirapekña-sädhanam iti darçayitvä tän akåtsna-vido mandän joñayed ity arthaù |

- ’ - jïäna yogädhikäriëo pi jïäna yogäd asyaiva karma-yogasya jyäyastvaà pürvam evoktam | ato vyapadeçyo loka-saàgrahäya karmaiva kuryät | prakåti-viviktätma-svabhäva-nirüpaëena guëeñu kartåtvam äropya karmänuñöhäna-prakära uktaù | guëeñu kartåtvänusandhänaà cedam evätmano na svarüpa-prayuktam idam kartåtvam, api tu guëa-sambandha-kåtam iti präptäpräpta-vivekena guëa-kåtam ity anusandhänam ||3.29||

- - - - -idäném ätmanäà parama puruña çarératayä tan niyämyatva svarüpa - - nirüpaëena bhagavati puruñottame sarvätma bhüte guëa kåtaà ca kartåtvam

äropya karma-kartavyatayocyate—

- |mayi sarväëi karmäëi saànyasyädhyätma cetasä - ||30||niräçér nirmamo bhütvä yudhyasva vigata jvaraù

- - -mayi sarveçvare sarva bhütäntarätma bhüte sarväëi karmäëi adhyätma - cetasä saànyasya niräçér nirmamaç ca vigata jvaro yuddhädikaà sarvaà

coditaà karma kuruñva | ätmani yac cetas tad adhyätma-cetaù, ätma-svarüpa-viñayeëa çruti-çata-siddhena jïänenety arthaù |

... antaù praviñöäù çästä janänäà sarvätmä antaù praviñöäà kartärametam[ . . 3.11]tai ä ’ | ya ätmani tiñöhann ätmano ntaro yam ätmä na veda yasyätmä

çaréraà ya ätmänam antaro yamayati sa ta ätmäntaryämy amåtaù [b . 5.7 åm .ä d .] i ity evam ädyäù çrutayaù - - - -parama puruña pravartyaà tac charéra

- bhütam enam ätmänaà parama puruñaà ca pravartayitäram äcakñate | småtayaç — ca praçäsitäraà sarveñäm [ 12.122] | manu ity ädyäù sarvasya

cähaà hådi sanniviñöäù [ 15.15], gétä

’ | éçvaraù sarvabhütänäà håddeço rjuna tiñöhati - || bhrämayan sarva bhütäni yanträrüòhäni mäyayä [ 18.61] gétä iti

| vakñyate

- - -ato mac charératayä mat pravartyätma svarüpänusandhänena sarväëi karmäëi mayaiva kriyamäëänéti mayi parama-puruñe saànyasya täni ca kevalaà mad-ärädhanänéti kåtvä tat-phale niräçés tata eva tatra karmaëi mamatä-rahito bhütvä vigata-jvaro yuddhädikaà kuruñva |

svakéyenätmanä karträ svakéyaiç copakaraëaiù svärädhanaika-prayojanäya parama-puruñaù sarveçvaraù sarva-çeñé svayam eva sva-karmäëi kärayati | ity anusandhäya karmasu mamatä-rahitaù präcénenänädi-käla-pravåttänanta-päpa-sacayena katham ahaà bhaviñyämi ity evaà bhütäntar-jvara-vinirmuktaù parama-puruña eva karmabhir ärädhito bandhän mocayiñyatéti smaran sukhena karma-yogam eva kuruñvety arthaù |

tam éçvaräëäà paramaà maheçvaraà taà devatänäà paramaà ca daivatam[ . . 3.7], çve u patià viçvasya [ma.nä.u. 3.1], patià paténäm [ . . 6.7], çve u ity ädi-çruti-siddhaà hi sarveçvaratvaà sarva-çeñitvaà ca | éçvaratvaà niyantåtvam, çeñitvaà patitvam ||3.30||

- - - ’ — ayam eva säkñäd upaniñat sära bhüto rtha ity äha

|ye me matam idaà nityam anutiñöhanti mänaväù’ ’ ||31||çraddhävanto nasüyanto mucyante te pi karmabhiù

- - ’ ye mänavä ätma niñöha çästrädhikäriëo yam eva çästrärtha ity etan me | ’ mataà niçcitya tathänutiñöhanti ye cänanutiñöänto py asmin çästrärthe

, çraddadhänä bhavanti ye ca açraddadhänä api evaà çästrärthe na | saàbhavatéti näbhyasüyanti asmin mahä-guëe çästrärthe doña-darçino na

bhavantéty arthaù | te sarve bandha-hetubhir anädi-käla-prärabdhaiù karmabhir mucyante | te’pi karmabhir iti api-çabdäd eñäà påthak-karaëam | idäném ananutiñöhanto’pi asmin çästrärthe çraddadhänä anabhyasüyavaç ca çraddhayä cänasüyayä ca kñéëa-päpä acireëemam eva çästrärtham anuñöhäya mucyanta ity arthaù ||3.31||

- bhagavad abhimatam aupaniñadam artham ananutiñöhatäm — açraddadhänänäm abhyasüyatäà ca doñam äha

|ye tv etad abhyasüyanto nänutiñöhanti me matam- - ||32||sarva jïäna vimüòhäàs tän viddhi nañöän acetasaù

ye tu etat sarvam ätmavastu maccharératayä madädhäraà maccheñabhütaà madekapravattryam iti me mataà na anutiñöhanti naivam anusandhäya

, , sarväëi karmäëi kurvate ye ca na çraddadhate ye ca abhyasüyanto vartante, tän sarveñu jïäneñu viçeñeëa müòhän tataeva nañöäan acetaso viddhi | cetaùkäryaà hi vastuyäthätmyaniçcayaù, tadabhäväd acetasaù viparétajïänäù sarvatra vimüòhäç ca ||3.32||

- - - evaà prakåti saàsargiëas tad guëodreka kåtaà tac ca kartåtvaà parama-puruñäyattam iti anusandhäya karma-yoga-yogyena jïäna-yoga-yogyena ca karma-yogasya suçakatväd apramädatväd antargatätma-jïänatayä nirapekñatväd itarasya duùçakatvät sapramädatvät çaréra-dhäraëädy-arthatayä karmäpekñatvät karma-yoga eva kartavyaù | vyapadeçyasya tu viçeñataù sa eva kartavya iti coktam | ataù param adhyäya-çeñeëa jïäna-yogasya duùçakatayä sa-pramädatocyate—

|sadåçaà ceñöate svasyäù prakåter jïänavän api ||33||prakåtià yänti bhütäni nigrahaù kià kariñyati

- prakåti viviktam édåçam ätma-svarüpam, tad eva sarvadänusandheyam, iti ca çästräëi pratipädayantéti jïänavän api svasyäù prakåteù präcéna-väsanäyäù sadåçaà präkåta-viñayeñv eva ceñöäte | kutaù ? prakåtià yänti

bhütäni acit-saàsåñöä jantavo’nädi-käla-pravåtta-väsanäm eva yänti, täni väsanänuyäyéni bhütäni çästra-kåto nigrahaù kià kariñyati ? ||3.33||

- - — prakåty anuyäyitva prakäram äha

- |indriyasyendriyasyärthe räga dveñau vyavasthitau ||34||tayor na vaçam ägacchet tau hy asya paripanthinau

-çrotradi jïänendriyasyärthe çabdädau väg-ädi-karmendriyasya cärthe vacanädau präcéna-väsanä-janita-tat-tad-anububhüñä-rüpo rägo’varjanéyo vyavasthitaù | tad-anubhave pratihate cävarjanéyo dveño vyavasthitaù | täv evaà jïäna-yogäya yatamänaà niyamita-sarvendriyaà sva-vaçe kåtvä prasahya sva-käryeñu saàyojayataù | tataç cäyam ätma-svarüpänubhava-vimukho vinañöo bhavati | tayor na vaçam ägacchet | jïäna-yogärambheëa räga-dveña-vaçam ägamya na vinaçyet | tau hi raga-dveñau hy asya durjayau çatrü ätma-jïänäbhyäsaà värayataù ||3.34||

- - |çreyän sva dharmo viguëaù para dharmät svanuñöhität- - ||35||sva dharme nidhanaà çreyaù para dharmo bhayävahaù

- - ’ -ataù suçakatayä svadharma bhütaù karma yogo viguëo py apramäda - - - - garbhaù prakåti saàsåñöasya duùçakatayä para dharma bhütäj jïäna yogät

saguëäd api kiàcit kälam anuñöhität sa-pramädät çreyän | svenaivopädätuà yogyatayä svadharma-bhüte karma-yoge vartamänasya ekasmin janmani apräpta-phalatayä nidhanam api çreyaù | anantaräya-hatatayä anantara-janmany apy avyäkula-karma-yogärambha-saàbhavät | prakåti-saàsåñöasya svenaiva upädätum açakyatayä para-dharma-bhüto jïäna-yogaù pramäda-garbhatayä bhayävahaù ||3.35||

arjuna uväca ’ |atha kena prayukto yaà päpaà carati püruñaù

||36||anicchann api värñëeya baläd iva niyojitaù

- athäyaà jïäna yogäya pravåttaù püruñaù svayaà viñayän anubhavitum anicchann api kena prayukto viñayänubhava-rüpaà päpaà balän niyojita iva carati ||3.36||

- çré bhagavän uväca - - |käma eña krodha eña rajo guëa samudbhavaù - ||37||mahäçano mahä päpmä viddhy enam iha vairiëam

- - - - - asyodbhaväbhibhava rüpeëa vartamäna guëa maya prakåti saàsåñöasya- - - - - - prärabdha jïäna yogasya rajo guëa samudbhavaù präcéna väsanä janitaù

- ’ | - çabdädi viñayo yaà kämo mahäçanaù çatruù sarva viñayeñv enam äkarñati| - - -eña eva pratihata gatiù pratihanana hetu bhüta-cetanän prati krodha-rüpeëa pariëato mahä-päpmä para-hiàsädiñu pravartayati | enaà rajo-guëa-samudbhavaà sahajaà jïäna-yoga-virodhinaà vairiëaà viddhi ||3.37||

|dhümenävriyate vahnir yathädarço malena ca ||38||yatholbenävåto garbhas tathä tenedam ävåtam

, , yathä dhümena vahnir ävriyate yathä cädarço malena yathä colbenävåto - ||3.38||garbhas tathä tena kämenedaà jantu jätam ävåtam

- — ävaraëa prakäram äha

- |ävåtaà jïänam etena jïänino nitya vairiëä- ||39||käma rüpeëa kaunteya duñpüreëänalena ca

- - - asya jantor jïänino jïäna svabhävasyätma viñayaà jïänam etena käma käreëa- - - - -viñaya vyämoha jananena nitya vairiëävåtaà duñpüreëa pürty anarha

- ||3.39||viñayeëänalena ca paryäpti rahitena

kair upakaraëair ayaà käma ätmänam adhitiñöhatéty aträha—

|indriyäëi mano buddhir asyädhiñöhänam ucyate ||40||etair vimohayaty eña jïänam ävåtya dehinam

adhitiñöhaty ebhir ayaà käma ätmänam iténdriyäëi mano buddhir | - - - asyädhiñöhänam etair indriya mano buddhibhiù kämädhiñöhäna bhütair

-viñaya pravaëair dehinaà prakåti-saàsåñöäà jïänam ävåtya vimohayati | vividhaà mohayaty ätma-jïäna-vimukhaà

- ||4.40||viñayänubhava paraà karotéty arthaù

|tasmät tvam indriyäëy ädau niyamya bharatarñabha - - ||41||päpmänaà prajahi hy enaà jïäna vijïäna näçanam

- - - -yasmät sarvendriya vyäpäroparati rüpe jïäna yoge pravåttasyäyaà käma - | rüpaù çatrur viñayäbhimukhya karaëenätmani vaimukhyaà karoti tasmät

- - - prakåti saàsåñöatayendriya vyäpära pravaëas tvam ädau- - - - mokñopäyärambha samaya evendriya vyäpära rüpe karma yoge indriyäëi

niyamyainaà jïäna-vijïäna-näçanam ätma-svarüpa-viñayasya jïänasya tad-viveka-viñayasya ca näçanaà päpmänaà käma-rüpaà vairiëaà prajahi näçaya ||3.41||

jïäna-virodhiñu pradhänam äha—

|indriyäëi paräëy ähur indriyebhyaù paraà manaù ||42||manasas tu parä buddhir yo buddheù paratas tu saù

- | - jïäna virodhe pradhänänéndriyäëy ähuù yata indriyeñu viñaya vyäpåteñv , , ätmani jïänaà na pravartate indriyebhyaù paraà manaù indriyeñüparateñv

- - | api manasi viñaya pravaëe ätma jïänaà na saàbhavati manasas tu parä buddhiù | manasi viñayäntara-vimukhe’pi viparétädhyavasäya-pravåttä yäà

- | - buddhau nätma jïänaà pravartate sarveñu buddhi paryanteñu uparateñv- - , apécchä paryäyaù kämo rajaù samudbhavo vartate cet saiva

- etänéndriyädény api sva viñayeñu vartayitvätma-jïänaà niruëaddhi | tad idam ucyate yo buddheù paratas tu sa iti buddher api yaù paraù sa käma ity arthaù ||3.42||

|evaà buddheù paraà buddhvä saàstabhyätmänam ätmanä ||43||jahi çatruà mahäbäho kämarüpaà duräsadam

evaà buddher api paraà kämaà jïäna-virodhinaà vairiëaà buddhvätmänaà mana ätmanä buddhyä karma-yoge’vasthäpyainaà käma-rüpaà duräsadaà çatruà jahi näçayeti ||3.43||

- - - - iti çrémad rämänujäcärya viracite çrémad gétä bhäñye- ’ ||karma yogo näma tåtéyo dhyäyaù

||3||

atha

jïäna-karma-sannyäsa-yogo näma

caturtho’dhyäyaù(rämänuja-bhäñyam)

tåtéye’dhyäye prakåti-saàsåñöasya mumukñoù sahasä jïäna-yoge’nadhikärät karma-yoga eva käryaù | jïäna-yogädhikäriëo’py akartåtvänusandhäna-pürvakaà karma-yoga eva çreyän iti sahetukam uktam | ivçiñöatayä vyapadeçyasya tu viçeñataù karma-yoga eva kärya iti coktam | caturthenedäném asyaiva karma-yogasya nikhila-jagad-uddharaëäya manvantarädäv evopadiñöatayä kartavyatäà draòhayitvä antargata-jïänatatyä’syaiva jïäna-yogäkäratäà pradarçya, karma-yoga-svarüpaà tad-bhedäù karma-yoge jïänäàçasyaiva prädhänyaà cocyate | prasaìgäc ca bhagavad-avatära-yäthätmyam ucyate—

- çré bhagavän uväca |imaà vivasvate yogaà proktavän aham avyayam

’ ||1||vivasvän manave präha manur ikñväkave bravét - |evaà paramparä präptam imaà räjarñayo viduù

||2||sa käleneha mahatä yogo nañöaù parantapa

’ - yo yaà tavodito yogaù sa kevalaà yuddha protsähanäyedäném udita iti na | - - -mantavyam manvantarädäv eva nikhila jagad uddharaëäya parama

- - -puruñärtha lakñaëa mokña sädhanatayä imaà yogam aham eva vivasvate proktavän | vivasvän ca manave manur ikñväkava ity evaà sampradäya-paramparayä präptam imaà yogaà pürve räjarñäyo viduù | sa mahatä kälena tat-tac-chrotå-buddhi-mändyäd vinañöa-präyo’bhüt ||4.1-2||

’ |sa eväyaà mayä te dya yogaù proktaù purätanaù’ ||3||bhakto si me sakhä ceti rahasyaà hy etad uttamam

- - sa eväyam askhalita svarüpaù purätanaù yogaù sakhyenätimätra bhaktyä ca | - - mäm eva prapannäya te mayä proktaù sa parikaraù sa vistaram ukta ity

| -arthaù mad anyena kenäpi jïätuà vaktuà vä na çakyam, yata idaà vedäntoditam uttamaà rahasyaà jïänam ||4.3||

- - asmin prasaìge bhagavad avatära yäthätmyaà yathävad jïätum arjuna uväca—

|aparaà bhavato janma paraà janma vivasvataù ||4||katham etad vijänéyäà tvam ädau proktavän iti

- - - - | käla saàkhyayä aparam asmaj janma sama kälaà hi bhavato janma - - - - -vivasvataç ca käla saàkhyayä param añöa viàçati caturyuga saàkhyä

| saàkhyätam tvam eva ädau proktavän iti katham etad asambhävanéyaà ? viçeñeëa yathärthaà jänéyäm

nanu janmäntareëäpi vaktuà çakyam | janmäntara-kåtasya mahatäà småtiç ca yujyata iti nätra kaçcid virodhaù | na cäsau vaktäram enaà vasudeva-tanayaà sarveçvaraà na jänäti | yata evaà vakñyati—

| paraà brahma paraà dhäma pavitraà paramaà bhavän - || puruñaà çäçvataà divyam ädi devam ajaà vibhum

| ähus tväm åñayaù sarve devarñir näradas tathä || asito devalo vyäsaù svayaà caiva bravéñi me [gétä 10.12-13] | iti

- —yudhiñöhira räjasüyädiñu bhéñmädibhyaç cäsakåt çrutam

| kåñëa eva hi lokänäm utpattir api cäpy ayaù || kåñëasya hi kåte bhütam idaà viçvaà caräcaram [ma.bhä. 2.38.23]

| ity evam ädiñu kåñëasya hi kåte - iti kåñëasya çeña bhütam idaà kåtsnaà | jagad ity arthaù

— - | atrocyate jänäty eväyaà bhagavantaà vasudeva tanayaà pärthaù’ ’jänato py ajänata iva påcchato yam äçayaù—nikhila-heya-pratyanéka-

kalyäëaikatänasya sarveçvarasya sarvajïasya satya-saàkalpasya cäväpta-samasta-kämasya karma-paravaça-deva-manuñyädi-sajätéyaà janma kim indrajälädivan mithyä uta satyam ? satyatve ca kathaà janma-prakäraù ? kim-ätmako’yaà dehaù ? kaç ca janma-hetuù ? kadä ca janma ? kim-arthaà vä janma ? iti parihära-prakäreëa praçnärtho vijïäyate ||4.4||

pariharan çré-bhagavän uväca—

|bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna ||5||täny ahaà veda sarväëi na tvaà vettha parantapa

, anena janmanaù satyatvam uktam bahüni me vyatétäni janmänéti vacanät ||4.5||tava ceti dåñöantatayä upädänäc ca

’ - - - —ätmano vatära prakäraà deha yäthätmyaà janma hetuà cäha

’ ’ |ajo pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro pi san - ||6||prakåtià sväm adhiñöhäya saàbhavämy ätma mäyayä

- - ajatvävyayatva sarveçvaratvädi sarvaà pärameçvaraà prakäram ajahad eva - | , sväà prakåtim adhiñöhäya ätma mäyayä saàbhavämi prakåtiù svabhävaù svam eva svabhävam adhiñöhäya svenaiva rüpeëa svecchayä saàbhaväméty

| arthaù

svarüpaà hi— - äditya varëaà tamasaù parastät [ . . 31.18], ya ve kñayantam asya rajasaù paräke [ . . 17.1.4.2], sä ve ’ ya eño ntaräditye hiraëmayaù puruñaù [ . . chä u

1.6.6], ’ tasminn ayaà puruño manomayo måto hiraëmayaù [ . . 1.6.1] tai u sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñädadhi [ . . 32.2], ya ve - - bhä rüpaù satya saàkalpa

- - - - äkäçätmä sarva karmä sarva kämaù sarva gandhaù sarva rasaù [ . . chä u3.14.2], mähärajanaà väsaù [ . . . 2.3.6] - - - | bå ä u ity ädi çruti siddham

- | ätma mäyayä ätméyayä mäyayä mäyä vayunaà jïänam [n 22] ighaëöu iti-jïäna paryäyo’tra mäyä-çabdaù | tathä cäbhiyukta-prayogaù— mäyayä

satataà vetti präëinäà ca çubhäçubham iti | -ätméyena jïänena ätma | saàkalpenety arthaù

’ - - - - ato pahata päpmatvädi samasta kalyäëa guëätmakatvaà sarvam aiçvaraà -svabhävam ajahad eva svam eva rüpaà deva manuñyädi-sajätéya-sthänaà

kurvan ätma-saàkalpena devädi-rüpaù saàbhavämi | tad idam äha— ajäyamäno bahudhä vijäyate [ . . 31.19] ya ve iti çrutiù | - -itara puruña sädhäraëaà

- - - janma akurvan devädi rüpeëa sva saàkalpena ukta prakriyayä jäyata ity | arthaù | bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna täny ahaà veda sarväëi

[ 4.5] gétä tad ätmänaà såjämy aham [ 4.7], gétä janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù [ 4.9] ||4.6||gétä iti pürväparävirodhäc ca

janma-kälam äha—

|yadä yadä hi dharmasya glänir bhavati bhärata ||7||abhyutthänam adharmasya tadätmänaà såjämy aham

- ’ - | na käla niyamo smat saàbhavasya yadä yadä hi dharmasya vedenoditasya- - cäturvarëya cäturäçramya vyavasthayävasthitasya kartavyasya glänir

, -bhavati yadä yadä ca tad viparyayasyädharmasya abhyutthänaà, tadäham eva sva-saàkalpenokta-prakäreëätmänaà såjämi ||4.7||

janmanaù prayojanam äha—

|pariträëäya sädhünäà vinäçäya ca duñkåtäm- ||8||dharma saàsthäpanärthäya saàbhavämi yuge yuge

- - - sädhava ukta lakñaëa dharma çélä vaiñëavägresarä mat-samäçrayaëe pravåttä man-näma-karma-svarüpäëäm aväì-manasägocaratayä mad-darçanäd åte svätma-dhäraëa-poñaëädi-sukham alabhamänä aëu-mätra-kälam api kalpa-sahasräà manvänäù praçithila-sarva-gäträ bhaveyur iti mat-svarüpa-ceñöitävalokanäläpädi-dänena teñäà pariträëäya tad-viparétänäà vinäçäya ca kñéëasya vaidika-dharmasya mad-ärädhana-rüpasya ärädhya-svarüpa-pradarçanena tasya sthäpanäya ca deva-manuñyädi-rüpeëa yuge yuge saàbhavämi | kåta-tretädi-yuga-viçeña-niyamo’pi nästéty arthaù ||4.8||

|janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù ’ ||9||tyaktvä dehaà punar janma naiti mäm eti so rjuna

- - - - - - - - - evaà karma müla bhüta heya triguëa prakåti saàsarga rüpa janma rahitasya- - - - - -sarveçvaratva sarvajïatva satya saàkalpatvädi samasta kalyäëa

guëopetasya sädhu-pariträëa-mat-samäçrayaëaika-prayojanaà divyam apräkåtaà mad-asädhäraëaà mama janma ceñöitaà ca tattvato yo vetti sa vartamänaà dehaà parityajya punar janma naiti mäm eva präpnoti | madéya-divya-janma-ceñöita-yäthätmya-vijïänena vidhvasta-samasta-mat-samäçrayaëa-virodhi-päpmäsminn eva janmani yathodita-prakäreëa mäm äçritya mad-eka-priyo mad-eka-citto mäm eva präpnoti ||4.9||

—tad äha

- - - - |véta räga bhaya krodhä man mayä mäm upäçritäù - - ||10||bahavo jïäna tapasä pütä mad bhävam ägatäù

madéya-janma-karma-tattva-jïänäkhyena tapasä pütä bahava evaà saàvåttäù | tathä ca çrutiù— tasya dhéräù parijänanti yonim | iti dhérä

- ||4.10||dhématäm agresarä eva tasya janma prakäraà jänantéty arthaù

- - -na kevalaà deva manuñyädi rüpeëävatérya mat samäçrayaëäpekñäëäà pariträëaà karomi | api tu—

|ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham ||11||mama vartmänuvartante manuñyäù pärtha sarvaçaù

- ye mat samäçrayaëäpekñä yathä yena prakäreëa sväpekñänurüpaà mäà saàkalpya prapadyante samäçrayante tän prati tathaiva tan-manéñita-

prakäreëa bhajämi mäà darçayämi | kim atra bahunä ? sarve manuñyä mad-anuvartanaika-manorathä mama vatrma mat-svabhävaà sarvaà yoginäà väì-

manasägocaram api svakéyaiç cakñurädi-karaëaiù sarvaçaù sväpekñitaiù sarva-prakärair anubhüya anuvartante ||4.11||

- -idänéà präsaìgikaà parisamäpya prakåtasya karma yogasya jïänäkäratä - - - —prakäraà vaktuà tathä vidha karma yogädhikäriëo durlabhatvam äha

|käìkñantaù karmaëäà siddhià yajanta iha devatäù ||12||kñipraà hi mänuñe loke siddhir bhavati karmajä

- -sarva eva puruñäù karmaëäà phalaà käìkñamäëä indrädi devatä yathä | - -çästraà yajante ärädhayanti na tu kaçcid anabhisaàhita phala indrädi

- - | ? devatätma bhütaà sarva yajïänäà bhoktäraà mäà yajate kuta etat yataù kñipram asmin eva mänuñe loke karmajä putra-paçv-annädyä siddhir bhavati

| manuñya-loka-çabdaù svargädi-loka-pradarçanärthaù | - - - -sarva eva hi laukikäù puruñä äkñéëänädi käla pravåttänanta päpa

- - - -saàcayatayä avivekinaù kñipra phaläbhikäìkñiëaù putra paçv annädi-svargädy arthatayä sarväëi karmäëi, indrädi-devatärädhana-mäträëi kurvate

| na tu kaçcit saàsärodvigna-hådayo mumukñur ukta-lakñaëaà karma-yogaà mad-ärädhana-bhütam ärabhate ity arthaù ||4.12||

- - - - - - —yathokta karma yogärambha virodhi päpa kñaya hetum äha

- - - |cätur varëyaà mayä såñöaà guëa karma vibhägaçaù ||13||tasya kartäram api mäà viddhy akartäram avyayam

- - - -cäturvarëya pramukhaà brahmädi stamba paryantaà kåtsnaà jagat sattvädi- - - - - guëa vibhägena tad anuguëa çamädi karma vibhägena ca pravibhaktaà | -mayä såñöam såñöi grahaëaà pradarçanärtham | mayaiva rakñyate,

mayaiva ca upasaàhriyate | tasya vicitra-såñöy-ädeù kartäram apy akartäraà mäà viddhi ||4.13||

katham ity atra äha—

- |na mäà karmäëi limpanti na me karma phale spåhä ’ ||14||iti mäà yo bhijänäti karmabhir na sa badhyate

- - yata imäni vicitra såñöy ädéni na mäà karmäëi limpanti na mäà saàbadhnanti| - - - - -na mat prayuktänémäni deva manuñyädi vaicitryäëi såjyänäà puëya päpa

- - - | - -rüpa karma viçeña prayuktänéty arthaù ataù präptäpräpta vivekana vicitra- såñöay ädeù nähaà kartä | yataç ca såñöaù kñetra-jïäù såñöi-labdha-karaëa-

kalevaräù såñöi-labdhaà bhogya-jätaà phala-saìgädi-hetu-sva-karmänuguëaà bhuïjate, såñöy-ädi-karma-phale ca teñäm eva spåheti na me spåhä |

tathä -sütra käraù— - vaiñamya nairghåëye na säpekñatvät [ . .ve sü 2.1.34] iti | tathäha bhagavän paräçaraù—

- - | nimitta mätram eväyaà såjyänäà sarga karmäëi- - || pradhäna käraëébhütä yato vai såjya çaktayaù

- | nimitta mätraà muktvedaà nänyat kiàcid apekñyate - || néyate tapatäà çreñöha sva çaktyä vastu vastutäm [ . .vi pu 1.4.51-52]

iti |

- - -såjyänäà devädénäà kñetra jïänäà såñöeù käraëa mätram eväyaà parama, - - - - - puruñaù devädi vaicitrye tu pradhäna käraëaà såjya bhüta kñetra jïänäà- - | - präcéna karma çaktaya eva ato nimitta mätraà muktvä såñöeù kartäraà- parama püruñaà muktvedaà kñetra-jïa-vastu devädi-vicitra-bhäve na anyad

apekñate | svagata-präcéna-karma-çaktyä eva hi devädi-vastu-bhävaà néyata ity arthaù |

- - - -evam uktena prakäreëa såñöy ädeù kartäram apy akartäraà såñöy ädi karma- - -phala saìga rahitaà ca yo mäm abhijänäti sa karma yogärambha-virodhibhiù

phala-saìgädi-hetubhiù präcéna-karmabhiù na saàbadhyate | mucyata ity arthaù ||4.14||

|evaà jïätvä kåtaà karma pürvair api mumukñubhiù ||15||kuru karmaiva tasmät tvaà pürvaiù pürvataraà kåtam

-evaà mäà jïätvä api vimukta päpaiù pürvair api mumukñubhir ukta-lakñaëaà karma kåtam | tasmät tvam ukta-prakära-mad-viñaya-jïäna-vidhüta-päpaù pürvair vivasvan-manv-ädibhiù kåtaà pürvataraà purätanaà tadäném eva mayoktaà vakñyamäëäkäraà karmaiva kuru ||4.15||

vakñyamäëasya karmaëo durjïänatäm äha—

’ |kià karma kim akarmeti kavayo py atra mohitäù ’ ||16||tat te karma pravakñyämi yaj jïätvä mokñyase çubhät

- ? ? mumukñuëänuñöheyaà karma kià svarüpam akarma ca kim- - - | phaläbhisandhi rahitaà bhagavad ärädhana rüpaà karma akarma iti kartur

ätmano yäthätmya-jïänam ucyate | anuñöheyaà karma tad-antargataà jïänaà ca kià-svarüpam ? ity ubhayatra kavayo vidväàso’pi mohitäù, yathärthatayä na jänanti | evam antargata-jïänaà yat karma tat te pravakñyämi | yad jïätvä anuñöhäya açubhät saàsära-bandhän mokñyase | kartavya-karma-jïänaà hi anuñöhäna-phalam ||4.16||

kuto’sya durjïänatä ? ity atra äha—

|karmaëo hy api boddhavyaà boddhavyaà ca vikarmaëaù ||17||akarmaëaç ca boddhavyaà gahanä karmaëo gatiù

- - yasmät mokña sädhana bhüte karmaëaù svarüpe boddhavyam asti | vikarmaëi ca nitya-naimittika-kämya-karma-rüpeëa tat-sädhana-dravyärjanädy-äkäreëa ca, vividhatäm äpannaà karma vikarma | akarmaëi jïäne ca boddhavyam asti | gahanä durvijïänä mumukñoù karmaëo gatiù | vikarmaëi ca boddhavyam—nitya-naimittika-kämya-dravyärjanädau karmaëi phala-bheda-kåtaà vaividhyaà parityajya mokñaika-phalatayä eka-çästrärthatvänusandhänam | tad etad vyavasäyätmikä buddhir ekä [2.41] ity

||4.17||atraivoktam iti neha prapaïcyate

karmäkarmaëor boddhavyam äha—

|karmaëy akarma yaù paçyed akarmaëi ca karma yaù - - ||18||sa buddhimän manuñyeñu sa yuktaù kåtsna karma kåt

- - | akarma çabdenätra karmetarat prastutam ätma jïänam ucyate karmaëi - - kriyamäëe eva ätma jïänaà yat paçyed akarmaëi cätma jïäne vartamänaiva

yaù karma paçyet | kim uktaà bhavati ? kriyamäëam eva karmätma-yäthätmyänusandhänena jïänäkäraà yaù paçyet, tac ca jïänaà karmaëi antargatatayä karmäkäraà yaù paçyed iti uktaà bhavati | kriyamäëe hi karmaëi kartå-bhütätma-yäthätmyänusandhänena tad ubhayaà sampannaà bhavati |

- - evam ätma yäthätmyänusandhäna garbhaà karma yaù paçyet sa buddhimän- - , - -kåtsna çästrärtha vit manuñyeñu sa yukto mokñärhaù sa eva kåtsna karma

- -kåt kåtsna çästrärtha kåt ||4.18||

pratyakñeëa kriyamäëasya karmaëo jïänäkäratä katham upapadyate ? ity aträha—

- - |yasya sarve samärambhäù käma saàkalpa varjitäù- - ||19||jïänägni dagdha karmäëaà tam ähuù paëòitaà budhäù

- - - - -yasya mumukñoù sarve dravyärjanädi laukika karma pürvaka nitya- - - - - naimittika kämya rüpa karma samärambhäù käma varjitäù phala-saìga-

rahitäù saàkalpa-varjitäç ca | - | -prakåtyä tad guëaiç cätmänam ekékåtya anusandhänäà saàkalpaù prakåti

- - - | viyuktätma svarüpänusandhäna yuktatayä tad rahitäù tam evaà karma - - -kurväëaà paëòitaà karmäntargatätma yäthätmya jïänägninä dagdha

-präcéna karmäëam ähus tattva-jïäù ||4.19||

| —ataù karmaëo jïänäkäratvam upapadyate etad eva vivåëoti

- - |tyaktvä karma phaläsaìgaà nitya tåpto niräçrayaù ’ ||20||karmaëy abhipravåtto pi naiva kiàcit karoti saù

- - karma phaläsaìgaà tyaktvä nitya tåpto nitye svätmany eva tåpto niräçrayo’sthira-prakåtau äçraya-buddhi-rahito yaù karmäëi karoti, sa karmaëy äbhimukhyena pravåtto’pi naiva kiàcit karma karoti, karmäpadeçena jïänäbhyäsam eva karotéty arthaù ||4.20||

punar api karmaëä jïänäkäratä eva viçodhyate—

- - - |niräçér yata cittätmä tyakta sarva parigrahaù ||21||çäréraà kevalaà karma kurvan näpnoti kilbiñam

- , - - , - -niräçér nirgata phaläbhisandhiù yata cittätmä yata cittamanäù tyakta sarva - - - -parigraha ätmaika prayojanatayä prakåti präkåta vastuni mamatä rahito

yävaj-jévaà kevalaà çäréram eva karma kurvan kilbiñaà saàsäraà näpnoti | jïäna-niñöhä-vyavadhäna-rahita-kevala-karma-yogena evaà-rüpeëätmänaà paçyatéty arthaù ||4.21||

- - |yadåcchä läbha santuñöo dvandvätéto vimatsaraù ||22||samaù siddhäv asiddhau ca kåtväpi na nibadhyate

- - - - - -yadåcchopanata çaréra dhäraëa hetu vastu santuñöaù dvandvätéto yävat- - - - | ’ -sädhana samäpty avarjanéya çétoñëädi sahaù vimatsaro niñöopanipäta

- - - - hetu bhüta svakarma nirüpeëa pareñu vigata matsaraù samaù siddhau -asiddhau ca yuddhädi karmasu jayädi-siddhy-asiddhyoù sama-cittaù

karmaiva kåtväpi jïäna-niñöhäà vinäpi na nibadhyate, na saàsäraà pratipadyate ||4.22||

- - |gata saìgasya muktasya jïänävasthita cetasaù ||23||yajïäyäcarataù karma samagraà praviléyate

- -ätma viñaya jïänävasthita-manastvena vigata-tad-itara-saìgasya tata eva nikhila-parigraha-vinirmuktasyokta-lakñaëa-yajïädi-karma-nirvåttaye vartamänasya puruñasya bandha-hetu-bhütaà präcénaà karma samagraà praviléyate niùçeñaà kñéyate ||4.23||

- -prakåti viyuktätma svarüpänusandhäna-yuktatayä karmaëo jïänäkäratvam uktam | idänéà sarvasya sa-parikarasya karmaëaù para-brahma-bhüta-parama-puruñätmakatvänusandhänä-yuktatayä jïänäkäratvam äha—

|brahmärpaëaà brahma havir brahmägnau brahmaëä hutam - - ||24||brahmaiva tena gantavyaà brahma karma samädhinä

| ’ - | - havir viçeñyate arpyate nenety arpaëaà srug ädi tad brahma käryatväd, ’ | brahma brahma yasya haviño rpaëaà tad brahmärpaëam brahma haviù

- - ’ svayaà ca brahma bhütaà brahmägnau brahma bhüte gnau brahmaëä karträ | hutam iti sarvaà karma brahmätmakatväd brahma-mayam iti yaù

samädhatte, sa brahma-karma-samädhiù | tena brahma-karma-samädhinä brahmaiva gantavyam | brahmätmakatayä brahma-bhütam ätma-svarüpaà gantavyam | mumukñüëäà kriyamäëaà karma para-brahmätmakam eva ity anusandhäna-yuktatayä jïänäkäraà säkñäd ätmävalokana-sädhanam, na jïäna-niñöhä-vyavadhänenety arthaù ||4.24||

- - —evaà karmaëo jïänäkäratäà pratipädya karma yoga bhedän äha

|daivam eväpare yajïaà yoginaù paryupäsate ||25||brahmägnäv apare yajïaà yajïenaivopajuhvati

- - | daivaà daivärcana rüpaà yajïam apare karma yoginaù paryupäsate sevante | tatraiva niñöhäà kurvantéty arthaù apare brahmägnau yajïaà yajïenaiva

| - - -upajuhvati yajïaà yajïa rüpaà brahmätmakam äjyädi dravyaà yajïena yajïa- -sädhana bhütena srug ädinä juhvati | atra yajïa-çabdo haviù-srug-ädi-yajïa-

sädhane vartate | brahmärpaëaà brahma haviù - iti nyäyena yäga homayor ||4.25||niñöhäà kurvanti

|çroträdénéndriyäëy anye saàyamägniñu juhvati ||26||çabdädén viñayän anya indriyägniñu juhvati

anye çroträdénäm indriyäëäà saàyamane prayante | çabdädén viñayän anye yogina indriyäëäà çabdädi-viñaya-pravaëatä-niväraëe prayatante ||4.26||

- - |sarväëéndriya karmäëi präëa karmäëi cäpare- - - ||27||ätma saàyama yogägnau juhvati jïäna dépite

-anye jïäna dépite manaù-saàyama-yogägnau sarväëéndriya-karmäëi präëa-karmäëi ca juhvati | manasa indriya-präëänäà karma-pravaëatä-niväraëe prayatanta ity arthaù ||4.27||

- - - |dravya yajïäs tapo yajïä yoga yajïäs tathäpare- - - ||28||svädhyäya jïäna yajïäç ca yatayaù saàçita vratäù

- - , kecit karma yogino dravya yajïäù nyäyato dravyäëy ädäya devärcane, , , , prayatante kecic ca däneñu kecic ca yägeñu kecic ca homeñu ete sarve

- | - - dravya yajïäù kecit tapo yajïäù kåcchra cändräyaëopaväsädiñu niñöhäà | - kurvanti yoga yajïäç cäpare puëya-tértha- puëya-sthäna-präptiñu niñöhäà

kurvanti | iha yoga-çabdaù karma-niñöhä-bheda-prakaraëät tad-viñayaù | kecit svädhyäya-paräù svädhyäyäbhyäsa-paräù | kecit tad-artha-jïänäbhyäsa-parä yatayo yatana-çéläù | çaàsita-vratäù dåòha-saàkalpäù ||4.28||

’ |apäne juhvati präëaà präëe pänaà tathäpare- - ||29||präëäpäna gaté ruddhvä präëäyäma paräyaëäù |apare niyatähäräù präëän präëeñu juhvati

’ - - - ||30||sarve py ete yajïa vido yajïa kñapita kalmañäù

- apare karma yoginaù präëäyämeñu niñöhäà kurvanti | te ca tri-vidhäù—püraka-recaka-kumbhaka-bhedena | apäne juhvati präëam iti pürakaù | präëe’pänam iti recakaù | präëäpäna-gaté ruddhvä präëän präëeñu juhvatéti kumbhakaù | präëäyäma-pareñu triñv apy anuñajyate niyatähärä iti | dravya-yajïa-prabhåti-präëäyäma-paryanteñu karma-yoga-bhedeñu sva-saméhiteñu pravåttä ete sarve - saha yajïaiù prajäù såñövä [3.10] - - -iti abhihita mahä yajïa

- - - - - - , - , pürvaka nitya naimittika karma rüpa yajïa vidaù tan niñöhäù tata eva- ||4.29kñapita kalmañäù -.30||

- - |yajïa çiñöämåta bhujo yänti brahma sanätanam ’ ’ ||31||näyaà loko sty ayajïasya kuto nyaù kurusattama

- - - yajïa çiñöämåtena çaréra dhäraëaà kurvanta eva karma yoge vyäpåtäù | - - - -sanätanaà ca brahma yänti ayajïasya mahä yajïädi pürvaka nitya- - naimittika karma rahitasya näyaà loko na präkåta-lokaù präkåta-loka-

sambandhi-dharmärtha-kämäkhyaù puruñärtho na sidhyati | kuta ’ ? - ito nyo mokñäkhyaù puruñärthaù parama puruñärthatayä mokñasya

- - ’ ||prastutatvät tad itara puruñärtho yaà loka iti nirdiçyate sa hi präkåtaù4.31||

- |evaà bahu vidhä yajïä vitatä brahmaëo mukhe ||32||karmajän viddhi tän sarvän evaà jïätvä vimokñyase

- - | -evaà hi bahu prakäräù karma yogä brahmaëo mukhe vitatäù ätma- | - - -yäthätmyäväpti sädhanatayä sthitäù tän ukta lakñaëän ukta bhedän karma

yogän sarvän karmajän viddhi | aharahar anuñöhéyamäna-nitya-naimittika-karmänuñöhäna-jän viddhi | evaà jïätvä yathokta-prakäreëa anuñöhäya vimokñyase ||4.32||

- | - antargata jïänatayä karmaëo jïänäkäratvam uktam taträntargata jïäne —karmaëi jïänäàçasya eva prädhänyam äha

- - |çreyän dravya mayäd yajïäj jïäna yajïaù parantapa ||33||sarvaà karmäkhilaà pärtha jïäne parisamäpyate

- - ’ | ubhayäkäre karmaëi dravya mayäd aàçäd jïäna mayo àçaù çreyän sarvasya - | karmaëas tad itarasya cäkhilasyopädeyasya jïäne parisamäpteù tad evaà

sarvaiù sädhanaiù präpya-bhütaà jïänaà karmäntargatatvena abhyasyate | tad eva hi abhyasyamänaà krameëa präpya-daçäà pratipadyate ||4.33||

|tad viddhi praëipätena paripraçnena sevayä - ||34||upadekñyanti te jïänaà jïäninas tattva darçinaù

tad ätma-viñayaà jïänam avinäçi tad viddhi [2.17] ity ärabhya ’ eñä te bhihitä[2.39] - - ity antena mayopadiñöam mad ukta karmaëi vartamänas tvaà

- - vipäkänuguëaà käle käle praëipäta paripraçna sevädibhir viçadäkäraà | - - jïänibhyo viddhi säkñät kåtätma svarüpäs tu jïäninaù praëipätädibhiù sevitä

jïäna-bubhutsayä paritaù påcchatas taväçayam älakñya jïänam upadekñyanti ||4.34||

- - - - —ätma yäthätmya viñaya säkñätkära rüpasya lakñaëam äha

|yaj jïätvä na punar moham evaà yäsyasi päëòava ||35||yena bhütäny açeñeëa drakñyasy ätmany atho mayi

- - - yaj jïänaà jïätvä punar evaà dehädy ätmäbhimäna rüpaà tat kåtaà- , - -mamatädy äspadaà ca mohaà na yäsyasi yena deva manuñyädy

| äkäreëänusaàhitäni sarväëi bhütäni svätmany eva drakñyasi yatas - tavänyeñäà ca bhütänäà prakåti viyuktänäà jïänaikäkäratayä sämyam |

prakåti-saàsarga-doña-vinirmuktam ätma-svarüpaà sarvaà samam iti ca vakñyate nirdoñaà hi samaà brahma [ 5.19] | gétä iti

, - - atho mayi sarväëi bhütäny açeñeëa drakñyasi mat svarüpa sämyäc ca - | pariçuddhasya sarvasya ätma vastunaù idaà jïänam upäçritya mama

sädharmyam ägatäù [ 14.2] - gétä iti hi vakñyate tathä vidvän puëya päpe, vidhüya niraïjanaù paramaà sämyam upaiti [ . . 3.1.3] mu u ity evam ädiñu

- - - - näma rüpa vinirmuktasya ätma vastunaù paraà svarüpa sämyam | -avagamyate ataù prakåti vinirmuktaà sarvam ätma-vastu parasparaà

samaà sarveçvareëa ca samam ||4.35||

- |api ced asi päpebhyaù sarvebhyaù päpa kåttamaù - ||36||sarvaà jïäna plavenaiva våjinaà santariñyasi

- ’ - yadyapi sarvebhyaù päpa kåttamo si sarvaà pürvärjitaà våjina rüpaàsamudram ätma-viñaya-jïäna-rüpa-plavenaiva saàtariñyasi ||4.36||

’ ’ |yathaidhäàsi samiddho gnir bhasmasät kurute rjuna - ||37||jïänägniù sarva karmäëi bhasmasät kurute tathä

’ - - - -samyak pravåddho gnir indhana samuccayam ivätma yäthätmya jïäna’ -rüpo gnir jévätma gatam anädi-käla-pravåttänanta-karma-saïcayaà

bhasmékaroti ||4.37||

|na hi jïänena sadåçaà pavitram iha vidyate - ||38||tat svayaà yoga saàsiddhaù kälenätmani vindati

- - -yasmäd ätma jïänena sadåçaà pavitraà çuddhi karam iha jagati vastv antaraà na vidyate, tasmäd ätma-jïänaà sarvaà päpaà näçayatéty arthaù | tat tathä-

vidhaà jïänaà yathopadeçam aharahar anuñöhéyamänaà jïänäkära-karma-yogena saàsiddhaù kälena svätmani svayam eva labhate ||4.38||

tad eva spañöam äha—

- |çraddhäväàl labhate jïänaà tat paraù saàyatendriyaù ||39||jïänaà labdhvä paräà çäntim acireëädhigacchati

- - -evam upadeçäj jïänaà labdhvä copadiñöa jïäna våddhau çraddhävän tat - - - ’ paras tatraiva niyamita manäs tad itara viñayät saàyatendriyo cireëa

- - -kälenokta lakñaëa vipäka daçäpannaà jïänaà labhate | tathä-vidhaà jïänaà labdhvä paräà çäntim acireëa adhigacchati paraà nirväëaà präpnoti ||4.39||

|ajïaç cäçraddadhänaç ca saàçayätmä vinaçyati ’ ||40||näyaà loko sti na paro na sukhaà saàçayätmanaù

- -ajïa evam upadeça labdha jïäna-rahita upadiñöa-jïäna-våddhy-upäye cäçraddadhäno’tvaramäëa upadiñöe ca jïäne saàçayätmä saàçayita-manä vinaçyati, nañöo bhavati | asminn upadiñöe ätma-yäthätmya-viñaye jïäne saàçayätmano’yam api präkåta-loko nästi, na ca paraù | dharmärtha-kämädi-puruñärthäç ca na siddhyanti, kuto mokña ity arthaù |

- - - - -çästréya karma siddhi rüpatvät sarveñäà puruñärthänäà çästréya karma- - - | - -janya siräç ca dehätiriktätma niçcaya pürvakatvät ataù sukha lava

||4.40||bhägitvam ätmani saàçayätmano na saàbhavati

- - - - |yoga saànyasta karmäëaà jïäna saàchinna saàçayam ||41||ätmavantaà na karmäëi nibadhnanti dhanaïjaya

- - - yathopadiñöa yogena saànyasta karmäëaà jïänäkäratäpanna karmäëaà - - yathopadiñöena cätma jïänenätmani saàchinna saàçayam ätmavantaà

manasvinam upadiñöärtho dåòhävasthita-manasaà bandha-hetu-bhüta-präcénänanta-karmäëi na nibadhnanti ||4.41||

- - |tasmäd ajïäna saàbhütaà håt sthaà jïänäsinätmanaù ||42||chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata

- - - - tasmäd anädy ajïäna saàbhütaà håt stham ätma viñayaà saàçayaà mayopadiñöenätma-jïänäsinä chittvä mayopadiñöaà karma-yogam ätiñöha tad-artham uttiñöha bhärateti ||4.42||

iti çré-bhagavad-rämänuja-viracite çrémad-gétä-bhäñye caturtho’dhyäyaù

||4||

’atha païcamo dhyäyaù( - )rämänuja bhäñyaù

arjuna uväcasaànyäsaà karmaëäà kåñëa punar yogaà ca çaàsasi |yac chreya etayor ekaà tan me brühi suniçcitam ||1||

karmaëäà saà nyäsaà jïäna- - | yogaà punaù karma yogaà ca çaàsasi etad uktaà bhavati dvitéye’ dhyäye mumukñoù prathamaà karma-yoga eva käryaù,

karma-yogena måditäntaù-karaëa- kañäyasya jïäna- yogena ätma- darçanaà , käryam iti pratipädya punas tåtéya- caturthayoù jïäna-yogädhikära- daçäm

äpannasyäpi karma- | -niñöhä eva jyäyasé sä eva jïäna niñöhä- nirapekñäätma-präpty-eka- sädhanam iti karma- niñöhäà praçaàsasé | ti tatraitayor jïäna-yoga- - karma yogayor ätma-präpti-sädhana- bhäve yad ekaà saukaryät

çaighryäc ca çreyaù çreñöham iti suniçcitam tan |me brühi |5.1||

- —çré bhagavän uväca

saànyäsaù karma-yogaç ca niùçreyasa-karäv ubhau |tayos tu karma-saànyäsät karma-yogo viçiñyate ||2||

- , - -saànyäsaù jïäna yogaù karma yogaç ca jïäna yoga-çaktasyäpy ubhau nirapekñau niùçreyasa- | karau tayos tu karma- - -saànyäsäd jïäna yogät karma

||5.2||yoga eva viçiñyate

kuta ity ata äha—

jïeyaù sa nitya-saànyäsé yo na dveñöi na käìkñati |nirdvandvo hi mahä-bäho sukhaà bandhät pramucyate ||3||

yaù karma-yogé tad-antar-gatätmänubhava-tåptas tad-vyatiriktaà kim api na käìkñati, tata eva kim api na dveñöi, tata eva dvandva-sahaç ca | sa nitya-saànyäsé nitya-jïäna-niñöha iti jïeyaù | sa hi sukara-karma-yoga-niñöhatayä sukhaà bandhät pramucyate ||5.3||

jïäna-yoga-karma-yogayor ätma-präpti-sädhana-bhäve’nyonya-nairapekñyam äha—

säàkhya-yogau påthag bäläù pravadanti na paëòitäù |ekam apy ästhitaù samyag ubhayor vindate phalam ||4||

jïäna-yoga-karma-yogau phala-bhedät påthag-bhütau ye pravadanti te bälä aniñpanna-jïänäù, na paëòitäù, na tu kåtsna-vidaù | karma-yogo jïäna-yogam eva sädhayati | jïäna-yogas tv eka ätmävalokanaà sädhayatéti tayoù phala-bhedena påthaktvaà vadanto na paëòitä ity arthaù | ubhayor ätmävalokanaika-phalayor eka-phalatvena ekam apy ästhitas tad eva phalaà labhate ||5.4||

etad eva vivåëoti—

yat säàkhyaiù präpyate sthänaà tad yogair api gamyate |ekaà säàkhyaà ca yogaà ca yaù paçyati sa paçyati ||5||

säàkhyair jïäna-niñöhair yad ätmävalokana-rüpa-phalaà präpyate, tad eva karma-yoga-niñöhair api präpyate | evam eka-phalatvena evaà vaikalpikaà säàkhayaà yogaà ca yaù paçyati, sa paçyati, sa eva paëòita ity arthaù ||5.5||

iyän viçeña ity äha—

saànyäsas tu mahäbäho duùkham äptum ayogataù |yoga-yukto munir brahma nacireëädhigacchati ||6||

saànyäso jïäna-yogas tv ayogataù karma-yogäd åte präptum açakyaù | yoga-yuktaù karma-yoga-yuktaù svayam eva munir ätma-manana-çélaù sukhena karma-yogaà sädhayitvä na cireëa eva alpa-kälenaiva brahmädhigacchati, ätmänaà präpnoti | jïäna-yoga-yuktas tu mahatä duùkhena jïäna-yogaà sädhayati | duùkha-sädhyatväd duùkha-präpyatväd ätmänaà cireëa präpnotéty arthaù ||5.6||

yoga-yukto viçuddhätmä vijitätmä jitendriyaù |sarva-bhütätma-bhütätmä kurvann api na lipyate ||7||

karma-yoga-yuktas tu çästréye parama-puruñärädhana-rüpe viçuddhe karmaëi vartamänaù, tena viçuddha-manäù | vijitätmä sväbhyaste karmaëi vyäpåta-manastvena sukhena vijita-manäù | tata evaà jitendriyaù | kartur ätmano yäthätmyänusandhäna-niñöhatayä sarva-bhütätma-bhütätmä | sarveñäà devädi-bhütänäm ätma-bhüta ätmä yasyäsau sarva-bhütätma-bhütätmä | ätma-yäthätmyam anusandadhänasya hi devädénäà svasya ca ekäkära ätmä | devädi-bhedänäà prakåti-pariëäma-viçeña-rüpatayätmäkäratväsambhavät | prakåti-viyuktaù sarvatra devädi-deheñu jïänaikäkäratayä samänäkära iti nirdoñaà hi samaà brahma [gétä 5.19] iti anantaram eva vakñyate | sa evaàbhütaù karma kurvann apy anätmany ätmäbhimänena na lipyate na saàbadhyate | ato’cireëa ätmänam äpnotéty arthaù ||5.7||

yataù saukaryät çaighryäc ca karma-yoga eva çreyän, atas tad-apekñitaà såëu—

naiva kià cit karométi yukto manyeta tattva-vit |paçyaï çåëvan spåçaï jighrann açnan gacchan svapaï çvasan ||8||

pralapan visåjan gåhëann unmiñan nimiñann api |indriyäëéndriyärtheñu vartanta iti dhärayan ||9||

evam ätma-tattva-vit çroträdéni jïänendriyäëi väg-ädéni karmendriyäëi | präëäç ca svasya viñayeñu vartanta iti dhärayan anusandadhäno nähaà kiàcit karométi manyeta | jïänaika-svabhävasya mama karma-mülendriya-präëa-sambandha-kåtam édåçaà kartåtvam, na svarüpa-prayuktam iti manyetety arthaù ||5.8-9||

brahmaëy ädhäya karmäëi saìgaà tyaktvä karoti yaù |lipyate na sa päpena padma-patram ivämbhasä ||10||

brahma-çabdena prakåtir ihocyate, mama yonir mahad brahma [gétä 14.3] iti hi vakñyate | indriyäëäà prakåti-pariëäma-viçeña-rüpatvena indriyäkäreëa avasthitäyäà prakåtau paçyan såëvan [gétä 5.8] ity-ädinokta-prakäreëa karma brahmaëy ädhäya phala-saìgaà tyaktvä naiva kiàcit karomi [gétä 5.8] iti yaù karmäëi karoti | sa prakåti-saàsåñöatayä vartamäno’pi prakåty-ätmäbhimäna-rüpeëa sambandha-hetunä päpena na lipyate | padma-patram ivämbhasä, yathä padma-patram ambhasä saàspåñöam api na lipyate, tathä na lipyata ity arthaù ||5.10||

käyena manasä buddhyä kevalair indriyair api |yoginaù karma kurvanti saìgaà tyaktvätma-çuddhaye ||11||

käya-mano-buddhéndriya-sädhyaà karma svargädi-phala-saìgaà tyaktvä yogina ätma-viçuddhaye kurvanti, ätma-gata-präcéna-karma-bandhana-vinäçäya kurvantéty arthaù ||5.11||

yuktaù karma-phalaà tyaktvä çäntim äpnoti naiñöhikém |ayuktaù käma-käreëa phale sakto nibadhyate ||12||

yukta ätma-vyatirikta-phaleñv acapala ätmaika-pravaëaù karma-phalaà tyaktvä kevalätma-çuddhaye karmänuñöhäya naiñöhikéà çäntim äpnoti | sthiräm ätmänubhava-rüpäà nirvåtim äpnoti | ayukta ätma-vyatirikta-phaleñu capala ätmävalokana-vimukhaù käma-käreëa phale saktaù karmäëi kurvan nityaà karmabhir badhyate nitya-saàsäré bhavati | ataù phala-saìga-rahita indriyäkäreëa pariëatäyäà prakåtau karmäëi saànyasyätmano bandha-mocanäyaiva karmäëi kurvétety uktaà bhavati ||5.12||

atha dehäkäreëa pariëatäyäà prakåtau kartåtva-saànyäsa ucyate—

- |sarva karmäëi manasä saànyasyäste sukhaà vaçé- ||13||nava dväre pure dehé naiva kurvan na kärayan

- - - - - ätmanaù präcéna karma müla deha sambandha prayuktam idaà karmaëäà - - kartåtvaà na svarüpa prayuktam iti viveka viñayeëa manasä sarväëi karmäëi

nava-dväre pure saànyasya dehé svayaà vaçé dehädhiñöhäna-prayatnam akurvan dehenaiva kärayan sukham äste ||5.13||

- —säkñäd ätmanaù sväbhävika rüpam äha

na kartåtvaà na karmäëi lokasya såjati prabhuù |na karma-phala-saàyogaà svabhävas tu pravartate ||14||

asya deva-tiryaì-manuñya-sthävarätmanä prakåti-saàsargeëa vartamänasya lokasya devädy-asädhäraëaà kartåtvaà tat-tad-asädhäraëäni karmäëi tat tat karma-janya-devädi-phala-saàyogaà cäyaà prabhur akarma-vaçyaù sväbhävika-svarüpeëävasthita ätmä na såjati, notpädayati | kas tarhi ? svabhävas tu pravartate, svabhävaù prakåti-väsanä | anädi-käla-pravåtta-pürva-pürva-karma-janita-devädy-äkära-prakåti-saàsarga-kåta-tat-tad-ätmäbhimäna-janita-väsanä-kåtam édåçaà kartåtvädikaà sarvam, na svarüpa-prayuktam ity arthaù ||5.14||

nädatte kasya cit päpaà na caiva sukåtaà vibhuù |ajïänenävåtaà jïänaà tena muhyanti jantavaù ||15||

kasyacit sva-sambandhitayä abhimatasya puträdeù päpaà duùkhaà nädatte, näpanudati, kasyacit pratikülatayäbhimatasya sukåtaà sukhaà ca nädatte näpanudati | yato’yaà vibhuù, na kväcitkaù, na devädi-dehädy-asädhäraëa-deçaù, ata eva na kasyacit sambandhé, na kasyacit pratikülaç ca | sarvam idaà väsanä-kåtam | evaà-svabhävasya katham iyaà viparéta-väsanä utpadyate ? ajïänenävåtaà jïänam, jïäna-virodhinä pürva-pürva-karmaëä sva-phalänubhava-yogyatväyäsya jïänam ävåtaà saàkucitam | tena jïänävaraëa-rüpeëa karmaëä devädi-deha-saàyogas tat-tad-ätmäbhimäna-rüpa-mohaç ca jäyate | tataç ca tathävidhätmäbhimäna-väsanä tad-ucita-karma-väsanä ca | väsanäto viparétätmäbhimänaù karmärambhaç copapadyate ||5.15||

sarvaà jïäna-plavenaiva våjinaà saàtariñyasi [gétä 4.36] jïänägniù sarva-karmäëi bhasma-sät kurute tathä [gétä 4.37] na hi jïänena sadåçaà pavitram [gétä 4.38] iti pürvoktaà sva-käle saàgamayati—

jïänena tu tad ajïänaà yeñäà näçitam ätmanaù |teñäm ädityavaj jïänaà prakäçayati tatparam ||16||

evaà vartamäneñu sarvätmasu yeñäm ätmanäm ukta-lakñaëena ätma-yäthätmyopadeça-janitena ätma-viñayeëa aharahar abhyäsädheyätiçayena niratiçaya-pavitreëa jïänena tad-ajïänävaraëam anädi-käla-pravåttänanta-karma-saàçaya-rüpäjïänaà näçitaà teñäà tat sväbhävikaà paraà jïänaà

aparimitam asaàkucitam ädityavat sarvam yathävasthitaà prakäçayati | teñäm iti vinañöa-jïänänäà bahutväbhidhänäd ätma-svarüpa-bahutvam—na tv evähaà jätu näsaà na tvaà neme [gétä 2.12] iti upakramävagatam atra spañöataram uktam | na cedaà bahutvam upädhikåtaà vinañöa-jïänänäm upädhi-gandhäbhävät | teñäm ädityavaj jïänam iti vyatireka-nirdeçät jïänasya svarüpänubandhitvam uktam äditya-dåñöantena ca jïätå-jïänayoù prabhä-prabhävator ivävasthänaà ca | tata eva saàsära-daçäyäà jïänasya karmaëä saàkocaù mokña-daçäyäà vikäsaç copapannaù ||5.16||

tad-buddhayas tad-ätmänas tan-niñöhäs tat-paräyaëäù |gacchanty apunar-ävåttià jïäna-nirdhüta-kalmañäù ||17||

tad-buddhayas tathä-vidhätma-darçanädhyavasäyäù, tad-ätmänas tad-viñaya-manasaù, tan-niñöhäs tad-abhyäsa-niratäù, tat-paräyaëäs tad eva param ayanaà yeñäà te | evam abhyasyamänena jïänena nirdhüta-präcéna-kalmañäs tathä-vidham ätmänam apunar-ävåttià gacchanti | yad-avasthäd ätmanaù punar-ävåttiù na vidyate sa ätmä apunar-ävåttiù, svena rüpeëävasthitaù | tam ätmänaà gacchantéty arthaù ||5.17||

vidyä-vinaya-saàpanne brähmaëe gavi hastini |çuni caiva çvapäke ca paëòitäù sama-darçinaù ||18||

vidyä-vinaya-saàpanne brähmaëo go-hasti-çvapacädiñu atyanta-viñamäkäratayä pratéyamäneñu cätmasu paëòitä ätma-yäthätmya-vido jïänaikäkäratayä sarvatra sama-darçinaù | viñamäkäras tu prakåter nätmanaù | ätmä tu sarvatra jïänaikäkäratayä sama iti paçyantéty arthaù ||5.18||

ihaiva tair jitaù sargo yeñäà sämye sthitaà manaù |nirdoñaà hi samaà brahma tasmäd brahmaëi te sthitäù ||19||

ihaiva sädhanänuñöhäna-daçäyäm eva taiù sargo jitaù saàsäro jitaù | yeñäm ukta-rétyä sarveñv ätmasu sämye sthitaà manaù | nirdoñaà hi samaà brahma prakåti-saàsarga-doña-viyuktatayä samam ätma-vastu hi brahma | ätma-sämye sthitäç ced brahmaëi sthitä eva te | brahmaëi sthitir eva hi saàsära-jayaù | ätmasu jïänaikäkäratayä sämyam eva anusandadhänä muktä eva ity arthaù ||5.19||

yena prakäreëävasthitasya karma-yoginaù sama-darçana-rüpo jïäna-vipäko bhavati, taà prakäram upadiçati—

na prahåñyet priyaà präpya nodvijet präpya cäpriyam |sthira-buddhir asaàmüòho brahmavid brahmaëi sthitaù ||20||

yädåça-deha-sthasya yad-avasthasya präcéna-karma-väsanayä yat priyaà yac cäpriyaà tad ubhayaà präpya harñodvegau na kuryät | katham ? sthira-buddhiù sthire ätmani buddhir yasya sa sthira-buddhiù | asaàmüòhaù—asthireëa çaréreëa sthiram ätmänam ekékåtya mohaù saàmohas tad-rahitaù | tat ca katham ? brahma-vid brahmaëi sthitaù | upadeçena brahma-vit san tasmin brahmaëy abhyäsa-yuktaù | etad uktaà bhavati—tattva-vidäm upadeçena ätma-yäthätmya-vid bhütvä tatraiva yatamäno dehäbhimänaà parityajya sthira-rüpätmävalokana-priyänubhave vyavasthito’sthire präkåta-priyäpriye präpya.harñodvegau na kuryäd iti ||5.20||

bähya-sparçeñv asaktätmä vindaty ätmani yat sukham |sa brahma-yoga-yuktätmä sukham akñayam açnute ||21||

evam uktena prakäreëa bähya-sparçeñv ätma-vyatirikta-viñayänubhäveñv asakta-manä antarätmany eva yaù sukhaà vindati labhate sa prakåty-abhyäsaà vihäya brahma-yoga-yuktätmä brahmäbhyäsa-yukta-manä brahmänubhava-rüpam akñayaà sukhaà präpnoti ||5.21||

präkåtasya bhogasya sutyajatäm äha—

ye hi saàsparçajä bhogä duùkha-yonaya eva te |ädy-anta-vantaù kaunteya na teñu ramate budhaù ||22||

viñayendriya-sparçajä ye bhogäù, duùkha-yonayas te duùkhodarkä ädy-anta-vanto’lpa-käla-vartino hi upalabhyante | na teñu tad-yäthätmya-vid ramate ||5.22||

çaknotéhaiva yaù soòhuà präk çaréra-vimokñaëät |käma-krodhodbhavaà vegaà sa yuktaù sa sukhé naraù ||23||

çaréra-vimokñaëät präg ihaiva sädhanänuñöhäna-daçäyäm eva ätmänubhava-prétyä käma-krodhodbhavaà vegaà soòhuà niroddhuà yaù çaknoti sa yukta ätmänubhaväyärhaù | çaréra-mokñaëottara-kälam ätmänubhava-sukhaù saàpatsyate ||5.23||

yo’ntaù-sukho’ntarärämas tathäntar-jyotir eva yaù |sa yogé brahma-nirväëaà brahma-bhüto’dhigacchati ||24||

yo bähya-viñayänubhavaà sarvaà vihäya antaù-sukha ätmänubhavaika-sukho’ntaräräma ätmaikädhénaù sva-guëair ätmaiva sukha-vardhako yasya sa tathoktaù, tathä antar-jyotir ätmaika-jïäno yo vartate, sa brahma-bhüto yogé brahma-nirväëam ätmänubhava-sukhaà präpnoti ||5.24||

labhante brahma-nirväëam åñayaù kñéëa-kalmañäù |chinna-dvaidhä yatätmänaù sarva-bhüta-hite ratäù ||25||

china-dvaidhäù—çétoñëädi-dvandvair vimuktäù | yatätmäna—ätmany eva niyamita-manasaù | sarva-bhüta-hite ratäù—ätmavat sarveñäà bhütänäà hiteñu niratäù | åñayaù—drañöara ätmävalokana-parä ye evaàbhütäs te kñéëäçeñätma-präpti-virodhi-kalmañä brahma-nirväëaà labhante ||5.25||

ukta-guëänäà brahmätyanta-sulabham ity äha—

käma-krodha-viyuktänäà yaténäà yata-cetasäm |abhito brahma-nirväëaà vartate viditätmanäm ||26||

käma-krodha-viyuktänäà yaténäà yatana-çélänäà yata-cetasäà niyamita-manasäà vijitätmanäà vijita-manasäà brahma-nirväëam abhito vartate | evaà-bhütänäà hasta-sthaà brahma-nirväëam ity arthaù ||5.26||

uktaà karma-yogaà sva-lakñya-bhüta-yoga-çiraskam upasaàharati—

sparçän kåtvä bahir bähyäàç cakñuç caiväntare bhruvoù |präëäpänau samau kåtvä näsäbhyantara-cäriëau ||27||

yatendriya-mano-buddhir munir mokña-paräyaëaù |vigatecchä-bhaya-krodho yaù sadä mukta eva saù ||28||

bähyän viñaya-sparçän bahiù kåtvä bähyendriya-vyäpäraà sarvam upasaàhåtya yoga-yogyäsane åju-käya upaviçya cakñur bhruvor antare näsägre vinyasya näsäbhyantara-cäriëau präëäpänau samau kåtvä ucchaväsa-niùçväsau sama-gaté kåtvä ätmävalokanäd anyatra pravåtty-anarhendriya-mano-buddhis tata eva vigatecchä-bhaya-krodho mokña-paräyaëo mokñaika-prayojano munir ätmävalokana-çélo yaù sadä mukta eva | sädhya-daçäyäm iva sädhana-daçäyäm api mukta eva sa ity arthaù ||5.27-28||

uktasya nitya-naimittika-karmeti kartavyatäkasya karma-yogasya yoga-çiraskasya suçakatäm äha—

bhoktäraà yajïa-tapasäà sarva-loka-maheçvaram |suhådaà sarva-bhütänäà jïätvä mäà çäntim åcchati ||29||

yajïa-tapasäà bhoktäraà sarva-loka-maheçvaraà sarva-bhütänäà suhådaà mäà jïätvä çäntim åcchati karma-yoga-karaëa eva sukham åcchati | sarva-loka-maheçvaraà sarveñäà lokeçvaräëäm apéçvaram tam éçvaräëäà paramaà maheçvaram [çve.u. 6.7] iti hi çrüyate | mäà sarva-loka-maheçvaraà sarva-suhådaà jïätvä mad-ärädhana-rüpaù karma-yoga iti sukhena tatra pravartata ity arthaù | suhådäm ärädhanäya sarve pravartante ||5.29||

iti çrémad-rämänuja-viracite çrémad-gétä-bhäñye karma-saànyäsa-yogo näma païcamo’dhyäyaù ||5||

atha ñ ’añöho dhyäyaù

( - - - )rämänujäcärya caraëa kåta bhäñyaù

- - | - - - -uktaù karma yogaù sa parikaraù idänéà jïäna yoga karma yoga- - - | - sädhyätmävalokana rüpa yogäbhyäsa vidhir ucyate tatra karma yogasya

- - - -nirapekña yoga sädhanatvaà draòhayituà jïänäkäraù karma yogo yoga’ | çirasko nüdyate

- |anäçritaù karma phalaà käryaà karma karoti yaù ||1||sa saànyäsé ca yogé ca na niragnir na cäkriyaù

- karma phalaà svargädikam anäçritaù käryaà karmänuñöhänam eva käryaà- - - - - sarvätmanäsmat suhåd bhüta parama puruñärädhana rüpatayä karmaiva

- , mama prayojanaà na tat sädhyaà kiàcid iti yaù karma karoti sa saànyäsé ca- - - - | - -jïäna yoga niñöhaç ca yogé ca karma yoga niñöhaç ca ätmävalokana rüpa- - - | — yoga sädhana bhütobhaya niñöha ity arthaù na niragniç cäkriyaù na

- - , - - | -codita yajïädi karmasv apravåttaù kevala jïäna niñöhaù tasya hi jïäna - - ||6.1||niñöhä eva karma yoga niñöhasya tübhayam astéty abhipräyaù

- - , —ukta lakñaëe karma yoge jïänam apy asti ity äha

|yaà saànyäsam iti prähur yogaà taà viddhi päëòava - ||2||na hy asaànyasta saàkalpo yogé bhavati kaçcana

- - - - jïäna yoga ity ätma yäthätmya jïänam iti prähus taà karma yogam eva viddhi| , tad upapädayati - na hy asaànyasta saàkalpo yogé bhavati kaçcana | iti

- - ätma yäthätmyänusandhänenänätmani prakåtav ätma saàkalpaù saànyastaù - , -parityakto yena sa saànyasta saàkalpaù anevaàbhütäå yaù säsaànyasta | - - saàkalpaù na hy ukteñu karma yogeñv anevaàbhütaù kaçcana karma yogé

| bhavati - yasya sarve samärambhäù kämasaàkalpa varjitäù [ 4.19] gétä iti hy ||6.2||uktam

- —karma yoga eväpramädena yogaà sädhayatéty äha

|ärurukñor muner yogaà karma käraëam ucyate ||3||yogärüòhasya tasyaiva çamaù käraëam ucyate

- yogam ätmävalokanaà präptum icchoù mumukñoù karma yoga eva käraëam | - -ucyate tasya eva yogärüòhasya pratiñöhita yogasya eva çamaù karma

| - - - , nivåttiù käraëam ucyate yävad ätmävalokana rüpa mokña präptiù tävat ||6.3||karma käryam ity arthaù

- ? —kadä pratiñöhita yogo bhavati ity aträha

|yadä hi nendriyärtheñu na karmasv anuñajjate- - ||4||sarva saàkalpa saànyäsé yogärüòhas tadocyate

- - -yadäyaà yogé ätmaikänubhava svabhävatayä indriyärtheñv ätma vyatirikta- - , präkåta viñayeñu tat sambandhiñu karmasu ca nânuñajjate na saìgam arhati

- - | tadä hi sarva saàkalpa saànyäsé yogärüòha ity ucyate tasmäd ärurukñor - - - viñayänubhavärhatayä tad ananuñaìgäbhyäsa rüpaù karma yoga eva

- , - - niñpatti käraëam ato viñayänanuñaìgäbhyäsa rüpaà karma yogam eva ||6.4||ärurukñuù kuryät

tad eva äha—

|uddhared ätmanätmänaà nätmänam avasädayet ||5||ätmaiva hy ätmano bandhur ätmaiva ripur ätmanaù

ätmanä manasä viñayänanuñaktena manasä ätmänam uddharet | tad-viparétena manasä ätmänaà nävasädayet | ätmaiva mana eva hy ätmano bandhuù, tad evätmano ripuù ||6.5||

|bandhur ätmätmanas tasya yenätmaivätmanä jitaù ||6||anätmanas tu çatrutve vartetätmaiva çatruvat

- - yena puruñeëa svenaiva sva mano viñayebhyo jitaà tan manas tasya, ’ - bandhuù anätmano jita manasaù svakéyam eva manaù svasya çatruvat , - - | çatrutve varteta sva niùçreyasa viparéte varteta ity arthaù yathoktaà

—bhagavatä paräçareëäpi

mana eva manuñyäëäà käraëaà bandha-mokñayoù | bandhäya viñayäsaìgi muktyai nirviñayaà manaù | [vi.pu. 6.7.28] iti ||6.6||

yogärambha-yogyävasthä ucyate—

|jitätmanaù praçäntasya paramätmä samähitaù- - ||7||çétoñëa sukha duùkheñu tathä mänäpamänayoù

- , çétoñëasukha duùkheñu mänäpamänayoç ca jitätmanaù jitamanasaù | vikärarahitamanasaù praçäntasya manasi paramätmä samähitaù

| , samyagähitaù svarüpeëävasthitaù pratyagätmä atra paramätmä ityucyate , | tasya eva prakåtatvät tasyäpi pürvapürvästhäpekñayä paramätmatvät ||6.7||ätmä paraà samähita iti vä sambandhaù

jïäna-vijïäna-tåptätmä ätma-svarüpa-viñayeëa jïänena tasya ca prakåti-visajätéyäkära-viñayeëa vijïänena ca tåpta-manäù küöasthaù—devädy-avasthäsv anuvartamänaù sarva-sädhäraëa-jïänaikäkärätmani sthitaù, tatraiva vijitendriyaù, sama-loñöäçma-käïcanaù—prakåti-vivikta-svarüpa-niñöhatayä präkåta-vastu-viçeñeñu bhogyatväbhävät loñöäçma-käïcaneñu sama-prayojano yaù karma-yogé sa yukta ity ucyate—

- - |jïäna vijïäna tåptätmä küöastho vijitendriyaù - - ||8||yukta ity ucyate yogé sama loñöäçma käïcanaù

- - ||6.8||ätmävalokana rüpa yogäbhyäsärha ucyate

tathä ca—

- - - - - |suhån miträry udäséna madhyastha dveñya bandhuñu - ||9||sädhuñv api ca päpeñu sama buddhir viçiñyate

- - , - , vayo viçeñänaìgékäreëa sva hitaiñiëaù suhådaù sa vayaso hitaiñiëo miträëi ’ , - - - arayo nimittato narthocchavaù ubhaya hetv abhäväd ubhaya rahitä

, - - , udäsénäù janmata eva ubhaya rahitä madhya sthäù janmata , , eväniñöocchavo dveñyäù janmata eva hitaiñiëo bandhavaù sädhavo

- , - , - - dharma çéläù päpäù papa çéläù ätmaika prayojanatayä suhån miträdibhiù - , prayojanäbhäväd virodhäbhäväc ca teñu sama buddhiù yogäbhyäsärhatve

||6.9||viçiñyate

|yogé yuïjéta satatam ätmänaà rahasi sthitaù - ||10||ekäké yata cittätmä niräçér aparigrahaù

yogé ukta-prakära-karma-yoga-niñöhaù satatam ahar-ahaù yoga-käle ätmänaà yuïjéta, ätmänaà yuktaà kurvéta | sva-darçana-niñöhaà kurvétety arthaù | rahasi jana-varjite niùçabde deçe sthitaù, ekäké taträpi na sa-dvitéyaù, taträpi yata-cittätmä yata-citta-manaskaù, niräçér ätma-vyatirikte kåtsne vastuni nirapekñaù, aparigrahas tad-vyatirikte kasmiàçcid api mamatä-rahitaù ||6.10||

|çucau deçe pratiñöhäpya sthiram äsanam ätmanaù - ||11||nätyucchritaà nätinécaà cailäjina kuçottaram

- - |tatraikägraà manaù kåtvä yata cittendriya kriyaù - ||12||upaviçyäsane yuïjyäd yogam ätma viçuddhaye

’ ’ çucau deçe çucibhiù puruñair anadhiñöhite parigåhéte cäçucibhir vastubhir - - - aspåñöaç ca pavitré bhüte deçe därv ädi nirmitaà nätyucchritaà nätinécaà

- - - cailäjina kuçottaram äsanaà pratiñöhäya tasmin manaù prasäda kare - -säpäçraye upaviçya yogaikägram avyäkulam manaù kåtvä yata cittendriya

- - - -kriyaù sarvätmanopasaàhåta cittendriya kriyaù ätma viçuddhaye bandha | ||6.11-12||vimuktaye yogaà yuïjyät ätmävalokanaà kurvéta

- - |samaà käya çiro grévaà dhärayann acalaà sthiraù ||13||saàprekñya näsikägraà svaà diçaç cänavalokayan

- - |praçäntätmä vigata bhér brahmacäri vrate sthitaù - - ||14||manaù saàyamya mac citto yukta äséta mat paraù

- - käya çiro grévaà samam acalaà säpäçrayatayä sthiraà dhärayan diçaç - -cänavalokayan svaà näsikägraà saàprekñya praçäntätmä atyanta nirvåta

- - - manäù vigata bhér brahmacarya yukto manaù saàyamya mac citto’ - ||6.13yukto vahito mat para äséta mäm eva cintayan äséta -14||

- |yuïjann evaà sadätmänaà yogé niyata mänasaù - - ||15||çäntià nirväëa paramäà mat saàsthäm adhigacchati

evaà mayi parasmin brahmaëi puruñottame manasaù çubhäçraye sadätmänaà mano yuïjan niyata-mänaso niçcala-mänasaù mat-sparça-pavitrékåta-mänasatayä niçcala-mänasaù mat-saàsthäà nirväëa-paramäà çäntim adhigacchati nirväëa-käñöhä-rüpäà mat-saàsthäà mayi saàsthitäà çäntim adhigacchati ||6.15||

evam ätma-yogam ärabhamäëasya mano-nairmalya-hetu-bhütäà manaso bhagavati çubhäçraye sthitim abhidhäyänyad api yogopakaraëam äha—

’ |nätyaçnatas tu yogo sti na caikäntam anaçnataù - ||16||na cätisvapna çélasya jägrato naiva cärjuna

- , - - -atyaçanänaçane yoga virodhiné ativihära vihärau ca tathätimätra svapna ||6.16||jägarye tathä cätyäyäsänäyäsau

- - |yuktähära vihärasya yukta ceñöasya karmasu- ||17||yukta svapnävabodhasya yogo bhavati duùkhahä

- - - mitähära vihärasya mitäyäsasya mita svapnävabodhasya sakala duùkhahä- ||6.17||bandha näçano yogaù saàpanno bhavati

|yadä viniyataà cittam ätmany evävatiñöhate - ||18||niùspåhaù sarva kämebhyo yukta ity ucyate tadä

- yadä prayojana viñayaà cittam ätmany eva viniyataà viçeñeëa niyataà- -niratiçaya prayojanatayä tatraiva niyataà niçcalam avatiñöhate tadä sarva ||6.18||kämebhyo niùspåhaù san yukta ity ucyate yogärha ity ucyate

- |yathä dépo niväta stho neìgate sopamä småtä - ||19||yogino yata cittasya yuïjato yogam ätmanaù

- , - , -niväta stho dépo yathä neìgate na calati acalaù sa prabhas tiñöhati yata - - - -cittasya nivåtta sakaletara mano våtter yogina ätmani yogaà yuïjataù ätma

| svarüpasya sopamäniväta-sthatayä niçcala-sa-prabha-dépavan nivåtta-sakaletara-mano-våttitayä niçcalo jïäna-prabha ätmä tiñöhatéty arthaù ||6.19||

- |yatroparamate cittaà niruddhaà yoga sevayä ||20||yatra caivätmanätmänaà paçyann ätmani tuñyati

yoga-seväyäà hetunä sarvatra niruddhaà cittaà yatra yoga uparamate’tiçayita-sukham idam eveti ramate, yatra ca yoga ätmanä manasätmänaà paçyann anya-nirapekñam ätmany eva tuñyati ||6.20||

- |sukham ätyantikaà yat tad buddhi grähyam aténdriyam ||21||vetti yatra na caiväyaà sthitaç calati tattvataù

- - - yat tad aténdriyam ätma buddhy eka grähyam ätyantikaà sukhaà yatra ca -yoge vetty anubhavati yatra ca yoge sthitaù sukhätirekeëa tattvatas tad

||6.21||bhävät na calati

|yaà labdhvä cäparaà läbhaà manyate nädhikaà tataù ||22||yasmin sthito na duùkhena guruëäpi vicälyate

yaà yogaà labdhvä yogäd viratas tam eva käìkñamäëo näparaà läbhaà, ’ ’ - - manyate yasmin ca yoge sthito virato pi guëavat putra viyogädinä guruëäpi

||6.22||duùkhena na vicälyate

- - - |taà vidyäd duùkha saàyoga viyogaà yoga saàjïitam ’ - ||23||sa niçcayena yoktavyo yogo nirviëëa cetasä

- - - - -taà duùkha saàyoga viyogaà duùkha saàyoga pratyanékäkäraà yoga , - çabdäbhidheyaà jïänaà vidyät sa evaàbhüto yoga ity ärambha daçäyäà

- - ||6.23||niçcayenänirviëëa cetasä håñöa cetasä yogo yoktavyaù

- |saàkalpa prabhavän kämäàs tyaktvä sarvän açeñataù- ||24||manasaivendriya grämaà viniyamya samantataù

- |çanaiù çanair uparamed buddhyä dhåti gåhétayä ||25||ätmasaàsthaà manaù kåtvä na kiàcid api cintayet

sparçajäù saìkalpajäç ceti dvi-vidhäù kämäù sparçajäù çétoñëädayaù, saìkalpajäù putra-pautra-kñeträdayaù, tatra saìkalpa-prabhaväù svarüpeëa eva tyaktuà çakyäù, tän sarvän manasä eva tad-ananvayänusandhänena tyaktvä sparçajeñv avarjanéyeñu tan-nimitta-harñodvegau tyaktvä samantataù sarvasmäd viñayät sarvam indriya-grämaà viniyamya çanaiù çanaiù dhåti-gåhétayä viveka-viñayayä buddhyä sarvasmäd ätma-vyatiriktäd uparamya ätma-saàsthaà manaù kåtvä na kiàcid api cintayet ||6.24-25||

|yato yato niçcarati manaç caïcalam asthiram ||26||tatas tato niyamyaitad ätmany eva vaçaà nayet

- - - cala svabhävatayä ätmany asthiraà mano yato yato viñaya prävaëya hetor - -bahir niçcarati tatas tato yatnena mano niyamya ätmany evätiçayita sukha

||6.26||bhävanayä vaçaà nayet

- |praçänta manasaà hy enaà yoginaà sukham uttamam - - ||27||upaiti çänta rajasaà brahma bhütam akalmañam

- - - - praçänta manasam ätmani niçcala manasam ätma nyasta manasaà tata eva - - - - hetor dagdhäçeña kalmañaà tata eva çänta rajasaà vinañöa rajo guëaà tata

- - -eva brahma bhütaà sva svarüpeëävasthitam enaà yoginam ätmänubhava , , - - rüpam uttamaà sukham upaiti héti hetau uttama sukha rüpam upaitéty ||6.27||arthaù

- |yuïjann evaà sadätmänaà yogé vigata kalmañaù - ||28||sukhena brahma saàsparçam atyantaà sukham açnute

- - - -evam ukta prakäreëätmänaà yuïjan tenaiva vigata präcéna samasta kalmaño - - brahma saàsparço brahmänubhava rüpaà sukham atyantam aparimitaà

||6.28||sukhenänäyäsena sadä açnute

atha yoga-vipäka-daçä catuñ-prakärä ucyate—

- - - |sarva bhüta stham ätmänaà sarva bhütäni cätmani - - ||29||ékñate yoga yuktätmä sarvatra sama darçanaù

- - svätmanaù pareñäà ca bhütänäà prakåti viyukta svarüpäëäà jïänaikäkäratayä - - - sämyäd vaiñamyasya ca prakåti gatatväd yoga yuktätmä prakåti viyukteñv - - - ätmasu sarvatra jïänaikäkäratayä sama darçanaù sarva bhüta sthaà

- | - - svätmänaà sarva bhütäni ca svätmani ékñate sarva bhüta samänäkäraà - - ||6.29||svätmänaà svätma samänäkäräëi ca sarva bhütäni paçyatéty arthaù

ekasminn ätmani dåñöo sarvasya ätma-vastunas tat-sämyät sarvam ätma-vastu dåñöaà bhavatéty arthaù | sarvatra sama-darçanaù iti vacanät yo’yaà yogas tvayä proktaù sämyena [gétä 6.33] ity anubhäñaëäc ca nirdoñaà hi samaà brahma [gétä 5.19] iti vacanäc ca |

|yo mäà paçyati sarvatra sarvaà ca mayi paçyati ||30||tasyähaà na praëaçyämi sa ca me na praëaçyati

- tato vipäka daçäm äpanno mama sädharmyam upägato nirajanaù paramaà [ . . 3.1.3] - -sämyam upaiti mu u ity ucyamänaà sarvasyätma vastuno vidhüta

- - -puëya päpasya svarüpeëävasthitasya mat sämyaà paçyan yaù sarvaträtma , - , - vastuni mäà paçyati sarvam ätma vastu ca mayi paçyati anyonya sämyäd

- , - anyatara darçanenänyatarad apédåçam iti paçyati tasya svätma svarüpaà’ - , , paçyato haà tat sämyät na praëaçyämi nädarçanam upayämi mamäpi mäà

, - - paçyataù mat sämyät svätmänaà mat samam avalokayan sa nädarçanam ||6.30||upayäti

tato vipäka-daçäm äha—

- - |sarva bhüta sthitaà yo mäà bhajaty ekatvam ästhitaù ’ ||31||sarvathä vartamäno pi sa yogé mayi vartate

- - - - yoga daçäyäà sarva bhüta sthitaà mäm asaàkucita jïänaikäkäratayaikatvam - - -ästhitaù präkåta bheda parityägena sudåòhaà yo bhajate sa yogé vyutthäna

’ - käle pi yathä tathä vartamänaù svätmänaà sarva bhütäni ca paçyan mayi | - - vartate mäm eva paçyati svätmani sarva bhüteñu ca sarvadä mat sämyam

||6.31|| eva paçyatéty arthaù

tato’pi käñöhäm äha—

’ |ätmaupamyena sarvatra samaà paçyati yo rjuna ||32||sukhaà vä yadi vä duùkhaà sa yogé paramo mataù

ätmanaç cänyeñäà cätmanäm asaàkucita-jïänaikäkäratayä aupamyena svätmani cänyeñu sarvatra vartamänaà putra-janmädi-rüpaà sukhaà tan-maraëädi-rüpaà ca duùkham asambandha-sämyät samaà yaù paçyati para-putra-janma-maraëädi-samaà sva-putra-janma-maraëädikaà yaù paçyatéty arthaù | sa yogé parama-yoga-käñöhaà gato mataù ||6.32||

arjuna uväca’ |yo yaà yogas tvayä proktaù sämyena madhusüdana

||33||etasyähaà na paçyämi caïcalatvät sthitià sthiräm

’ - - - - yo yaà deva manuñyädi bhedena jéveçvara bhedena cätyanta bhinnatayä -etävantaà kälam anubhüteñu sarveñv ätmasu jïänaikäkäratayä paraspara

- - - - sämyenäkarma vaçyatayä ca éçvara sämyena sarvatra sama darçana rüpo | yogas tvayoktaù etasya yogasya sthiräà sthitià na paçyämi manasaç

||6.33||caïcalatvät

|caïcalaà hi manaù kåñëa pramäthi balavad dåòham ||34||tasyähaà nigrahaà manye väyor iva suduñkaram

- tathä hy anavaratäbhyasta viñayeñv api svata eva caïcalaà puruñeëaikatra sthäpayitum açakyaà manaù puruñaà balät pramathya dåòham anyatra carati

| - - -tasya sväbhyasta viñayeñv api caïcala svabhävasya manasas tad - viparétäkärätmani sthäpayituà nigrahaà pratiküla gater mahävätasya

| - vyaïjanädineva suduñkaram ahaà manye mano nigrahopäyo vaktavya ity ||6.34||abhipräyaù

çré-bhagavän uväca |asaàçayaà mahäbäho mano durëigrahaà calam

||35||abhyäsena tu kaunteya vairägyeëa ca gåhyate

cala-svabhävatayä mano durnigraham evety atra na saàçayaù, tathäpy ätmano guëäkaratväbhyäsa-janitäbhimukhyenätma-vyatirikteñu viñayeñv api doñäkaratva-darçana-janita-vaitåñëyena ca kathaàcid gåhyate ||6.35||

|asaàyatätmanä yogo duñpräpa iti me matiù ’ ||36||vaçyätmanä tu yatatä çakyo väptum upäyataù

asaàyatätmanäjita-manasä mahatä api balena yogo duñpräpa eva | upäyatas tu vaçyätmanä pürvoktena mad-ärädhana-rüpeëäntar-gata-jïänena karmaëä jita-manasä yatamänenäyam eva sama-darçana-rüpo yogo’väptuà çakyaù ||6.36||

atha nehäbhikrama-näço’sti [gétä 2.40] ity ädäv eva çrutaà yoga-mähätmyaà yathävat çrotum arjunaù påcchati | antar-gatätma-jïänatayä yoga-çiraskatayä ca hi karma-yogasya mähätmyaà tatroditaà tac ca yoga-mähätmyam eva arjuna uväca—

|ayatiù çraddhayopeto yogäc calitamänasaù - ||37||apräpya yoga saàsiddhià käà gatià kåñëa gacchati

çraddhayä yoge pravåtto dåòhataräbhyäsa-rüpa-yatna-vaikalyena yoga-saàsiddhim apräpya yogäc calita-mänasaù käà gatià gacchati ||6.37||

- |kaccin nobhaya vibhrañöaç chinnäbhram iva naçyati ||38||apratiñöho mahäbäho vimüòho brahmaëaù pathi

ubhaya-vibhrañöo’yaà chinnäbhram iva kaccin na naçyati yathä megha-çakalaù pürvasmät mahato meghäc chinnaù paraà mahäntaà megham apräpya madhye vinañöe bhavati, tathä eva kaccit na naçyati, katham ubhaya-vibhrañöatayä, apratiñöho vimüòho brahmaëäù pathéti, yathävasthitaà svargädi-sädhana-bhütaà karma phaläbhisandhi-rahitasyäsya puruñasya sva-phala-sädhanatvena pratiñöhä na bhavatéty apratiñöhaù | prakränte brahmaëaù pathi vimüòhas tasmät pathaù pracyutaù, ata ubhaya-bhrañöatayä kim ayaà naçyaty eva, uta na naçyati ||6.38||

|etan me saàçayaà kåñëa chettum arhasy açeñataù- ||39||tvad anyaù saàçayasyäsya chettä na hy upapadyate

tam enaà saàçayam açeñataç chettum arhasi svataù pratyakñeëa yugapat sarvaà sarvadä svata eva paçyatas tvatto’nyaù saàçayasyäsya chettä na hy upapadyate ||6.39||

çré-bhagavän uväca |pärtha naiveha nämutra vinäças tasya vidyate

- ||40||na hi kalyäëa kåt kaçcid durgatià täta gacchati

çraddhayä yoge prakräntasya tasmät pracyutasya iha cämutra ca vinäçaù na, - - -vidyate präkåta svargädi bhogänubhave brahmänubhave cäbhilañitänaväpti

’ - | rüpaù pratyaväyäkhyo niñöäväpti rüpaç ca vinäço na vidyata ity arthaù na - - - - - ’ ||hi niratiçaya kalyäëa rüpa yoga kåt kaçcit käla traye pi durgatià gacchati

6.40||

katham ayaà bhaviñyati ? ity aträha—

- |präpya puëya kåtäà lokän uñitvä çäçvatéù samäù

- ’ ||41||çucénäà çrématäà gehe yoga bhrañöo bhijäyate

- - ’ - yaj jätéya bhogäbhikäìkñayä yogät pracyuto yam atipuëya kåtäà präpyän - - - - lokän präpya taj jätéyän atikalyäëa bhogän jïänopäya yoga mähätmyäd eva

- - bhujäno yävät tad bhoga tåñëävasänaà çäçvatéù samäs tatroñitvä tasmin - bhoge vitåñëaù çucénäà çrématäà yogopakrama yogyänäà kule

- ||6.41||yogopakrame bhrañöe yoga mähätmyäj jäyate

|atha vä yoginäm eva kule bhavati dhématäm ||42||etad dhi durlabhataraà loke janma yad édåçam

- , paripakva yogaç calitaç ced yoginäà dhématäà yogaà kurvatäà svayam eva | - - yogopadeñöèëäà kule bhavati tad etad ubhaya vidhaà yoga yogyänäà

, -yoginäà ca kule janma loke präkåtänäà durlabhataram etat tu yoga- ||6.42||mähätmya kåtam

- |tatra taà buddhi saàyogaà labhate paurvadehikam ||43||yatate ca tato bhüyaù saàsiddhau kurunandana

- - - tatra janmani tam eva paurva daihikaà yoga viñayaà buddhi saàyogaà | - | labhate tataù sputa prabuddhavad bhüyaù saàsiddhau yatate yathä

- , ||6.43||näntaräya hato bhavati tathä yatate

’ |pürväbhyäsena tenaiva hriyate hy avaço pi saù - ||44||jijïäsur api yogasya çabda brahmätivartate

- - tena pürväbhyäsena pürveëa yoga viñayeëäbhyäsena sa yoga bhrañöe hy’ , - | avaço pi yoga eva hriyate prasiddhaà hi etad yoga mähätmyam ity arthaù

- - - apravåtta yogo yoga jijïäsur api tataç calita mänasaù punar api täm eva - - | jijïäsäà präpya karma yogädikaà yogam anuñöhäya çabda brahmätivartate

çabda-brahma deva-manuñya-påthivy-antarikña-svargädi-çabdäbhiläpa-yogyaà brahma prakåtiù, prakåti-sambandhäd vimukto deva-manuñyädi-çabdäbhiläpänarhaà jïänänandaikatänam ätmänaà präpnotéty arthaù ||6.44||

yata evaà yoga-mähätmyam, tataù—

- |prayatnäd yatamänas tu yogé saàçuddha kilbiñaù- - ||45||aneka janma saàsiddhas tato yäti paräà gatim

- - - - aneka janmärjita puëya saïcayaiù saàçuddha kilbiñaù saàsiddhaù saàjätaù ’ ||6.45||prayatnäd yatamänas tu yogé calito pi punaù paräà gatià yäty eva

atiçayita-puruñärtha-niñöhatayä yoginaù sarvasmäd ädhikyam äha—

’ ’ ’ |tapasvibhyo dhiko yogé jïänibhyo pi mato dhikaù ||46||karmibhyaç cädhiko yogé tasmäd yogé bhavärjuna

- - - kevala tapobhir yaù puruñärthaù sädhyate ätma jïäna vyatiriktair jïänaiç ca, , ’ -yaù yaç ca kevalair açvamedhädibhiù karmabhiù tebhyaù sarvebhyo dhika

- puruñärtha sädhanatvät yogasya tapasvibhyo jïänibhyaù karmibhyaç cädhiko ||6.46||yogé tasmäd yogé bhavärjuna

tad evaà para-vidyäìga-bhütaà prajäpati-väkyoditaà pratyag-ätma-darçanam uktam | atha para-vidyäà prastauti—

- |yoginäm api sarveñäà mad gatenäntarätmanä ||47||çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù

- | - - - - -yoginäm iti païcamy artho ñañöhé sarva bhüta stham ity ädinä catur vidhä , , yoginaù pratipäditäù teñv anantargatatväd vakñyamäëasya yoginaù na

| nirdhäraëe ñañöhé saàbhavatiapi sarveñäm iti sarva-çabda-nirdiñöas tapasvi-prabhåtayaù, taträpy uktena nyäyena païcamy-artho grahétavyaù, yogibhyo’pi sarvebhyo vakñyamäëo yogé yuktatamaù, tad-apekñayä avaratve tapasvi-prabhåténäà yoginäà ca na kaçcid viçeña ity arthaù | merv-apekñayä sarväpäëäm iva yadyapi sarväpeñv anyonya-nyünädhika-bhävo vidyate, tathäpi merv-apekñayä avaratva-nirdeçaù samänaù |

mat-priyatvätirekeëänanya-sädhäraëa-svabhävatayä mad-gatenäntarätmanä manasä bähyäbhyantara-sakala-våtti-viçeñäçraya-bhütaà mano hy antarätmä, atyartha-mat-priyatvena mayä vinä sva-dhäraëä-läbhät mad-gatena manasä çraddhävän atyartha-mat-priyatvena kñaëa-mätra-viyogäsahatayäm apräpti-pravåttau tvarävän yo mäà bhajate | mäà vicitränanta-bhogya-bhoktå-varga-bhogopakaraëa-bhoga-sthäna-paripürëa-nikhila-jagad-udaya-vibhava-laya-lélam aspåñöa-çeña-doñänavadhikätiçaya-jïäna-balaiçvarya-vérya-çakti-tejaù-prabhåty-asaàkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëa-nidhià sväbhimatänurüpaika-rüpäcintya-divyädbhuta-nitya-niravady-aniratiçayaujjvalya-saundarya-saugandhya-saukumärya-lävaëya-yauvanädy-ananta-guëa-nidhi-divya-rüpaà väì-manasäparicchedya-svarüpa-svabhävam apära-käruëya-sauçélya-vätsalyaudäryaiçvarya-mahodadhim anälocita-viçeñäçeña-loka-çaraëyaà praëatärti-haram äçrita-vätsalyaika-jaladhim akhila-manuja-nayana-viñayatäà gatam ajahat-sva-svabhävaà vasudeva-gåhe’vatérëam anavadhikätiçaya-tejasä nikhilaà jagad bhäsayantam ätma-käntyä viçvam äpyäyantaà bhajate, sevata upäsata ity arthaù | sa me

yuktatamo mataù, sa sarvebhyaù çreñöhatama iti sarvaà sarvadä yathävasthitaà svata eva säkñät-kurvan ahaà manye ||6.47||

iti çrémad-rämänuja-viracite çrémad-gétä-bhäñyekarma-saànyäsa-yogo näma ñañöho’dhyäyaù ||6||

atha saptamo’dhyäyaù

(rämänuja-bhäñyam)

prathamädhyäya-ñaökena parama-präpya-bhütasya parasya brahmaëo niravadyasya nikhila-jagad-eka-käraëasya sarvajïasya sarva-bhütasya satya-saìkalpasya mahä-vibhüteù çrémato näräyaëasya präpty-upäya-bhütaà tad-upäsanaà vaktuà tad-aìga-bhütam ätma-jïäna-pürvaka-karmänuñöhäna-sädhyaà präptuù pratyag-ätmano yäthätmya-darçanam uktam | idänéà madhyamena ñaökena para-brahma-bhüta-parama-puruña-svarüpaà tad-upäsanaà ca bhakti-çabda-väcyam ucyate | tad etad uttaratra—

yataù pravåttir bhütänäà yena sarvam idaà tatam |sva- karmaëä tam abhyarcya siddhià vindati mänavaù || [18.46] ity ärabhya,

- vimucya nirmamaù çänto brahma bhüyäya kalpate ||- brahma bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati |

- samaù sarveñu bhüteñu mad bhaktià labhate paräm [18.53-4] iti saìkñipya vakñyate |

upäsanaà tu bhakti-rüpäpannam eva parama-präpty-upäya-bhütam iti vedänta-väkya-siddham | tam eva viditvätimåtyum eti [çve.u. 3.8], tam eva vidvän amåta iha bhavati [nå.tä.u. 1.10.6; tai.ä. 3.1.3] ity ädinäbhihitaà vedanam | ätmä vä are drañöavyaù çrotavyo mantavyo nididhyäsitavyaù [bå.ä.u. 2.4.5], ätmänam eva lokam upäséta [bå.ä.u. 1.4.15], sattva-çuddhau dhruvä småtiù småti-lambhe sarva-granthénäà vipramokñaù [chä.u. 7.26.2],

bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarva-saàçayäù |kñéyante cäsya karmäëi tasmin dåñöe parävare || [mu.u. 2.2.8] ity ädibhir

aikärthyät småti-santäna-rüpaà darçana-samänäkäraà dhyänopäsana-çabda-väcyam ity avagamyate | punaç ca,

näyam ätmä pravacanena labhyona medhayä na bahunä çrutena |yam evaiña våëute tena labhyastasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm || [mu.u. 3.2.3]

iti viçeñaëät pareëätmanä varaëéyatä-hetu-bhütaà smaryamäëa-viñayasyätyartha-priyatvena svayam apy atyartha-priya-rüpaà småti-santänam evopäsana-çabda-väcyam iti hi niçcéyate | tad eva hi bhaktir ity

ucyate | sneha-pürvam anudhyänaà bhakti ity abhidhéyate [LaiìgU] ity ädi vacanät |

ataù tam eva vidvän amåta iha bhavati [nå.tä.u. 1.10.6; tai.ä. 3.1.3], nänyaù panthä vidyate’nayanäya [çve.u. 3.8, 6.15; tai.ä. 3.1.3],

nähaà vedair na tapasä na dänena na cejyayä | çakya evaàvidho drañöuà dåñöavän asi mäà yathä ||

’bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaàvidho rjuna | jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca paraàtapa || [11.53-4]

ity anayor ekärthatvaà siddhaà bhavati | tatra saptame tävad upäsya-bhüta-parama-puruña-svarüpa-yäthätmyaà, prakåtyä tat tirodhänaà, tan-nivåttaye bhagavat-prapattiù | upäsaka-vidhäbhedaù | jïäninaù çraiñöhyaà cocyate |

çré-bhagavän uväca mayy äsaktamanäù pärtha yogaà yuïjan madäçrayaù |

asaàçayaà samagraà mäà yathä jïäsyasi tac chåëu ||1||

mayy äbhimukhyena äsakta-manäù mat-priyatvätirekeëa mat-svarüpeëa guëaiç ca ceñöitena mad-vibhütyä viçleñe sati tat-kñaëäd eva viçéryamäëa-svabhävatayä mayi sugäòhaà baddha-manäù, mad-äçrayas tathä svayaà ca mayä vinä viçéryamäëatayä mad-äçrayo mad-ekädhäraù, mad-yogaà yuïjan yoktuà pravåtto yoga-viñaya-bhütaà mäm asaàçayaà niùsaàçayaà samagraà sakalaà yathä jïäsyasi yena jïänenoktena jïäsyasi, tad jïänam avahita-manäù såëu ||7.1||

’ jïänaà te haà sa- vijïänam idaà vakñyämy açeñataù | ’ yaj jïätvä neha bhüyo nyaj jïätavyam avaçiñyate ||2||

ahaà te mad-viñayam idaà jïänaà vijïänena sahäçeñato vakñyämi | vijïänaà hi viviktäkära-viñayaà jïänam, yathähaà mad-vyatiriktät samasta-cid-acid-vastu-jätät nikhila-heya-pratyanékatayä nänä-vidhänavadhikätiçayä-sakhyekalyäëa-guëa-gaëänantamahävibhütitayä ca vivikta tena vivikta-viñaya-jïänena saha mat-svarüpa-viñaya-jïänaà vakñyämi | kià bahunä yad jïänaà jïätvä mayi punar anyad jïätavyaà nävaçiñyate ||7.2||

vakñyamäëasya jïänasya duñpräpatäm äha—

manuñyäëäà sahasreñu kaç cid yatati siddhaye | yatatäm api siddhänäà kaç cin mäà vetti tattvataù ||3||

manuñyäù çästrädhikära-yogyäs teñäà sahasreñu kacid eva siddhi-paryantaà yatate | siddhi-paryantaà yatamänänäà sahasreñu kaçcid eva mäà

viditvä mattaù siddhaye yatate | mad-vidäà sahasreñu tattvato yathävat sthitaà mäà vetti na kaçcid ity abhipräyaù | sa mahätmä sudurlabhaù [7.19] mäà tu veda na kaçcana [7.26] iti hi vakñyate ||7.3||

’ bhümir äpo nalo väyuù khaà mano buddhir eva ca | ahaàkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöadhä ||4||

asya vicitränanda-bhogya-bhogopakaraëa-bhoga-sthäna-rüpeëävasthitasya jagataù prakåtir iyaà gandhädi-guëaka-påthivy-ap-tejo-väyv-äkäçädi-rüpeëa manaù-prabhåténdriya-rüpeëa ca mahad-aàkära-rüpeëa cäñöadhä bhinnä madéyä iti viddhi ||7.4||

apareyam itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm |jéva- bhütäà mahäbäho yayedaà dhäryate jagat ||5||

iyaà mamäparä prakåtiù | itas tv anyäm ito’cetanäyäç cetana-bhogya-bhütäyäù prakåteù visajätéyäkäräà jéva-bhütäà paraà tasyä bhoktåtvena pradhäna-bhütäà cetana-rüpäà madéyäà prakåtià viddhi yayedam acetanaà kåtsnaà jagad dhäryate ||7.5||

etad- yonéni bhütäni sarväëéty upadhäraya | ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä ||6||

etac cetanäcetana-samañöi-rüpa-madéya-prakåti-dvaya-yonéni brahmädi-stamba-paryantäny uccävaca-bhävenävasthitäni cid-acin-miçräëi sarväëi bhütäni madéyänéty upadhäraya | madéya-prakåti-dvaya-yonéni hi täni madéyäny eva | tathä prakåti-dvaya-yonitvena kåtsnasya jagataù, tayor dvayor api mad-yonitvena madéyatvena ca kåtsnasya jagato’ham eva prabhavaù, aham eva pralayaù, aham eva ca çeñéty upadhäraya | tayoç cid-acit-samañöi-bhütayoù prakåti-puruñayor api parama-puruña-yonitvaà çruti-småti-siddham | mahän avyakte léyate ’vyaktam akñare’kñaraà tamasi léyate tamaù pare deve ekébhavati [su.u. 2] viñëoù svarüpät paratodite dve rüpe pradhänaà puruñaç ca [vi.pu. 1.2.24],

prakåtir yä mayä khyätä vyaktävyakta-svarüpiëé | puruñaç cäpy ubhäv etau léyete paramätmané || paramätmä ca sarveñäm ädhäraù parameçvaraù | viñëunämä sa vedeñu vedänteñu ca géyate|| [vi.pu. 6.4.38-9]

ity-ädikä hi çruti-småtayaù ||7.6||

mattaù parataraà nänyat kiàcid asti dhanaàjaya |mayi sarvam idaà protaà sütre maëigaëä iva ||7||

yathä sarva-käraëasyäpi prakåti-dvayasya käraëatvena sarväcetana-vastu-çeñiëaç cetanasyäpi çeñitvena käraëatayä çeñitayä cähaà parataraù, tathä jïäna-çakti-balädi-guëa-yogena cäham eva parataraù | matto’nyan mad-vyatiriktaà jïäna-balädi-guëäntara-yogi kiàcid api parataraà nästi | sarvam idaà cid-acid-vastu-jätaà käryävasthaà käraëävasthaà ca mac-charéra-bhütaà sütre maëi-gaëavad ätmatayä avasthite mayi protam äçritam | yasya påthivé çaréram [bå.ä.u. 3.7.3] yasyätmä çaréram [bå.ä.u. 3.7.22] eña sarva-bhütäntarätmäpahata-päpmä, divyo deva eko näräyaëaù [su.u. 7] ity ätma-çaréra-bhävenävasthänam ca jagad-brahmaëor antaryämi-brähmaëädiñu siddham ||7.7|| ataù sarvasya parama-puruña-çarératvena ätma-bhüta-parama-puruña-prakäratvät sarva-prakäraù parama-puruña evävasthita iti sarvaiù çabdais tasya eväbhidhänam iti tat-tat-sämänädhikaraëyenäha raso’ham iti caturbhiù—

raso’ham apsu kaunteya prabhäsmi çaçi-süryayoù |praëavaù sarva-vedeñu çabdaù khe pauruñaà nåñu ||8||

gandhaù påthivyäà ca tejaç cäsmi vibhävasau |jévanaà sarva-bhüteñu tapaç cäsmi tapasviñu ||9||

béjaà mäà sarva-bhütänäà viddhi pärtha sanätanam |buddhir buddhimatäm asmi tejas tejasvinäm aham ||10||

balaà balavatäà cähaà käma-räga-vivarjitam |dharmäviruddho bhüteñu kämo’smi bharatarñabha ||11||

ete sarve vilakñaëä bhävä matta eva utpannäù mac-cheña-bhütä mac-charératayä mayy evävasthitäù | atas tat-prakäro’ham evävasthitaù ||7.8-11||

|ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye ||12||matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi

? kià viçiñyäbhidhéyate sättvikä räjasäs tämasäç ca jagati

- - dehatvenendriyatvena bhogyatvena tat tad dhetutvena cävasthitä ye bhäväs | - tän sarvän matta eva utpannän viddhi te mac charératayä mayy evävasthitä

| - - | iti ca na tv ahaà teñu nähaà kadäcid api tad äyatta sthitiù- ’ anyaträtmäyatta sthititve py çarérasya çaréreëätmanaù sthitav apy upakäro

| - | - vidyate mama tu tair na kaçcit tathä vidha upakäraù kevala lélaiva ||7.12||prayojanam ity arthaù

- |tribhir guëa mayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat ||13||mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam

tad evaà cetanäcetanätmakaà kåtsnaà jagan madéyaà käle käle matta | | - - evotpadyate mayi ca praléyate mayy evävasthitaà mac charéra bhütaà

- , -mad ätmakaà ca ity aham eva käryävasthäyäà käraëävasthäyäà ca sarva - ’ | -çarératayä sarva prakäro vasthitaù ataù käraëatvena çeñitvena ca jïänädy

- - - | asaàkhyeya kalyäëa guëa gaëaiç cäham eva sarvaiù prakäraiù parataraù’ - - | - matto nyat kenäpi kalyäëa guëa gaëena parataraà na vidyate evaà bhütaà

- - - - mäà tribhyaù sättvika räjasa tämasa guëa mayebhyo bhävebhyaù paraà- - - - - - mad asädhäraëaiù kalyäëa guëa gaëais tat tad bhogyatä prakäraiç ca param

- - utkåñöatamam avyayaà sadaika rüpam api tair eva tribhir guëa mayair - - - -nihénataraiù kñaëa vidhvaàsibhiù pürva karmänuguëa dehendriya

- - -bhägyatvenävasthitaiù padärthaiù mohitaà deva tiryaì manuñya ||7.13|| sthävarätmanävasthitam idaà jagan näbhijänäti

- - -kathaà svata evänavadhikätiçayänande nitye sadaika rüpe laukika vastu- ’ - -bhogyatä prakäraiç cotkåñöatame tvayi sthite py atyanta nihéneñu guëa

- - mayeñv asthireñu bhäveñu sarvasya bhoktå vargasya bhogyatva buddhir ? —upajäyate ity aträha

- |daivé hy eñä guëa mayé mama mäyä duratyayä ||14||mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te

- - - - mamaiñä guëa mayé sattva rajas tamo mayé mäyä yasmäd daivé devena- | kréòä pravåttena mayaiva nirmatä tasmät sarvair duratyayä duratikramä - - - - -asyäù mäyä çabda väcyatvam äsura räkñasästrädénäm iva vicitra kärya

| —karatvena yathä ca

| tato bhagavatä tasya rakñärthaà cakram uttamam - || äjagäma samäjïaptaà jvälä mäli saudarçinam

- - | tena mäyä sahasräà tac chambarasyäçu gäminä || bälasya rakñatä deham ekaikäàçena süditam [ . .vi pu 1.19.19-20] ity

| ädau

- - | - ato mäyä çabdo na mithyärtha väcé aindra jälikädiñv api kenacid - mantrauñadhädinä mithyärtha viñayäyäù päramärthikyaiva buddher

| utpädakatvena mäyävéti prayogaù tathä mantrauñadhädir eva ca tatra, - | mäyä sarva prayogeñv anugatasyaikasya eväbdärthatvät tatra

- - - - -mithyärtheñu mäyä çabda prayogo mäyä kärya buddhi | | - viñayatvenäupacärikaù maïcäù kroçantétivat eñä guëa mayé

- —päramärthiké bhagavan mäyä eva mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaram [ . . 4.10] - | -çve u ity ädiñv abhidhéyate asyäù käryaà bhagavat

- - - - | -svarüpa tirodhanaà sva svarüpa bhogyatva buddhiç ca ato bhagavan

-mäyayä mohitaà sarvaà jagad bhagavantam anavadhikätiçayänanda | - — -svarüpaà näbhijänäti mäyä vimocanopäyäm äha mäm eva satya - - - - saàkalpaà parama käruëikam anälocita viçeñäçeña loka çaraëyaà ye çaraëaà

- | prapadyante ta etäà madéyäà guëa mayéà mäyäà taranti mäyäm utsåjya ||7.14||mäm eva upäsata ity arthaù

- - ? kim iti bhagavad upäsanäpädinéà bhagavat prapattià sarve na kurvanti ity—aträha

|na mäà duñkåtino müòhäù prapadyante narädhamäù- ||15||mäyayäpahåta jïänä äsuraà bhävam äçritäù

- - - mäà duñkåtinaù päpa karmäëo duñkåta täratamyäc catur vidhä na | - prapadyante müòhä narädhamäù mäyayäpahåta jïänä äsuraà bhävam

| - - - äçritä iti müòhä viparéta jïänä pürvokta prakäreëa mat svarüpäparijïänät - - -präkåteñu eva viñayeñu saktäù pürvokta prakäreëa bhagavac cheñataika

- - | rasam ätmänaà bhogya jätaà ca sva çeñatayä manyamänäù narädhamäù ’ - | -sämänyena jïäte pi mat svarüpe madaunmukhyänarhäù mäyayäpahåta

- - - -jïänäs tu mad viñayaà mad aiçvarya viñayaà ca jïänaà prastutam yeñäà tad - | asaàbhävanäpädinébhiù küöa yuktibhir apahåtaà te tathoktäù äsuraà

- - - bhävam äçritäs tu mad viñayaà mad aiçvarya viñayaà ca jïänaà sudåòham | upapannaà yeñäà dveñäyaiva bhavati te äsuraà bhävam äçritäù ||7.15||uttarottaräù päpiñöhatamäù

- ’ |catur vidhä bhajante mäà janäù sukåtino rjuna ||16||ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha

sukåtina ù puëya-karmäëo mäà çaraëam upagamya mäm eva bhajante | te ce sukåta-täratamyena catur-vidhä | ù sukåta-garéyastvena pratipatti-vaiçeñyä duttarottarädhikatamä bhavanti | ärtaù pratiñ -öhä héno bhrañöaiçvarya ùpunas ta -t präpti-käma | ù arhärthé apräptaiçvaryatayä aiçvarya-käma | ùtayo r mukha-bhe -da mätram, aiçvarya-viñayatayaikyä d eka eva adhikära | ùjijïäsu ù prakåti-viyuktätma-svarüpäväpté | cchuù jïänam eväsya svarüpam iti jijïäsu r iti uktam | jïäné ca itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm [ 7.5] gétä ity ädinä abhihita-bhagava -c cheñatai -ka rasätma-svarüpa-vi t prakåti-viyu -ktakevalätmani aparyavasya n bhagavantaà prepsu r bhagavantam parama-präpyaà manväna ||7.16||ù

- - |teñäà jïäné nitya yukta eka bhaktir viçiñyate ’ ||17||priyo hi jïänino tyartham ahaà sa ca mama priyaù

teñäà jïäné viçiñyate | kuta ? ù nitya-yu -kta eka bhakti r iti ca | jïänino hi ma -d-eka präpyasya mayä yogo nitya | ù itarayos tu yäva t sväbhilañita-präpti mayä

yoga | ù tathä jïänino may y ekasmi n eva bhakti | ù itarayo s tu sväbhilañite ta -tsädhanatvena mayi ca | ata ù sa eva viçiñyate | kià ca priyo hi jïänino’tyartham aham | aträtya -rtha çab do abhidheya-vacana ù| jïänino’haà yathä priya , ù tathä mayä sarvajïena sarva-çaktinäp y abhidhätuà na çakyate ity a | rthaù priyatvasyeyattä-rahitatvä | t yathä jïäninäm agresarasya prahlädasya—

sa tv äsa -kta mati ù kåñëe daçya-mäno mahoragai | ùna vivedätmano gätraà ta -t småty-ählä -da saàsthita || ù [ . .vi pu 1.17.39]

iti so’pi tathä eva mama priya ||7.17||ù

|udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam ||18||ästhitaù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim

sarv a evaite mäm evopäsate ity udärä vadänyä | ù ye matto ya t kiàci d api gåhëänti, te hi mama sarvasva-däyina | ù jïäné tv ätmaiva me mataà ta -däyattätma-dhäraëo’ham iti manye | kasmä d eva ? m yasmä d ayaà mayä vinätma-dhäraëäsaàbhävanayä mäm evänuttamaà präpyam ästhita | ù ata stena vinä mamäp y ätma-dhäraëaà na saàbhavati | tato mamäp y ätmä hi sa ù||7.18||

nälpa-saàkhyäsaàkhyätänäà puëya-janmanäà phalam idaà ya n ma -ccheñatai -ka rasätma-yäthätmya-jïäna-pürvakaà ma -t prapadanam | api tu—

|bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate ||19||väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù

bahünäà janmanäà puëya-janmanäm ante avasäne väsudeva-çeñatai -karaso’haà ta -d äyatta-svarüpa-sthiti-pravåtti ç ca | sa cäsaàkhyeyai ù kalyäëa-guëa-gaëai ù paratara iti jïänavä n bhütvä väsudeva eva mama parama-präpyaà präpakaà cänya d api ya n manoratha-varti sa eva mam a ta t sarvam iti mäà ya ù prapadyate mäm upäste | sa mahätmä mahä-manä ù sudurlabh odurlabhatar o lo | ke

väsudeva ù sarvam ity asyäyam ev | ärthaù priyo hi jïänino’tyartham aham [7.17], ästhita ù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim [7.18] iti prakamä | tjïänavä n cäyam -ukta lakñaëa eva, asyaiva pürvo -kta jïänitvä | t bhümir äpa it yärabhy , a ahaìkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöädhä | apareyam itas tv

anyäà prakåtià viddhi me paräm jéva-bhütäm [7.4, 5] iti hi cetanäcetanasya prakåti-dvayasya parama-puruña-çeñatai -ka rasa tokta ahaà kåtsnasya jagata ù prabhava ù pralayas tathä | matta ù parataraà nänya t kiàci d asti dhanaàjaya [7.6, 7] iti ärabhya, ye caiva sättv ikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye | matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi [7.12] iti prakåti-dvayasya kärya-käraëobhayävasthasya parama-puruñäyatta-svarüpa-sthiti-pravåttitvaà parama-puruñasya ca sarv aiù prakärai ù sarvasmä t parataratvam uktam | ata ù sa eva atra jïäné it y ucyate ||7.19||

tasya jïänino durlabhatvam evopapädayati—

- ’ - |kämais tais tair håta jïänäù prapadyante nya devatäù ||20||taà taà niyamam ästhäya prakåtyä niyatäù svayä

sarv a eva hi lauki käù puruñä ù svayä prakåtyä päpa-väsanayä guëa-maya-bhäva-viñayayä niyatä nityänvitä | ù tai s tai ù sva-väsanänurüpai r guëa-mayai r eva kämai -r icchä viñaya-bhütai r håta-ma -t svarüpa-viñaya-jïänä | ù ta -tta -t käma-siddhy-artham anya-devatä ma -d vyatiri ktäù kevalendrädi-devatä , ùtaà taà niyamam ästhäya ta -t ta -d devatä-viçeña-mätra-préëanäyäsädhäraëaà niyamam ästhäya prapadyante tä eva äçritya arcayante, - na mat svarüpamabhijänanti ||7.20||

|yo yo yäà yäà tanuà bhaktaù çraddhayärcitum icchati ||21||tasya tasyäcaläà çraddhäà täm eva vidadhämy aham

tä api devatä madéyä s tanava | ù ya äditye tiñ öhann ädity äd antaro na ve , dayasyäditya ù çaréram [ . . . 3.7.9] bå ä u ity ädi-çrutibhi ù pratipäditä madéyä ùtanava iti ajäna nn api yo yo yäà yäà madéyäm indrädikäà tanuà bha ktaùçraddhayärcitum icchati, tasya tasyäjänato’pi ma -t tanu-viñayaiñä çra ddhä it yaham evänusandhäya täm eväcaläà nirvighnäà vidadhäm y aham ||7.21||

|sa tayä çraddhayä yuktas tasyä rädhanam éhate ||22||labhate ca tataù kämän mayaiva vihitän hi tän

sa tayä nirvighnayä çraddhayä yu ktas tasy endräder ärädhanaà pratéhate ceñöate | ta to ma -t tanu-bhütendrädi-devatärädhanä t tä n eva hi sväbhilañitän kämä n mayaiva vihitä n labhate | yadyap y ärädhana-käle ärädhyendrädayo madéyä s tanava | ù tata eva ta -d arcanaà ca ma -d ärädhanam iti na jänäti | tathäpi tasya vastuto ma -d ärädhanatvä d ärädhakäbhilañitam aham eva vidadhämi ||7.22||

- |antavat tu phalaà teñäà tad bhavaty alpa medhasäm - - ||23||devän deva yajo yänti mad bhaktä yänti mäm api

teñäm alpa-medhasäm alpa-buddhénäm indrädi-mätra-yäjinäà ta -d ärädhana-phalaà svalpam antava c ca bhavati | kuta ? ù devä n deva-yajo yänti yata

indrädén devä n ta -d yäjino yänti | indrädayo hi paricchinna-bhogä ù parimita-käla-vartinaç ca | tata s ta -t säyujyaà präptä s tai ù saha pracyavante | -madbhak tä api teñäm eva karmaëäà ma -d ärädhana-rüpatäà jïätvä paricchinna-phala-saìgaà tyaktvä ma -t préëanai -ka prayojanä mäm eva präpnuvanti, na ca punar nivartante mäm upetya tu kaunteya puna r janma na vidyate [ 8.16] gétäiti vakñyate ||7.23|| itare tu sarva-samäçrayaëéyatväya mama manuñyädiñu avatäram api akiàcitkaraà kurvanti ityäha—

|avyaktaà vyaktim äpannaà manyante mäm abuddhayaù ||24||paraà bhävam ajänanto mamävyayam anuttamam

sarv aiù karmabhi r ärädhyo’haà sarveçvar o vä -ì manasäpari -cchedya svarüpa-svabhäva ù parama-käruëyä d äçrita-vätsalyä c ca sarva-samäçrayaëéyatväya ajaha -t svabhäva eva vasudeva-sünu r avaté rëa iti mamaivaà paraà bhävam avyayam anuttamam ajänanta ù präkåta-räja-sünu-samänam ita ù pürvam anabhivyaktam idänéà karma-vaçä j janma-viçeñaà präpya vyaktim äpannaà präptaà mäm abuddhayo manyante ato mäà na çrayante, na karmabhi rärädhayanti ca ||7.24||

kuta evaà na prakäçate ? ity aträha—

- - |nähaà prakäçaù sarvasya yoga mäyä samävåtaù’ ||25||müòho yaà näbhijänäti loko mäm ajam avyayam

kñetrajïäsädhäraëa-manuñyatvädi-saàsthäna-yogäkhya-mäyayä samävåto’haà na sarvasya prakäça | ù mayi manuñyatvädi-saàsthäna-darçana-mätreëa mü ’òho yaà lo ko mäm ati-väyv- -indra karmäëam atisüryägni-tejasam upalabhyamänam ap y ajam avyayaà nikhila-jaga - -d eka käraëaà sarveçvaraà mäà sarva-samäçrayaëéyatväya manuñyatva-saàsthänam ästhitaà na abhijänäti ||7.25||

|vedähaà samatétäni vartamänäni cärjuna ||26||bhaviñyäëi ca bhütäni mäà tu veda na kaçcana

atétäni vartamänän y anägatäni ca sarväëi bhütän y ahaà ve da jänämi | mäà tu ve da na kaçcana | mayänusandhéyamäneñu käla-traya-vartiñu bhüteñu mäm evaà-vidhaà väsudevaà sarva-samäçrayaëéyatayävaté rëaà viditvä mäm eva samäçrayam na kaçci d upalabhyata ity a | rthaù ato jïäné sudarlabha eva ||7.26||

tathä hi—

- - - |icchä dveña samutthena dvandva mohena bhärata- ||27||sarva bhütäni saàmohaà sarge yänti parantapa

-icchä dveñäbhyäà samutthena çétoñëädi-dvandväkhyena mohena sarva-bhütäni sa rge janma-käla eva saàmohaà yänti | eta d uktaà bhavati guëa-mayeñu sukha-duùkhädi-dvandveñu pürva-pürva-janmani yad-viñayau -icchädveñau räga-dveñ äv abhyastau ta -d väsanayä punar api janma-käla eva ta deva dvandväkhyam -icchä dveña-viñayatvena samupasthitaà bhütänäà mohanaà bhavati tena mohena sarva-bhütäni saàmohaà yänti, tad-viñaye -cchä dveña-svabhäväni bhavanti, na ma -t saàçleña-viyoga-sukha-duùkha-svabhäväni | jïäné tu ma -t saàçleña-viyogai -ka sukha-duùkha-svabhäva , ù na ta -t svabhävaà kim api bhütaà jäyate iti ||7.27||

- - |yeñäà tv anta gataà päpaà janänäà puëya karmaëäm - - - ||28||te dvandva moha nirmuktä bhajante mäà dåòha vratäù

yeñäà tv ane -ka janmärjitenotkåñ -öa puëya-saàcayena guëa-mayaà -dvandvecchä dveña-hetu-bhütaà ma -d aunmukhya-virodhi cänädi-käla-

pravåttaà päpam anta-gataà kñéëam te pürvoktena sukåta-täratamyena mäà çaraëam anuprapa dya guëa-mayä n mohä d vinirmu ktä jarä-maraëa-mokñäya prakåti-viyuktätma-svarüpa-darçanäya mahate caiçvaryäya ma -t präptaye ca

-dåòha vratä -dåòha saàkalpä mäm eva bhajante ||7.28||

atra teñäà trayäëäà bhagavantaà bhajamänänäà jïätavya-viçeñä n upädeyäàç ca prastauti—

j - - |arä maraëa mokñäya mäm äçritya yatanti ye ||29||te brahma tad viduù kåtsnam adhyätmaà karma cäkhilam

jarä-maraëa-mokñäya prakåti-viyuktätma-svarüpa-darçanäya mäm äçritya ye yatante te ta d brahma vi | duù adhyätmaà ca kåtsnaà vi , duù karma cäkhilaà vi ||7.29||duù

|sädhibhütädhidaivaà mäà sädhiyajïaà ca ye viduù- ’ - ||30||prayäëa käle pi ca mäà te vidur yukta cetasaù

atra ya iti punar-nirdeçä t pürva-nirdiñöebhyo’nye adhikäriëo jïäyante | sädhibhütaà sädhidaivaà mäm aiçvaryärthino ye vi dur ity eta d anuvä -dasvarüpam api apräptärthatvä t tad-vidhäyakam eva | tathä sädhiyajïam ity api trayäëäm adhikäriëäm aviçeñeëa vidhéyate, -artha sväbhävyä t trayäëäà hi nitya-naimitti -ka rüpa-mahä-yajïä -dy anuñöhänam avarjanéyam | te ca prayäëa-käle’pi sväpräpyänuguëaà mäà vi | duù te ca iti ca-kärä t pürve jarä-maraëa-mokñäya yatamänäç ca prayäëa-käle’pi vi , duù iti samuccéyante | anena jïänino’pi -artha sväbhävyä t sädhiyajïaà mäà vi duù prayäëa-käle’pi sva-präpyänuguëaà mäà vi dur it y uktaà bhavati ||7.30||

- - - - - iti çrémad bhagavad rämänuja viracite çrémad gétä bhäñye’ saptamo dhyäyaù

||7||

athäñöamo’dhyäyaù

, - -saptame parasya brahmaëo väsudevasyopäsyatvaà nikhila cetanäcetana- , , , - -vastu çeñitvaà käraëatvaà ädhäratvaà sarva çarératayä sarva prakäratvena - - , - , - - sarva çabda väcyatvaà sarva niyantåtvaà sarvaiç ca kalyäëa guëa gaëair

, - - - ekäçrayatvaà tasyaiva parataratvaà ca sattva rajas tamo mayair - - -dehendriyatvena bhogyatvena cävasthitair bhävair anädi käla pravåtta

- - | - - -duñkåta praväha hetukais tasya tirodhänam atyutkåñöa sukåta hetuka- - , - -bhagavat prapattyä ca tan nivartanaà sukåta täratamyena ca pratipatti - - - - -vaiñeñyäd aiçvaryäkñara yäthätmya bhagavat präpty apekñayopäsaka

, - - -bhedaà bhagavantaà prepsor nitya yuktatayika bhaktitayä cätyartha- - , parama puruña priyatvena çraiñöhyaà durlabhatvaà ca pratipädya eñäà

- | trayäëäà jïätavyopädeya bhedäàç ca prästauñét idäném añöame prastutän- —jïätavyopädeya bhedän vivinakti

|kià tad brahma kim adhyätmaà kià karma puruñottama ||1||adhibhütaà ca kià proktam adhidaivaà kim ucyate ’ ’ |adhiyajïaù kathaà ko tra dehe smin madhusüdana

- ’ ||2||prayäëa käle ca kathaà jïeyo si niyatätmabhiù

- - jarä maraëa mokñäya bhagavantam äçritya yatamänänäà jïätavyatayoktaà ? tad brahmädhyätmaà ca karma ca kim iti vaktavyam aiçvaryärthinäà

? ’ - -jïätavyam adhibhütam adhidaivaà ca kià trayäëäà jïätavyo dhiyajïa çabda ? - ? - nirdiñöaç ca kaù tasya cädhiyajïa bhävaù kathaà prayäëa käle caibhis

’ ? ||8.1—8.2||tribhiù niyatätmabhiù kathaà jïeyo si

- —çré bhagavän uväca

’ |akñaraà brahma paramaà svabhävo dhyätmam ucyate- - ||3||bhütabhävodbhava karo visargaù karma saàjïitaù

tad brahma iti nirdiñöaà paramam akñaraà na kñaratéty akñaraà kñetrajïaà- | samañöi rüpam tathä ca çrutir ’ avyaktam akñare léyate kñaraà tamasi

léyate [ . . 2] | - -su u ity ädikä paramam akñaraà prakåti vinirmuktätma svarüpam | ’ - svabhävo dhyätmam ucyate svabhävaù prakåtir anätma bhütam ätmani

- - - - saàbaddhyamänaà bhüta sükñma tad väsanädikaà païcägni vidyäyäà | - jïätavyatayä uditam tad ubhayaà präpyatayä tyäjyatayä ca mumukñubhir

| jïätavyam

- - , - - bhüta bhävo manuñyädi bhävaù tad udbhava karo yo visargaù païcamyäm - ähutäv äpaù puruña vacaso bhavanti [ . . 5.3.3] chä u iti çruti- -siddho yoñit

- , - | saàbandha jaù sa karma saàjïitaù tac cäkhilaà sänubandham | udvejanéyatayä pariharaëéyatayä ca mumukñubhir jïätavyam

— pariharaëéyatä cänantaram eva vakñyate yad icchanto brahmacaryaà caranti [8.11] ||8.3||iti

|adhibhütaà kñaro bhävaù puruñaç cädhidaivatam’ - ||4||adhiyajïo ham evätra dehe deha bhåtäà vara

- -aiçvaryärthinäà jïätavyatayä nirdiñöam adhibhütaà kñaro bhävo viyad ädi - - - bhüteñu vartamänas tat pariëäma viçeñaù kñaraëa svabhävo vilakñaëaù

- , - - - -çabda sparçädiù säçrayaù vilakñaëäù säçrayäù çabda sparça rüpa rasa | | gandhä aiçvaryärthibhiù präpyäù tair anusandheyäù

- - | puruñaç cädhidaivatam adhidaivata çabda nirdiñöaù puruñaù adhidaivataà - - - - daivatopari vartamänam indra prajäpati prabhåti kåtsna daivatopari | - - - - vartamänaù indra prajäpati prabhåténäà bhogya jätäd vilakñaëa çabdäder

| bhoktä puruñaù sä ca bhoktåtvävasthä aiçvaryärthibhiù präpyatayä | anusandheyä

’ - - ’ | adhiyajïo ham evädhiyajïa çabda nirdiñöo ham eva adhiyajïo yajïair | - ärädhyatayä vartamänaù atrendrädau mama deha bhüte

’ - - -ätmatayävasthito ham eva yajïair ärädhya iti mahä yajïädi nitya- naimittakänuñöhäna veläyäà trayäëäm adhikäriëäm anusandheyam etat ||

8.4|| idam api trayäëäà sädhäraëam—

- |anta käle ca mäm eva smaran muktvä kalevaram - ||5||yaù prayäti sa mad bhävaà yäti nästy atra saàçayaù

- , - anta käle ca mäm eva smaran kalevaraà tyaktvä yaù prayäti sa mad bhävaà | | yäti mama yo bhävaù svabhävas taà yäti tadänéà yathä mäm

- | - anusaàdhatte tathä vidhäkäro bhavatéty arthaù yathä ädi bharatädayas - - ||8.5||tadänéà smaryamäëa måga sajätéyäkäräù saàbhütäù

- - - - smartuù sva viñaya sajätéya käratäpädanam antya pratyayasya svabhäva iti

—suspañöam äha

|yaà yaà väpi smaran bhävaà tyajaty ante kalevaram

- - ||6||taà tam evaiti kaunteya sadä tad bhäva bhävitaù

ante’nta-käle yaà yaà väpi bhävaà smaran kalevaraà tyajati taà taà bhävam eva maraëäntaram eti | antya-pratyayaç ca pürva-bhävita-viñaya eva jäyate ||8.6|| yasmät pürva-käläbhyasta-viñaye eväntya-pratyayo jäyate—

|tasmät sarveñu käleñu mäm anusmara yudhya ca - - ||7||mayy arpita mano buddhir mäm evaiñyasy asaàçayaù

- - tasmät sarveñu käleñv äprayäëäd ahar ahaù mäm anusmarähar ahar- - - - - -anusmåti karaà yuddhädikaà varëäçramänubandhi çruti småti codita nitya

| - - - -naimittikaà ca karma kuru etad upäyena mayy arpita mano buddhir anta - käle ca mäm eva smaran yathäbhilañita prakäraà mäà präpsyasi nätra

||8.7||saàçayaù

- - evaà sämänyena sarvatra sva präpyäväptir antya pratyayädhénä ity uktvä- - - | tad arthaà trayäëäm upäsana prakära bhedaà vaktum upakramate

- - -tatraiçvaryärthinäm upäsana prakäraà yathopäsanam antya pratyaya —prakäraà cäha

- - - |abhyäsa yoga yuktena cetasä nänya gäminä ||8||paramaà puruñaà divyaà yäti pärthänucintayan

- - - aharahar abhyäsa yogäbhyäà yuktatayä nänya gäminä cetasä anta käle - paramaà puruñaà divyaà mäà vakñyamäëa prakäraà cintayan mäm eva yäty

- - - - - ädi bharata mågatva präptivad aiçvarya viçiñöatayä mat samänäkäro | - bhavati abhyäso nitya naimittikäviruddheñu sarveñu käleñu manasä- , - ’ -upäsya saàçélanam yogas tv aharahar yoga käle nuñöhéyamänaà yathokta

||8.8||lakñaëam upäsanam

kavià puräëam anuçäsitäram |aëor aëéyäàsam anusmared yaù

-sarvasya dhätäram acintya rüpam- ||9||äditya varëaà tamasaù parastät

- prayäëa käle manasäcalena - |bhaktyä yukto yoga balena caiva

bhruvor madhye präëam äveçya samyak sa taà paraà puruñam upaiti ||10||divyam

kavià sarvajïaà puräëaà purätanam anuçäsitäraà viçvasya praçäsitäram aëor aëéyäàsaà jéväd api sükñmataraà sarvasya dhätäraà sarvasya srañöaram

- - - - acintya rüpaà sakaletara visajätéya svarüpam äditya varëaà tamasaù - - - | - parastät apräkåta sväsädhäraëa divya rüpam tam evaà bhütam aharahar

- - - - - abhyasyamäna bhakti yukta yoga balena ärüòha saàskäratayä acalena - manasä prayäëa käle bhruvor madhye präëam äveçya saàsthäpya tatra ’ - bhruvor madhye divyaà puruñaà yo nusmaret sa tam eva upaiti tad bhävaà

, - ||8.9yäti tat samänaiçvaryo bhavatéty arthaù -10||

- —atha kaivalyärthinäà smaraëa prakäram äha

- yad akñaraà veda vido vadanti - |viçanti yad yatayo véta rägäù

yad icchanto brahmacaryaà caranti tat te padaà saàgraheëa ||11||pravakñye

- - - yad akñaram asthülatvädi guëakaà veda vido vadanti véta rägäç ca yatayo yad akñaraà viçanti yad akñaraà präptum icchanto brahmacaryaà caranti tat

| ’ te padaà saàgraheëa pravakñye padyate gamyate nena iti padaà tan- - - nikhila vedänta vedyaà mat svarüpam akñaraà yathä upäsyaà tathä

||8.11||saàkñepeëa pravakñyäméty arthaù

- |sarva dväräëi saàyamya mano hådi nirudhya ca - ||12||mürdhny ädhäyätmanaù präëam ästhito yoga dhäraëäm

- - - sarväëi çroträdénéndriyäëi jïäna dvära bhütäni saàyamya sva vyäpärebhyo - - vinivartya hådaya kamala niviñöe mayy akñare mano nirudhya yogäkhyäà ||8.12||dhäraëäà ästhito mayy eva niçcaläà sthitim ästhitaù

|om ity ekäkñaraà brahma vyäharan mäm anusmaran ||13||yaù prayäti tyajan dehaà sa yäti paramäà gatim

- om ity ekäkñaraà brahma mad väcakaà vyäharan väcyaà mäm anusmaran

ätmanaù präëaà mürdhny ädhäya dehaà tyajan yaù prayäti sa yäti paramäà - - - gatià prakåti viyuktaà mat samänäkäram apunar ävåttim ätmänaà

präpnotéty arthaù || yaù sa sarveñu bhüteñu naçyatsu na vinaçyati’ | avyakto kñara ity uktas tam ähuù paramäà gatim [8.20,21] ity anantaram eva

||8.12vakñyate -13||

- -evam aiçvaryärthinaù kaivalyärthinaç ca sva präpyänuguëo bhagavad- | - - -upäsana prakära uktaù atha jïänino bhagavad upäsana prakäraà präpti

—käraà cäha

- |ananya cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù - ||14||tasyähaà sulabhaù pärtha nitya yuktasya yoginaù

- - - nityaço mäm udyoga prabhåti satataà sarva kälam ananya cetä yaù smaraty

- - - atyarthaà mat priyatvena mat småtyä vinä ätma dhäraëam alabhamäno- - - niratiçaya priyaà mäà yaù smarati tasya nitya yuktasya nitya yogaà

’ ’ | - käìkñamäëasya yogino haà sulabho ham eva präpyaù na mad bhäva | - ’ | aiçvaryädikaù supräpaç ca tad viyogam asahamäno ham eva taà våëe

- - - - - -mat präpty anuguëopäsana vipäkaà tad virodhi nirasanam atyarthaà mat | priyatvädikaà cäham eva dadäméty arthaù yam evaiña våëute tena labhyaù

[ . . 3.2.3] | —mu u iti hi çrüyate vakñyate ca - - | teñäà satata yuktänäà bhajatäà préti pürvakam

- || dadämi buddhi yogaà taà yena mäm upayänti te - | teñäm evänukampärtham aham ajïäna jaà tamaù

- - - || näçayämy ätma bhäva stho jïäna dépena bhäsvatä [10.10-11] ||iti8.14||

- - ataù param adhyäya çeñeëa jïäninaù kaivalyärthinaç cäpunar ävåttim - —aiçvaryärthinaù punar ävåttià cäha

- |mäm upetya punar janma duùkhälayam açäçvatam ||15||näpnuvanti mahätmänaù saàsiddhià paramäà gatäù

- mäà präpya punar nikhila duùkhälayam asthiraà janma na präpnuvanti yata

- - - - -ete mahätmäno mahä manaso yathävasthita mat svarüpa jïänä atyartha- - -mat priyatvena mayä vinä ätma dhäraëam alabhamänä mayy äsakta manaso - - - ||8.15||mad äçrayä mäm upäsya parama saàsiddhi rüpaà mäà präptäù

- - -aiçvarya gatià präptänäà bhagavantaà präptänäà ca punar ävåttav apunar

—ävåttau ca hetum anantaram äha

- - ’ |ä brahma bhuvanäl lokäù punar ävartino rjuna - ||16||mäm upetya tu kaunteya punar janma na vidyate

- - - brahma loka paryantä brahmäëòodara vartinaù sarve lokä - | - bhogaiçvaryälayäù punar ävartino vinäçinaù ata aiçvarya gatià präptänäà

- - | - -präpya sthäna vinäçäd vinäçitvam avarjanéyam mäà sarva jïaà satya

- - - - - - -saàkalpaà nikhila jagad utpatti sthiti laya lélaà parama käruëikaà sadaika - - ||rüpaà präptänäà vinäça prasaìgäbhävät teñäà punar janma na vidyate

8.16||

- - - - - -brahma loka paryantänäà lokänäà tad antar vartinäà ca parama puruña- - - - —saàkalpa kåtäm utpatti vinäça käla vyavasthäm äha

- - |sahasra yuga paryantam ahar yad brahmaëo viduù - ’ - - ||17||rätrià yuga sahasräntäà te ho rätra vido janäù

- - - - - -ye manuñyädi catur makhäntänäà mat saàkalpa kåtäho rätra vyavasthä-vido , - - - janäù te brahmaëaç catur mukhasya yad ahaç catur yuga sahasrävasänaà, - ||8.17||viduù rätrià ca tathä rüpäm

- |avyaktäd vyaktayaù sarväù prabhavanty ahar ägame- - ||18||rätry ägame praléyante tatraivävyakta saàjïake

, - - - -tatra brahmaëaù ahar ägama samaye trailokyäntar vartinyo dehendriya- - - - - bhogya bhoga sthäna rüpä vyaktaç catur mukha dehävasthäd avyaktät

| - - - - -prabhavanti tatraivävyaktävasthä viçeñe catur mukha dehe rätry ägama ||8.18||samaye praléyante

- |bhüta grämaù sa eväyaà bhütvä bhütvä praléyate

- ’ - ||19||rätry ägame vaçaù pärtha prabhavaty ahar ägame

- - ’ - - sa eväyaà karma vaçyo bhüta grämo har ägame bhütvä bhütvä rätry ägame - | - - -praléyate punar apy ahar ägame prabhavati tathä varñä çatävasäna rüpa

- - - , yuga sahasränte brahma loka paryantä lokä brahmä ca påthivé apsu - - - - praléyate äpas tejasi léyante ity ädi krameëävyaktäkñara tamaù paryantaà

| mayy eva praléyante

- - evaà mad vyatiriktasya kåtsnasya käla vyavasthayä matta utpatter mayi - - - pralayäc ca utpatti vinäça yogitvam avarjanéyam ity aiçvarya gatià

- | - -präptänäà punar ävåttir aparihäryä mäm upetänäà tu na punar ävåtti ||8.19||prasaìgaù

- - —atha kaivalya präptänäm api punar ävåttir na vidyata ity äha

’ ’ ’ |paras tasmät tu bhävo nyo vyakto vyaktät sanätanaù ||20||yaù sa sarveñu bhüteñu naçyatsu na vinaçyati

’ |avyakto kñara ity uktas tam ähuù paramäà gatim

||21||yaà präpya na nivartante tad dhäma paramaà mama

- - tasmäd avyaktäd acetana prakåti rüpät puruñärthatayä para utkåñöo’ ’ bhävo nyo jïänaikäkäratayä tasmäd visajätéyo vyaktaù kenacit pramäëena na

- - | vyajyata ity avyaktaù sva saàvedya sädhäraëäkära ity arthaù sanätana- | - -utpatti vinäçänarhatayä nityaù yaù sarveñu viyad ädiñu bhüteñu sa

- ’ käraëeñu sa käryeñu vinaçyatsu tatra tatra sthito pi na vinaçyati’ ’ | so vyakto kñara ity uktaù ye tv akñaram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate

[ 12.3], gétä ’ küöastho kñara ucyate [ 15.16] - - gétä ity ädiñu taà veda vidaù | paramäà gatim ähuù ayam eva yaù prayäti tyajan dehaà sa yäti paramäà

gatim [ 8.5] - - - ’ - -gétä ity atra parama gati çabda nirdiñöo kñaraù prakåti saàsarga- | viyukta svarüpeëävasthita ätmä ity arthaù

[ Not in all editions: yam evaà-bhütaà svarüpeëävasthitam präpya na nivartante tan mama paramaà dhäma paramaà niyamana-sthänam | acetana-prakåtir ekaà niyamana-sthänam, tat-saàsåñöa-rüpä jéva-prakåtir dvitéyaà niyamana-sthänam acit-saàsarga-viyuktaà svarüpeëävasthitaà mukta-svarüpaà paramaà niyamana-sthänam ity arthaù |]

- - | - - , tac cäpunar ävåtti rüpam athavä prakäça väcé dhäma çabdaù prakäçaç - - - ceha jïänam abhipretaà prakåti saàsåñöat paricchinna jïäna rüpäd

’ - - - ätmano paricchinna jïäna rüpatayä mukta svarüpaà paraà dhäma ||8.20-21]

- —jïäninaù präpyaà tu tasmäd atyanta vibhaktam ity äha

|puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä- ||22||yasyäntaù sthäni bhütäni yena sarvam idaà tatam

| mattaù parataraà nänyat kiàcidasti dhanajaya || mayi sarvam idaà protaà sütre maëigaëä iva [7.7]

mäm ebhyaù param avyayam [7.13] - ity ädinä nirdiñöasya yasyäntaù sthäni , - sarväëi bhütäni yena ca pareëa puruñeëa sarvam idaà tataà sa para puruño- ananya cetäù satatam [8.14] | ity ananyayä bhaktyä labhyaù

|yatra käle tv anävåttim ävåttià caiva yoginaù

||23||prayätä yänti taà kälaà vakñyämi bharatarñabha - |agnir jyotir ahaù çuklaù ñaë mäsä uttaräyaëam

- ||24||tatra prayätä gacchanti brahma brahma vido janäù

- - - - -athätma yäthätmya vidaù parama puruña niñöhasya ca sädhäraëém arcir - ädikäà gatim äha dvayor apy arcir ädikä gatiù çrutau , - -çrutä sä cäpunar ävåtti

| - lakñaëä tathä païcägni vidyäyäà ’ tad ya itthaà vidur ye ceme raëye çraddhä ’ ’tapa ity upäsate te rciñam abhisaàbhavanty arciño haù [ . . 5.10.1] chä u ity ädav- - - - - arcir ädikayä gaty ägatasya para brahma präptir apunar ävåttiç coktä sa ... enän brahma gamayati etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà

nävartante [ . . 4.15.5] | chä u iti

- - - - - - — na ca prajäpati väkyädau çruti para vidyäìga bhütätma präpti viñayeyam tad ya itthaà viduù -iti gati , çrutir ’ ye ceme raëye çraddhäà tapa ityupäsate

[ . . 5.10.1] - - - | chä u iti para vidyäyäù påthak çruti vaiyarthyät

- païcägni vidyäyäà ca - iti tu païcamyäm ähutäv äpaù puruña vacaso bhavanti[ . . 5.9.1] chä u iti - - ramaëéya caraëäù kapüya caraëäù [ . . 5.10.7] -chä u iti puëya

- - - päpa hetuko manuñyädi bhävo apäm eva bhütäntara saàsåñöanäm ätmanas - - - tu yat pariñvaìga mätram iti cid acitor vivekam abhidhäya tad ya itthaà

... ’ viduù te rciñam abhisaàbhavanti [ . . 5.10.1], chä u imaà mänavam ävartaà nävartante [ . . 4.15.5] - - chä u iti vivikte cid acid vastuni tyäjyatayä präpyatayä ca

’ tad ya itthaà vidus te rcirädinä gacchanti na ca punar ävartante ity uktam iti | gamyate

- - - - ätma yäthätmya vidaù parama puruña niñöhasya ca sa enän brahma gamayati [ . . 4.15.5] - - - - chä u iti brahma präpti vacanäd acid viyuktam ätma vastu

- - | - -brahmätmakatayä brahma çeñataika rasam ity anusandheyam tat kratu - - nyäyäc ca para çeñataika rasatvaà ca ya ätmani tiñöhan yasyätmä çaréram

[ 14.6.5.5.30] - - - | ÇaBrä ity ädi çruti siddham

- - - - - -atra käla çabdo märgasyähaù prabhåti saàvatsaränta käläbhimäni devatä | ’ |bhüyastayä märgopalakñaëärthaù yasmin märge prayätä yogino nävåttim

- , | puëya karmäëaç cävåttià yänti taà märgaà vakñyäméty arthaù agnir jyotir - , ||8.23-ahaù çuklaù ñaë mäsä uttaräyaëam iti saàvatsarädénäà pradarçanam

24||

|dhümo rätris tathä kåñëaù ñaëmäsä dakñiëäyanam ||25||tatra cändramasaà jyotir yogé präpya nivartate

- - - - | - etac ca dhümädi märga stha pitå lokädeù pradarçanam atra yogi çabda- - - ||8.25||puëya karma sambandhi viñayaù

- |çukla kåñëe gaté hy ete jagataù çäçvate mate

||26||ekayä yäty anävåttim anyayävartate punaù

- | | , çuklä gatir arcir ädikä kåñëä ca dhümädikä çuklayänävåttià yänti kåñëayä | - -tu punar ävartante ete çukla kåñëe gaté jïäninäà vividhänäà puëya

| karmaëäà ca çrutau çäçvate mate ’ tad ya itthaà vidur ye ceme raëye ’ çraddhäà tapa ity upäsate te rciñam abhisaàbhavanti [ . . 5.10.1], chä u atha ya

- ime gräme iñöa pürte dattam ity upäsate te dhümam abhisambhavanti [ . .chä u 5.10.3] ||8.26||iti

|naite såté pärtha jänan yogé muhyati kaçcana - ||27||tasmät sarveñu käleñu yoga yukto bhavärjuna

- | etau märgau jänan yogé prayäëa käle kaçcana na muhyati api tu svenaiva- | - - - - -deva yänena pathä yäti tasmäd aharahar arcir ädi gati cintanäkhya yoga ||8.27||yukto bhava

athädhyäya-dvayodita-çästrärtha-vedana-phalam äha—

vedeñu yajïeñu tapaùsu caiva - |däneñu yat puëya phalaà pradiñöam

atyeti tat sarvam idaà viditvä ||28||yogé paraà sthänam upaiti cädyam

- - - - - - - - åg yajuù sämätharva rüpa vedäbhyäsa yajïa tapo däna prabhåtiñu sarveñu - -puëyeñu yat phalaà nirdiñöam idam adhyäya dvayoditaà bhagavan

- - mähätmyaà viditvä tat sarvam atyeti etad vedana sukhätirekeëa tat sarvaà | tåëavat manyate yogé jïäné ca bhütvä jïäninaù präpyam param ädyaà

||8.28||sthänam upaiti

- - ’ ’ iti çrémad rämänujäcärya viracite bhäñye ñöamo dhyäyaù||8||

atha navamo’dhyäyaù

upäsaka-bheda-nibandhanä viçeñäù pratipäditäù | idäném upäsyasya parama-puruñasya mähätmyaà | jïäninäà ca viçeñaà viçodhya bhakti-rüpasyopäsanasya svarüpam ucyate—

|idaà tu te guhyatamaà pravakñyämy anasüyave - ’ ||1||jïänaà vijïäna sahitaà yaj jïätvä mokñyase çubhät

- | - idaà tu te guhyatamaà bhakti rüpam upäsanäkhyaà jïänaà vijïäna sahitam- - - - | | -upäsana gati viçeña jïäna sahitam anasüyave te pravakñyämi mad

- - viñayaà sakaletara visajätéyam aparimita prakäraà mähätmyaà çrutvä evam | eva saàbhavatéti manvänäya te pravakñyäméty arthaù yaj jïänam

- - - anuñöhäna paryantaà jïätvä mat präpti virodhinaù sarvasmäd açubhän ||9.1||mokñyase

- - |räja vidyä räja guhyaà pavitram idam uttamam ||2||pratyakñävagamaà dharmyaà susukhaà kartum avyayam

- - | -räja vidyä vidyänäà räjä räja guhyaà guhyänäà räjä räjïäà vidyeti vä räja, - , - vidyä räjäno hi vistérëägädha manasaù mahä manasäm iyaà vidyä ity arthaù

| - - - | mahä manasa eva gopanéya gopana kuçalä iti teñäm eva guhyam idam - - - - uttamam pavitraà mat präpti virodhy açeña kalmañäpahaà

| | -pratyakñävagamam avagamyata ity avagamo viñayaù pratyakña’ | -bhüto vagamo viñayo yasya jïänasya tat pratyakñävagamam bhakti

’ rüpeëopäsanena upäsyamäno haà tadäném eva upäsituù pratyakñatäm | upägato bhaväméty arthaù

- athäpi dharmyaà dharmäd anapetaà dharmatvaà hi niùçreyasa sädhanatvam| - - svarüpeëa evätyartha priyatvena tadäném eva mad darçanäpädanatayä ca

- - - - - --svayaà niùçreyasa rüpam api niratiçaya niùçreyasa rüpätyantika mat präpti | , sädhanam ity arthaù ata eva susukhaà kartuà susukhopädänam

| - atyarthapriyatvena upädeyam avyayam akñayaà mat präptià sädhayitväpi | - - ’ svayaà na kñéyate evaà rüpam upäsanaà kurvato mat pradäne kåte pi na

||9.2||kiàcit kåtaà mayäsyeti me pratibhätéty arthaù

|açraddadhänäù puruñä dharmasyäsya paraàtapa - - ||3||apräpya mäà nivartante måtyu saàsära vartmani

- - - asyopäsanäkhyasya dharmasya niratiçaya priya mad viñayatayä svayaà- - - - - - -niratiçaya priya rüpasya parama niùçreyasa svarüpa mat präpti

- - -sädhanasyävyayasya upädäna yogya daçäà präpyäçraddadhänä viçväsa- - - - pürvaka tvärä rahitäù puruñä mäm apräpya måtyu rüpe saàsära vartmani

| ! ||9.3||nitaräà vartante aho mahad idam äçcaryam ity arthaù çåëu tävat präpya-bhütasya mamäcintya-mahimänam—

- |mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta mürtinä- - ||4||mat sthäni sarva bhütäni na cähaà teñv avasthitaù

- -idaà cetanäcetanätmakaà kåtsnaà jagad avyakta mürtinäprakäçita | svarüpeëa mayäntaryämiëä tatam asya jagato dhäraëärthaà

| niyamanärtham ca çeñitvena vyäptam ity arthaù yathä -antaryämi brähmaëe ... yaù påthivyäà tiñöhan yaà påthivé na veda [ . . . 3.7.3] bå ä u ya

... ätmani tiñöhan yam ätmä na veda [ 14.6.5.5.30] - -ÇatBr iti cetanäcetana vastu | jätair adåñöenäntaryämiëä tatra tatra vyäptir uktä

- - , tato mat sthäni sarva bhütäni sarväëi bhütäni mayy antaryämiëi sthitäni tatraiva brähmaëe yasya påthivé çaréraà yaù påthivém antaro yamayati

[ . . . 3.7.3], bå ä u yasyätmä çaréraà ya ätmänam antaro yamayati [ ÇatBr14.6.6.5.30] - | -iti çarératvena niyämyatva pratipädanät tadäyatte sthiti

, ’ niyamane pratipädite çeñitvaà ca na cähaà teñv avasthito haà tu na- | - ||9.4||tadäyatta sthitiù mat sthitau tair na kaçcid upakära ity arthaù

- |na ca mat sthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram

- - - ||5||bhüta bhån na ca bhüta stho mamätmä bhüta bhävanaù

- | na ca mat sthäni bhütäni na ghaöadénäà jaläder iva mama dhärakatvam ? - | | katham mat saàkalpena paçya mamaiçvaraà yogam anyatra kutracid

- | ’ ? asaàbhavanéyaà mad asädhäraëam äçcaryaà yogaà paçya ko sau yogaù- - - | bhüta bhån na ca bhüta stho mamätmä bhüta bhävanaù sarveñäà bhütänäà

| -bhartähaà na ca taiù kaçcid api mamopakäraù mamätmaiva bhüta | - bhävanaù mama mano mayaù saàkalpa eva bhütänäà bhävayitä dhärayitä

||9.5||niyantä ca

- - - —sarvasyäsya sva saàkalpäyatta sthiti pravåttitve nidarçanam äha

- - |yathäkäça sthito nityaà väyuù sarvatra go mahän - ||6||tathä sarväëi bhütäni mat sthänéty upadhäraya

’ | yathäkäçe nälambane mahän väyuù sthitaù sarvatra gacchati sa tu väyur - - nirälambano mad äyatta sthitir ity avaçyäbhyupagamanéyo mayaiva dhåta iti

, vijïäyate tathaiva sarväëi bhütäni tair adåñöo mayi sthitäni mayaiva | dhåtänéty upadhäraya

- — - yathähuù veda vidaù meghodayaù sägara sannivåttir indor vibhägaù | - - sphuritäni väyoù vidyud vibhaìgo gatir uñëa raçmer viñëor viciträù

|| - prabhavanti mäyäù iti viñëor ananya sädhäraëäni mahäçcaryäëéty arthaù| çrutir —api etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryäcandramasau

vidhåtau tiñöhataù [ . . . 3.8.9] bå ä u

| bhéñäsmäd vätaù pavate bhéñodeti süryaù bhéñäsmäd agniç cendraç ca måtyur dhävati païcamaù [ . . tai u

2.8.1]

ity-ädikä ||9.6||

- sakaletara nirapekñasya bhagavataù saàkalpät sarveñäà sthitiù pravåttiç - - , —coktäs tathä tat saàkalpäd eva sarveñäm utpatti pralayav api ity äha

- |sarva bhütäni kaunteya prakåtià yänti mämikäm- ||7||kalpa kñaye punas täni kalpädau visåjämy aham

- - - sthävara jaìgamätmakäni sarväëi bhütäni mämikäà mac charéra bhütäà - - - - - -prakåtià tamaù çabda väcyäà näma rüpa vibhägänarhäà kalpa kñaye catur

- - | mukhävasäna samaye mat saàkalpäd yänti täny eva bhütäni kalpädau | punar visåjämy aham yathäha —manuù -äséd idaà tamo bhütam [ 1.5] manu

’ so bhidhyäya çarérät svät [ 1.8] manu iti çrutir —api yasyävyaktaà çaréram[ . . 7] - , su u ity ädikä ’ , avyaktam akñare léyate kñaraà tamasi léyate tamaù pare

deve ekébhavati [ . . 2] su u tama äsét tamasä güòham agre praketam [ . . åg ve8.7.17.3] iti ca ||9.7||

|prakåtià sväm avañöabhya visåjämi punaù punaù- ||8||bhüta grämam imaà kåtsnam avaçaà prakåter vaçät

- svakéyäà vicitra pariëäminéà prakåtim avañöabhyäñöadhä pariëamayya - - - - - imaà catur vidhaà deva tiryaì manuñya sthävarätmakaà bhüta grämaà

- madéyäyä mohinyäù guëa mayyäù prakåteù vaçäd avaçaà punaù punaù käle ||9.8||käle visåjämi

- - - evaà tarhi viñama såñöy ädéni karmäëi nairghåëyädy äpädanena | —bhagavantaà badhnantéti aträha

|na ca mäà täni karmäëi nibadhnanti dhanaàjaya ||9||udäsénavad äsénam asaktaà teñu karmasu

- - na ca täni viñama såñöy ädéni karmäëi mäà nibadhnanti mayi , - - nairghåëyädikaà näpädayanti yataù kñetra jïänäà pürva kåtyäny eva

- - - | ’ karmäëi devädi viñama bhäva hetavaù ahaà tu tatra vaiñamye saktas tatra | udäsénavad äsénaù yathäha -sütra käraù— - vaiñamya nairghåëye na säpekñatvät [ . . 2.1.34] ve sü na karmävibhägäd iti cen nänäditvät [ . . 2.1.35] ve sü

||9.9||iti

- |mayädhyakñeëa prakåtiù süyate sa caräcaram ||10||hetunänena kaunteya jagad viparivartate

- - tasmät kñetrajïa karmänuguëaà madéyä prakåtiù satya saàkalpena - , -mayädhyakñeëekñitä sa caräcaraà jagat süyate anena kñetrajïa

- - | - karmänuguëa mad ékñaëena hetunä jagad viparivartate iti mat svämyaà- - - satya saàkalpatvaà nairghåëyädi doña rahitatvam ity evam ädikaà mama

- | vasudeva sünor aiçvaraà yogaà paçya yathä çrutiù—

asmän mäyé såjate viçvam etat tasmiàç cänyo mäyayä saànirüddhaù | mäyäà tu prakåtià vidyänmäyinaà tu maheçvaram || [çve.u. 4.9-10] iti ||9.10||

|avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam - ||11||paraà bhävam ajänanto mama bhüta maheçvaram

- - - - -evaà mäà bhüta maheçvaraà sarvajïaà satya saàkalpaà nikhila jagad eka - - käraëaà parama käruëikatayä sarva samäçrayaëéyatväya mänuñéà tanum

- - — - -äçritaà sva kåtaiù päpa karmabhir müòhä avajänanti präkåta manuñya | - - - -samaà manyante bhüta maheçvarasya mamäpära käruëyaudärya sauçélya

- - - vätsalyädi nibandhanaà manuñyatva samäçrayaëa lakñaëam imaà paraà - - - bhävam ajänanto manuñyatva samäçrayaëa mätreëa mäm itara sajätéyaà

||9.11||matvä tiraskurvantéty arthaù

- - |moghäçä mogha karmäëo mogha jïänä vicetasaù ||12||räkñasém äsuréà caiva prakåtià mohinéà çritäù

- - - - mama manuñyatve parama käruëyädi paratva tirodhäna karéà räkñasém , - -äsuréà ca mohinéà prakåtim äçritäù moghäçäù mogha väïchitä niñphala

, - | - väïchitäù mogha karmäëo moghärambhäù mogha jïänäù sarveñu - - | madéyeñu caräcareñv artheñu mayi ca viparéta jïänatayä niñphala jïänäù

- - , -vicetasas tathä sarvatra vigata yäthätmya jïänäù mäà sarveçvaram itara , , samaà matvä mayi yat kartum icchanti yad uddiçya ärambhän kurvate tat ||9.12||sarvaà moghaà bhavatéty arthaù

|mahätmänas tu mäà pärtha daivéà prakåtim äçritäù - ||13||bhajanty ananya manaso jïätvä bhütädim avyayam

- - - -ye tu sva kåtaiù puëya sacayair mäà çaraëam upagamya vidhvasta samasta- , -päpa bandhä daivéà prakåtim äçritäù mahätmänas te bhütädim avyayaà väì

- - - - -mänasägocara näma karma svarüpaà parama käruëikatayä sädhu - pariträëäya manuñyatvenävatérëaà mäà jïätvä ananya manasaù mäà

| - - bhajante mat priyatvätirekeëa mad bhajanena vinä manasaç cätmanaç ca- , - - bähya karaëänäà ca dhäraëam alabhamänäù mad bhajanaika prayojanä

||9.13||bhajante

- |satataà kértayanto mäà yatantaç ca dåòha vratäù - ||14||namasyantaç ca mäà bhaktyä nitya yuktä upäsate

- - - - -atyarthaà mat priyatvena mat kértana yatana namaskärair vinä kñaëäëu’ - - - - mätre py ätma dhäraëam alabhamänä mad guëäviçeña väcéni man nämäni

- , - - - - -småtvä pulakäïcita sarväìgäù harña gadgada kaëöhäù çré räma näräyaëa- -kåñëa väsudevety evam ädéni satataà kértayantas tathaiva yatanto mat

- - - karmasv arcanädikeñu vandana stavana karaëädikeñu tad upakärakeñu- - - - , -bhavana nandana vana karaëädikeñu ca dåòha saàkalpä yatamänäù bhakti

- - - - - - - - bhärävanamita mano buddhy abhimäna pada dvaya kara dvaya çirobhir - - - - añöaìgair acintita päàsu kardama çarkarädike dharä tale daëòävat

, - - praëipatantaù satataà mäà nitya yuktä nitya yogam äkäìkñamäëä ätmavanto - - ||9.14||mad däsya vyavasäyina upäsate

- |jïäna yajïena cäpy anye yajanto mäm upäsate - ||15||ekatvena påthaktvena bahudhä viçvato mukham

’ anye pi mahätmänaù pürvoktaiù kértanädibhir jïänäkhyena yajïena ca yajanto , ? - -mäm upäsate katham bahudhä påthaktvena jagad äkäreëa viçvato mukhaà - | —viçva prakäram avasthitaà mäm ekatvenopäsate etad uktaà bhavati

- - - - - -bhagavän väsudeva eva näma rüpa vibhägänarhätisükñma cid acid vastu - - - - - - - -çaréraù san satya saàkalpo vividha vibhakta näma rüpa sthüla cid acid

- vastu çaréraù syäm iti saàkalpya, - - -sa eka eva deva tiryaì manuñya- - - ’ sthävaräkhya vicitra jagac charéro vatiñöhate ity anusan dadhänäç ca mäm

||9.15||upäsate iti

- ’ , —tathä hi viçva çaréro ham evävasthitaù ity äha

|ahaà kratur ahaà yajïaù svadhäham aham auñadham’ ||16||mantro ham aham eväjyam aham agnir ahaà hutam

ahaà kratur ahaà jyotiñöomädika-kratur aham eva yajïo mahä-yajïo’ham eva svadhä pitå-gaëa-puñöi-däyiné auñadhaà haviç cäham eva | aham eva ca mantro’ham eväjyam | pradarçanärtham idam, somädikaà ca havir aham evety arthaù | aham ähavanéyädiko’gnir homaç cäham eva ||9.16||

|pitäham asya jagato mätä dhätä pitämahaù ||17||vedyaà pavitram oàkära åk säma yajur eva ca

- asya sthävara jaìgamätmakasya jagatas tatra tatra pitåtvena mätåtvena ’ | - -dhätåtvena pitämahatvena ca vartamäno ham eva atra dhätå çabdo mätå

- - - | - pitå vyatirikte utpatti prayojake cetana viçeñe varte yat kiàcid veda vedyaà | - - ’ pavitraà pävanaà tad aham eva vedakaç ca veda béja bhütaù praëavo ham

| - - - ||9.17||eva åk säma yajur ätmako vedaç cäham eva

|gatir bhartä prabhuù säkñé niväsaù çaraëaà suhåt ||18||prabhavaù pralayaù sthänaà nidhänaà béjam avyayam

, - | , gamyata iti gatiù tatra tatra präpya sthänam ity arthaù bhartä dhärayitä , - , - , prabhuù çäsitä säkñé säkñäd drañöa niväso väsa sthänaà ca veçmädi çaraëam iñöasya präpakatayäniñöasya niväraëatayä samäçrayaëéyaç

, , - - cetanaù çaraëam sa cäham eva suhåt hitaiñé prabhava pralaya sthänaà - yasya kasyacid yatra kutracit prabhava pralayayoù yat sthänaà tad aham eva

| | nidhänaà nidhéyata iti nidhänam utpädyam upasaàhäryaà cäham eva ity | - ||arthaù avyayaà béjaà tatra tatra vyaya rahitaà yat käraëaà tad aham eva

9.18||

|tapämy aham ahaà varñaà nigåhëämy utsåjämi ca ||19||amåtaà caiva måtyuç ca sad asac cäham arjuna

- - , agnyädity ädi rüpeëäham eva tapämi gréñmädäv aham eva varñaà | nigåhëämi tathä varñäsv api cäham eva utsåjämi amåtaà caiva måtyuç ca

, | yena jévati loko yena ca mriyate tad ubhayam apy aham eva kim atra

? | , bahunoktena sad asac cäpy aham eva sad yad vartate asad yad atétam , - - - - - - anägataà ca sarvävasthävasthita cid acid vastu çarératayä tat tat prakäro

’ | ham evävasthita ity arthaù evaà bahudhä påthaktvena - -vibhakta näma- - - - ’ rüpävasthita kåtsna jagac charératayä tat prakäro ham evävasthita ity

- ||9.19||ekatva jïänenänusaàdadhänäç ca mäm upäsate ta eva mahätmänaù

- - evaà mahätmanäà jïäninäà bhagavad anubhavaika bhogänäà våttam uktvä - —teñäm eva viçeñaà darçayitum ajïänäà käma kämänäà våttam äha

-traividyä mäà somapäù püta päpä - |yajïair iñövä svar gatià prärthayante

-te puëyam äsädya surendra lokam - ||20||açnanti divyän divi deva bhogän

åg-yajuù sämarüpäs tisro vidyäs tri-vidyam, kevalaà tri-vidya-niñöhäs traividyäù | na tu trayy-antaà niñöhäù, trayy-anta-niñöhä hi mahätmänaù pürvokta-prakäreëäkhila-veda-vedyaà mäm eva jïätvä atimätra-mad-bhakti-kärita-kértanädibhir jïäna-yajïena ca mad-eka-präpyä mäm evopäsate | traividyäs tu veda-pratipädya-kevalendrädi-yäga-çiñöa-somän pibantaù püta-päpäù svargädi-präpti-virodhi-päpät pütäs taiù kevalendrädi-daivatyatayänusaàhitair yajïair vastutas tad-rüpaà mäm iñövä tathävasthitaà mäm ajänantaù svarga-gatià prärthayante | te puëyaà duùkhäsambhinnaà surendra-lokaà präpya tatra tatra divyän deva-bhogän açnanti ||9.20||

- te taà bhuktvä svarga lokaà viçälaà - |kñéëe puëye martya lokaà viçanti

- evaà trayé dharmam anuprapannä - ||21||gatägataà käma kämä labhante

- - - - te taà viçälaà svarga lokaà bhuktvä tad anubhava hetu bhüte puëye kñéëe - | - - - - punar api martya lokaà viçanti evaà trayy anta siddha jïäna vidhuräù- - - kämya svargädi kämäù kevalaà trayé dharmam anuprapannä gatägataà

| - labhante alpästhira svargädén anubhüya punaù punaù nivartanta ity arthaù||9.21||

- - - mahätmänas tu niratiçaya priya rüpaà mac cintanaà kåtvä mäm anavadhikätiçayänandaà präpya na punar ävartanta iti teñäà viçeñaà

—darçayati

|ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate - ||22||teñäà nityäbhiyuktänäà yoga kñemaà vahämy aham

- - - - -ananyä ananya prayojanä mac cintanena vinätma dhäraëä läbhän mac- cintanaika prayojanä mäà cintayanto ye mahätmäno janäù paryupäsate

- - - - ’ sarva kalyäëa guëänvitaà sarva vibhüti yuktaà mäà parita upäsate nyünam upäsate teñäà nityäbhiyuktänäà mayi nityäbhiyogaà käìkñamäëänäm ahaà

- - - - ||9.22||mat präpti lakñaëaà yogam apunar ävåtti rüpaà kñemaà ca vahämi

’ - - |ye py anya devatä bhaktä yajante çraddhayänvitäù’ - ||23||te pi mäm eva kaunteya yajanty avidhi pürvakam

’ - - - - - - ye py anya devatä bhaktä ye tv indrädi devatä bhaktäù kevala trayé niñöhäù , ’ -çraddhayänvitäù indrädén yajante te pi pürvoktena nyäyena sarvasya mac

- - - charératayä mad ätmatvena indrädi çabdänäà ca mad väcitväd vastuto mäm ’ - | eva yajante pi tv avidhi pürvakaà yajante indrädénäà devatänäà karmasv

- ärädhyatayä anvayaà yathä vedänta väkyäni - catur hotäro yatra saàpadaà gacchanti devaiù [ . . 4] , - | tai ä ity ädéni vidadhati na tat pürvakaà yajante

- - - - vedänta väkya jätaà hi parama puruña çarératayävasthitänäm indrädénäm - - ärädhyatvaà vidadhad ätma bhütasya parama puruñasyaiva säkñäd | ärädhyatvaà vidadhäti

’ - - caturhotäro gnihotra darça paurëamäsädéni karmäëi kurväëä yatra - - -paramätmany ätmatayä avasthite saty eva tac charéra bhütair indrädi devaiù

, - -saàpadaà gacchanti indrädi devänäm ärädhanäni etäni karmäëi mad ||9.23||viñayäëéti mäà saàpadaà gacchantéty arthaù

atas traividyä indrädi-çarérasya parama-puruñasyärädhanäny etäni karmäëi | ärädhyaç ca sa eveti na jänanti | te ca parimita-phala-bhäginaç cyavana-svabhäväç ca bhavanti, tad äha—

- |ahaà hi sarva yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca ||24||na tu mäm abhijänanti tattvenätaç cyavanti te

- ||9.24||prabhur eva ca tatra tatra phala pradätä cäham evety arthaù

-aho mahad idaà vaicitryaà yad ekasminn eva karmaëi vartamänäù saàkalpa- - - - mätra bhedena kecid atyalpa phala bhäginaç cyavana svabhäväç ca

, - - - - - -bhavanti kecanänavadhikätiçayänanda parama puruña präpti rüpa phala’ - , —bhägino punar ävartinaç ca bhavanti ity äha

- - |yänti deva vratä devän pitèn yänti pitå vratäù - ’ ||25||bhütäni yänti bhütejyä yänti mad yäjino pi mäm

- - , - - vrata çabdaù saàkalpa väcé deva vratäù darça paurëamäsädibhiù karmabhir , - - | - | indrädén yajämaù iténdrädi yajana saàkalpäù ye ta indrädi devän yänti ye

- , - - , | ca pitå yajïädibhiù pitèn yajämaù iti pitå yajana saàkalpäù te pitèn yänti ye - , - - , ca yakña rakñaù piçäcädéni bhütäni yajämaù iti bhüta yajana saàkalpäù te

| - - - bhütäni yänti ye tu tair eva yajïair deva pitå bhüta çarérakaà -paramätmänaà bhagavantaà väsudevaà yajäma iti mäà yajante te mad yäjino

| - mäm eva yänti devädi vratä devädén präpya taiù saha parimitaà bhogaà - | - bhuktvä teñäà vinäça käle taiù saha vinañöä bhavanti mad yäjinas tu mäm

- - -anädi nidhanaà sarvajïaà satya saàkalpaà anavadhikätiçayäsaàkhyeya- - - kalyäëa guëa gaëa mahodadhim anavadhikätiçayänandaà präpya na punar

||9.25||nivartanta ity arthaù

mad-yäjinäm ayam api viçeño’stéty äha—

|patraà puñpaà phalaà toyaà yo me bhaktyä prayacchati - ||26||tad ahaà bhakty upahåtam açnämi prayatätmanaù

- sarva sulabhaà patraà vä puñpaà vä phalaà vä toyaà vä yo bhaktyä me - - - - prayacchaty atyartha mat priyatayä tat pradänena vinä ätma dhäraëam

- - alabhamänatayä tad eka prayojano yo me paträdikaà dadäti tasya - - - - - - prayatätmanas tat pradänaika prayojanatva rüpa çuddhi yukta manasas tat

- - - - - - -tathä vidha bhakty upahåtam ahaà sarveçvaro nikhila jagad udaya vibhava- ’ - - - ’ -laya lélo väpta samasta kämaù satya saàkalpo navadhikätiçayäsaàkhye

- - - kalyäëa guëa gaëaù sväbhävikänavadhikätiçayänanda svänubhave’ , - - | vartamäno pi manoratha patha düravarti priyaà präpya iväçnämi yathoktaà

-mokña dharme—

yäù kriyäù saàprayuktäù syur- - | ekänta gata buddhibhiù

täù sarväù çirasä devaù || pratigåhëäti vai svayam [ . . 12.340.64] ||9.26||ma bhä iti

- ’ yasmäj jïäninäà mahätmanäà väì manasägocaro yaà viçeñas tasmät tvaà ca - - - -jïäné bhütvä ukta lakñaëa bhakti bhärävanatätmätméyaù kértana

- -yatanärcana praëämädikaà satataà kurväëo laukikaà vaidikaà ca nitya —naimittikaà karma cetthaà kurv ity äha

|yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat - ||27||yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva mad arpaëam

- - - , -yad deha yäträdi çeña bhütaà laukikaà karma karoñi yac ca deha, - - - - dhäraëäyäçnäsi yac ca vaidikaà homa däna tapaù prabhåti nitya naimittikaà

, - | , karma karoñi tat sarvaà mad arpaëaà kuruñva arpyata ity arpaëam sarvasya laukikasya vaidikasya ca karmaëaù kartåtvaà bhoktåtvam

|ärädhyatvaà ca yathä mayi sarvaà samarpitaà bhavati tathä kuru

— - etad uktaà bhavati yäga dänädiñv ärädhyatayä pratéyamänänäà - - -devädénäà karma kartur bhoktus tava ca madéyatayä mat saàkalpäyatta

- - - - svarüpa sthiti pravåttitayä ca mayy eva parama çeñiëi parama kartari tväà ca - kartäraà bhoktäram ärädhakam ärädhyaà ca devatä jätam ärädhanaà ca

- | - - - -kriyä jätaà sarvaà samarpaya tava man niyämyatä pürvaka mac- - - -cheñataika rasatäm ärädhyädeç ca etat svabhävaka garbhatäm atyartha

- ’ ||9.27||préti yukto nusaàdhatsva iti

- - |çubhäçubha phalair evaà mokñyase karma bandhanaiù- - ||28||saànyäsa yoga yuktätmä vimukto mäm upaiñyasi

- - - - - -evaà saànyäsäkhya yoga yukta manä ätmänaà mac cheñatä man- - niyämyataika rasaà karma ca sarvaà mad ärädhanam anusaàdadhäno

- -laukikaà vaidikaà ca karma kurvan çubhäçubha phalair anantaiù präcéna - - , karmäkhyair bandhanair mat präpti virodhibhiù sarvaiù mokñyase tair

||9.28||vimukto mäm evopaiñyasi

mamemaà paramam atilokaà svabhävaà såëu—

’ - ’ |samo haà sarva bhüteñu na me dveñyo sti na priyaù ||29||ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham

- - - deva tiryaì manuñya sthävarätmanä sthiteñu jätitaç cäkärataù svabhävato - jïänataç cätyantotkåñöäpakåñöa rüpeëa vartamäneñu sarveñu bhüteñu

’ | - - samäçrayaëéyatvena samo ham ayaà jätyäkära svabhäva jïänädibhir ’ ’ | nikåñöa iti samäçrayaëe na me dveñyo sty udvejanéyatayä na tyäjyo sti

- ’ - tathä samäçritatvätirekeëa jäty ädibhir atyantotkåñöo yam iti tad yuktatayä ’ ’ |samäçrayaëe na kaçcit priyo sti na saàgrähyo sti

- - - - -api tv atyartha mat priyatvena mad bhajanena vinätma dhäraëäläbhän mad- - bhajanaika prayojanä ye mäà bhajante te jäty ädibhir utkåñöä apakåñöä vä

- - - | -mat samäna guëavad yathä sukhaà mayy eva vartante aham api teñu mad ||9.29||utkåñöeñv iva varte

- |api cet suduräcäro bhajate mäm ananya bhäk

||30||sädhur eva sa mantavyaù samyag vyavasito hi saù

- taträpi tatra tatra jäti viçeñe jätänäà yaù samäcära upädeyaù pariharaëéyaç, ’ - - -ca tasmäd ativåtto py ukta prakäreëa mäm ananya bhäg bhajanaika

, -prayojano bhajate cet sädhur eva sa vaiñëavägresara eva mantavyaù bahu | ? , mantavyaù pürvoktaiù sama ity arthaù kuta etat samyag vyavasito hi saù

’ | yato sya vyavasäyaù susamécénaù

- - - - - -bhagavän nikhila jagad eka käraëa bhütaù para brahma näräyaëaç caräcara - patir asmat svämé mama gurur mama suhån mama paraà bhogyam iti sarvair

’ , - - duñpräpo yaà vyavasäyas tena kåtaù tat käryaà cänanya prayojanaà- , - | nirantara bhajanaà tasyästi ataù sädhur eva bahu mantavyaù

- - - -asmin vyavasäye tat kärye cokta prakära bhajane saàpanne sati tasya äcära - , -vyatikramaù svalpa vaikalyam iti na tävatä anädaraëéyaù api tu bahu

||9.30||mantavya evety arthaù

nanu—nävirato duçcaritän näçänto näsamähitaù |näçänta-mänaso väpi prajïänenainam äpnuyät || [ka.u. 1.2.24]

ity-ädi-çruteù äcära-vyatikrama uttarottara-bhajanotpatti-pravähaà niruëäddhéty aträha—

- |kñipraà bhavati dharmätmä çaçvac chäntià nigacchati ||31||kaunteya pratijänéhi na me bhaktaù praëaçyati

- - - - - - -mat priyatva käritänanya prayojana mad bhajanena vidhüta päpatayaiva sa- - - mülonmülita rajas tamo guëaù kñipraà dharmätmä bhavati kñipram eva

- - - - - - | - -virodhi rahita sa parikara mad bhajanaika manä bhavati evaà rüpa bhajanam eva hi dharmasyäsya paraàtapa [9.3] -ity upakrame dharma

| çabdoditaù

- | - - - -çaçvac chäntià nigacchati çäçvatém apunar ävartinéà mat präpti virodhy- | ! -äcära nivåttià gacchati kaunteya tvam eväsmin arthe pratijïäà kuru mad

- - ’ - -bhaktau upakränto virodhy äcära miçro pi na naçyaty api tu mad bhakti - - mähätmyena sarvaà virodhi jätaà näçayitvä çäçvatéà virodhi nivåttim

- ||9.31||adhigamya kñipraà paripürëa bhaktir bhavati

’ - |mäà hi pärtha vyapäçritya ye pi syuù päpa yonayaù ’ ||32||striyo vaiçyäs tathä çüdräs te pi yänti paräà gatim

- ’ ||striyo vaiçyäù çüdräç ca päpa yonayo pi mäà vyapäçritya paräà gatià yänti9.32||

|kià punar brähmaëäù puëyä bhaktä räjarñayas tathä ||33||anityam asukhaà lokam imaà präpya bhajasva mäm

- - | kià punaù puëya yonayo brähmaëäù räjarñayaç ca mad bhaktim äçritäù - atas tvaà räjarñir asthiraà täpa trayäbhihatatayä asukhaà cemaà lokaà

| präpya vartamäno mäà bhajasva

bhakti-svarüpam äha—

- - - |man manä bhava mad bhakto mad yäjé mäà namaskuru - ||34||mäm evaiñyasi yuktvaivam ätmänaà mat paräyaëaù

- - - - - man manä bhava mayi sarveçvare nikhila heya pratyanéka kalyäëaika täne - - - - sarvajïe satya saàkalpe nikhila jagad eka käraëe parasmin brahmaëi

- - - - puruñottame puëòäréka dalämaläyatekñaëe svaccha néla jémüta saàkäçe- - - - - - yugapad udita dinakara sahasra sadåça tejasi lävaëyämåta mahodadhäv

- - - - ’ - - -udära pévara catur bähav atyujjvala pétämbare mala kiréöa makara- - - - ’ - - - -kuëòäla hära keyüra kaöakädi bhüñite pära käruëya sauçélya saundarya

- - - - - -mädhurya gämbhéryaudärya vätsalya jaladhav anälocita viçeñäçeña loka - - - | çaraëye sarva svämini taila dhärävad avicchedena niviñöa manä bhava

— - ’ - - - tad eva viçinañöi mad bhakto tyartha mat priyatvena yukto man manä | — - - -bhava ity arthaù punar api viçinañöi mad yäjé anavadhikätiçaya priya

- - - - - | -mad anubhava kärita mad yajana paro bhava yajanaà näma paripürëa- , - - - - -çeña våttiù aupacärika säàsparçikäbhyavahärikädi sakala bhoga pradäna | - - - - -rüpo hi yägaù yathä mad anubhava janita niravadhikätiçaya prétikärita- - - | mad yajana paro bhavasi tathä man manä bhava ity uktaà bhavati

— , - - -punar api tad eva viçinañöi mäà namaskuru anavadhikätiçaya priya mad- - - - -anubhava käritätyartha priyäçeña çeña våttav aparyavasyan mayy antar

- - | - ’ ätmany atimätra prahvébhäva vyavasäyaà kuru mat paräyaëo ham eva - , - -param ayanaà yasyäsau mat paräyaëaù mayä vinä ätma dhäraëä

- | - saàbhävanayä mad äçraya ity arthaù evam ätmänaà yuktvä mat paräyaëas - - - tvam evam anavadhikätiçaya prétyä mad anubhava samarthaà manaù

| - - | - präpya mäm evaiñyasi ätma çabdo hy atra mano viñayaù evaà rüpeëa -manasä mäà dhyätvä mäm anubhüya mäm iñövä mäà namaskåtya mat

| paräyaëo mäm eva präpsyaséty arthaù

- - tad evaà laukikäni çaréra dhäraëärthäni vaidikäni ca nitya naimittikäni - - - karmäëi mat prétaye mac cheñataika raso mayaiva kärita iti kurvan satataà

- - - - -mat kértana yajana namaskärädikän prétyä kurväëo man niyämyaà nikhila - - , - - - -jagat mac cheñataika rasam iti cänusaàdadhänaù atyartha priya mad guëa

- - gaëaà cänusaàdhäyähar ahar ukta lakñaëam idam upäsanam upädadhäno ||9.34||mäm eva präpsyasi

- - - - - - iti çré bhagavad rämänujäcärya viracite çrémad bhagavad gétä bhäñye

’navamo dhyäyaù||9||

- ’atha vibhüti yogo näma daçamo dhyäyaù

( - - - )çrémad rämänujäcärya kåta bhäñyam

- - | - - bhakti yogaù sa parikara uktaù idänéà bhakty utpattaye tad vivåddhaye ca - - - , bhagavato niraìkuçaiçvaryädi kalyäëa guëa gaëänantyaà kåtsnasya jagatas

- - - --tac charératayä tad ätmakatvena tat pravartyatvaà ca prapaïcyate

- |bhüya eva mahä bäho çåëu me paramaà vacaù ’ - ||1||yat te haà préyamäëäya vakñyämi hita kämyayä

- - - - -mama mähätmyaà çrutvä préyamäëäya te mad bhakty utpatti vivåddhi rüpa- - - - hita kämanäya bhüyo man mähätmya prapaïca viñayam eva paramaà vaco - ||10.1||yad vakñyämi tad avahita manäù såëu

- |na me viduù sura gaëäù prabhavaà na maharñayaù ||2||aham ädir hi devänäà maharñéëäà ca sarvaçaù

- - ’ - sura gaëä maharñayaç cäténdriyärtha darçino dhikatara jïänä api me , - - - prabhavaà prabhävaà na viduù mama näma karma svarüpa svabhävädikaà

| ’ , na jänanti yatas teñäà devänäà maharñéëäà ca sarvaço ham ädiù teñäà - - | - -svarüpasya jïäna çakty ädeç cäham evädiù teñäà devatva devaåñitvädi

- - , -hetu bhüta puëyänuguëaà mayä dattaà jïänaà parimitam atas te parimita - ||10.2||jïänä mat svarüpakädikaà yathävan na jänanti

- - - - - - -tad etad devädy acintya svarüpa yäthätmya viñaya jïänaà bhakty utpatti- - —virodhi päpa vimocanopäyam äha

- |yo mäm ajam anädià ca vetti loka maheçvaram - ||3||asaàmüòhaù sa martyeñu sarva päpaiù pramucyate

| - - -na jäyate ity ajaù anena vikäri dravyäd acetanät tat saàsåñöat saàsäri

| - - -cetanäc ca visajätéyatvam uktam saàsäri cetanasya hi karma kåtäcit | ’ saàsargo janma anädim ity anena padena ädimato jän muktätmano

| , -visajätéyatvam uktam muktätmano hy ajatvam ädimat tasya heya - - , ’ -sambandhasya pürva våttatvät tad arhatä asti ato nädim ity anena tad

- | anarhatayä tat pratyanékatocyate niravadyam [ . . 6.19] - -çve u ity ädi çrutyä ca|

- - - - -evaà heya sambandha pratyanéka svarüpatayä tad anarhaà mäà loka | -maheçvaraà lokeçvaräëäm apéçvaraà martyeñv asaàmüòho yo vetti itara

- ’ -sajätéyatayaikékåtya mohaù saàmohas tad rahito saàmüòhaù sa mad- - | bhakty utpatti virodhibhiù sarvaiù päpaiù pramucyate

— - - , etad uktaà bhavati loke manuñyäëäà räjä itara manuñya säjétayaù kenacit - | | karmaëä tad ädhipatyaà präptaù tathä devänäm adhipatir api tathä

- - | -brahmäëòädhipatir apétara saàsäri sajätéyaù tasyäpi bhävanä | trayäntargatatvät yo brahmäëaà vidadhäti [ . . 6.18] çve u iti çruteç | ca

’ - | - —tathänye pi ye kecanäëimädy aiçvaryaà präptäù ayaà tu loka maheçvaraù- kärya käraëävasthäd acetanäd baddhän muktäc ca cetanäd éçitavyät

- - - -sarvasmät nikhila heya pratyanékänavadhikätiçayäsaàkhyeya kalyäëaika - - , -tänatayä niyamanaika sva svabhävatayä ca visajätéya iti itara

- ||10.3||sajätéyämoha rahito yo mäà vetti sa sarvaiù päpaiù pramucyate iti

- - - - - evaà sva svabhävänusandhänena bhakty utpatti virodhi päpa nirasanaà- - - -virodhi nirasanäd evärthato bhakty utpattià ca pratipädyaà svaiçvarya sva- - - - - —kalyäëa guëa gaëa prapaïcänusandhänena bhakti våddhi prakäram äha

|buddhir jïänam asaàmohaù kñamä satyaà damaù çamaù ’ ||4||sukhaà duùkhaà bhavo bhävo bhayaà cäbhayam eva ca

’ |ahiàsä samatä tuñöis tapo dänaà yaço yaçaù - ||5||bhavanti bhävä bhütänäà matta eva påthag vidhäù

- , - - - - buddhir manaso nirüpaëa sämarthyam jïänaà cid acid vastu viçeña viñayaù

| - - niçcayaù asaàmohaù pürva gåhétäd rajatäder visajätéye çuktikädi vastuni- - | - - -sajätéyatä buddhi nivåttiù kñamä mano vikära hetau saty apy avikåta

| - - - - , -manastvam satyaà yathä dåñöa viñayaà bhüta hita rüpaà vacanam tad - , - - | anuguëä mano våttiù ihäbhipretä mano våtti prakaraëät damo bähya-

karaëänäm anartha- | ’viñayebhyo niyamanam çamo ntaù- karaëasya tathä | | | niyamanam sukham ätmänukülänubhavaù duùkhaà pratikülänubhavaù

| bhavo bhavanam anukülänubhava- | hetukaà manaso bhavanam abhävaùpratikülänubhava- ’ | hetuko manaso vasädaù bhayam ägämino duùkhasyahetu- , darçanajaà duùkham tan- | nivåttir abhayam ahiàsä para-

| duùkhähetutvam samatä ätmani suhåtsu vipakñeñu cärthänarthayoù sama- | matitvam tuñöiù sarveñv ätmasu dåñöoñu toña- | svabhävatvam tapaù

çä stréyo bhoga-saàkoca- | rüpaù käyakleçaù dänaà svakéya- bhogyänäà | parasmai pratipädanam yaço guëavattä- , prathä ayaçaù nairguëya- , prathä

[kérty-akérty-anuguëa- -mano våtti- , -viçeñau tathä uktau mano våtti-

prakaraëät]1 | tapo- | däne ca tathä evam ädyäù sarveñäà bhütänäà bhäväùpravåtti-nivåtti- - - hetavo mano våttayo matta eva mat saàkalpäyattä bhavanti||10.4-5||

- - - -sarvasya bhüta jätasya såñöi sthityoù pravartayitäraç ca mat saàkalpäyatta —pravåttaya ity äha

|maharñayaù sapta pürve catväro manavas tathä- ||6||mad bhävä mänasä jätä yeñäà loka imäù prajäù

’ - - pürve sapta maharñayo téta manvantare ye bhågv ädayaù sapta maharñayo

- - - -nitya såñöi pravartanäya brahmaëo manasaù saàbhaväù nitya sthiti , -pravartanäya ye ca sävarëikä näma catväro manavaù sthitä yeñäà saàtäna

, maye loke jätä imäù sarväù prajäù pratikñaëam äpralayäd apatyänäm , - - , utpädakäù pälakäç ca bhavanti te bhågv ädayo manavaç ca mad bhäväù

- , - mama yo bhävaù sa eva yeñäà bhävas te mad bhäväù man mate sthitäù- ||10.6||mat saàkalpänuvartina ity arthaù

|etäà vibhütià yogaà ca mama yo vetti tattvataù’ ||7||so vikampena yogena yujyate nätra saàçayaù

| - - - - vibhütir aiçvaryam etäà sarvasya mad äyattotpatti sthiti pravåtti rüpäà - - - - vibhütià mama heya pratyanéka kalyäëa guëa rüpaà yogaà ca yas tattvato

, ’ - , | vetti so vikampenäprakampena bhakti yogena yujyate nätra saàçayaù- - - - - - mad vibhüti viñayaà kalyäëa guëa viñayaà ca jïänaà bhakti yoga vardhanam

||10.7||iti svayam eva drakñyaséty abhipräyaù

- - - - —vibhüti jïäna vipäka rüpäà bhakti våddhià darçayati

|ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate - ||8||iti matvä bhajante mäà budhä bhäva samanvitäù

- - - - | ahaà sarvasya vicitra cid acit prapaïcasya prabhava utpatti käraëam sarvaà | -matta eva pravartate itédaà mama sväbhävikaà niraìkuçaiçvaryaà sauçélya

- - - - - saundarya vätsalyädi kalyäëa guëa gaëa yogaà ca matvä budhä jïänino- - - | -bhäva samanvitäù mäà sarva kalyäëa guëänvitaà bhajante bhävo mano

- , ||10.8||våtti viçeñaù mayi spåhayälavo mäà bhajanta ity arthaù

katham ?

1 etac cobhayaà tad-anuguëa-mano-våtti-dvayaà mantavyaà, tat-prakaraëät iti päöhäntaraù.

- - - |mac cittä mad gata präëä bodhayantaù parasparam ||9||kathayantaç ca mäà nityaà tuñyanti ca ramanti ca

- - , - - - - mac cittä mayi niviñöa manasaù mad gata präëäù mad gata jévitäù mayä - | vinä ätma dhäraëam alabhamänä ity arthaù svaiù svair anubhütän madéyän

, guëän parasparaà bodhayantaù madéyäni divyäni ramaëéyäni karmäëi ca | - -kathayantas tuñyanti ca ramanti ca vaktäras tad vacanenänanya , - - prayojanena tuñyanti çrotäraç ca tac chravaëenänavadhikätiçaya priyeëa

||10.9||ramante

- - |teñäà satata yuktänäà bhajatäà préti pürvakam - ||10||dadämi buddhi yogaà taà yena mäm upayänti te

- - teñäà satata yuktänäà mayi satata yogam äçaàsamänänäà mäà - - -bhajamänänäm ahaà tam eva buddhi yogaà vipäka daçäpannaà préti

||10.10||pürvakam dadämi yena te mäm upayänti

kià ca—

- |teñäm evänukampärtham aham ajïäna jaà tamaù - - - ||11||näçayämy ätma bhäva stho jïäna dépena bhäsvatä

- - - teñäm evänugrahärtham aham ätma bhäva sthas teñäà mano våttau - - - -viñayatayävasthito madéyän kalyäëa guëa gaëäàç cäviñkurvan mad viñaya

- - - - - jïänäkhyena bhäsvatä dépena jïäna virodhi präcéna karma rüpäjïäna jaà- - - - - ||mad vyatirikta pürväbhyasta viñaya prävaëya rüpaà tamo näçayämi

10.11||

- - evaà sakaletara visajätéyaà bhagavad asädhäraëaà såëvatäà- - - - - niratiçayänanda janakaà kalyäëa guëa gaëa yogaà tadaiçvarya vitatià ca

- - ’ —çrutvä tad vistäraà çrotu kämo rjuna uväca

|paraà brahma paraà dhäma pavitraà paramaà bhavän - ||12||puruñaà çäçvataà divyam ädi devam ajaà vibhum |ähus tväm åñayaù sarve devarñir näradas tathä

||13||asito devalo vyäsaù svayaà caiva bravéñi me

paraà brahma paraà dhäma paramaà pavitram iti yaà çrutayo vadanti sa hi | bhavän , , yato vä imäni bhütäni jäyante yena jätäni jévanti yat prayanty

, abhisaàviçanti tad vijijïäsasva tad brahmeti [ . . 3.1], tai u brahmavid äpnoti

param [ . . 2.1], tai u - sa yo ha vai tat paramaà brahma veda brahmaiva bhavati[ . . 3.2.9] | mu u iti

| - - — tathä paraà dhäma dhäma çabdo jyotir vacanaù paraà jyotiù atha yad ataù paro divyo jyotir dépyate [ . . 3.13.7], chä u paraà jyotir upasaàpadya svena

rüpeëäbhiniñpadyate [ . . 8.12.2], chä u tad devä jyotiñäà jyotiù [ . . . 4.4.16] bå ä u iti|

- -tathä ca paramaà pavitraà paramaà pävanaà smartur açeña kalmañäçleña - | karaà vinäça karaà ca - -yathä puñkara paläça äpo na çliñyanta evam evaà

vidi päpaà karma na çliñyate [ . . 4.14.3] chä u tad yatheñékätülam agnau protaà pradüyetaivaà häsya sarve päpmänaù pradüyante [ . . 5.24.3] | chä u

| näräyaëaù paraà brahma tattvaà näräyaëaù paraù || näräyaëaù paraà jyotir ätmä näräyaëaù paraù [ 9.4] MahäNäU iti hi

çrutayo | vadanti

åñayaç ca sarve parävaratattvayäthätmyavidas tväm eva çäçvataà divyaà - | ’ puruñam ädi devam ajaà vibhum ähuù tathaiva devarñiù närado sito devalo

| vyäsaç ca

- | eña näräyaëaù çrémän kñérärëava niketanaù- || näga paryaìkam utsåjya hy ägato mathuräà purém

| puëyä dväravaté tatra yaträste madhusüdanaù ’ || säkñäd devaù puräëo sau sa hi dharmaù sanätanaù

- - | ye ca veda vido viprä ce cädhyätma vido janäù || te vadanti mahätmänaà kåñëaà dharmaà sanätanam

| paviträëäà hi govindaù pavitraà param ucyate ’ || puëyänäm api puëyo sau maìgalänäà ca maìgalam

- | trailokye puëòärékäkño deva devaù sanätanaù || äste harir acintayätmä tatraiva madhusüdanaù [ . . 3.88.24-28] ma bhä

| tathä yatra näräyaëo devaù paramätmä sanätanaù || tatra kåtsnaà jagat pärtha térthänyäyatäni ca

- | tat puëyaà tat paraà brahma tat térthaà tat tapo vanam - || tatra devarñayaù siddhäù sarve caiva tapo dhanäù

- - | ädi devo mahä yogé yaträste madhusüdanaù ’ || puëyänäm api tat puëyaà mäbhüt te saàçayo va vai [ . . 3.90.28-ma bhä

32]

| kåñëa eva hi lokänäm utpattir api cäpyayaù

|| kåñëasya hi kåte bhütam idaà viçvaà caräcaram [ . . 2.38.23] |ma bhä iti

—tathä svayam eva bravéñi ca

’ | bhümir äpo nalo väyuù khaà mano buddhir eva ca || ahaàkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöadhä [7.4] - , ity ädinä

ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [10.8] ||ity antena10.12—10.13||

|sarvam etad åtaà manye yan mäà vadasi keçava ||14||na hi te bhagavan vyaktià vidur devä na dänaväù

- - -ataù sarvam etad yathävasthita vastu kathanaà manye na praçaàsädy | - abhipräyam yad mäà praty ananya sädhäraëam anavadhikätiçayaà - - | sväbhävikaà taväiçvaryaà kalyäëa guëa gaëänantyaà ca vadasi ato

- - - - - bhagavan niratiçaya jïäna çakti balaiçvarya vérya tejasäà nidhe te vyaktià- - ||10.14||vyajana prakäraà na hi parimita jïänä devä dänaväç ca viduù

|svayam evätmanätmänaà vettha tvaà puruñottama- - ||15||bhüta bhävana bhüteça deva deva jagatpate

| he puruñottama ätmanä ätmänaà tvaà svayam eva svenaiva jïänena vettha- | bhüta bhävana sarveñäà bhütänäm utpädayitaù bhüteça sarveñäà

| - - , bhütänäà niyantaù deva deva daivatänäm api parama daivata yathä- - - - - - -manuñya måga pakñi sarésåpädén saundarya sauçélyädi kalyäëa guëa

gaëaiù daivatäny atétya vartante tathä täni sarväëi daivatäny api tais taiù , - - ||10.15||guëair atétya vartamäna jagat pate jagat svämin

- |vaktum arhasy açeñeëa divyä hy ätma vibhütayaù ||16||yäbhir vibhütibhir lokän imäàs tvaà vyäpya tiñöhasi

- divyäs tvad asädhäraëyo vibhütayo yäs täs tvam eväçeñaëa vaktum arhasi | -tvam eva vyaïjayety arthaù yäbhir anantäbhir vibhütibhir yair niyamana

||10.16||viçeñair yukta imän lokän tvaà niyantåtvena vyäpya tiñöhasi

kim-arthaà tat-prakäçanam ? ity apekñäyäm äha—

|kathaà vidyäm ahaà yogiàs tväà sadä paricintayan ’ ||17||keñu keñu ca bhäveñu cintyo si bhagavan mayä

- - ahaà yogé bhakti yoga niñöhaù san bhaktyä tväà sadä paricintayan cintayituà - - - pravåttaç cintanéyaà tväà paripürëaiçvaryädi kalyäëa guëa gaëaà kathaà

? - - - - vidyäm pürvokta buddhi jïänädi bhäva vyatirikteñv anukteñu keñu keñu ca ’bhäveñu mayä niyantåtvena cintyo si ? ||10.17||

|vistareëätmano yogaà vibhütià ca janärdana ’ ||18||bhüyaù kathaya tåptir hi çåëvato nästi me måtam

ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [ 10.8] gétä iti - saàkñepeëoktaà tava srañöåtvädi yogaà vibhütià niyamanaà ca bhüyo

| - vistareëa kathaya tvayocyamänaà tvan mähätmyämåtaà såëvato me tåptir | ||10.18||nästi hi mamätåptis tvayaiva viditety abhipräyaù

çré-bhagavän uväca—

- |hanta te kathayiñyämi divyä hy ätma vibhütayaù - ||19||prädhänyataù kuru çreñöha nästy anto vistarasya me

- | he kuru çreñöha madéyäù kalyäëér vibhütéù prädhänyatas te kathayiñyämi- | prädhänya çabdenotkarño vivakñitaù purodhasäà ca mukhyaà mäm [10.24]

| , iti hi vakñyate jagaty utkåñöaù käçcana vibhütér vakñyämi vistareëa , | vaktuà çrotuà ca na çakyate täsäm änantyät vibhütitvaà näma

, - - niyämyatvam sarveñäà bhütänäà buddhy ädayaù påthag vidhä bhävä matta eva bhavantéty uktvä etäà vibhütià yogaà ca mama yo vetti tattvataù [10.7] iti

| - - -pratipädanät tathä tatra yoga çabda nirdiñöaà srañöåtvädikaà vibhüti- - | — çabda nirdiñöaà tat pravartyatvam iti yuktam punaç ca

| ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate || iti matvä bhajante mäà budhä bhävasamanvitäù [ 10.8] gétä ity uktam

||10.19||

- - tatra sarva bhütänäà pravartana rüpaà niyamanam ätmatayä avasthäya - - itémam arthaà yoga çabda nirdiñöaà sarvasya srañöåtvaà pälayitåtvaà

—saàhartåtvaà ceti suspañöam äha

- - |aham ätmä guòäkeça sarva bhütäçaya sthitaù ||20||aham ädiç ca madhyaà ca bhütänäm anta eva ca

- ’ sarveñäà bhütänäm mama çaréra bhütänäm äçaye hådaye ham | ätmatayävasthitaù ätmä hi näma çarérasya sarvätmanädhäro niyantä çeñé

| —ca tathä vakñyate sarvasya cähaà hådi sanniviñöe mattaù småtir jïänam apohanaà ca [15.15],

- ’ | éçvaraù sarva bhütänäà håddeço rjuna tiñöhati - || bhrämayan sarva bhütäni yanträrüòhäni mäyayä [18.61] | iti

çrüyate —ca ’ yaù sarveñu bhüteñu tiñöhan sarvebhyo bhütebhyo ntaro yaà | | sarväëi bhütäni na viduù yasya sarväëi bhütäni çaréraà yaù sarväëi | bhütäny antaro yamayati eña ta ätmäntaryämy amåtaù [ . . . 3.7.15] , bå ä u iti ya

’ ätmani tiñöhann ätmano ntaro yam ätmä na veda yasyätmä çaréraà ya ätmänam antaro yamayati sa ta ätmäntaryämy amåtaù [ 14.5.30] | ÇatBr iti ca

- ’ | evaà sarva bhütänäm ätmatayävasthito haà teñäm ädir madhyaà cäntaç ca - - - ||10.20||teñäm utpatti sthiti pralaya hetur ity arthaù

- - - -evaà bhagavataù sva vibhüti bhüteñu sarveñv ätmatayävasthänaà tat tac- - - - chabda sämänädhikaraëya nirdeça hetuà pratipädya vibhüti viçeñäm

| sämänädhikaraëyena vyapadiçati bhagavaty ätmatayävasthite hi sarve | çabdäs tasminn eva paryavasyanti yathä devo manuñyaù pakñé våkña ity | ädayaù çabdäù çaréräëi pratipädayantas tat tad ätmani paryavasyänti tathä

- - - - -bhagavatas tat tad ätmatayävasthänam eva tat tac chabda- , - —sämänädhikaraëya nibandhanam iti vibhüty upasaàhäre vakñyati na tad

asti vinä yat syän mayä bhütaà caräcaram [ 10.39] -gétä iti sarveñäà svenävinä- | - bhäva vacanät avinä bhävaç caniyämyatayeti mattaù sarvaà pravartate

[ 10.8] | gétä ity upakramoditam

|ädityänäm ahaà viñëur jyotiñäà ravir aàçumän ||21||marécir marutäm asmi nakñaträëäm ahaà çaçé

- - dvädaça saàkhyä saàkhyätänäm ädityänäà dvädaço ya utkåñöe viñëur ’ | ’ -nämädityaù so ham jyotiñäà jagati prakäçakänäà yo àçumän ravir äditya

’ | ’ | gaëaù so ham marutäm utkåñöe marécir yaù so ham asmi nakñaträëäm | | ahaà çaçé neyaà nirdhäraëe ñañöhé bhütänäm asmi cetanetivat

’ ||10.21|| nakñaträëäà patir yaç candraù so ham asmi

- ’ |vedänäà säma vedo smi devänäm asmi väsavaù ||22||indriyäëäà manaç cäsmi bhütänäm asmi cetanä

- - - ’ vedänäm åg yajuù sämätharvaëäà ya utkåñöaù säma vedaù so ham ’ | devänäm indro ham asmi ekädaçänäm indriyäëäà yad utkåñöaà mana

| — indriyaà tad aham asmi iyam api na nirdhäraëe bhütänäà cetanävatäà yä ||10.22||cetanä sä aham asmi

- |rudräëäà çaàkaraç cäsmi vitteço yakña rakñasäm ||23||vasünäà pävakaçcäsmi meruù çikhariëäm aham

’ | - ’ , rudräëäm ekädaçänäà çaìkaro ham asmi yakña rakñasäà vaiçravaëo ham ’ | - vasünäm añöanäà pävako ham çikhariëäà çikhara çobhinäà parvatänäà

||10.23||madhye merur aham

|purodhasäà ca mukhyaà mäà viddhi pärtha båhaspatim ||24||senänénäm ahaà skandaù sarasäm asmi sägaraù

’ | purodhasäm utkåñöe båhaspatir yaù so ham asmi senäténäà senäpaténäà’ , ’ ||10.24||skando ham asmi sarasäà sägaro ham asmi

|maharñéëäà bhågur ahaà giräm asmy ekam akñaram - ’ ||25||yajïänäà japa yajïo smi sthävaräëäà himälayaù

- | , maharñéëäà marécy ädénäà bhågur aham arthäbhidhäyinaù çabdä giraù ’ | - ’ , täsäm ekam akñaraà praëavo ham asmi yajïänäm utkåñöo japa yajïo smi

- ||10.25||parvata mäträëäà himavän aham

- |açvatthaù sarva våkñäëäà devarñéëäà ca näradaù ||26||gandharväëäà citrarathaù siddhänäà kapilo muniù

- ’ | sarva våkñäëäà madhye püjyo çvattha eväham devarñéëäà madhye- ’ | - parama vaiñëavo närado ham asmi gandharväëäà deva gäyakänäà madhye

’ | - ’ ||citraratho smi siddhänäà yoga niñöhänäà paramopäsyaù kapilo ham10.26||

|uccaiùçravasam açvänäà viddhi mäm amåtodbhavam ||27||airävataà gajendräëäà naräëäà ca narädhipam

’ - sarveñäm açvänäà madhye måta mathanodbhavam uccaiùçravasaà mäà | ’ - viddhi gajendräëäà sarveñäà madhye måta mathanodbhavam airävataà

| | mäà viddhi amåtodbhavam ity airävatasyäpi viçeñaëam naräëäà madhye ||10.27||räjänaà mäà viddhi

- |äyudhänäm ahaà vajraà dhenünäm asmi käma dhuk ||28||prajanaç cäsmi kandarpaù sarpäëäm asmi väsukiù

| äyudhänäà madhye vajraà tad aham dhenünäà havir dughänäà madhye- , | - | käma dhuk divyä surabhiù prajanaù janana hetuù kandarpaç cäham asmi

- ||10.28||sarpäù eka çirasas teñäà madhye väsukir asmi

|anantaç cäsmi nägänäà varuëo yädasäm aham ||29||pitèëäm aryamä cäsmi yamaù saàyamatäm aham

- , - , ’ | nägä bahu çirasaù yädäàsi jala väsinaù teñäà varuëo ham aträpi na , ’ ||10.29||nirdhäraëe ñañöhé daëòäyatäà vaivasvato ham

|prahlädaç cäsmi daityänäà kälaù kalayatäm aham ’ ||30||mågäëäà ca mågendro haà vainateyaç ca pakñiëäm

- ||10.30||anartha prepsutayä gaëayatäà madhye kälaù måtyur aham

- |pavanaù pavatäm asmi rämaù çastra bhåtäm aham ||31||jhañäëäà makaraç cäsmi srotasäm asmi jähnavé

- ’ | - ’ | pavatäà gamana svabhävänäà pavano ham çastra bhåtäà rämo ham- , | - çastra bhåttvam atra vibhütiù arthäntaräbhävät ädityädayaç ca kñetra jïä

- -ätmatvenävasthitasya bhagavataù çarératayä dharma bhütä iti çastra- ||10.31||bhåttva sthänéyäù

|sargäëäm ädir antaç ca madhyaà caiväham arjuna- ||32||adhyätma vidyä vidyänäà vädaù pravadatäm aham

, | såjyanta iti sargäù teñäm ädiù käraëam sarvadä såjyamänänäà sarveñäà ’ | präëinäà tatra tatra srañöäro ham evety arthaù tathäntaù sarvadä

’ | saàhriyamäëänäà tatra tatra saàhartäro py aham eva tathä ca madhyaà pälanaà sarvadä pälyamänänäà pälayitäraç cäham evety arthaù | -çreyaù- - - - sädhana bhütänäà vidyänäà madhye parama niùçreyasa sädhana bhütä

- | - - adhyätma vidyäham asmi jalpa vitaëòädi kurvatäà tattva nirëayäya ’ ||10.32||pravåtto vädo yaù so ham

’ |akñaräëäm akäro smi dvandvaù sämäsikasya ca - ||33||aham eväkñayaù kälo dhätähaà viçvato mukhaù

akñaräëäà madhye - a käro vai sarvä väk [ . . 3.6] Ai Pü iti çruti- , -siddhaù sarva - ’ | - | varëänäà prakåtir a käro ham sämäsikaù samäsa samühaù tasya madhye

- ’ | - - | dvandva samäso ham sa hy ubhaya padärtha pradhänatvenotkåñöaù

- - ’ ’ | kalä muhürtädi mayo kñayaù kälo ham eva sarvasya srañöa hiraëyagarbhaç ’ ||10.33||caturmukho ham

- |måtyuù sarva haraç cäham udbhavaç ca bhaviñyatäm ||34||kértiù çrér väk ca näréëäà småtir medhä dhåtiù kñamä

- - | sarva präëa haro måtyuç cäham utpatsyamänänäm udbhaväkhyaà karma, cäham näréëäà çrér ahaà kértiç cähaà väk cähaà småtiç cähaà medhä cähaà

dhåtiç cähaà kñamä cäham ||10.34||

- |båhat säma tathä sämnäà gäyatré chandasäm aham ’ ||35||mäsänäà märgaçérño ham åtünäà kusumäkaraù

- | | sämnäà båhat sämäham chandasäà gäyatréà aham åtünäà kusumäkaro ||10.35||vasantaù

|dyütaà chalayatäm asmi tejas tejasvinäm aham’ ’ ||36||jayo smi vyavasäyo smi sattvaà sattvavatäm aham

- | chalaà kurvatäà chaläspadeñv akñädi lakñaëam dyütam aham jetèëäà’ | ’ | -jayo smi vyavasäyinäà vyavasäyo smi sattvatäà sattvaà mahä manastvam

||10.36||

’ |våñëénäà väsudevo smi päëòavänäà dhanaàjayaù ||37||munénäm apy ahaà vyäsaù kavénäm uçanä kaviù

- , | vasudeva sünutvam atra vibhütiù arthäntaräbhäväd eva päëòävänäà ’ ’ | - - , dhanaïjayo rjuno ham munayo mananenärtha yäthätmya darçinaù teñäà

’ | vyäso ham kavayo vipaçcitaù ||10.37||

|daëòo damayatäm asmi nétir asmi jigéñatäm ||38||maunaà caiväsmi guhyänäà jïänaà jïänavatäm aham

’ | - niyamätikramaëe daëòäà kurvatäà daëòo ham vijigéñüëäà jayopäya bhütä | | nétir asmi guhyänäà sambandhiñu gopaneñu maunam asmi jïänavatäà

||10.38||jïänaà cäham

- |yac cäpi sarva bhütänäà béjaà tad aham arjuna ||39||na tad asti vinä yat syän mayä bhütaà caräcaram

- - - - - sarva bhütänäà sarvävasthävasthitänäà tat tad avasthä béja bhütaà | - - -pratéyamänam apratéyamänaà ca yat tad aham eva caräcara sarva bhüta

| jätaà mayätmatayävasthitena vinä yat syän na tad asti aham ätmä - - guòäakeça sarva bhütäçäya sthitaù [10.20] | iti prakramät na tad asti vinä yat

syän mayä bhütaà caräcaram ity aträpy ätmatayävasthänam eva vivakñitam|

- - - | sarva vastu jätaà sarvävasthaà mayätma bhütena yuktaà syäd ity arthaù - anena sarvasyäsya sämänädhikaraëya nirdeçyasya ätmatayä avasthitir eva

||10.39||hetur iti prakaöayati

’ |nänto sti mama divyänäà vibhüténäà parantapa ||40||eña tüddeçataù prokto vibhüter vistaro mayä

| mama divyänäà kalyäëénäà vibhüténäm anto nästi eña tu vibhüter vistaro ||10.40||mayä kaiçcid upädhibhiù saàkñepataù proktaù

|yad yad vibhütimat sattvaà çrémad ürjitam eva vä ’ - ||41||tat tad evävagaccha tvaà mama tejo àça saàbhavam

- - -yad yad vibhütimad éçitavya saàpannaà bhüta jätaà çrémat käntimad dhana- dhänya samåddhaà vä üdrjitaà kalyäëärambheñüdyuktaà tat tan mama

’ - ||10.41||tejo àça saàbhavam ity avagaccha

- , - - -tejaù paräbhibhavana sämarthyam mamäcintya çakter niyamana çaktyaika- | deça saàbhavam ity arthaù

|atha vä bahunaitena kià jïätena tavärjuna ||42||viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat

? - - bahunä aitena ucyamänena jïänena kià prayojanam idaà cid acid ätmakaà - -kåtsnaà jagat käryävasthaà käraëävasthaà sthülaà sükñmaà ca svarüpa sad

- - bhäve sthitau pravåtti bhede ca yathä mat saàkalpaà nätivarteta tathä mama ’ | mahimno yutäyutäàçena viñöabhyäham avasthitaù yathoktaà bhagavatä

—paräçareëa - yasyäyutäyutäàçäàçe viçva çaktir iyaà sthitä [ . .vi pu 1.9.53] ||iti10.42||

- - - - ’ iti çré rämänujäcärya kåta gétä bhäñye daçamo dhyäyaù||10||

’athaikädaço dhyäyaù

- - -viçva rüpa darçana yogaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

- - - - evaà bhakti yoga niñpattaye sad vivåddhaye ca sakaletara vilakñaëena - - - sväbhävikena bhagavad asädhäraëena kalyäëa guëa gaëena saha bhagavata | - - - sarvätmatvam tata eva tad vyatiriktasya kåtsnasya cid acid ätmakasya

- - - - - - |vastu jätasya tac charératayä tad äyatta svarüpa sthiti pravåttitvaà coktam - - - -tam etaà bhagavad asädhäraëaà svabhävaà kåtsnasya tad äyatta svarüpa- - -sthiti pravåttitäà ca bhagavat sakäçäd upaçrutya evam eveti niçcitya tathä

- ’ | -bhütaà bhagavantaà säkñätkartu kämo rjuna uväca tathaiva bhagavat | prasädäd anantaraà drakñyati -sarväçcaryamayaà devam anantaà viçvato

mukham [ 11.11], gétä tatraikasthaà jagat kåtsnaà pravibhaktam anekadhä[ 11.13] |gétä iti hi vakñyate

- - |mad anugrahäya paramaà guhyam adhyätma saàjïitam ’ ||1||yat tvayoktaà vacas tena moho yaà vigato mama

- - - dehätmäbhimäna rüpa mohena mohitasya mamänugrahaika prayojanäya - paramaà guhyaà paramaà rahasyam adhyätma saàjïitam ätmani vaktavyaà

vaco na tv evähaà jätu näsam [2.12] - | ity ädi tasmäd yogé bhavärjuna [6.46] ity , - etad antaà yat tvayoktam tenäyaà mama ätma viñayo mohaù sarvo vigataù

||11.1||dürato nirastaù

|bhaväpyayau hi bhütänäà çrutau vistaraço mayä - ||2||tvattaù kamala paträkña mähätmyam api cävyayam

- - - tathä saptama prabhåti daçama paryantaà tvad vyatiriktänäà sarveñäà - bhütänäà tvattaù paramätmäno bhaväpyayäv utpatti pralayau vistaraço

| - ! - -mayä çrutau he kamala paträkña tavävyayaà nityaà sarva cetanäcetana- - - - - vastu çeñitvaà jïäna balädi kalyäëa guëa gaëais tava eva parataratvaà

- - - , sarvädhäratvaà cintita nimiñitädi sarva pravåttiñu tavaiva pravartayitåtvam - -ity ädi aparimitaà mähätmyaà ca çrutam hi çabdo vakñyamäëa didåkñä

||11.2||dyotanärthaù

|evam etad yathättha tvam ätmänaà parameçvara ||3||drañöum icchämi te rüpam aiçvaraà puruñottama

! |he parameçvara evam etad ity avadhåtaà yathättha tvam ätmänaà bravéñi - - ! - puruñottama äçrita vätsalya jaladhe tavaiçvaraà tvad asädhäraëaà

-sarvasya praçäsitåtve pälayitåtve srañöåtve saàhartåtve bhartåtve kalyäëa - guëäkaratve parataratve sakaletara visajätéyatve cävasthitaà rüpaà

- ||11.3||drañöum säkñät kartum icchämi

|manyase yadi tac chakyaà mayä drañöum iti prabho ||4||yogeçvara tato me tvaà darçayätmänam avyayam

- - tat sarvasya srañöå sarvasya praçäsitå sarvasyädhära bhütaà tvad rüpaà | ! -mayä drañöuà çakyam iti yadi manyase tato yogeçvara yogo jïänädi

- - kalyäëa guëa yogaù paçya me yogam aiçvaram [ 11.8] | gétä iti hi vakñyate- - - - -tvad vyatiriktasya kasyäpy asaàbhävitänäà jïäna balaiçvarya vérya çakti

! -tejasäà nidhe ätmänaà tväm avyayaà me darçaya tvam avyayam iti kriyä | ||11.4||viçeñaëam tväà sakalaà me darçayety arthaù

- - evaà kautühalänvitena harña gadgada kaëöhena pärthena prärthito —bhagavän uväca

’ |paçya me pärtha rüpäëi çataço tha sahasraçaù- - ||5||nänä vidhäni divyäni nänä varëäkåténi ca

- paçya me sarväçrayäëi rüpäëy atha çataçaù sahasraçaç ca nänä vidhäni- - - - -nänä prakäräëi divyäny apräkåtäni nänä varëäkåténi çukla kåñëädi nänä

||11.5||varëäni nänäkäräëi ca paçya

|paçyädityän vasün rudrän açvinau marutas tathä - ||6||bahüny adåñöa pürväëi paçyäçcaryäëi bhärata

, , , mamaikasmin rüpe paçyädityän dvädaça vasün añöau rudrän ekädaça , | | açvinau dvau marutaç caikonapaïcäçatam pradarçanärtham idam iha

- - jagati pratyakña dåñöäni çästra dåñöäni ca yäni vastüni täni sarväëy anyäny - api sarveñu lokeñu sarveñu ca çästreñv adåñöa pürväëi bahüny äçcaryäëi

||11.6||paçya

- |ihaikasthaà jagat kåtsnaà paçyädya sa caräcaram ||7||mama dehe guòäkeça yac cänyad drañöum icchasi

iha mäma ekasmin dehe taträpi ekastham ekadeçasthaà sacaräcaraà kåtsnaà | jagat paçya yat cänyad drañöum icchasi tad api ekadehaikadeçe eva paçya

||11.7||

- |na tu mäà çakyase drañöum anenaiva sva cakñuñä ||8||divyaà dadämi te cakñuù paçya me yogam aiçvaram

- , -ahaà mama dehaika deçe sarvaà jagad darçayiñyämi tvaà tv anena niyamita- - - - -parimita vastu grähiëä präkåtena sva cakñuñä mäà tathä bhütaà sakaletara

| -visajätéyam aparimeyaà drañöuà na çakyase tava divyam apräkåtaà mad- | -darçana sädhanaà cakñur dadämi paçya me yogam aiçvaraà mad

| - - - - asädhäraëaà yogaà paçya mamänanta jïänädi yogam ananta vibhüti yogaà ||11.8||ca paçyety arthaù

saàjaya uväca— - |evam uktvä tato räjan mahä yogeçvaro hariù ||9||darçayäm äsa pärthäya paramaà rüpam aiçvaram

’ - - - evam uktvä särathye vasthitaù pärtha mätula jo mahä yogeçvaro harir- - - mahäçcarya yogänäm éçvaraù para brahma bhüto näräyaëaù paramam

- aiçvaraà sväsädhäraëaà rüpaà pärthäya pitå ñvasuù påthäyäù puträya - - - - darçayämäsa tad vividha vicitra nikhila jagad äçrayaà viçvasya praçäsitå ca

||11.9||rüpam

tac cedåçam—- - - |aneka vaktra nayanam anekädbhuta darçanam

- ||10||aneka divyäbharaëaà divyänekodyatäyudham- - - |divya mälyämbara dharaà divya gandhänulepanam

- - ||11||sarväçcarya mayaà devam anantaà viçvato mukham

devaà dyotamänam anantaà käla-traya-varti-nikhila-jagad-äçrayatayä deça-käla-paricchedanärhaà viçvato-mukhaà viçva-dig-varti-mukhaà svocita-divyämbara-gandha-mälyäbharaëäyudhänvitam ||11.10-11||

täm eva deva-çabda-nirdiñöaà dyotamänatäà viçinañöi—

- |divi sürya sahasrasya bhaved yugapad utthitä ||12||yadi bhäù sadåçé sä syäd bhäsas tasya mahätmanaù

tejaso’parimitatva-darçanärtham idam | akñaya-tejaù-svarüpam ity arthaù ||11.12||

|tatraikasthaà jagat kåtsnaà pravibhaktam anekadhä - ||13||apaçyad deva devasya çarére päëòavas tadä

tatränantäyäma-vistäre’nanta-bähüdara-vaktra-netre’parimita-tejaske’parimita-divyäyudhopete svocitäparimita-divya-bhüñaëe divya-mälyämbara-dhare divya-gandhänulepane’nantäçcarya-maye deva-devasya divye çarére’nekädhä pravibhaktaà brahmädi-vividha-vicitra-deva-tiryaì-manuñya-sthävarädi-bhoktå-varga-påthivy-antarikña-svarga-pätälätala-vitala-sutalädi-bhoga-sthäna-bhogya-bhogopakaraëa-bheda-bhinnaà prakåti-puruñätmakaà kåtsnaà jagad ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [gétä 10.8], hanta te kathayiñyämi vibhütér ätmanaù çubhäù [gétä 10.19], aham ätmä guòäkeça sarva-bhütäçaya-sthitaù [gétä 10.20], ädityänäm ahaà viñëuù [gétä 10.21] ity-ädinä, na tad asti vinä yat syän mayä bhütaà caräcaram [gétä 10.39], viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [10.42] ity antena uditam | eka-stham eka-deça-sthaà päëòävo bhagavat-prasäda-labdha-tad-darçanänuguëa-divya-cakñur apaçyat ||11.13||

- |tataù sa vismayäviñöo håñöa romä dhanaïjayaù ||14||praëamya çirasä devaà kåtäïjalir abhäñata

tato dhanaïjayaù mahäçcaryasya kåtsnasya jagataù sva-dehaika-deçena äçraya-bhütaà kåtsnasya pravartayitäraà cäçcaryatamänanta-jïänädi-kalyäëa-guëa-gaëaà devaà dåñövä vismayäviñöe håñöa-romä çirasä daëòävat praëamya kåtäïjalir abhäñata ||11.14||

arjuna uväca— paçyämi deväàs tava deva dehe

- - |sarväàs tathä bhüta viçeña saàghän -brahmäëam éçaà kamaläsana stham

||15||åñéàç ca sarvän uragäàç ca divyän

deva ! tava dehe sarvän devän paçyämi | tathä sarvän präëi-viçeñäëäà saàghän, tathä brahmäëaà catur-mukham aëòädhipatim, tatheçaà kamaläsana-sthaà kamaläsane brahmaëi sthitam éçaà tan-mate’vasthitaà tathä devarñi-pramukhän sarvän åñén, uragäàç ca väsuki-takñakädén déptän ||11.15||

- - -aneka bähüdara vaktra netraà ’ - |paçyämi tvä sarvato nanta rüpam

näntaà na madhyaà na punas tavädià - ||16||paçyämi viçveçvara viçva rüpa

aneka-bähüdara-vaktra-netram ananta-rüpaà tväà sarvataù paçyämi | viçveçvara viçvasya niyantaù ! viçva-rüpa viçva-çaréra yatas tvam anantaù | atas tava näntaà na madhyaà na punas tavädià ca paçyämi ||11.16||

kiréöinaà gadinaà cakriëaà ca- |tejo räçià sarvato déptimantam

paçyämi tväà durnirékñyaà samantäd- ||17||déptänalärka dyutim aprameyam

tejo-räçià sarva to déptimantaà samantäd durnirékñyaà déptänalärka-dyutim aprameyaà tväà kiréöinaà gadinaà cakriëaà ca paçyämi ||11.17||

tvam akñaraà paramaà veditavyaà |tvam asya viçvasya paraà nidhänam - -tvam avyayaù çäçvata dharma goptä

||18||sanätanas tvaà puruño mato me

upaniñatsu dve vidye veditavye [mu.u. 1.1.4] ity-ädiñu veditavyatayä nirdiñöaà paramam akñaraà tvam eva | asya viçvasya paraà nidhänaà viçvasyäsya paramädhära-bhütas tvam eva | tvam avyayo vyaya-rahitaù | yat-svarüpo yad-guëo yad-vibhavaç ca tvaà tenaiva rüpeëa sarvadävatiñöhase | çäçvata-dharma-goptä çäçvatasya nityasya vaidikasya dharmasyaivam ädibhir avatärais tvam eva goptä | sanätanas tvaà puruño mato me— vedäham etaà puruñaà mahäntam [Yajuù 31.18; tai.ä. 3.12.7; çve.u. 3.8] parät paraà puruñam [mu.u. 3.2.8] ity-ädiñüditaù sanätana-puruñas tvam eveti me mato jïätaù | yadu-kula-tilakas tvam evaà-bhüta idänéà säkñät-kåto mayety arthaù ||11.18||

- -anädi madhyäntam ananta véryam- - - |ananta bähuà çaçi sürya netram - -paçyämi tväà dépta hutäça vaktraà

- ||19||sva tejasä viçvam idaà tapantam

anädi-madhyäntam ädi-madhyänta-rahitam | ananta-véryam anavadhikätiçaya-véryam, vérya-çabdaù pradarçanärtham | anavadhikätiçaya-jïäna-balaiçvarya-çakti-tejasäà nidhim ity arthaù | ananta-bähum asaàkhyeya-bähum | so’pi pradarçanärtham, ananta-bähüdara-päda-vakträdikam | çaçi-sürya-netraà çaçivat süryavat ca prasäda-pratäpa-yukta-sarva-netram | devädén anukülän namaskärädi kurväëän prati prasädaù, tad-viparétän asura-räkñasädén prati pratäpaù | rakñäàsi bhétäni diço dravanti sarve namasyanti ca siddha-saàghäù [11.36] iti hi vakñyate |

dépta-hutäça-vaktraà pradépta-kälänalavat saàhäränuguëa-vaktram | sva-tejasä viçvam idaà tapantam—tejaù paräbhibhavana-sämarthyam,

svakéyena tejasä viçvam idaà tapantaà tväà paçyämi | evaà-bhütaà sarvasya srañöäram, sarvasyädhära-bhütaà sarvasya praçäsitäram, sarvasya saàhartäram, jïänädy-aparimita-guëa-sägaram, ädi-madhyänta-rahitam evaà-bhüta-divya-dehaà tväà yathopadeçaà säkñät-karométy arthaù |

ekasmin divya-dehe’nekodarädikaà katham ? ittham upapadyate—ekasmät kaöi-pradeçäd ananta-parimäëäd ürdhvam udgatä yathodita-divyodarädayaù, adhaç ca yathodita-divya-pädäù, tatraikasmin mukhe netra-dvayam iti ca na virodhaù ||11.19||

evaà-bhütaà tväà dåñövä devädayo’haà ca pravyathitä bhaväméty äha—

- dyäv äpåthivyor idam antaraà hi |vyäptaà tvayaikena diçaç ca sarväù

dåñövädbhutaà rüpam idaà tavograà- ||20||loka trayaà pravyathitaà mahätman

dyu-çabdaù påthivé-çabdaç ca ubhäv uparitanänäm adhastanänäà ca lokänäà pradarçanärtham | dyäv-äpåthivyor antaram avakäçaù, yasmin avakäçe sarve lokäs tiñöhanti, sarvo’yam avakäçaù diçaç ca sarväs tvayaikena vyäptäù |

dåñövädbhütaà rüpam ugraà tavedam anantäyäma-vistäram atyadbhutam ätyugraà tava rüpaà dåñövä loka-trayaà pravyathitam—yuddha-didåkñayägateñu brahmädi-deväsura-pitå-gaëa-siddha-gandharva-yakña-räkñaseñu pratikülänuküla-madhyastha-rüpaà loka-trayaà sarvaà pravyathitam, atyanta-bhétam | mahätman aparicchedya-mano-våtte !

eteñäm apy arjunasyeva viçväçraya-rüpa-säkñät-kära-sädhanaà divyaà cakñur bhagavatä dattam | kim-artham iti cet ? arjunäya svaiçvaryaà sarvaà pradarçayitum | ata idam ucyate—dåñövädbhutaà rüpam ugraà tavedaà loka-trayaà pravyathitaà mahätman iti ||11.20||

- amé hi tvä sura saàghä viçanti |kecid bhétäù präïjalayo gåëanti - -svastéty uktvä maharñi siddha saàghäù

||21||stuvanti tväà stutibhiù puñkaläbhiù

amé sura-saàghä utkåñöas tväà viçväçrayam avalokya håñöa-manasas tvat-samépaà viçänti | teñv eva kecid atyugram atyadbhutaà ca taväkäram älokya bhétäù präïjalayaù sva-jïänänuguëaà stuti-rüpäëi väkyäni gåëanty uccärayanti | apare mahärñi-saàghäù siddha-saàghäç ca parävara-tattva-yäthätmya-vidaù svastéty uktvä puñkaläbhir bhagavad-anurüpäbhiù stutibhiù stuvanti ||11.21||

- -rüpaà mahat te bahu vaktra netraà- - - |mahä bäho bahu bähüru pädam

- -bahüdaraà bahu daàñörä karälaà ||23||dåñövä lokäù pravyathitäs tathäham

üñmapäù pitara üñma-bhägä hi pitaraù [tai.brä. 1.3.10] iti çruteù | ete sarve vismayam äpannäs tväà vékñante ||11.22||

- -nabhaù spåçaà déptam aneka varëaà - - |vyättänanaà dépta viçäla netram

dåñövä hi tväà pravyathitäntarätmä ||24||dhåtià na vindämi çamaà ca viñëo

bahvébhiù daàñöräbhir atibhéñaëäkäraà lokäù pürvoktäù pratikülänuküla-madhyasthäs tri-vidhäù sarva evähaà ca tavedam édåçaà rüpaà dåñövätéva vyathitä bhavämaù ||11.23||

- -nabhaù spåçaà déptam aneka varëaà - - |vyättänanaà dépta viçäla netram

dåñövä hi tväà pravyathitäntarätmä ||24||dhåtià na vindämi çamaà ca viñëo

nabhaù-çabdas tad-akñare parame vyoman [ma.nä.u. 1.2], äditya-varëaà tamasaù parastät [çve.u. 3.8, ya.ve. 31.18], kñayaà tamasya rajasaù paräke [åg.ve. 2.6.25.5] yo asyädhyakñaù parame vyoman [åg.ve. 8.9.17.7] ity-ädi-çruti-siddha-triguëa-prakåty-atéta-parama-vyoma-väcé | sa-vikärasya prakåti-tattvasya puruñasya ca sarvävasthasya, kåtsnasya äçrayatayä nabhaù-spåçam iti vacanät | dyäv-äpåthivyor idam antaraà hi vyäptam [11.20] iti pürvoktatväc ca | déptam aneka-varëaà vyättänanaà dépta-viçäla-netraà tväà dåñövä pravyathitäntarätmä atyanta-bhéta-manä dhåtià na vindämi, dehasya dhäraëaà na labhe | manasaç ca indriyäëäà ca çamaà na labhe ||11.24||

viñëo vyäpin sarva-vyäpinam atimätram atyadbhutam atighoraà ca tväà dåñövä praçithilavasarvävayavo vyäkulendriyaç ca bhaväméty arthaù |

- daàñörä karäläni ca te mukhäni - |dåñövaiva kälänala saànibhäni

diço na jäne na labhe ca çarma - ||25||praséda deveça jagan niväsa

yugänta-kälänalavat sarva-saàhäre pravåttäny atighoräëi tava mukhäni dåñövä diço na jäne sukhaà ca na labhe | jagatäà niväsa deveçe

brahmädénäm éçvaräëäm api parama-maheçvaraà mäà prati prasanno bhava | yathähaà prakåtià gato bhavämi, tathä kurv ity arthaù ||11.25||

evaà sarvasya jagataù sväyatta-sthiti-pravåttitvaà darçayan pärtha-särathé räja-veña-cchadmanävasthitänäà dhärtaräñöräëäà yaudhiñöhireñv anupraviñöänäà cäsuräàçänäà saàhäreëa bhü-bhärävataraëaà svam anéñitaà svenaiva kariñyamäëaà pärthäya darçayämäsa | sa ca pärtho bhagavataù srañöåtvädikaà sarvaiçvaryaà säkñät-kåtya tasmin eva bhagavati sarvätmani dhärtaräñörädénäm upasaàhäram anägatam api tat-prasäda-labdhena divyena cakñuñä paçyann idaà proväca—

amé ca tväà dhåtaräñörasya puträù - |sarve sahaivävanipäla saàghaiù - bhéñmo droëaù süta putras tathäsau

- ||26||sahäsmadéyair api yodha mukhyaiù

vakträëi te tvaramäëä viçanti- |daàñörä karäläni bhayänakäni

kecid vilagnä daçanäntareñu ||27||saàdåçyante cürëitair uttamäìgaiù

amé dhåtaräñörasya puträ duryodhanädayaù sarve bhéñmo droëaù süta-putraù karëaç ca tat-pakñéyair avani-päla-samühaiù sarvaiù asmadéyair api kaiçcid yodha-mukhyaiù saha tvaramäëä daàñörä-karäläëi bhayänakäni tava vakträëi vinäçaya viçanti | tatra kecit cürëitair uttamäìgair daçanäntareñu vilagnäù sandåçyante ||11.26-27||

’ -yathä nadénäà bahavo mbu vegäù |samudram eväbhimukhä dravanti

- -tathä tavämé nara loka vérä ||28||viçanti vakträëy abhivijvalanti

yathä pradéptaà jvalanaà pataìgä - |viçanti näçäya samåddha vegäù

tathaiva näçäya viçanti lokäs - ||29||taväpi vakträëi samåddha vegäù

ete räja-lokä bahavo nadénäm ambu-pravähäù samudram iva pradépta-jvalanam iva ca çalabhäs tava vakträëy abhivijvalanti svayam eva tvaramäëä ätma-näçäya viçanti ||11.28-29||

lelihyase grasamänaù samantäl |lokän samagrän vadanair jvaladbhiù

tejobhir äpürya jagat samagraà ||30||bhäsas tavogräù pratapanti viñëo

räja-lokän samagrän jvaladbhir vadanair grasamänaù kopa-vegena tad-rudhirävasiktam oñöha-puöädikaà lelihyase punaù punar lehanaà karoñi | tavätighorä bhäso raçmayas tejobhiù svakéyaiù prakäçair jagat samagram äpürya pratapanti ||11.30||

darçayätmänam avyayam [11.4] iti tavaiçvaryaà niraìkuçaà säkñät-kartuà prärthi tena bhavatä niraìkuçam aiçvaryaà darçayatä atighora-rüpam idam äviñkåtam—

-äkhyähi me ko bhavän ugra rüpo’ - |namo stu te deva vara praséda

vijïätum icchämi bhavantam ädyaà ||31||na hi prajänämi tava pravåttim

atighora-rüpaù ko bhavän ? kià kartuà pravåttaù ? iti bhavantaà jïätum icchämi | taväbhipretäà pravåttià na jänämi | etad äkhyähi me | namo’stu te deva-vara praséda—namas te’stu sarveçvara evaà kartum anenäbhipräyeëa idaà saàhartå-rüpam äviñkåtam ity uktvä prasanna-rüpaç ca bhava ||11.31||

äçrita-vätsalyätirekeëa viçvaiçvaryaà darçayato bhavato ghora-rüpäviñkäre ko’bhipräyaù ? iti påñöe bhagavän pärtha-särathiù sväbhipräyam äha | pärthodyogena vinäpi dhärtaräñöra-pramukham açeñaà räja-lokaà nihantum aham eva pravåttaù, iti jïäpanäya mama ghora-rüpäviñkäraù | taj-jïäpanaà ca pärtham udyojayitum iti çré-bhagavän uväca—

’ - - kälo smi loka kñaya kåt pravåddho |lokän samähartum iha pravåttaù

’ åte pi tvä na bhaviñyanti sarve’ ||32||ye vasthitäù pratyanékeñu yodhäù

kalayati gaëayatéti kälaù | sarveñäà dhärtaräñöra-pramukhänäà räja-lokänäm äyur-avasänaà gaëayan ahaà tat-kñaya-kåd ghora-rüpeëa pravåddho räja-lokän samähartum äbhimukhyena saàhartum iha pravåtto’smi | ato mat-saàkalpäd eva tväm åte’pi tvad-udyogam åte’py ete dhärtaräñöra-pramukhatas tava pratyanékeñu ye’vasthitä yodhäs te sarve na bhaviñyanti vinaìkñyanti ||11.32||

tasmät tvam uttiñöha yaço labhasva |jitvä çatrün bhuìkñva räjyaà samåddham

mayaivaite nihatäù pürvam eva- ||33||nimitta mätraà bhava savyasäcin

tasmät tvaà tän prati yuddhäyottiñöha | tän çatrün jitvä yaço labhasva | dharmyaà räjyaà ca samåddhaà bhuìkñva | mayaivaite kåtäparädhäù pürvam eva nihatäù, hanane viniyuktäù | tvaà tu teñäà hanane nimitta-mätraà bhava | mayä hanyamänänäà çasträdi-sthänéyo bhava | savyasäcin ! ñaca samaväye [dhätu 1.1022] savyena çara-sacana-çélaù savyasäcé | savyenäpi kareëa çara-samaväya-karaù | kara-dvayena yoddhuà samartha ity arthaù ||11.33||

droëaà ca bhéñmaà ca jayadrathaà ca - |karëaà tathänyän api yodha vérän

mayä hatäàs tvaà jahi mä vyathiñöhä ||34||yudhyasva jetäsi raëe sapatnän

droëa-bhéñma-karëädén kåtäparädhatayä mayaiva hanane viniyuktän tvaà jahi, tvaà hanyäù | etän gurün bandhün cänyän api bhoga-saktän kathaà haniñyämi ? iti mä vyathiñöhäù, tän uddiçya dharmädharma-bhayena bandhu-snehena käruëyena ca mä vyathäà kåthäù | yatas te kåtäparädhäù | mayaiva hanane viniyuktäù, ato nirviçaìko yudhyasva | raëe sapatnän jetäsi, jeñyasi | naiteñäà vadhe nåçaàsatä-gandhaù, api tu jaya eva labhyata ity arthaù ||11.34||

saàjaya uväca— etac chrutvä vacanaà keçavasya

|kåtäïjalir vepamänaù kiréöé namaskåtvä bhüya eväha kåñëaà

- - ||35||sa gadgadaà bhéta bhétaù praëamya

etad äçrita-vätsalya-jaladheù keçavasya vacanaà çrutvärjunas tasmai namaskåtya bhéta-bhéto’tibhéto bhüyas taà praëamya kåtäïjalir vepamänaù kiréöé sa-gadgadam äha ||11.35||

arjuna uväca— sthäne håñékeça tava prakértyä

|jagat prahåñyaty anurajyate ca rakñäàsi bhétäni diço dravanti

- ||36||sarve namasyanti ca siddha saàghäù

sthäne yuktam, yad etad yuddha-didåkñayä ägatam açeñaà deva-gandharva-siddha-yakña-vidyädhara-kinnara-kiàpuruñädikaà jagat tvat-prasädät tväà sarveçvaram avalokya tava prakértyä sarvaà prahåñyaty anurajyate ca | yat ca tväm avalokya rakñäàsi bhétäni sarvä diçaù pradravanti | sarve siddha-saàghäù siddhädy-anuküla-saàghä namasyanti ca | tad etat sarvaà yuktam iti pürveëa sambandhaù ||11.36||

yuktatäà evopapädayati—

kasmäc ca te na nameran mahätman ’ - |garéyase brahmaëo py ädi kartre

-ananta deveça jagan niväsa - ||37||tvam akñaraà sad asat tat paraà yat

mahätman ! te tubhyaà garéyase brahmaëo hiraëyagarbhasyäpy ädi-bhütäya kartre, hiraëyagarbhädayaù kasmäd hetor na namaskuryuù ? ananta deveça jagan-niväsa tvam eväkñaram na kñaratéty akñaram jévätma-tattvam | na jäyate mriyate vä vipaçcit [ka.u. 1.2.18] ity-ädi-çruti-siddho jévätmä hi na kñarati |

sad asac ca tvam eva, sad-asac-chabda-nirdiñöaà kärya-käraëa-bhävenävasthitaà prakåti-tattvam, näma-rüpa-vibhägavattayä käryävasthaà sac-chabda-nirdiñöaà tad-anarhatayä käraëävastham asac-chabda-nirdiñöaà ca tvam eva | tat-paraà yat tasmät prakåteù prakåti-sambandhinaç ca jévätmanaù param anyan muktätma-tattvaà yat tad api tvam eva ||11.37||

ataù—

- tvam ädi devaù puruñaù puräëas |tvam asya viçvasya paraà nidhänam

vettäsi vedyaà ca paraà ca dhäma - ||38||tvayä tataà viçvam ananta rüpa

tvam ädi-devaù puruñaù puräëaù | tvam asya viçvasya paraà nidhänam, nidhéyate tvayi viçvam iti tvam asya viçvasya paraà nidhänam, viçvasya çaréra-bhütasyätmatayä paramädhära-bhütas tvam eva ity arthaù | jagati sarvo veditä vedyaà ca sarvaà tvam eva, evaà sarvätmatayävasthitas tvam eva paraà ca dhäma sthänaà präpya-sthänam ity arthaù | tvayä tataà viçvam ananta-rüpa tvayätmatvena viçvaà cid-acin-miçraà jagat tataà vyäptam ||11.38||

atas tvam eva väyv-ädi-çabda-väcya ity äha—

’ väyur yamo gnir varuëaù çaçäìkaù |prajäpatis tvaà prapitämahaç ca

’ -namo namas te stu sahasra kåtvaù ’ ||39||punaç ca bhüyo pi namo namas te

sarveñäà prapitämahas tvam eva, pitämahädayaç ca | sarväsäà prajänäà pitaraù prajäpatayaù prajäpaténäà pitä hiraëyagarbhaù prajänäà pitämahaù,

hiraëyagarbhasyäpi pitä tvaà prajänäà prapitämahaù | pitämahädénäm ätmatayä tat-tac-chabda-väcyas tvam evety arthaù ||11.39||

atyadbhutäkäraà bhagavantaà dåñövä harñotphulla-nayano’tyanta-sädhvasävanataù sarvato namaskaroti—

namaù purastäd atha påñöhatas te’ |namo stu te sarvata eva sarva- - ananta véryämita vikramas tvaà

’ ||40||sarvaà samäpnoñi tato si sarvaù

ananta-véryämita-vikramas tvaà sarvam ätmatayä samäpnoñi tataù sarvo’si | yatas tvaà sarvaà cid-acid-vastu-jätam ätmatayä samäpnoñi | ataù sarvasya cid-acid-vastu-jätasya tvac-charératayä tvat-prakäratvät sarva-prakäras tvam eva sarva-çabda-väcyo’séty arthaù | tvam akñaraà sad asat [gétä 11.37] väyur yamo’gniù [gétä 11.39] ity-ädi-sarva-sämänädhikaraëya-nirdeçasyätmatayä vyäptir eva hetur iti suvyaktam uktam | tvayä tataà viçvam ananta-rüpa [gétä 11.38] sarvaà samäpnoñi tato’si sarvaù iti ca ||11.40||

sakheti matvä prasabhaà yad uktaà

|he kåñëa he yädava he sakheti ajänatä mahimänaà tavedaà

||41||mayä pramädät praëayena väpi

’yac cävahäsärtham asatkåto si- - |vihära çayyäsana bhojaneñu

’ -eko tha väpy acyuta tat samakñaà ||42||tat kñämaye tväm aham aprameyam

tavänanta-véryatvämita-vikramatva-sarväntar-ätmatva-srañöåtvädiko yo mahimä tam imam ajänatayä mayä pramädän mohät praëayena cira-paricayena vä sakheti mama vayasya iti matvä, he kåñëa he yädava he sakhe ! iti tvayi prasabhaà vinayäpetaà yad uktaà yac ca parihäsärthaà sarvadaiva sat-kärärhas tvam asatkåto’si, vihära-çayyäsana-bhojaneñu ca saha-kåteñv ekänte vä samakñaà vä yad asatkåto’si, tat sarvaà tväm aprameyam ahaà kñämaye ||11.41-42||

pitäsi lokasya caräcarasya |tvam asya püjyaç ca gurur garéyän

- ’ ’na tvat samo sty abhyadhikaù kuto nyo- ’ - ||43||loka traye py apratima prabhäva

apratima-prabhävas tvam asya sarvasya caräcarasya lokasya pitä asy asya lokasya guruç cäsi | atas tvam asya caräcarasya lokasya garéyän püjyatamaù | na tvat-samo’sty abhyadhikaù kuto’nyaù | loka-traye’pi tvad-anyaù käruëyädinä kenäpi guëena na tvat-samo’sti kuto’bhyadhikaù ||11.43||

yasmät tvaà sarvasya pitä püjyatamo guruç ca käruëyädi-guëaiç ca sarvädhiko’si—

tasmät praëamya praëidhäya käyaà |prasädaye tväm aham éçam éòyam

piteva putrasya sakheva sakhyuù ||44||priyaù priyäyärhasi deva soòhum

tasmät tväm éçam éòyaà praëamya praëidhäya ca käyaà prasädaye | yathä kåtäparädhasyäpi putrasya yathä ca sakhyuù praëäma-pürvakam prärthitaù pitä sakhä vä prasédati, tathä tvaà parama-käruëikaù priyaù priyäya me sarvaà soòhum arhasi ||11.44||

- ’ adåñöa pürvaà håñito smi dåñövä |bhayena ca pravyathitaà mano me

tad eva me darçaya deva rüpaà - ||45||praséda deveça jagan niväsa

adåñöa-pürvam atyadbhutam atyugraà ca tava rüpaà dåñövä håñito’smi préto’smi, bhayena pravyathitaà ca me manaù, atas tad eva tava suprasannaà rüpaà me darçaya | praséda deveça jagan-niväsa mayi prasädaà kuru devänäà brahmädénäm api éça nikhila-jagad-äçraya-bhüta ||11.45||

-kiréöinaà gadinaà cakra hastam |icchämi tväà drañöum ahaà tathaiva

-tenaiva rüpeëa catur bhujena- - ||46||sahasra bäho bhava viçva mürte

tathaiva pürvavat kiréöinaà gadinaà cakra-hastaà tväà drañöum icchämi, atas tenaiva pürva-siddhena catur-bhujena rüpeëa yukto bhava sahasra-bäho viçva-mürte idänéà sahasra-bähutvena viçva-çarératvena dåçyamäna-rüpas tvaà tenaiva rüpeëa yukto bhavety arthaù ||11.46||

çré-bhagavän uväca— mayä prasannena tavärjunedaà

- |rüpaà paraà darçitam ätma yogät- tejo mayaà viçvam anantam

- - ||47||ädyaà yan me tvad anyena na dåñöa pürvam

yat me tejo-mayaà tejo-räçià viçvaà sarvätma-bhütam anantam anta-rahitam | pradarçanärtham idam, ädi-madhyänta-rahitam | ädyaà mad-vyatiriktasya kåtsnasya ädi-bhütaà tvad-anyena kenäpi na dåñöa-pürvaà rüpaà tad idaà prasannena mayä mad-bhaktäya te darçitam ätma-yogäd ätmanaù satya-saàkalpatva-yogät ||11.47||

ananya-bhakti-vyatiriktaiù sarvair apy upäyair yathävad avasthito’haà drañöuà na çakya ity äha—

na veda yajïädhyayanair na dänair |na ca kriyäbhir na tapobhir ugraiù

- -evaà rüpaù çakya ahaà nå loke - - ||48||drañöuà tvad anyena kuru pravéra

evaà-rüpo yathävasthito’haà mayi bhakti-matas tvatto’nyenaikäntikätyantika-bhakti-rahitena kenäpi puruñeëa kevalair veda-yajïädibhir drañöuà na çakyaù ||11.48||

-mä te vyathä mä ca vimüòha bhävo |dåñövä rüpaà ghoram édåì mamedam

- - vyapeta bhéù préta manäù punas tvaà ||49||tad eva me rüpam idaà prapaçya

édåça-ghora-rüpa-darçanena te yä vyathä, yaç ca vimüòha-bhävo vartate, tad ubhayaà mä bhüt, tvayäbhyasta-pürvam eva saumya-rüpaà darçayämi, tad evedaà mama rüpaà prapaçya ||11.49||

saàjaya uväca— ity arjunaà väsudevas tathoktvä

|svakaà rüpaà darçayäm äsa bhüyaù äçväsayäm äsa ca bhétam enaà

- ||50||bhütvä punaù saumya vapur mahätmä

evaà päëòu-tanayaà bhagavän vasudeva-sünur uktvä bhüyaù svakéyam eva catur-bhuja-rüpaà darçayämäsa, aparicita-svarüpa-darçanena bhétam evaà punar api paricita-saumya-vapur bhütvä äçväsayämäsa ca, mahätmä satya-saàkalpaù |

asya sarveçvarasya parama-puruñasya parasya brahmaëo jagad-upakåti-martyasya vasudeva-sünoç catur-bhujam eva svakéyaà rüpam kaàsäd bhéta-vasudeva-prärthanena ä-kaàsa-vadhät pürvaà bhuja-dvayam upasaàhåtaà paçcäd äviñkåtaà ca |

jäto’si deva-deveça çaìkha-cakra-gadädhara | divya-rüpam idaà deva prasädenopasaàhara || [vi.pu. 5.3.10] upasaàhara viçvätman rüpam etac catur-bhujam || [vi.pu. 5.3.13] iti hi prärthitam |

çiçupälasyäpi dviñato’navarata-bhävanä-viñayaà catur-bhujam eva vasudeva-süno rüpam udära-pévara catur-bähuà çaìkha-cakra-gadädharam [vi.pu. 4.15.10] iti | ataù pärthenätra tenaiva rüpeëa catur-bhujena [gétä 11.46] ity ucyate ||11.50||

arjuna uväca—

|dåñövedaà mänuñaà rüpaà tava saumyaà janärdana - ||51||idäném asmi saàvåttaù sa cetäù prakåtià gataù

anavadhikätiçaya-saundarya-saukumärya-lävaëyädi-yuktaà tavaiväsädhäraëaà manuñyatva-saàsthäna-saàsthitam atisaumyam idaà tava rüpaà dåñövä sa-cetäù saàvåtto’smi, prakåtià gataç ca ||11.51||

çré-bhagavän uväca— |sudurdarçam idaà rüpaà dåñöavän asi yan mama

- ||52||devä apy asya rüpasya nityaà darçana käìkñiëaù

mamedaà sarvasya praçäsane’vasthitaà sarväçrayaà sarva-käraëa-bhütaà rüpaà yat dåñöavän asi, tat sudurdarço na kenäpi drañöuà çakyam | asya rüpasya devä api nityaà darçana-käìkñiëaù, na tu dåñöavantaù ||11.52||

kutaù ? ity aträha—

|nähaà vedair na tapasä na dänena na cejyayä - ||53||çakya evaà vidho drañöuà dåñöavän asi mäà yathä

- ’ |bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaà vidho rjuna ||54||jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca paraàtapa

- - - - - -vedair adhyäpana pravacanädhyayana çravaëa japa viñayair yäga däna- - - ’ homa tapobhiç ca mad bhakti rahitaiù kevalair yathävad avasthito haà

| drañöuà na çakyaù ananyayä tu bhaktyä tattvataù çästrair jïätuà tattvataù- | säkñät kartuà tattvataù praveñöuà ca çakyaù tathä ca çrutiù—

näyam ätmä pravacanena labhyo | na medhayä na bahunä çrutena

yam evaiña våëute tena labhyas

| tasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm [ . . 2.23] ||11.53-54||ka u iti

- - - - - |mat karma kån mat paramo mad bhaktaù saìga varjitaù - ||55||nirvairaù sarva bhüteñu yaù sa mäm eti päëòava

- - vedädhyayanädéni sarväëi karmäëi mad ärädhana rüpäëéti yaù karoti sa- - | - — mat karma kåt mat paramaù sarveñäm ärambhäëäà aham eva

- | - — - -paramoddeçyo yasya sa mat paramaù mad bhaktaù atyartha mat - - - - - priyatvena mat kértana stuti dhyänärcana praëämädibhir vinätma dhäraëam

- - - |alabhamäno mad eka prayojanatayä yaù satataà täni karoti sa mad bhaktaù

- — - - - -saìga varjitaù mad eka priyatvenetara saìgam asahamäno nirvairaù sarva— - - - - - -bhüteñu mat saàçleña viyogaika sukha duùkha svabhävatvät sva

- - -duùkhasya sväparädha nimittatvänusandhänäc ca sarva bhütänäà parama- - - - puruña para tantratvänusandhänäc ca sarva bhüteñu vaira nimittäbhävät

| - , teñu nirvairaù ya evaà bhütaù sa mäm eti mäà yathävad avasthitaà | - - - - präpnoti nirastävidyädy açeña doña gandho mad ekänubhavo bhavatéty

arthaù ||11.55||

- - - - - - ’iti çré rämänujäcärya kåta çrémad bhagavad gétä bhäñye ekädaço dhyäyaù ||11||

(12)

atha bhakti-yogo näma dvädaço’dhyäyaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

- - - bhakti yoga niñöhänäà präpya bhütasya parasya brahmaëo bhagavato - - -näräyaëasya niraìkuçaiçvaryaà säkñät kartu kämäyärjunäyänavadhikätiçaya

- - - - käruëyaudärya çélyädi guëa sägareëa satya saìkalpena bhagavatä | - -svaiçvaryaà yathävad avasthitaà darçitam uktaà ca tattvato bhagavaj jïäna

- - - - - | darçana präpténäm aikäntikätyantika bhagavad bhakty eka labhyatvam - - - - anantaram ätma präpti sädhana bhütäd ätmopäsanäd bhakti rüpasya

- - - bhagavad upäsanasya sva sädhya niñpädane çaighryät sukhopädänatväc ca - - - -çraiñöhyaà bhagavad upäsanopäyaç ca tad açaktasyäkñara niñöhatä tad

| - - - | apekñitäç cocyante bhagavad upäsanasya präpya bhütopäsya çraiñöhyät —çraiñöhyaà tu

- |yoginäm api sarveñäà mad gatenäntarätmanä || çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù [ 6.47] gétä ity

|atroktam

- |evaà satata yuktä ye bhaktäs tväà paryupäsate - ||1||ye cäpy akñaram avyaktaà teñäà ke yoga vittamäù

evaà - - mat karma kåt [11.55] - - ity ädinöktena prakäreëa satata yuktä -bhagavantaà tväm eva paraà präpyaà manvänä ye bhaktäs tväà sakala

- - - - - -vibhüti yuktam anavadhikätiçaya saundarya sauçélya särvajïya satya- - - , saàkalpatvädy ananta guëa sägaraà paripürëam upäsate ye cäpy akñaraà

- - - - -pratyag ätma svarüpaà tad eva cävyaktaà cakñur ädi karaëenänabhivyakta , - - svarüpam upäsate teñäm ubhayeñäà ke yoga vittamäù ke sva sädhyaà prati

- | çéghra gäminaù ity arthaù - bhavämi na cirät pärtha mayy äveçita cetasäm[12.7] - - ||ity uttaratra yogavittama tvaà çaighrya viñayam iti hi vyaïjayiñyate12.1||

- çré bhagavän uväca - |mayy äveçya mano ye mäà nitya yuktä upäsate

||2||çraddhayä parayopetäs te me yuktatamä matäù

- - -atyartha mat priyatvena mano mayy äveya çraddhayä parayopetä nitya - , - yuktä nitya yogaà käìkñamäëä ye mäm upäsate präpya viñayaà mano mayy

| | äveya ye mäm upäsata ity arthaù te yuktatamä me matäù mäà ||12.2||sukhenäcirät präpnuvantéty arthaù

|ye tv akñaram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate- ||3||sarvatra gam acintyaà ca küöastham acalaà dhruvam

- - |saàniyamyendriya grämaà sarvatra sama buddhayaù - - ||4||te präpnuvanti mäm eva sarva bhüta hite ratäù

- - - -ye tv akñaraà pratyag ätma svarüpam anirdeçya dehäd anyatayä devädi | - - - çabdänirdeçyam ataeva cakñur ädi karaëänabhivyaktaà sarvatra gam

- - acintyaà ca sarvatra devädi deheñu vartamänam api tad visajätéyatayä tena , - - -tena rüpeëa cintayitum anarham tata eva küöa sthaà sarva sädhäraëaà tat

- - | tad devädy asädhäraëäkäräsaàbandham ity arthaù apariëämitvena , sväsädhäraëäkärän na calati na cyavate ity acalaà tata eva dhruvaà nityam

- - - - -sanniyamya indriya grämaà cakñur ädikam indriya grämaà sarva sva - -vyäpärebhyaù samyak niyamya sarvatra sama buddhayaù sarvatra devädi -viñamäkäreñu deheñv avasthiteñv ätmasu jïänaikäkäratayä sama buddhayaù

| - - - - , -tata eva sarva bhüta hite ratäù sarva bhütähita ratitvät nivåttäù sarva- - - , bhütähita ratitvaà hy ätmano devädi viñamäkäräbhimäna nimittam ya evam

’ | - akñaram upäsate te pi mäà präpnuvanty eva mat samänäkäram | asaàsäriëam ätmänaà präpnuvanty eva ity arthaù mama sädharmyam

ägatäù [14.2] | —iti vakñyate çrüyate ca nirajanaù paramaà sämyamupaiti[ . . 3.1.3] | mu u iti

- - tathäkñara çabda nirdiñöat küöasthäd anyatvaà parasya brahmaëo vakñyate| ’ küöastho kñara ucyate [15.16] uttamaù puruñas tv anyaù [15.17] | iti atha

parä yathä - tad akñaram adhigamyate [ . . 1.1.5] - mu u ity akñara vidyäyäà tv- - , - ||12.3-4||akñara çabda nirdiñöaà param eva brahma bhüta yonitväd eva

’ - |kleço dhikataras teñäm avyaktäsakta cetasäm ||5||avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate

- | -teñäm avyaktäsakta cetasäà kleças tv adhikataraù avyaktä hi gatir avyakta - - viñayä mano våttir dehavadbhir dehätmäbhimäna yuktair duùkhenäväpyate

| ||12.5||dehavanto hi deham eva ätmänaà manyante

—bhagavantam upasénänäà yuktatamatvaà suvyaktam äha

- |ye tu sarväëi karmäëi mayi saànyasya mat paräù ||6||ananyenaiva yogena mäà dhyäyanta upäsate

- - |teñäm ahaà samuddhartä måtyu saàsära sägarät

- ||7||bhavämi nacirät pärtha mayy äveçita cetasäm

- - - - ye tu laukikäni deha yäträ çeña bhütäni deha dhäraëärthäni cäçanädéni, - - - - - karmäëi vaidikäni ca yäga däna homa tapaù prabhåténi sarväëi sa käraëäni

- , - - - soddeçyäny adhyätma cetasä mayi saànyasya mat paräù mad eka präpyä , - - -ananyenaiva yogena mäà dhyäyanta upäsate dhyänärcana praëäma stuti

- - kértanädéni svayam evätyartha priyäëi präpya samäni kurvanto mäm | - - - upäsate ity arthaù teñäà mat präpti virodhitayä måtyu bhütän saàsäräkhyät ||12.6-7||sägaräd aham acireëa eva kälena samuddhartä bhavämi

|mayy eva mana ädhatsva mayi buddhià niveçaya ||8||nivasiñyasi mayy eva ata ürdhvaà na saàçayaù

’ - - ato tiçayita puruñärthatvät sulabhatväd acira labhyatväc ca mayy eva mana— , — ädhatsva mayi manaù samädhänaà kuru mayi buddhià niveçaya aham eva

- | | parama präpya ity adhyavasäyaà kuru ata ürdhvaà mayy eva nivasiñyasi - - - - aham eva parama präpya ity adhyavasäya pürvaka mano niveçanänantaram

||12.8||eva mayi nivasiñyaséty arthaù

|atha cittaà samädhätuà na çaknoñi mayi sthiram- ||9||abhyäsa yogena tato mäm icchäptuà dhanaàjaya

, ’ - atha sahasä eva mayi sthiraà samädhätuà na çaknoñi tato bhyäsa yogena | - - -mäm äptum iccha sväbhävikänavadhikätiçaya saundarya sauçélya

- - - - - - -sauhärda vätsalya käruëya mädhurya gämbhéryaudärya çaurya vérya- - - - - -paräkrama sarvajïatva satyakämatva satya saàkalpatva sarveçvaratva

- - - - - - -sakala käraëatvädy asaàkhyeya kalyäëa guëa sägare nikhila heya - - - - - pratyanéke mayi niratiçaya prema garbha småty abhyäsa yogena sthiraà

- ||12.9||citta samädhänaà labdhvä mäà präptum iccha

’ ’ - - |abhyäse py asamartho si mat karma paramo bhava- ||10||mad artham api karmäëi kurvan siddhim aväpsyasi

- - - ’ ’ - - | athaivaà vidha småty abhyäse py asamartho si mat karma paramo bhava - - - -madéyäni karmäëy älaya nirmäëodyäna karaëa pradépäropaëa

- - - -märjanäbhyukñaëopalepana puñpäpaharaëa püjanodvartana näma- - - - , - saìkértana pradakñiëa namaskära stuty ädéni täny atyartha priyatvena

| - - -äcara atyartha priyatvena mad arthaà karmäëi kurvann apy aciräd abhyäsa- - - - yoga pürvikäà mayi sthiräà citta sthitià labdhvä mat präpti rüpäà siddhim

||12.10||aväpsyasi

’ - |athaitad apy açakto si kartuà mad yogam äçritaù- - - ||11||sarva karma phala tyägaà tataù kuru yatätmavän

- , - -atha mad yogam äçrityaitad api kartuà na çaknoñi mad guëänusandhäna - - - - - kåtaà mad eka priyatväkäraà bhakti yogam äçritya bhakti yogäìga rüpam

- | ’ - -etad mat karmäpi kartuà na çakanoñi tato kñara yogam ätma- - - - svabhävänusandhäna rüpaà para bhakti jananaà pürva ñaökoditam äçritya

- - - - | - - -tad upäyatayä sarva karma phala tyägaà kuru mat priyatvena mad eka- - | -präpyatä buddhir hi prakñéëäçeña päpasyaiva jäyate yatätmavän yata

| ’ - - - manaskaù tato nabhisaàhita phalena mad ärädhana rüpeëänuñöhitena - - - -karmaëä siddhenätma jïänena nivåttävidyädi sarva tirodhäne mac

- - - cheñataika svarüpe pratyag ätmani säkñät kåte sati mayi parä bhaktiù | svayam evotpadyate

—tathä ca vakñyate - sva karmaëä tam abhyarcaya siddhià vindati mänavaù[18.46] , ity ärabhya

- vimucya nirmamaù çänto brahma bhüyäya kalpate | - |brahma bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati

- || samaù sarveñu bhüteñu mad bhaktià labhate paräm [18.53-54] ||iti12.11||

|çreyo hi jïänam abhyäsäj jïänäd dhyänaà viçiñyate - - ||12||dhyänät karma phala tyägas tyägäc chäntir anantaram

- - - - -atyartha préti virahität karkaça rüpät småty abhyäsäd akñara- - - - yäthätmyänusandhäna pürvakaà tad äparokñya jïänam evätma hitatve

| - - - - -viçiñyate ätmäparokñya jïänäd apy aniñpanna rüpät tad upäya bhütätma - | - - -dhyänam evätma hitatve viçiñyate tad dhyänäd apy aniñpanna rüpät tad

- - | upäya bhütaà phala tyägenänuñöhitaà karmaiva viçiñyate

- ’ - anabhisaàhita phaläd anuñöhität karmaëo nantaram eva nirasta päpatayä | - | manasaù çäntir bhaviñyati çänte manasy ätma dhyänaà saàpatsyate

- - | dhyänäj jïänaà jïänäc ca tad äparokñyaà tad äparokñyät parä bhaktiù iti- - | - bhakti yogäbhyäsäçaktasya ätma niñöhä eva çreyasé ätma niñöhasyäpy- - ’ - - - -açänta manaso niñöhä präptaye ntar gatätma jïänänabhisaàhita phala- ||12.12||karma niñöhä eva çreyasé ity arthaù

- - - —anabhisaàhita phala karma niñöhasyopädeyän guëän äha

- |adveñöä sarva bhütänäà maitraù karuëa eva ca

- - ||13||nirmamo nirahaàkäraù sama duùkha sukhaù kñamé - |saàtuñöaù satataà yogé yatätmä dåòha niçcayaù

- - - ||14||mayy arpita mano buddhir yo mad bhaktaù sa me priyaù

- adveñöä sarva bhütänäà vidviñatäm apakurvatäm api sarveñäà bhütänäm - - adveñöä mad aparädhänuguëam éçvara preritäny etäni bhütäni dviñanty

| -apakurvanti cety anusandadhänaù teñu dviñatsv apakurvatsu ca sarva bhüteñu maitréà matià kurvan maitraù | teñv eva duùkhiteñu karuëäà

kurvan karuëaù | nirmamo - dehendriyeñu tat sambandhiñu ca nirmamaù | nirahaàkäro - | dehätmäbhimäna rahitaù tata eva - - sama duùkha sukhaù

- - | sukha duùkhägamayoù säàkalpikayor harñodvega rahitaù kñamé -sparça - | prabhavayor avarjanéyayor api tayor vikära rahitaù santuñöaù

- - | yadåcchopanatena yena kenäpi deha dhäraëa dravyena santuñöaù satataà yogé - - | satataà prakåti viyuktätmänusandhäna paraù yatätmä- - | niyamita mano våttiù - dåòha niçcayaù - adhyätma çästroditeñv artheñu

- | dåòha niçcayaù - - mayy arpita mano buddhir bhagavän väsudeva- | evänabhisaàhita phalenänuñöhitena karmaëärädhyate ärädhitaç ca

- - | - mamätmäparokñyaà sädhayiñyatéti mayy arpita mano buddhiù evaà bhüto- mad bhaktaù - - evaà bhütena karma yogena mäà bhajamäno yaù sa me

priyaù ||12.13-14||

|yasmän nodvijate loko lokän nodvijate ca yaù- ||15||harñämarña bhayodvegair mukto yaù sa ca me priyaù

- - , -yasmät karma niñöhät puruñän nimitta bhütäl loko nodvijate yo lokodvega | - karaà karma kiàcid api na karotéty arthaù lokäc ca nimitta bhütäd yo

, - - , nodvijate yam uddiçya sarva loko nodvega karaà karma karoti- | , sarvävirodhitva niçcayät ataeva kaàcana prati harñeëa kaàcana praty

, , | -amarñeëa kaàcana prati bhayena kaàcana praty udvegena muktaù evaà ’ ||12.15||bhütaù yaù so pi me priyaù

- |anapekñaù çucir dakña udäséno gata vyathaù- - ||16||sarvärambha parityägé yo mad bhaktaù sa me priyaù

anapekña - | ätma vyatirikte kåtsne vastuny anapekñaù çuciù - -çästra vihita- - | dravya vardhita käyaù dakñaù - - ’ çästréya kriyopädäna samartho nyatra

udäsénaù | - gata vyathaù - - - -çästréya kriyä nirvåttäv avarjanéya çétoñëa- - - | paruña sparçädi duùkheñu vyathä rahitaù - sarvärambha parityägé

- - - - | - -çästréya vyatirikta sarva karmärambha parityägé ya evaà bhüto mad ||12.16||bhaktaù sa me priyaù

|yo na håñyati na dveñöi na çocati na käìkñati- ||17||çubhäçubha parityägé bhaktimän yaù sa me priyaù

- - yo na håñyati yan manuñyäëäà harña nimittaà priya jätaà tat präpya yaù- , , karma yogé na håñyati yac cäpriyaà tat präpya yo na dveñöi yac ca

- - - - , manuñyäëäà çoka nimittaà bhäryä putra vitta kñayädikaà tat präpya na | - -çocati tathä vidham apräptaà ca na käìkñati yac ca manuñyäëäà harña

- - , | -nimitta bhäryä vittädi tad apräptaà ca na käìkñatéty arthaù çubhäçubha - - | parityägé päpavat puëyasyäpi bandha hetutväviçeñäd ubhaya parityägé

- ||12.17||yaù evaà bhüto bhaktimän sa me priyaù

|samaù çatrau ca mitre ca tathä mänäpamänayoù- - - ||18||çétoñëa sukha duùkheñu samaù saìga vivarjitaù- - |tulya nindä stutir mauné saàtuñöo yena kenacit

- ||19||aniketaù sthira matir bhaktimän me priyo naraù

- adveñöä sarva bhütänäm [12.13] - -ity ädinä çatru miträdiñu dveñädi rahitatvam | - , ’ uktam atra teñu sannihiteñv api sama cittatvam tato py atirikto viçeña | - | ucyate ätmani sthira matitvena niketanädiñv asakta ity aniketaù tata eva

| - ||mänäpamänädiñv api samaù ya evaà bhüto bhaktimän sa me priyaù12.18-19||

- - - - asmäd ätma niñöhät mad bhakti yoga niñöhasya çraiñöhyaà pratipädayan —yathopakramam upasaàharati

|ye tu dharmyämåtam idaà yathoktaà paryupäsate - ’ ||20||çraddadhänä mat paramä bhaktäs te téva me priyäù

| - dharmyaà cämåtaà ceti dharmyämåtaà ye tu präpya samaà präpakaà- bhakti yogam yathoktaà mayy äveçya mano ye mäm [12.2] ity ädinoktena

, ||12.20||prakäreëa upäsate te bhaktä atitaräà me priyäù

- - - - - - iti çré rämänujäcärya kåta çrémad bhagavad gétä bhäñye’ dvädaço dhyäyaù

||12||

atha kñetra-kñetrajïa-yogo näma

trayodaço’dhyäyaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

- pürvasmin ñaöke parama präpyasya parasya brahmaëo bhagavato - - - - - - - väsudevasya präpty upäya bhüta bhakti rüpa bhagavad upäsanäìga bhütaà

- - - - - -präptuù pratyag ätmano yäthätmya darçanaà jïäna yoga karma yoga- - - | - -lakñaëa niñöhä dvaya sädhyam uktam madhyame ca parama präpya

- - - - - - -bhüta bhagavat tattva yäthätmya tan mähätmya jïäna- - - | pürvakaikäntikätyantika bhakti yoga niñöhä pratipäditäù

- - - -atiçayitaiçvaryäpekñäëäm ätma kaivalya mäträpekñäëäà ca bhakti yogas tat- - | tad apekñita sädhanam iti coktam

- - - - - - -idäném uparitana ñaöke prakåti puruña tat saàsarga rüpa prapaïceçvara- - - - - - - -yäthätmya karma jïäna bhakti svarüpa tad upädäna prakäräç ca ñaöka

| -dvayoditä viçodhyante tatra tävat trayodaçe dehätmanoù svarüpaà deha- - - -yäthätmya çodhanaà deha viyuktätma präpty upäyaù | - -viviktätma svarüpa

| - - | saàçodhanam tathävidhasyätmanaç cäcit sambandha hetuù tato- —vivekänusandhäna prakäraç cocyate

|idaà çaréraà kaunteya kñetram ity abhidhéyate - ||1||etad yo vetti taà prähuù kñetrajïa iti tad vidaù

idaà çaréraà ’ , ’ , ’ , ’ , devo ham manuñyo ham sthülo ham kåço ham ity ätmanä ’ -bhokträ saha sämänädhikaraëyena pratéyamänaà bhoktur ätmano rthäntara

-bhütaà tasya bhoga kñetram - - iti çaréra yäthätmya vidbhir abhidhéyate | etad - avayavaçaù saàghäta rüpeëa cedam ahaà vedmi iti yo vetti taà -vedya

- bhütäd asmäd veditåtvenärthäntara bhütaà kñetrajïa iti - tad vidaù -ätma- yäthätmya vidaù prähuù |

- - - - ’ , yadyapi deha vyatirikta ghaöädy arthänusandhäna veläyäm devo ham’ , - manuñyo ham ghaöädikaà jänäméti deha sämänädhikaraëyena jïätäram | - ätmänam anusandhatte tathäpi dehänubhava veläyäà deham api

ghaöädikam iva idam ahaà vedméti vedyatayä veditänubhavatéti veditur - | ätmano vedyatayä çaréram api ghaöädivad arthäntara bhütam tathä

- ’ - | ghaöader iva vedya bhütäc charéräd api veditä kñetrajïo rthäntara bhütaù -sämänädhikaraëyena pratétis tu vastutaù çarérasya gotvädivad ätma

- - - | viçeñaëataika svabhävatayä tad apåthak siddher upapannä tatra veditur

- - - - -asädhäraëäkärasya cakñur ädi karaëäviñayatväd yoga saàskåta mano , - - viñayatväc ca prakåti sannidhänäd eva müòhäù prakåty äkäram eva

| —veditäraà paçyanti tathä ca vakñyati

| utkrämantaà sthitaà väpi bhuïjänaà vä guëänvitam - || vimüòhä nänupaçyanti paçyanti jïäna cakñuñaù [15.10] ||13.1|| iti

- |kñetrajïaà cäpi mäà viddhi sarva kñetreñu bhärata- ||2||kñetra kñetrajïayor jïänaà yat taj jïänaà mataà mama

- -deva manuñyädi - sarva kñetreñu veditåtvaikäkäraà kñetrajïaà ca mäà—viddhi - | - mad ätmakaà viddhi kñetrajïaà cäpéty api çabdät kñetram api mäà

| - -viddhéty uktam ity avagamyate yathä kñetraà kñetrajïa viçeñaëataika - - - , svabhävatayä tad apåthak siddhes tat sämänädhikaraëyenaiva nirdeçyaà

- - - -tathä kñetraà kñetrajïaç ca mad viçeñaëataika svabhävatayä mad apåthak - | siddher mat sämänädhikaraëyenaiva nirdeçyau viddhi

— - -vakñyati hi kñeträt kñetrajïäc ca baddha muktobhayävasthät kñaräkñara- —çabda nirdiñöad arthäntaratvaà parasya brahmaëo väsudevasya

| dväv imau puruñau loke kñaraç cäkñara eva ca ’ || kñaraù sarväëi bhütäni küöastho kñara ucyate

| uttamaù puruñas tv anyaù paramätmety udähåtaù - || yo loka trayam äviçya bibharty avyaya éçvaraù

’ | yasmät kñaram atéto ham akñaräd api cottamaù’ ||ato smi loke vede ca prathitaù puruñottamaù [15.16-18] | iti

- - - -påthivy ädi saàghäta rüpasya kñetrasya kñetrajïasya ca bhagavac- - - | charérataika svabhäva svarüpatayä bhagavad ätmakatvaà çrutayo vadanti

yaù påthivyäà tiñöhan påthivyä antaro yaà påthivé na veda yasya påthivé çaréraà yaù påthivém antaro yamayaty eña ta ätmäntaryämy amåtaù [ . . .bå ä u

3.7.3] ity ärabhya ’ ya ätmani tiñöhann ätmano ntaro yam ätmä veda yasyätmä | çaréraà ya ätmänam antaro yamayati sa ta ätmäntaryämy amåtaù [?] ity

| - - ädyäù idam eväntaryämitayä sarva kñetra jïänäm ätmatvenävasthänaà- - | bhagavat sämänädhikaraëyena vyapadeça hetuù aham ätmä guòäkeça

- - sarva bhütäçaya sthitaù [ 10.20], gétä na tad asti vinä yat syän mayä bhütaà caräcaram [ 10.39], gétä viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat

[ 10.42] | gétä iti purustäd upariñöat cäbhidhäya madhye sämänädhikaraëyena | vyapadiçati ädityänäm ahaà viñëuù [ 10.21] | -gétä ity ädinä yad idaà kñetra - - - , kñetrajïayor viveka viñayaà tayor mad ätmakatva viñayaà ca jïänam uktam

| tad eva upädeyaà jïänam iti mama matam

— kecid ähuù kñetrajïaà cäpi mäà viddhéti sämänädhikaraëyenaikatvam, ’ avagamyate tataç ciçvarasyaiva sato jïänät kñetrajïatvam iva bhavatéty

, - - | abhyupagantavyam tan nivåtty arthaç cäyam ekatvopadeçaù anena- - “ ” cäptatama bhagavad upadeçena rajjur iyaà na sarpaù ity äptopadeçena

- - - | sarpatva bhrama nivåttivat kñetrajïatva bhramo nivartata iti

-te prañöavyä ayam upadeñöä bhagavän väsudevaù parameçvaraù kim ätma- - , ? | , yäthätmya säkñät käreëa nivåttäjïänaù uta na iti nivåttäjïänaç cet

- - - - nirviçeña cin mätraika svarüpa ätmany atad rüpädhyäsäsambhävanayä- - - |kaunteyädi bheda darçanaà tän praty upadeçädi vyäpäraç ca na saàbhavati

- - , athätma yäthätmya säkñätkäräbhäväd anivåttäjïänaù tarhi tasyäjïatväd eva- | ätma jïänopadeçärambho na saàbhavati upadekñyanti te jïänaà jïäninas- tattva darçinaù [ 4.34] | - -gétä iti hy uktam ata evam ädivädä anäkalita çruti

- - - - - - - småtétihäsa puräëa nyäya sadäcära sva väkya virodhaiù sva vacaù- - , sthäpana durägrahair ajïänibhir jagan mohanäya pravartitäù ity

| anädaraëéyäù

— - - atredaà tattvam acid vastunaç cid vastunaù parasya brahmaëo - bhogyatvena bhoktåtvena éçitåtvena ca svarüpa vivekam ähuù käçcana

—çrutayaù asmän mäyé såjate viçvam etat tasmiàç cänyo mäyayä sanniruddhaù [ . . 4.9], çve u mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaram

[ . . 4.10], çve u kñaraà pradhänam amåtäkñaraà haraù kñarätmänäv éçate deva ekaù [ . . 1.10] | , çve u amåtäkñaraà hara iti bhoktä nirdiçyate pradhänaà

| bhogyatvena haratéti haraù sa käraëaà karaëädhipädhipo na cäsya kaçcij janitä na cädhipaù [ . . 6.9], çve u - - pradhäna kñetrajïa patir guëeçaù [ . . 6.16], çve u

patià viçvasyätmeçvaraà çäçvataà çivam acyutam [tai.nä.u. 1] jïäjïau dväv ajäv éçanéçau [ . . 1.9], çve u nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo

vidadhäti kämän [ . . 6.13], çve u bhoktä bhogyaà preritäraà ca matvä [ . . çve u1.12], påthag ätmänaà preritäraà ca matvä juñöas tatas tenämåtvam eti [ . . 1.6], çve u ’ tayor anyaù pippalaà svädv atty anaçnann anyo bhicäkaçéti[ . . 3.1.1], mu u

- - ajäm ekäà lohita çukla kåñëäà - | bahvéù prajä såjamänäà sa rüpäù

’ ajo hy eko juñamäëo nuçete - ’ || jahäty enäà bhukta bhogäm ajo nyaù [ . . 4.5] çve u

- - gaur anädy antavaté sä janitré bhüta bhäviné [mä.u. 5],

samäne våkñe puruño nimagno

’ | néçayä çocati muhyamänaù juñöaà yadä paçyaty anyam éçam

- || asya mahimänam iti véta çokaù [ . . 4.7] | çve u ity ädyäù

—aträpi

|| ahaàkäraà itéyaà me bhinnä prakåtirañödhä | apareyamitastvanyäà prakåtià viddhi me paräm

|| jévabhütäà mahäbäho yayedaà dhäryate jagat [ 7.4-5] gétä

- | sarva bhütäni kaunteya prakåtià yänti mämikäm- || kalpa kñaye punas täni kalpädau visåjämy aham

| prakåtià sväm avañöabhya visåjämi punaù punaù- || bhüta grämam imaà kåtsnam avaçaà prakåter vaçät [ 9.7-8] gétä

- | mayädhyakñeëa prakåtiù süyate sa caräcaram || hetunänena kaunteya jagad viparivartate [ 9.10] gétä

| prakåtià puruñaà caiva viddhy anädé ubhäv api [ 13.19] gétä

| mama yonir mahad brahma tasmin garbhaà dadhämy aham - || saàbhavaù sarva bhütänäà tato bhavati bhärata [ 14.3] | gétä iti

- - - - -kåtsna jagad yoni bhütaà mahad brahma madéyaà prakåty äkhyaà bhüta - , -sükñmam acid vastu yat tasmin cetanäkhyaà garbhaà saàyojayämi tato mat

- - - - - saàkalpa kåtäc cid acit saàsargäd eva devädi sthävaräntänäm acin miçräëäà- | - sarva bhütänäà saàbhavo bhavatéty arthaù çrutav api bhüta sükñmaà

brahma iti nirdiñöam - tasmäd etad brahma näma rüpam annaà ca jäyate [ . . 1.1.9] | mu u iti

- - - evaà bhoktå bhogya rüpeëävasthitayoù sarvävasthävasthitayoç cid acitoù- - - - - -parama puruña çarératayä tan niyämyatvena tad apåthak sthitià parama

—puruñasya cätmatvam ähuù käçcana çrutayaù yaù påthivyäà tiñöhan , påthivyä antaro yaà påthivé na veda yasya påthivé çaréraà yaù

påthivémantaro yamayati [ . . . 3.7.3] , bå ä u ity ärabhya ya ätmani tiñöhann’ , ätmano ntaro yam ätmä na veda yasyätmä çaréraà ya ätmänam antaro

yamayati sa ta ätmäntaryämy amåtaù [ . . . 3.7.22] | bå ä u iti tathä yasya påthivé, çaréram yaù påthivém antare saàcarayan yaà påthivé na veda , ity ärabhya

’ yasyäkñaraà çaréraà yo kñaram antare saàcarayan yam akñaraà na veda | yasya måtyuù çaréraà yo måtyum antare saàcaran yaà måtyur na veda sa

- - eña sarva bhütäntarätmäpahata päpmä divyo deva eko näräyaëaù [ . . 7] su u

- - - - atra måtyu çabdena tamaù çabda väcyaà sükñmävastham acid vastv | —abhidhéyate asyäm evopaniñadi ’ avyaktam akñare léyate kñaraà tamasi

| léyate tamaù pare deva ekébhüya tiñöhati [ . . 2] su u iti vacanäd -antaù praviñöaù çästä janänäà sarvätmä [ . . 3.11] | tai ä iti ca

- - - - - -evaà sarvävasthävasthita cid acid vastu çarératayä tat prakäraù parama - - - puruña eva käryävastha käraëävastha jagad rüpeëävasthita itémaà arthaà

jïäpayituà käçcana çrutayaù käryävasthaà käraëävasthaà jagat sa eva ity, — ähuù yathä sad eva somyedam agra äséd ekam evädvitéyam [ . . 6.2.2], chä u

’tad aikñata bahu syäà prajäyeyeti tat tejo såjata [ . . 6.2.3] , chä u ity ärabhya -san - - müläù sarväù prajäù sad äyatanäù sat pratiñöhäù [ . . 6.8.6], chä u aitadätmyam

idaà sarvaà tat satyaà sa ätmä tattvam asi çvetaketo [ . . 6.8.7] | chä u iti

, tathä ’ | ’ | so kämayata bahu syäà prajäyeyeti sa tapo tapyata sa tapas taptvedaà sarvam asåjata ity ärabhya satyaà cänåtaà ca satyam abhavat

[ . . 2.6.1] | - - - -tai u ity ädyäù aträpi çruty antara siddhaç cid acitoù parama - | puruñasya ca svarüpa vivekaù smäritaù hantäham imäs tisro devatä anena

- jévenätmanänupraviçya näma rüpe vyäkaraväëéti [ . . 6.3.2] chä u tat såñövä | | tad evänupräviçat tad anupraviçya sac ca tyac cäbhavat vijïänaà

cävijïänaà ca satyaà cänåtaà ca satyam abhavat [ . . 2.6.1] | tai u iti ca

, anena jévenätmanänupraviçyeti jévasya brahmätmakatvaà tad sac ca tyac - - -cäbhavad vijïänaà cävijïänaà ca ity anenaikärthyäd ätma çaréra bhäva

| - - - - nibandhanam iti vijïäyate evaà bhütam eva yan näma rüpa vyäkaraëaà tad - - dhedaà tarhy avyäkåtam äsét tan näma rüpäbhyäm eva vyäkriyate [ . . . bå ä u

1.4.7] | - -ity aträpy uktam ataù käryävasthaù käraëävasthaç ca sthüla sükñma- - - - , cid acid vastu çaréraù parama puruña eva iti käraëät käryasyänanyatvena

- - käraëävijïänena käryasya jïätatayaika vijïänena sarva vijïänaà saméhitam | upapannataram

- hantäham imäs tisro devatä anena jévenätmanänupraviçya näma rüpe vyäkaraväëi [ . . 6.3.2] chä u iti tisro devatä iti sarvam acid vastu nirdiçya tatra

- - - - svätmaka jévänupraveçena näma rüpa vyäkaraëa vacanät sarve väcakäù - - - , -çabdäù acij jéva viçiñöa paramätmana eva väcakäù iti käraëävastha

- - paramätma väcinä çabdena kärya väcinaù çabdasya sämänädhikaraëyaà- | - - - - mukhya våttam ataù sthüla sükñma cid acit prakäraà brahmaiva käryaà | - - - - käraëaà ceti brahmopädänaà jagat sükñma cid acid vastu çaréraà

’ brahmaiva käraëam iti jagato brahmopädänatve pi saàghätasya - ’ |upädänatvena cid acitor brahmaëaç ca svabhäväsaàkaro py upapannataraù

- - - - ’ - - -yathä çukla kåñëa rakta tantu saàghätopädänatve pi vicitra paöasya tat tat- - , tantu pradeça eva çauklyädi saàyogaù iti käryävasthäyäm api na sarvatra- , | - - -varëa saàkaraù käraëavat sarvatra cäsaàkaraù tathä cid acid éçvara

’ - -saàghätopädänatve pi jagataù käryävasthäyäm api bhoktåtva bhogyatva- - | - - niyantåtva niyamyatvädy asaàkaraù tantünäà påthak sthiti yogyänäm eva

| -puruñecchayä kadäcit saàhatänäà käraëatvaà käryatvaà ca iha tu cid acitoù - - - sarvävasthayoù parama puruña çarératvena tat prakäratayaieva

- - , padärthatvät tat prakäraù parama puruña eva käraëaà käryaà ca sa eva - - - - sarvadä sarva çabda väcya iti viçeñaù svabhäva vedas tad asaàkaraç ca tatra

| cätra ca tulyaù

’ -evaà ca sati parasya brahmaëaù käryänupraveçe pi svarüpänyathä | - -bhäväbhäväd avikåtatvam upapannataram sthülävasthasya näma rüpa

- - - vibhäga vibhaktasya cid acid vastuna ätmatayä avasthänät käryatvam apy | | - upapannataram avasthäntaräpattir eva hi käryatä nirguëa vädäç ca

- - | parasya brahmaëo heya guëa saàbandhäbhäväd upapadyante -apahata ’päpmä vijaro vimåtyur viçoko vijighatso pipäsaù [ . . 8.7.1] - chä u iti heya guëän

pratiñidhya - - satya kämaù satya saìkalpaù [ . . 8.7.1] - chä u iti kalyäëa guëän vidadhatéyaà çrutir - - -evänyatra sämänyenävagataà guëa niñedhaà heya guëa

| viñayaà vyavasthäpayati

- - - -jïäna svarüpaà brahma iti vädaç ca sarvajïasya sarva çakter nikhila heya- - -pratyanéka kalyäëa guëäkarasya parasya brahmaëaù svarüpaà jïänaika

- nirüpaëéyaà svaprakäçatayä jïäna svarüpaà cety abhyupagamäd | upapannataraù - yaù sarvajïaù sarva vit [ . . 1.1.9], mu u paräsya çaktir

- - vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna bala kriyä ca [ . . 6.8], çve u vijïätäram are kena vijänéyät [ . . . 2.4.14] | bå ä u ity ädikä jïätåtvam ävedayanti satyaà jïänam

anantam [ . . 2.1.1] - , tai u ity ädikäç ca - jïänaika nirüpaëéyatayä svaprakäçatayä - | ’ ca jïäna svarüpatvam so kämayata bahu syäà prajäyeya [ . . 2.6.1], tai u tad

aikñata bahu syäm [ . . 6.2.3], chä u - - tan näma rüpäbhyäm eva vyäkriyata [ . . .bå ä u 1.4.7], [ ] ätmani khalv are dåñöe çrute mate vijïäta idaà sarvaà viditaà bhavati[ . . . 4.5.6], bå ä u ’ sarvaà taà parädäd yo nyaträtmanaù sarvaà veda [ . . . 4.5.7],bå ä u

- tasya ha vä etasya mahato bhütasya niùçvasitam etad yad åg vedaù [ . . . bå ä u4.5.11], - - - - -iti brahmaiva sva saàkalpäd vicitra sthira trasa svarüpatayä nänä

| - - prakäram avasthitam iti tat pratyanékäbrahmätmaka vastunänätvam | atattvam iti pratiñidhyate måtyoù sa måtyum äpnoti ya iha näneva paçyati

[ . . . 4.4.19], bå ä u neha nänästi kiàcana [ . . 2.1.11], ka u yatra hi dvaitam iva bhavati ... - ... tad itara itaraà paçyati yatra tv asya sarvam ätmaiväbhüt tat kena kià

jighret tat kena kaà paçyet [ . . . 2.4.14] | bå ä u ity ädinä

na punaù bahu syäà prajäyeya [ . . 2.6] - - - -tai u ity ädi çruti siddha sva saàkalpa - - - - kåtaà brahmaëo nänä näma rüpa bhäktvena nänä prakäratvam api

| niñidhyate yatra tv asya sarvam ätmaiväbhüt [ . . . 2.4.14] -bå ä u iti niñedha - väkyärambhe ca tat sthäpitaà ’ sarvaà taà parädäd yo nyaträtmanaù sarvaà

veda [ . . . 4.5.7], bå ä u tasya ha vä etasya mahato bhütasya niùçvasitam etad yad - åg vedaù [ . . . 4.5.7] | bå ä u ity ädinä

- - - - evaà cid acid éçvaräëäà svarüpa bhedaà svabhäva bhedaà ca vadanténäà - - - täsäà kärya käraëa bhävaà kärya käraëayor ananyatvaà vadanténäà ca

, - sarväsäà çruténäm avirodhaù cid acitoù paramätmanaç ca sarvadä- - - - -çarérätma bhävaà çaréra bhütayoù käraëa daçäyäà näma rüpa

- - - - - -vibhägänarha sükñma daçäpattià kärya daçäyäà ca tad arha sthüla , -daçäpattià vadantébhiù çrutibhir eva jïäyate iti brahmäjïäna

- - - - vädasyaupädhika brahma bheda vädasyänyasyäpy anyäya mülakasya- - | sakala çruti viruddhasya na kathaàcid apy avakäço vidyate ity alam

||13.2||ativistareëa

- |tat kñetraà yac ca yädåk ca yad vikäri yataç ca yat - ||3||sa ca yo yat prabhävaç ca tat samäsena me çåëu

tat kñetraà yac ca - , yad dravyam yädåk ca - , yeñäm äçraya bhütam -yad vikäri , ye cäsya vikäräù yataç ca , yato hetor idam utpannaà yasmai

| prayojanäya utpannam ity arthaù yat - | yat svarüpaà ca idaà sa ca yaù sa - ca kñetrajïo yaù yat svarüpo - yat prabhävaç ca , ye cäsya prabhäväù tat

sarvaà samäsena saàkñepeëa me mattaù såëu ||13.3||

|åñibhir bahudhä gétaà chandobhir vividhaiù påthak- - ||4||brahma sütra padaiç caiva hetumadbhir viniçcitaiù

- - tad idaà kñetra kñetrajïa yäthätmyam åñibhiù paräçarädibhir bahudhä- bahu prakäraà gétam—

| ahaà tvaà ca tathänye ca bhütair uhyäma pärthiva- - - ’ || guëa praväha patito bhüta vargo pi yäty ayam

- - | karma vaçyä guëä hy ete sattvädyäù påthivé pate- || avidyä sacitaà karma tac cäçeñeñu jantuñu

’ | ätmä çuddho kñaraù çänto nirguëaù prakåteù paraù- - || pravåddhy apacayau näsya caikasyäkhila jantuñu [ . .vi pu 2.13.69-71]

—tathä - - - | piëòäù påthag yataù puàsaù çiraù päëy ädi lakñaëaù

’ || tato ham iti kutraitäà saàjïäà räjan karomy aham [ . .vi pu 2.13.89]

—tathä ca | kià tvam etac chiraù kià tanu grévä tava tathodaram || kim u pädädikaà tvaà vai tavaitat kià mahépate

| samastävayavemyas tvaà påthak bhüpa vyavasthitaù’ ||ko ham ity eva nipuëo bhütvä cintaya pärthiva [ . .vi pu 2.13.102-103] iti

|

—evaà viviktayoù dvayor väsudevätmakatvaà cähuù

| indriyäëi mano buddhiù sattvaà tejo balaà dhåtiù || väsudevätmakäny ähuù kñetraà kñetrajïam eva ca [ . . ma bhä

12.149.136] | iti

chandobhir vividhaiù påthak - - -påthag vidhaiç chandobhiù åg yajuù —sämätharvabhir dehätmanoù svarüpaà påthag gétam tasmäd vä etasmäd

| , , , ätmana äkäçaù saàbhütaù äkäçäd väyuù väyoragniù agneräpaù adbhyaù, , ’ , , påthivé påthivyä oñadhayaù oñadhébhyo nnam annät puruñaù sa vä eña’ puruño nnarasamayaù [ . . 2.1] - tai u iti çaréra svarüpam abhidhäya tasmäd - - , antaraà präëa mayaà tasmäc cäntaraà mano mayam abhidhäya tasmäd vä - ’ - etasmän mano mayäd anyo ntara ätmä vijïäna mayaù [ . . 2.4] -tai u iti kñetrajïa

svarüpam abhidhäya - ’ tasmäd vä etasmäd vijïäna mayät anyo ntara-ätmänanda mayaù [ . . 2.5] -tai u iti kñetrajïasyäpy antarätmatayä änanda mayaù

| - -paramätmäbhihitaù evam åk sämärthavasu ca tatra tatra kñetra - | kñetrajïayoù påthag bhävas tayor brahmätmakatvaà ca suspañöaà gétam

- brahma sütrapadaiç caiva - - brahma pratipädana süträkhyaiù padaiù- çäréraka sütraiù hetumadbhir - | | hetu yuktaiù viniçcitair nirëayäntaiù na

viyad açruteù [ . . 2.3.1] - - | ve sü ity ärabhya kñetra prakära nirëaya uktaù’ nätmä çruter nityatväc ca täbhyaù [ . . 2.3.17] ve sü ity ärabhya ’ jïo ta eva [ . . ve sü

2.3.18] - - - | ity ädibhiù kñetrajïa yäthätmya nirëaya uktaù parät tu tac chruteù[ . . 2.3.41] - - ||ve sü iti ca bhagavat pravartyatvena bhagavad ätmakatvam uktam13.4||

- - evaà bahudä gétaà kñetra kñetrajïa yäthätmyaà mayä saàkñepeëa | suspañöam ucyamänaà såëv ity arthaù

- |mahä bhütäny ahaàkäro buddhir avyaktam eva ca - ||5||indriyäëi daçaikaà ca païca cendriya gocaräù

- -mahä bhütäny ahaàkäro buddhir avyaktam eva ca iti kñeträrambhaka | - - - - -dravyäëi påthivy ap tejo väyv äkäça -mahä bhütäni, ahaàkäro , bhütädiù buddhir , mahän avyaktaà | -prakåtiù indriyäëi daçaikaà ca païca cendriya

| gocarä iti kñeträçritäni tattväni indriyäëi - - - - çrotra tvak cakñur jihvä ghräëäni - - - , païca jïänendriyäëi väk päëi päda päyüpasthäni païca karmendriyäëi täni daça | ekam | iti manaù - indriya gocaräç ca païca - - - -çabda sparça rüpa rasa

||13.5||gandhäù

|icchä dveñaù sukhaà duùkhaà saàghätaç cetanä dhåtiù - ||6||etat kñetraà samäsena sa vikäram udähåtam

icchä dveñaù sukhaà duùkham - - | iti kñetra käryäëi kñetra vikärä ucyante- - - - , yadyapécchädveña sukha duùkhäny ätma dharma bhütäni tathäpy ätmanaù

- - - - | kñetra saàbandha prayuktänéti kñetra käryatayä kñetra vikärä ucyante teñäà puruña dharmatvam - puruñaù sukha duùkhänäà bhoktåtve hetur ucyate

[13.20] | iti vakñyate saàghätaç cetanädhåtiù | , -ädhåtir ädhäraù sukha duùkhe bhuïjänasya bhogäpavargau sädhayataç ca cetanasyädhäratayä - , - - - - utpanno bhüta saàghätaù prakåty ädi påthivy anta dravyärabdham

- , - - - - - - -indriyäçraya bhütam icchä dveña sukha duùkha vikäri bhüta saàghäta rüpaà - - - cetana sukha duùkhopabhogädhäratva prayojanaà kñetram ity uktaà bhavati

| - etat kñetraà samäsena saàkñepeëa sa vikäraà - sa käryam udähåtam||13.6||

- - - —atha kñetra käryeñv ätma jïäna sädhanatayopädeyä guëäù procyante

|amänitvam adambhitvam ahiàsä kñäntir ärjavam - ||7||äcäryopäsanaà çaucaà sthairyam ätma vinigrahaù

amänitvam - - | utkåñöa janeñv avadhéraëä rahitatvam adambhitvaà- - -dhärmikatva yaçaù prayojanatayä dharmänuñöhänaà dambhas tad

| rahitatvam ahiàsä - - - - | väì manaù käyaiù para péòä rahitatvam kñäntiù - | paraiù péòyamänasyäpi tän praty avikåta cittavyam ärjavaà parän prati

- - - - | väì manaù käya våtténäm eka rüpatä äcäryopäsanam - -ätma jïäna - - - | pradäyiny äcärye praëipäta paripraçna sevädi niratatvam çaucam -ätma

- - - - - - - | jïäna tat sädhana yogyatä mano väk käya gatä çästra siddhä sthairyam- | - - -adhyätma çästroditeñv artheñu niçcalatvam ätma vinigraha ätma svarüpa

- ||13.7||vyatirikta viñayebhyo manaso nivartanam

|indriyärtheñu vairägyam anahaàkära eva ca- - - - - ||8||janma måtyu jarä vyädhi duùkha doñänudarçanam

indriyärtheñu vairägyam - -ätma vyatirikteñu viñayeñu sa | doñatänusaàdhänena udvejanam anahaàkäro’ nätmani dehe

- | , ätmäbhimäna rahitatvam pradarçanärtham idam anätméyeñv- | ätméyäbhimäna rahitvaà cäpi vivakñitam - - - -janma måtyu jarä vyädhi

- - duùkha doñänu darçanam | - - - - -sa çarératve janma måtyu jarä vyädhi- - ||13.8||duùkha svarüpasya doñasyävarjanéya tvänusandhänam

- - |asaktir anabhiñvaìgaù putra dära gåhädiñu - ||9||nityaà ca sama cittatvam iñöäniñöopapattiñu

asaktir - - - | ätma vyatirikta viñayeñu saìga rahitatvam -anabhiñvaìgaù putra-dära gåhädiñu - - | teñu çästréya karmopakaraëatvätirekeëäçleña rahitatvam

- | nityaà ca sama cittatvam iñöaniñöepapattiñu - saàkalpa prabhaveñv iñöäniñöopapattiñu - ||13.9||harñodvega rahitatvam

- |mayi cänanya yogena bhaktir avyabhicäriëé- - - ||10||vivikta deça sevitvam aratir jana saàsadi

- - - - mayi sarveçvare caikäntika yogena sthirä bhaktir jana varjita deça väsitvaà- ||13.10||jana saàsadi cäprétiù

- - - - |adhyätma jïäna nityatvaà tattva jïänärtha darçanam

’ ||11||etaj jïänam iti proktam ajïänaà yad ato nyathä

ätmani jïänam - adhyätma jïänaà - , tan niñöhatvam - -tattva jïänärtha darçanaà - - - | tattva jïäna prayojanaà yat tattvaà tan niratatvam ity arthaù

’ jïäyate nenätmeti jïänam - - | -ätma jïäna sädhanam ity arthaù kñetra - -saàbandhinaù puruñasyämänitvädikam uktaà guëa våndam eva ätma

, - - - - jïänopayogi etad vyatiriktaà sarvaà kñetra käryam ätma jïäna virodhétyajïänam ||13.11||

atha etad yo vetti [13.1] - iti veditåtva lakñaëenoktasya kñetrajïasya svarüpaà—viçodhyate

|jïeyaà yat tat pravakñyämi yaj jïätvämåtam açnute - ||12||anädi mat paraà brahma na sat tan näsad ucyate

amänitvädibhiù sädhanair jïeyaà präpyaà yat - - pratyag ätma svarüpaà tatpravakñyämi, yaj jïätvä - - - - - janma jarä maraëädi präkåta dharma rahitam

amåtam | ätmänaà präpnoti anädy , ädir yasya na vidyate tad anädi asya hi

- | pratyag ätmana utpattir na vidyate tata evänto na vidyate çrutiç —ca na jäyate mriyate vä vipaçcit [ . . 1.2.18] | ka u iti

-mat param— - | ahaà paro yasya tan mat param itas tv anyäà prakåtià viddhi - me paräà jéva bhütäm [6.5] , - -iti hy uktam bhagavac charératayä bhagavac

- - | cheñataika rasaà hy ätma svarüpam tathä ca çrutiù— ya ätmani tiñöhann’ ätmano ntaro yam ätmä na veda yasyätmä çaréraà ya ätmänam antaro

yamayati [ . . . 3.7.22] | , bå ä u iti tathä sa käraëaà karaëädipädhipo na cäsya kaçcij janitä na cädhipaù [ . . 6.9] çve u - - pradhäna kñetrajïa patir guëeçaù [ . . çve u

6.16] | ity ädikä

- - , - , brahma båhattva guëa yogi çaréräder arthäntara bhütam svataù - - | çarérädibhiù pariccheda rahitaà kñetrajïa tattvam ity arthaù sa cänantyäya

kalpate [ . . 5.9] | - - çve u iti hi çrüyate çaréra paricchinnatvaà cäsya karma kåtaà- | - |karma bandhän muktasyänantyam ätmany api brahma çabdaù prayujyate

- sa guëän samatétyaitän brahma bhüyäya kalpate [14.26], brahmaëo hi pratiñöhäham amåtasyävyayasya ca [14.27],

- | brahma bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati - || samaù sarveñu bhüteñu mad bhaktià labhate paräm [18.54] iti

| vacanam

na sat tat näsad ucyate | - - - - -kärya käraëa rüpävasthä dvaya rahitatayä sad- - | -asac chabdäbhyäm ätma svarüpaà nocyate käryävasthäyäà hi devädi

- - , - näma rüpa bhäktvena sad ity ucyate tad anarhatayä käraëävasthäyäm asad | ity ucyate tathä ca çrutiù— | asad vä idam agra äsét tato vai sad ajäyata

[ . . 2.7], tai u - tad dhedaà tarhy avyäkåtam äsét tan näma rüpäbhyäà vyäkriyate[ . . . 1.4.7] | - - -bå ä u ity ädikä kärya käraëävasthä dvayänvayas tv ätmanaù karma

- - , , - - -rüpävidyä veñöana kåtaù na svarüpataù iti sad asac chabdäbhyäm ätma | svarüpaà nocyate

yadyapi asad vä idam agra äsét | iti käraëävasthaà paraà brahmocyate - - - - - - - tathäpi näma rüpa vibhägänarha sükñma cid acid vastu çaréraà paraà - - brahma käraëävastham iti käraëävasthäyäà kñetra kñetrajïa svarüpam apy

- - , - -asac chabda väcyam kñetrajïasya sävasthä karma kåtä iti pariçuddha - - - ||13.12||svarüpaà na sad asac chabda nirdeçyam

- ’ - - |sarvataù päëi pädaà tat sarvato kñi çiro mukham ||13||sarvataù çrutimal loke sarvam ävåtya tiñöhati

- sarvataù päëi pädaà tat - - -pariçuddhätma svarüpaà sarvataù päëi päda- | kärya çaktam tathä ’ - - sarvato kñi çiro mukham | sarvataù çrutimat |

- - - | sarvataç cakñur ädi kärya kåt - apäëi pädo javano grahétä paçyaty acakñuù sa çåëoty akarëaù [ . . 3.19] ’ - çve u iti parasya brahmaëo päëi pädasyäpi sarvataù

- - - | - ’ -päëi pädädi kärya kartåtvaà çrüyate pratyag ätmano pi pariçuddhasya tat - - - - | sämyäpattyä sarvataù päëi pädädi kärya kartåtvaà çruti siddham eva tadä

- vidvän puëya päpe vidhüya niraïjanaù paramaà sämyam upaiti [ . . 3.1.3] mu u iti | hi çrüyate idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù [14.2] iti ca

| vakñyate loke sarvam ävåtya tiñöhaté | - ti loke yad vastu jätaà tat sarvaà | - - -vyäpya tiñöhati pariçuddhasvarüpaà deçädi pariccheda rahitatayä sarva

||13.13||gatam ity arthaù

- - |sarvendriya guëäbhäsaà sarvendriya vivarjitam - - ||14||asaktaà sarva bhåc caiva nirguëaà guëa bhoktå ca

- sarvendriya guëäbhäsaà - -sarvendriya guëair äbhäso yasya tat sarvendriya | - - , - guëäbhäsam indriya guëä indriya våttayaù indriya våttibhir api viñayän

| jïätuà samartham ity arthaù svabhävataù - sarvendriya vivarjitaà vinaiva- indriya våttibhiù svata eva sarvaà jänätéty arthaù | asaktaà svabhäväd eva- - | devädi dehasaìga rahitam - sarva bhåc caiva - - - -devädi sarva deha bharaëa

| samarthaà ca [ ] sa ekadhä bhavati dvidhä bhavati tridhä bhavati [ . . chä u7.26.2] - - | ity ädi çruteù nirguëaà - - tathä svabhävataù sattvädi guëa rahitaà

- guëa bhoktå - ||13.14||ca sattvädénäà guëänäà bhoga samarthaà ca

|bahir antaç ca bhütänäm acaraà caram eva ca - ||15||sükñmatvät tad avijïeyaà düra sthaà cäntike ca tat

- påthivy ädéni bhütäni parityajyäçaréro bahir | vartate teñäm antaç ca | vartate jakñan kréòän ramamäëaù strébhir vä yänair vä [ . . 8.12.3] -chä u ity

- - - - | ädi çruti siddha svacchanda våttiñu —acaraà caram eva ca’ | svabhävato caraà caraà ca dehitve sükñmatvät tad avijïeyam, evaà

- - - sarva çakti yuktaà sarvajïaà tad ätma tattvam asmin kñetre vartamänam apy | atisükñmatväd dehät påthaktvena saàsäribhir avijïeyam - düra sthaà

cäntike ca tat, - - - - amänitvädy ukta guëa rahitänäà viparéta guëänäà puàsäà- - , - sva dehe vartamänam apy atidüras tham tathä amänitvädi guëopetänäà tad

||13.15||eväntike ca vartate

|avibhaktaà ca bhüteñu vibhaktam iva ca sthitam- ||16||bhüta bhartå ca taj jïeyaà grasiñëu prabhaviñëu ca

- - - deva manuñyädi bhüteñu sarvatra sthitam ätma vastu veditåtvaikäkäratayä avibhaktam | - aviduñäà devädy äkäreëäyaà devo manuñya iti vibhaktam

iva ca sthitam | ’ ’ -devo ham manuñyo ham iti deha -sämänädhikaraëyenänusandhéyamänam api veditåtvena dehäd arthäntara

bhütaà jïätuà çakyam ity ädäv uktam etad yo vetti [13.1] | iti idänéà —prakäräntaraiç ca dehäd arthäntaratvena jïätuà çakyam ity äha -bhüta

bhartå ca | iti

- - bhütänäà påthivy ädénäà deha rüpeëa saàhåtänäà yad bhartå tad ’ , bhartavyebhyo bhütebhyo rthäntaraà jïeyam arthäntaram iti jïätuà çakyam

| ity arthaù tathä grasiñëv , annädénäà bhautikänäà grasiñëu - grasyamänebhyo bhütebhyo grasitåtvenärthäntara bhütam iti jïätuà çakyam

| prabhaviñëu ca - | prabhava hetuç ca grastänäm annädénäm äkäräntareëa - ’ | pariëatänäà prabhava hetus tebhyo rthäntaram iti jïätuà çakyam ity arthaù

- - - - måta çarére grasana prabhavädénäm adarçanän na bhüta saàghäta rüpaà - - - ||13.16||kñetraà grasana prabhava bharaëa hetur iti niçcéyate

|jyotiñäm api taj jyotis tamasaù param ucyate - ||17||jïänaà jïeyaà jïäna gamyaà hådi sarvasya viñöhitam

jyotiñäà - - dépäditya maëi prabhåténäm api tad eva jyotiù | prakäçakam - - | dépädityädénäm apy ätma prabhä rüpaà jïänam eva prakäçakam

- - - - - dépädayas tu viñayendriya sannikarña virodhi santamasa nirasana mätraà, - | kurvate tävan mätreëaiva teñäà prakäçakatvam tamasaù param ucyate

— - - - , tamaù çabdaù sükñmävastha prakåti vacanaù prakåteù param ucyate ity | arthaù ato jïänaà jïeyaà | - jïänaikäkäram iti jïeyam tac ca jïäna gamyam

- | amänitvädibhir uktair jïäna sädhanaiù präpyam ity arthaù hådi sarvasya viñöhitaà ||sarvasya manuñyädeù hådi viçeñeëävasthitaà sannihitam

13.17||

|iti kñetraà tathä jïänaà jïeyaà coktaà samäsataù- - ||18||mad bhakta etad vijïäya mad bhäväyopapadyate

evaà - mahä bhütäny ahaàkäraù [13.5] ity ädinä saàghätaç cetanä dhåtiù [13.6] ity antena kñetra- | tattvaà samäsenoktam amänitvam [13.7] ity ädinä -tattva

- jïänärtha darçanam [13.11] - ity antena jïätavyasyätma tattvasya jïäna- | sädhanam uktam - anädi mat param [13.12] ity ädinä hådi sarvasya viñöhitam

[13.17] ity antena jïeyasya kñetrajïasya yäthätmyaà ca saàkñepeëa uktam | - mad bhakta etat - - - -kñetra yäthätmyaà kñeträd viviktätma svarüpa präpty

- - upäya yäthätmyaà kñetrajïa yäthätmyaà ca -vijïäya mad

bhäväyopapadyate | ’ , -mama yo bhävaù svabhävo saàsäritvam asaàsäritva ||13.18||präptaya upapanno bhavatéty arthaù

- - - athätyanta vivikta svabhävayoù prakåtyätmanoù saàsarga sthänäditvaà - - —saàsåñöayor dvayoù kärya bhedaù saàsarga hetuç cocyate

|prakåtià puruñaà caiva viddhy anädé ubhäv api - ||19||vikäräàç ca guëäàç caiva viddhi prakåti saàbhavän

- prakåti puruñäv ubhäv - anyonya saàsåñöé anädé iti viddhi | - -bandha hetu bhütän vikärän - icchä dveñädén amänitvädikäàç ca guëän - -mokña hetu bhütän - prakåti saàbhavän viddhi | - -puruñeëa saàsåñöeyam anädi käla

- - - pravåttä kñeträkära pariëatä prakåtiù sva vikärair icchä dveñädibhiù - | - puruñasya bandha hetur bhavati sä evämänitvädibhiù sva vikäraiù

- puruñasyäpavarga hetur bhavatéty arthaù ||13.19||

- - —saàsåñöyoù prakåti puruñayoù kärya bhedam äha

- - |kärya karaëa kartåtve hetuù prakåtir ucyate - ||20||puruñaù sukha duùkhänäà bhoktåtve hetur ucyate

käryaà çaréraà karaëäni - - , jïäna karmätmakäni sa manaskänéndriyäëi teñäà- kriyä käritve puruñädhiñöhitä prakåtir eva hetuù, -puruñädhiñöhita

- - - - - | kñeträkära pariëata prakåty äçrayä bhoga sädhana bhütä kriyä ity arthaù - puruñasya tv adhiñöhätåtvam eva tad apekñayä adhikaà kartä

çästrärthavattvät [ . . 2.3.33] - | -ve sü ity ädikam uktam çarérädhiñöhäna- | - prayatna hetutvam eva hi puruñasya kartåtvam prakåti saàsåñöaù -puruñaù sukha duùkhänäà bhoktåtve hetuù, -sukha

||13.20||duùkhänubhaväçraya ity arthaù

- - - | evam anyonya saàsåñöyoù prakåti puruñayoù kärya bheda uktaù - - -puruñasya svataù svänubhavaika sukhasyäpi vaiñayika sukha

- —duùkhopabhoga hetutvam äha

- - |puruñaù prakåti stho hi bhuìkte prakåti jän guëän - ’ - - - ||21||käraëaà guëa saìgo sya sad asad yoni janmasu

- - , - - guëa çabdaù sva käryeñv aupacärikaù svataù svänubhavaika sukhaù - puruñaù prakåti sthaù - prakåti saàsåñöaù - prakåti jän guëän -prakåti

- - - - saàsargaupädhikän sattvädi guëa kärya bhütän sukha duùkhädénbhuìkte’ | - - — - - -nubhavati prakåti saàsarga hetum äha pürva pürva prakåti

- - - - - ’ - -pariëäma rüpa deva manuñyädi yoni viçeñeñu sthito yaà puruñas tat tad- - - - - - -yoni prayukta sattvädi guëa mayeñu sukha duùkhädiñu saktas tat sädhana- - - , - - -hetu bhüteñu puëya päpa karmasu pravartate tatas tat puëya päpa

phalänubhaväya - -sad asad yoniñu - - | sädhv asädhu yoniñu jäyate tataç ca | | - -karma ärabhate tataç ca jäyate yävad amänitvädikän ätma präpti

- , | —sädhana bhütän guëän na sevate tävad eva saàsarati tad idam uktam - ’ - - - ||13.21||käraëaà guëa saìgo sya sad asad yoni janmasu iti

|upadrañöänumantä ca bhartä bhoktä maheçvaraù ’ ||22||paramätmeti cäpy ukto dehe smin puruñaù paraù

’ - - - - asmin dehe vasthito ayaà puruño deha pravåtty anuguëa saàkalpädi rüpeëa

dehasya upadrañöänumantä | ca bhavati tathä dehasya bhartä ca bhavati| - - - - tathä deha pravåtti janita sukha duùkhayor bhoktä | -ca bhavati evaà deha

- - - niyamanena deha bharaëena deha çeñitvena ca dehendriya manäàsi prati maheçvaro | —bhavati tathä ca vakñyate

| çaréraà yad aväpnoti yac cäpy ukrämatéçvaraù || gåhétvaitäni saàyäti väyur gandhän iväçayät [ 15.8] gétä iti |

- | asmin dehe dehendriya manäàsi prati paramätmeti cäpy uktaù dehe manasi - ’ —cätma çabdo nantaram eva prayujyate dhyänenätmani paçyanti kecid

ätmänam ätmanä [ 13.24] | - gétä iti api çabdät maheçvara ity apy ukta iti | — gamyate puruñaù paraù - anädi mat param [ 13.12] gétä ity’ - - ’ - - - -ädinokto paricchinna jïäna çaktir ayaà puruño nädi prakåti saàbandha kåta

- - - - - - guëa saìgäd etad deha mätra maheçvaro deha mätra paramätmä ca bhavati||13.22||

|ya enaà vetti puruñaà prakåtià ca guëaiù saha ’ ’ ||23||sarvathä vartamäno pi na sa bhüyo bhijäyate

- enam ukta svabhävaà puruñam - ukta svabhäväà ca prakåtià -vakñyamäëa- svabhäva yuktaiù sattvädibhir guëaiù saha yo vetti yathävad vivekena

jänäti sa sarvathä - - - - deva manuñyädi deheñv atimätra kliñöa prakäreëa’ ’ vartamäno pi na bhüyo bhijäyate , na bhüyaù prakåtyä saàsargam arhati- - , - - -aparicchinna jïäna lakñaëam apahata päpmänam ätmänaà tad dehävasäna

||13.23||samaye präpnotéty arthaù

|dhyänenätmani paçyanti kecid ätmänam ätmanä - ||24||anye säàkhyena yogena karma yogena cäpare

kecin - niñpanna yogä ätmani ’ çarére vasthitam ätmänam ätmanä manasä dhyänena - | bhakti yogena paçyanti anye - cäniñpanna yogäù säàkhyena

yogena - - | jïäna yogena yoga yogyaà manaù kåtvätmänaà paçyanti apare - - , yogädiñv ätmävalokana sädhaneñv anadhikåtä ye jïäna yogänadhikäriëaù

- , - , tad adhikäriëaç ca sukaropäya saktäù vyapadeçyäç ca -karmayogenä - - ntargata jïänena manasä yoga yogyatäm äpädya ätmänaà paçyanti||13.24||

|anye tv evam ajänantaù çrutvänyebhya upäsate’ - ||25||te pi cätitaranty eva måtyuà çruti paräyaëäù

anye tu - - karma yogädiñv ätmävalokana sädhaneñv anadhikåtäù anyebhyas- tattva darçibhyo jïänibhyaù çrutvä - karma yogädibhir ätmänam upäsate,

’ te py - ätma darçanena måtyum atitaranti | ye - çruti paräyaëäù -çravaëa- , - - -mätra niñöhäù te ca çravaëa niñöhäù püta päpäù krameëa karma yogädikam

| - - ’ ||ärabhyätitaranty eva måtyum api çabdäc ca parva bhedo vagamyate13.25||

- - atha prakåti saàsåñöasya ätmano vivekänusaàdhäna prakäraà vaktuà sarvaà - - - —sthävaraà jaìgamaà ca sattvaà cid acit saàsarga jam ity äha

- |yävat saàjäyate kiàcit sattvaà sthävara jaìgamam- - ||26||kñetra kñetrajïa saàyogät tad viddhi bharatarñabha

-yävat sthävara jaìgamä tmanä sattvaà jäyate tävat -kñetra kñetrajïayor -itaretara saàyogäd | , -eva jäyate saàyuktam eva jäyate na tv itaretara ||13.26||viyuktam ity arthaù

|samaà sarveñu bhüteñu tiñöhantaà parameçvaram ||27||vinaçyatsv avinaçyantaà yaù paçyati sa paçyati

- evam itaretara yukteñu sarveñu bhüteñu - devädi viñamäkäräd viyuktaà - - - tatra tatra tat tad dehendriya manäàsi prati parameçvaratvena sthitam

ätmänaà jïätåtvena samänäkäraà teñu dehädiñu vinaçyatsu -vinäçänarha svabhävenävinaçyantaà , yaù paçyati sa paçyati | sa ätmänaà yathävad

| - avasthitaà paçyati yas tu devädi viñayam äkäreëätmänam api viñamäkäraà- - ||janma vinäçädi yuktaà ca paçyati sa nityam eva saàsaratéty abhipräyaù

13.27||

|samaà paçyan hi sarvatra samavasthitam éçvaram ||28||na hinasty ätmanätmänaà tato yäti paräà gatim

sarvatra - - devädiçaréreñu tat tac cheñitvenädhäratayä niyantåtayä ca sthitam éçvaram - - ätmänaà devädi viñamäkära viyuktaà jïänaikäkäratayä

samaà paçyan ätmanä manasä svam ätmänaà na hinasti , rakñati | saàsärän mocayati tatas - tasmäd jïätåtayä sarvatra samänäkära darçanät

paräà gatià yäti | | gamyata iti gatiù paraà gantavyaà yathävad avasthitam | - - ätmänaà präpnoti devädy äkära yuktatayä sarvatra viñamam ätmänaà , - - ||13.28||paçyann ätmänaà hinasti bhava jaladhi madhye prakñipati

|prakåtyaiva ca karmäëi kriyamäëäni sarvaçaù ||29||yaù paçyati tathätmänam akartäraà sa paçyati

sarväëi karmäëi - - kärya käraëa kartåtve hetuù prakatir ucyate [13.20] iti- pürvokta rétyä , prakåtyä kriyamäëänéti yaù paçyati tathätmänam

akartäraà , - -jïänäkäraà ca yaù paçyati tasya prakåti saàyogas tad - - - - - adhiñöhänaà taj janya sukha duùkhänubhavaç ca karma rüpäjïäna kåtänéti

ca yaù paçyati sa ätmänaà yathävad avasthitaà paçyati ||13.29||

- - - |yadä bhüta påthag bhävam eka stham anupaçyati ||30||tata eva ca vistäraà brahma saàpadyate tadä

- - - prakåti puruña tattva dvayätmakeñu devädiñu sarveñu bhüteñu satsu teñäà- - - devatva manuñyatva hrasvatva dérghatvädi - - påthag bhävam eka stham

- - - eka tattva sthaà prakåti sthaà yadä paçyati, - , nätma stham tata eva - - - -prakåtita eva uttarottara putra pauträdi bheda vistäraà , ca yadä paçyati

tada iva brahma saàpadyate’ - navacchinna jïänaikäkäram ätmänaà ||13.30||präpnotéty arthaù

|anäditvän nirguëatvät paramätmäyam avyayaù- ’ ||31||çaréra stho pi kaunteya na karoti na lipyate

| ayaà paramätmä dehät niñkåñya svabhävena nirüpitaù - ’ çaréra stho py anäditväd anärabhyatväd avyayo - | vyaya rahitaù nirguëatvät -sattvädi

- guëa rahitatvät na karoti na lipyate | - , deha svabhävaiù na lipyate na ||13.31||badhyate

, - - yadyapi nirguëatvän na karoti nitya saàyukto deha svabhävaiù kathaà na ? —lipyate ity aträha

- |yathä sarva gataà saukñmyäd äkäçaà nopalipyate ||32||sarvaträvasthito dehe tathätmä nopalipyate

- yathäkäçaà sarva gatam api sarvaiù vastubhiù saàyuktam api saukñmyät- - sarva vastu svabhävair na lipyate, tathätmä atisaukñmyät sarvatra -deva

manuñyädau ’dehe vasthito’ - - - ||13.32||pi tat tad deha svabhävair na lipyate

|yathä prakäçayaty ekaù kåtsnaà lokam imaà raviù ||33||kñetraà kñetré tathä kåtsnaà prakäçayati bhärata

yathä eka ädityaù svayä prabhayä kåtsnam imaà lokaà prakäçayati, tathä kñetram api kñetré mamedaà kñetram édåçam iti kåtsnaà bahir antaç

- - | cäpäda tala mastakaà svakéyena jïänena prakäçayati ataù prakäçyä lokät - -prakäçakädityavad veditåtvena vedya bhütäd asmät kñeträd atyanta

’ - ||13.33||vilakñaëo yam ukta lakñaëa ätmety arthaù

- - |kñetra kñetrajïayor evam antaraà jïäna cakñuñä- - ||34||bhüta prakåti mokñaà ca ye vidur yänti te param

evam uktena prakäreëa - kñetra kñetrajïayor antaraà -viçeñaà viveka-viñaya jïänä khyena cakñuñä - - ye vidur bhüta prakåti mokñaà ca te paraà yänti - , | ’ nirmukta bandhanam ätmänaà präpnuvanti mokñyate nena iti

| - | -mokñaù amänitvädikam uktaà mokña sädhanam ity arthaù kñetra - -kñetrajïayor viveka viñayeëoktena jïänena tayor vivekaà viditvä bhütäkära

- - , pariëata prakåti mokñopäyam amänitvädikaà cävagamya ye äcaranti te- - - nirmukta bandhäù svena rüpeëävasthitam anavacchinna jïäna lakñaëam ||13.34||ätmänaà präpnuvantéty arthaù

- - - - - iti çré bhagavad rämänuja viracite çrémad gétä bhäñye’ |trayodaço dhyäyaù

atha g - - - uëa traya vibhäga yogo näma

caturdaço’dhyäyaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

trayodaçe prakåti-puruñayor anyonya-saàsåñöayoù svarüpa-yäthätmyaà vijïäyämänitvädibhir bhagavad-bhakty-anugåhétair bandhän mucyata ity uktam | tatra bandha-hetuù pürva-pürva-sattvädi-guëa-maya-sukhädi-saìga iti cäbhihitaà käraëaà guëa-saìgo’sya sad-asad-yoni-janmasu [gétä 13.22] iti | athedänéà guëänäà bandha-hetutä-prakäro guëa-nivartana-prakäraç cocyate—

|paraà bhüyaù pravakñyämi jïänänäà jïänam uttamam ||1||yaj jïätvä munayaù sarve paräà siddhim ito gatäù

paraà - - - - pürvoktäd anyat prakåti puruñäntar gatam eva sattvädi guëa viñayaà jïänaà bhüyaù pravakñyämi | tac ca jïänaà - -sarveñäà prakåti puruña-viñaya jïänänäm uttamam | yaj jïänaà jïätvä sarve munayas - -tan manana

çélä itaù - saàsära maëòälät paräà siddhià gatäù - -pariçuddhätma svarüpa- ||14.1||präpti rüpäà siddhim aväptäù

punar api taj jïänaà phalena viçinañöi—

|idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù’ ||2||sarge pi nopajäyante pralaye na vyathanti ca

idaà vakñyamäëaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatä mat- sämyaà präptäù | ’ sarge pi no pajäyante na såji- karmatäà bhajante | pralaye na vyathanti ca, na ca saàhåti- ||14.2||karmatäà bhajante

atha präkåtänäà guëänäà bandha-hetutä- -prakäraà vaktuà sarvasya bhüta -jätasya prakåti puruña- saàsargajatvam yävat saàjäyate kiàcit [13.26] ity

—anenoktaà bhagavatä svenaiva kåtam ity äha

|mama yonir mahad brahma tasmin garbhaà dadhämy aham - ||3||saàbhavaù sarva bhütänäà tato bhavati bhärata

mama madéyaà kåtsnasya jagato yoni- bhütaà mahad brahma yat tasmin garbhaà dadhämy aham |

’ | bhümir äpo nalo väyuù khaà mano buddhir eva ca || ahaàkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöadhä aperayam [7.4-5]

- - - iti nirdiñöa cetanä prakåtir mahad ahaàkärädi vikäräëäà käraëatayä mahad | brahma ity ucyate çrutav | api kvacit prakåtir api brahma iti nirdiçyate yaù

- , - , -sarvajïaù sarva vit yasya jïäna mayaà tapaù tasmäd etad brahma näma rüpam annaà ca jäyate [ . . 1.1.9] | mu u iti

| itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm jéva- bhütäm [7.5] -iti cetanapuja rüpä | , - - - |yä prakåti nirdiñöa sä iha sakala präëi béjatayä garbha çabdenocyate

tasmin acetane yoni- bhüte mahati brahmaëi cetana-puïja- rüpaà garbhaà | dadhämi acetana- prakåtyä bhoga-kñetra- bhütayä bhoktå-varga-puïja-

bhütäà cetana- | prakåtià saàyojayäméty arthaù tatas tasmät prakåti-dvaya-saàyogän -mat saàkalpa- - - -kåtät sarva bhütänäà brahmädi stamba paryantänäà

|sambhavo bhavati |14.3||

käryävastho’pi cid-acit-prakåti-saàsargo mayaiva kåtaù ity äha—

- |sarva yoniñu kaunteya mürtayaù saàbhavanti yäù - ||4||täsäà brahma mahad yonir ahaà béja pradaù pitä

sarväsu deva-gandharva-yakña-räkñasa-manuñya-paçu-måga-pakñi-

sarésåpädiñu yoniñu tat-tan-mürtayo yäù saàbhavanti jäyante täsäà brahma mahad yoniù käraëaà mayä saàyojita-cetana- vargä mahad-ädi-

| viçeñäntävasthä prakåtiù käraëam ity arthaù ahaà béja- pradaù pitä tatra tatra ca tat-tat- karmänuguëyena cetana- vargasya saàyojakaç cäham ity

||14.4||arthaù

evaà sargädau präcina-karma-vaçäd acit-saàsargeëa devädi-yoniñu jätänäà punaù punar devädi-bhävena janma-hetum äha—

- |sattvaà rajas tama iti guëäù prakåti saàbhaväù - ||5||nibadhnanti mahä bäho dehe dehinam avyayam

- - sattva rajas tamäàsi trayo guëäù prakåteù svarüpänubandhinaùsvabhäva- viçeñäù prakäçädi-käryaika- | nirüpaëéyäù prakåty- avasthäyäm

anudbhütäs tad- vikäreñu mahad- | ädiñüdbhütäù mahad-ädi-viçeñäntair ärabdha- -deva manuñyädi-deha- saàbandhinam enaà dehinam avyayaà

svato guëa- sambandhänarhaà dehe vartamänaà nibadhnanti dehe ||14.5||vartamänatvopädhinä nibadhnantéty arthaù

sattva-rajas-tamasäm äkäraà bandhana-prakäraà cäha—

|tatra sattvaà nirmalatvät prakäçakam anämayam- - ||6||sukha saìgena badhnäti jïäna saìgena cänagha

tatra - - sattva rajas tamaùsu sattvasya svarüpam édåçaà nirmalatvät prakäçakam | prakäça-sukhävaraëa-svabhäva- | rahitatä nirmalatvam

prakäça-sukha-jananaikänta- svabhävatayä prakäça-sukha-hetu- bhütam ity | arthaù prakäço vastu- | yäthätmyävabodhaù anämayam ämayäkhya- , käryaà na vidyate ity anämayam arogatä-hetur | ity arthaù eña sattväkhya-

guëo dehinam enaà sukha- saìgena jïäna- saìgena ca badhnäti, puruñasya sukha- saìgaà jïäna- saìgaà ca janayatéty arthaù | jïäna-sukhayoù saìge hi jäte tat-sädhaneñu laukika-vaidikeñu pravartate | tataç ca tat-phalänubhava-sädhana-bhütäsu yoniñu jäyate | iti sattvaà sukha-jïäna-saìga-dväreëa puruñaà badhnäti | jïäna-sukha-jananaà punar api tayoù saìga-jananaà ca sattvam ity uktaà bhavati ||14.6||

- |rajo rägätmakaà viddhi tåñëäsaìga samudbhavam - ||7||tan nibadhnäti kaunteya karma saìgena dehinam

rajo rägätmakaà räga-hetu-bhütam | rägo yoñit- puruñayor anyonya- |spåhä

tåñëäsaìga- samudbhavaà tåñëäsaìgayor udbhava- sthänaà tåñëäsaìga-hetu- | bhütam ity arthaù tåñëä çabdädi- -sarva viñaya- | spåhä saìgaù putra-

miträdiñu saàbandhiñu saàçleña- | spåhä tathä dehinaà karmasu kriyäsuspåhä-janana- dväreëa nibadhnäti | kriyäsu hi spåhayä yäù kriyä ärabhate

, dehé täç - - -ca puëya päpa rüpä iti tat phalänubhava-sädhana- bhütäsu yoniñujanma- , hetavo bhavanti ataù karma-saìga- |dväreëa rajo dehinaà nibadhnäti

tad evaà rajo räga-tåñëä-saìga- hetuù karma-saìga- hetuç ce ty uktaà bhavati ||14.7||

- - |tamas tv ajïäna jaà viddhi mohanaà sarva dehinäm- ||8||pramädälasya nidräbhis tan nibadhnäti bhärata

jïänäd anyad ih äjïänam | - , abhipretam jïänaà vastu yäthätmyävabodhaù - - tasmäd anyat tad viparyaya jïänaà tamas tu - - -vastu yäthätmya viparéta

-viñaya jïäna- jaà - mohanaà sarva dehinäm | - , moho viparyaya jïänam- - | viparyaya jïäna hetur ity arthaù tat tamaù -pramädälasya nidrä- hetutayä

- tad dväreëa dehinaà nibadhnäti | ’ pramädaù kartavyät karmaëo nyatra

- - | -pravåtti hetu bhütam anavadhänam älasyaà karmasv anärambha, | svabhävaù stabdhatä iti yävat puruñasye - - ndriya pravartana çräntyä- | - sarvendriya pravartanoparatir nidrä tatra bähyendriya pravartanoparamaù

| ’ ||14.8||svapnaù manaso py uparatiù suñuptiù

- - —sattvädénäà bandha dvära bhüteñu pradhänäny äha

|sattvaà sukhe saàjayati rajaù karmaëi bhärata ||9||jïänam ävåtya tu tamaù pramäde saàjayaty uta

sattvaà sukha-saìga- , pradhänam rajaù karma-saìga- , pradhänam tamas tuvastu- - yäthätmya jïänam ävåtya viparéta-jïäna- hetutayä kartavya-viparéta-pravåtti-saìga-pradhänam ||14.9||

- | dehäkära pariëatäyäù prakåteù svarüpänubandhinaù sattvädayo guëäù te - -ca svarüpänu saàbandhitvena sarvadä sarve vartante iti paraspara viruddhaà

—käryaà kathaà janayantéty aträha

|rajas tamaç cäbhibhüya sattvaà bhavati bhärata ||10||rajaù sattvaà tamaç caiva tamaù sattvaà rajas tathä

- - , yadyapi sattvädayas trayaù prakåti saàsåñöätma svarüpänubandhinaù - - - - tathäpi präcéna karma vaçäd dehäpyäyana bhütähära vaiñamyäc ca

- - | -sattvädayaù paraspara samudbhaväbhibhava rüpeëa vartante rajas tamasé | - ’ kadäcid abhibhüya sattvam udriktaà vartate tathä tamaù sattve bhibhüya

| - ’ ||14.10||rajaù kadäcit kadäcit ca rajaù sattve bhibhüya tamaù

—tac ca käryopalabdhyaivävagacched ity äha

- ’ |sarva dväreñu dehe smin prakäça upajäyate ||11||jïänaà yadä tadä vidyäd vivåddhaà sattvam ity uta

sarveñu - -cakñur ädiñu jïäna dväreñu yadä - -vastu yäthätmya prakäçe jïänam upajäyate, tadä asmin dehe sattvaà pravåddham iti vidyät ||

14.11||

|lobhaù pravåttir ärambhaù karmaëäm açamaù spåhä ||12||rajasy etäni jäyante vivåddhe bharatarñabha

lobhaù - - | svakéya dravyasyätyäga çélatä pravåttiù prayojanam anuddiçyäpi - | calana svabhävatä ärambhaù karmaëäà - - phala sädhana bhütänäà

| karmaëäm ärambhe udyogaù açamaù | indriyänuparatiù spåhä | viñayecchä etäni rajasi pravåddhe jäyante | , yadä lobhädayo vartante

||14.12||tadä rajaù pravåddham iti vidyäd ity arthaù

’ |aprakäço pravåttiç ca pramädo moha eva ca - ||13||tamasy etäni jäyante vivåddhe kuru nandana

aprakäçaù | jïänänudayaù apravåttiç | ca stabdhatä pramädo’ -kärya- | pravåtti phalam anavadhänam moho - | viparéta jïänam etäni tamasi

pravåddhe jäyante | ||14.13||etais tamaù pravåddham iti vidyät

- |yadä sattve pravåddhe tu pralayaà yäti deha bhåt- ||14||tadottama vidäà lokän amalän pratipadyate

yadä sattvaà pravåddhaà - tadä sattve pravåddhe deha bhåt pralayaà maraëaà yäti ced - uttama vidäm - - - -uttama tattva vidäm ätma yäthätmya

vidäà lokän samühän amalän - - mala rahitän ajïäna rahitän pratipadyate | - -präpnoti sattve pravåddhe tu måta ätma vidäà kuleñu janitvätma

- - - ||yäthätmya jïäna sädhaneñu puëya karmasv adhikarotéty uktaà bhavati14.14||

- |rajasi pralayaà gatvä karma saìgiñu jäyate - ||15||tathä pralénas tamasi müòha yoniñu jäyate

rajasi pravåddhe maraëaà präpya phalärthaà karma kurvatäà kuleñu jäyate | - - - | tatra janitvä svargädi phala sädhana karmasv adhikarotéty arthaù

tathä tamasi pravåddhe måto - müòha yoniñu - - | çva sükarädi yoniñu jäyate- ||14.15||sakala puruñärthärambhänarho jäyata ity arthaù

|karmaëaù sukåtasyähuù sättvikaà nirmalaà phalam ||16||rajasas tu phalaà duùkham ajïänaà tamasaù phalam

- - evaà sattva våddhau maraëam upagamyätma vidäà kule jätenänuñöhitasya sukåtasya - - - phaläbhisandhi rahitasya mad ärädhana rüpasya karmaëaù

phalaà ’ -punar api tato dhika sattva- janitaà nirmalaà - -duùkha gandha rahitaà bhavatéty ähuù - - - | - -sattva guëa pariëäma vidaù antya käla

pravåddhasya rajasas tu phalaà - - - - , phala sädhana karma saìgi kule janma- - - - - - - -phaläbhisandhi pürvaka karmärambha tat phalänubhava punar janma rajo

- - - - - våddhi phaläbhisandhi pürvaka karmärambha paramparä rüpaà säàsärikaàdukha- - - - | präyam eva ity ähus tad guëa yäthätmya vidaù ajïänaà tamasaù

phalam | - - - -evam anta käla pravåddhasya tamasaù phalam ajïäna paramparä ||14.16||rüpam

- - - —tad adhika sattvädi janitaà nirmalädi phalaà kim ity aträha

|sattvät saàjäyate jïänaà rajaso lobha eva ca- ’ ||17||pramäda mohau tamaso bhavato jïänam eva ca

- evaà paramparayä jätäd adhikasattväd ätma yäthätmyäparokñarüpaà jïänaà | | jäyate tathä pravåddhäd rajasaù svargädiphalalobhaù jäyate tathä

’ , pravåddhäc ca tamasaù pramädo navadhänanimittäsatkarmaëi pravåttaù , , tataç ca moho viparétajïänam tataç cädhikataraà tamaù tataç cäjïänaà

||14.17||jïänäbhävaù

- |ürdhvaà gacchanti sattva sthä madhye tiñöhanti räjasäù- - - ||18||jaghanya guëa våtta sthä adho gacchanti tämasäù

-evam uktena prakäreëa sattvasthä ürdhvaà gacchanti krameëa saàsära | bandhät mokñaà gacchanti rajasaù svargädiphalalobhakaratväd räjasäù

- phalasädhanabhütaà karmänuñöhäya tat phalam anubhüya punar api janitvä- , - tad apekñitaà karmänutiñöhantéti madhye tiñöhanti punar ävåttirüpatayä

| duùkhapräyam eva tat

- tämasäs tu jaghanyaguëavåtti sthä uttarottaranikåñöatamoguëavåttiñu | , , sthitä adho gacchanti antyajatvam tatas tiryaktvam tataù

, ’ , kåmikéöadijanma tataù sthävaratvam tato pi gulmalatätvam tataç ca ||14.18||çiläkäñöhaloñöatåëäditvaà gacchantéty arthaù

ähäraviçeñaiù phaläbhisandhirahitasukåtaviçeñaiç ca paramparayä pravaÌdhatasattvänäà guëätyayadväreëa ürdhvagamanaprakäram äha—

|nänyaà guëebhyaù kartäraà yadä drañöänupaçyati - ’ ||19||guëebhyaç ca paraà vetti mad bhävaà so dhigacchati

- - - - - -evaà sättvikähära sevayä phaläbhisandhi rahita bhagavad ärädhana rüpa - - -karmänuñöhänaiç ca rajas tamasé sarvätmanäbhibhüya utkåñöa sattva

’ | niñöho yadäyaà drañöä guëebhyo nyaà kartäraà nänupaçyati guëä eva- , , svänuguëa pravåttiñu kartära iti paçyati guëebhyaç ca paraà vetti kartåbhyo , - guëebhyaç ca param anyam ätmänam akartäraà vetti samad bhävam

, | adhigacchati mama yo bhävas tam adhigacchati etad uktaà bhavaty - - - - - -ätmanaù svataù pariçuddha svabhävasya pürva pürva karma müla guëa

- - , saìga nimittaà vividha karmasu kartåtvam ätmä svatas tv akartä- , -aparicchinna jïänaikäkäraù ity evam ätmänaà yadä paçyati tadä mad

||14.19||bhävam adhigacchatéti

kartåbhyo guëebhyo’nyam akartäram ätmänaà paçyan bhagavadbhävam adhigacchatéty uktam, sa bhagavadbhävaù kédåçaù ? ity aträha—

- |guëän etän atétya trén dehé deha samudbhavän- - - ’ ||20||janma måtyu jarä duùkhair vimukto måtam açnute

ayaà dehé dehasamudbhavän dehäkärapariëataprakåtisamudbhavän etän

, sattvädén trén guëän atétya tebhyaç cänyam jïänaikäkäram ätmänam ’ paçyan janmamåtyujaräduùkhaiù vimukto måtam ätmänam anubhavati eña

- ||14.20||mad bhäva ity arthaù

atha guëätétasya svarüpasücanäcäraprakäraà guëätyayahetuà ca påcchan arjuna uväca—

|kair liìgais trén guëän etän atéto bhavati prabho- ||21||kim äcäraù kathaà caitäàs trén guëän ativartate

sattvädén trén guëän etän atétaù kaiù liìgaiù kaiù lakñaëair upalakñito ’ ? bhavati kimäcäraù kena äcäreëa yukto sau asya svarüpävagateù

| liìgabhütäcäraù kédåçaù ity arthaù kathaà ca etän kenopäyena sattvädén ? ||14.21||trén guëän ativartate

- çré bhagavän uväca

|prakäçaà ca pravåttià ca moham eva ca päëòava ||22||na dveñöi saàpravåttäni na nivåttäni käìkñati

ätma-vyatirikteñu vastuñv aniñöeñu saàpravåttäni sattva-rajas-tamasäà käryäëi prakäça-pravåtti-mohäkhyäni yo na dveñöi, tathätma-vyatirikteñv iñöeñu vastuñu täny eva nivåttäni na käìkñati ||14.22||

|udäsénavad äséno guëair yo na vicälyate ’ ||23||guëä vartanta ity eva yo vatiñöhati neìgate

udäsénavad äséno guëavyatiriktätmävalokanatåptyä anyatra udäsénavad , äsénaù guëair dveñäkäìkñädväreëa yo na vicälyate guëäù sveñu käryeñu

, prakäçädiñu vartante ity anusaàdhäya yas tüñëém avatiñöhate na iìgate na ||14.23||guëakäryänuguëaà ceñöate

- - - - |sama duùkha sukhaù svasthaù sama loñöäçma käïcanaù- - - ||24||tulya priyäpriyo dhéras tulya nindätma saàstutiù

- |mänäpamänayos tulyas tulyo miträri pakñayoù- ||25||sarvärambha parityägé guëätétaù sa ucyate

- - sama duùkha sukhaù - | duùkha sukhayoù samaç cittaù svasthaù svasmin - - - - - - -sthitaù svätmaika priyatvena tad vyatirikta puträdi janma maraëädi sukha

- | duùkhayoù sama citta ity arthaù tata eva - - sama loñöäçma käïcanaù | tata eva ca - tulya priyäpriyas - - | tulya priyäpriya viñayaù dhéraù - -prakåty ätma

- | viveka kuçalaù tata eva - - tulya nindätma saàstutiù | ätmani- - - - - - -manuñyatvädy abhimäna kåta guëäguëa nimitta stuti nindayoù sva

- - | - -sambandhänu sandhänena tulya cittaù tat prayukta mänäpamänayos -tat-prayukta - miträri pakñayor - api sva saàbandhäbhäväd eva tulya- | cittaù

- -tathä dehitva prayukta - sarvärambha parityägé | - ya evaà bhütaù sa guëätéta ucyate ||14.24-25||

- - —atha evaà rüpa guëätyaye pradhäna hetum äha

’ - |mäà ca yo vyabhicäreëa bhakti yogena sevate - ||26||sa guëän samatétyaitän brahma bhüyäya kalpate

nänyaà guëebhyaù kartäram [14.19] - - -ity ädinoktena prakåty ätma

- , - -vivekänusandhäna mätreëa na guëätyayaù saàpatsyate tasyänädi käla- - - - | pravåtta viparéta väsanä bädhyatva saàbhavät mäà - satya saàkalpaà

- - - parama käruëikam äçrita vätsalya jaladhim avyabhicäreëa -aikäntya viçiñöena - , bhakti yogena ca yaù sevate sa etän sattvädén guëän

duratyayän - atétya brahma bhüyäya brahmatväya kalpate - -brahma bhäva | yogyo bhavati yathävasthitam ätmänam amåtam avyayaà präpnotéty ||14.26||arthaù

|brahmaëo hi pratiñöhäham amåtasyävyayasya ca ||27||çäçvatasya ca dharmasya sukhasyaikäntikasya ca

hi | - - çabdo hetau yasmäd aham avyabhicäri bhakti yogena’sevito måtasyävyayasya ca brahmaëaù pratiñöhä, tathä çäçvatasya ca

dharmasya - atiçayita nityaiçvaryasyaikäntikasya sukhasya ca väsudevaù sarvam [8.9] | ity ädinä nirdiñöasya jïäninaù präpyasya sukhasyety arthaù - - - , yadyapi çäçvata dharma çabdaù präpaka vacanaù tathäpi pürvottarayoù

- - - | präpya rüpatvena tat sähacaryäd ayam api präpya lakñakaù

— etad uktaà bhavati pürvatra - daivé hy eñä guëa mayé mama mäyä | duratyayä mäm eva ye prapadyante [7.14] -ity ärabhya guëätyayasya tat

- - - -pürvakäkñaraiçvarya bhagavat präpténäà ca bhagavat prapatty - - - ekopäyatäyäù pratipäditatväd ekänta bhagavat prapatty ekopäyo

- - ||14.27||guëätyayas tat pürvaka brahmänubhavaç ceti

- - - - - -çré rämänujäcärya päda kåta bhagavad gétä bhäñyam

atha puruñottama-yogo näma

païcadaço’dhyäyaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

- - - kñeträdhyäye kñetra kñetrajïa bhütayoù prakåti puruñayoù svarüpaà - -viçodhya viçuddhasyäparicchinna jïänaikäkärasyaiva puruñasya präkåta

- - - - - - - ’ guëa saìga praväha nimitto devädy äkära pariëata prakåti sambandho nädir | - -ity uktam anantare cädhyäye puruñasya kärya käraëayobhayävastha

- - - - -prakåti sambandho guëa saìga mülo bhagavataiva kåta ity uktvä guëa saìga - - - - -prakäraà sa vistaraà pratipädya guëa saìga nivåtti pürvakätma

- - | yäthätmyäväptiç ca bhagavad bhakti mülety uktam idänéà bhajanéyasya - - - - bhagavataù kñaräkñaåätmaka baddha mukta vibhütimattäà vibhüti bhütät

- - - - - kñaräkñara puruña dvayät nikhila heya pratyanéka kalyäëaikatänatayä atyantotkarñeëa visajätéyasya bhagavataù puruñottamatvaà ca vaktum

| - - - - -ärabhate tatra tävat asaìga rüpa çastra cchinna bandhäm akñaräkhya - - - -vibhütià ca vaktuà chedya rüpa bandhäkäreëa vitatam acit pariëäma - - —viçeñam açvattha våkñäkäraà kalpayan çré bhagavän uväca

- - |ürdhva mülam adhaù çäkham açvatthaà prähur avyayam ||1||chandäàsi yasya parëäni yas taà veda sa vedavit

yaà saàsäräkhyam - - açvattham ürdhva mülam adhaù çäkham avyayaà prähuù çrutayaù— - ’ - ’ ürdhva mülo väk çäkha eño çvatthaù sanätanaù [ . . ka u

2.3.1] - - ürdhva mülam aväk çäkhaà våkñaà yo veda saàprati [ 1.11.5] äraëyake | - - - -ity ädyäù sapta lokopari niviñöa catur mukhäditvena tasya ürdhva

| - - - - - - - - - -mülatvam påthivé niväsi sakala nara paçu måga pakñi kåmi kéöa pataìga - - - sthävaräntatayä adhaù çäkhatvam asaìga hetu bhütäd äsamyag jïänodayät

- | praväha rüpeëäcchedyatvenävyayatvam yasya cäçvatthasya chandäàsi parëäny | | ähuù chandäàsi çrutayaù -väyavyaà çvetam älabheta bhüti

kämaù [y 2.1.1], ajuù - - aindrägnam ekädaça kapälaà nirvapet prajä kämaù[yajuù 2.1] - - ’ ity ädi çruti pratipäditaiù kämya karmabhir vivardhate yaà

- | | | saàsära våkñaù iti chandäàsy eväsya parëäni patrair hi våkño vardhate yas tam - evaà bhütam açvatthaà -veda sa veda vit, -vedo hi saàsära

, - våkñasya chedopäyaà vadati chedyasya våkñasya svarüpa jïänaà- - ||15.1||chedanopäya jïänopayogéti veda vid ity ucyate

- - - - -tasya manuñyädi çäkhasya våkñasya tat tat karma kåtäparäç cädhaù çäkhäù - - - | punar api manuñya paçv ädi rüpeëa prasåtä bhavanti ürdhvaà ca

- - - | - gandharva yakña devädi rüpeëa prasåtä bhavanti täç ca guëa pravåddhä , - - - | guëaiù sattvädibhiù pravåddhäù viñaya praväläù çabdädi viñaya pallaväù ? —katham ity aträha

adhaç cordhvaà prasåtäs tasya çäkhä- - |guëa pravåddhä viñaya praväläù

adhaç ca müläny anusaàtatäni - ||2||karmänubandhéni manuñya loke

- - brahma loka mülasyäsya våkñasya manuñyägrasy - ädho manuñya loke müläny anusantatäni täni ca karmänubandhéni | karmäëy

- | evänubandhéni müläny adho manuñya loke ca bhavatéty arthaù - - manuñyatvävasthäyäà kåtair hi karmabhir adho manuñya paçv ädaya

||15.2||ürdhvaà ca devädayo bhavanti

na rüpam asyeha tathopalabhyate |nänto na cädir na ca saàpratiñöhä

- -açvattham enaà su virüòha mülam- ||3||asaìga çastreëa dåòhena chittvä

-tataù padaà tat parimärgitavyaà |yasmin gatä na nivartanti bhüyaù

tam eva cädyaà puruñaà prapadye ||4||yataù pravåttiù prasåtä puräëé

- - - asya våkñasya caturmukhäditvenordhva mülatvaà tat saàtäna paramparayä- -manuñyägratvenädhaù çäkhatvaà manuñyatve kåtaiù karmabhir müla

- bhütaiù punar apy adhaç cordhvaà ca prasåta çäkhatvam iti yathedaà rüpaà nirdiñöaà na tathä saàsäribhir upalabhyate | ’ - manuñyo haà deva dattasya

- - - - putro yajïa dattasya pitä tad anurüpa parigrahaç cety etävan mätram | upalabhyate

’ - - - tathäsya våkñasyänto vinäço pi guëa maya bhogeñv asaìga kåta iti - | nopalabhyate tathäsya guëa saìga evädir iti nopalabhyate tasya pratiñöhä

- | cänätmany ätmäbhimäna rüpam ajïänam iti nopalabhyate pratitiñöhaty | asminn eveti hy ajïänam eväsya pratiñöhä enam - ukta prakäraà -suvirüòha mülaà - - - suñöhu vividhaà rüòha mülam açvatthaà samyag jïäna mülena

dåòhena - -guëa maya bhogäsaìgä khyena çastreëa chittvä tato viñayäsaìgäd hetos tat padaà parimärgitavyam anveñaëéyäm yasmin

gatä bhüyo na nivartante |

- - - - - - -katham anädi käla pravåtto guëa maya bhoga saìgas tan mülaà ca viparéta — - -jïänaà nivartate ity aträha ajïänädi nivåttaye tam eva cädyaà kåtsnasyädi

| bhütam -mayädhyakñeëa prakåtiù süyate sa caräcaram [ 9.10], gétä ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [ 10.8], gétä mattaù parataraà

nänyat kiàcid asti dhanaïjaya [ 7.7] | gétä ity ädiñüktam ädyaà puruñam eva çaraëaà prapadye | tam eva çaraëaà prapadyeta yato yasmät kåtsnasya

- - - -srañöur iyaà guëa maya bhoga saìga pravåttiù puräëé purätané prasåtä | —uktaà hi mayaiva pürvam etat

- | daivé hy eñä guëa mayé mama mäyä duratyayä ||mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te [ 7.14] | gétä iti

| prapadye yataù pravåttir iti vä päöhaù tam eva cädyaà puruñaà prapadya çaraëam upagamya | ’ - - - yato jïäna nivåtty ädeù kåtsnasyaitasya sädhana bhütä | pravåttiù puräëé purätané prasåtä purätanänäà mumukñüëäà pravåttiù

| -puräëé purätanä hi mumukñavo mäm eva çaraëam upagamya nirmukta ||15.3-4||bandhäù saàjätä ity arthaù

- - -nirmäna mohä jita saìga doñä- - |adhyätma nityä vinivåtta kämäù

- -dvandvair vimuktäù sukha duùkha saàjïair ||5||gacchanty amüòhäù padam avyayaà tat

evaà mäà çaraëam upagamya -nirmäna mohäù | -nirgatänätmätmäbhimäna- | rüpa mohäù - - jita saìga doñäù | - - - - - | jita guëa maya bhoga saìgäkhya doñäù

- adhyätma nityä - - | ätmani yaj jïänaà tad adhyätmam ätma dhyäna niratäùvinivåtta- - -tad itara kämäù | - - sukha duùkha saàjïair dvandvaiç ca

vimuktä amüòhäù - - ätmänätma svabhäva jïäs tad avyayaà padaà gacchanty - | anavacchinna jïänäkäram ätmänaà yathävasthitaà präpnuvanti

- mäà çaraëam upägatänäà mat prasädäd eva täù sarväù pravåttayaù - ||15.5||suçakyäù siddhi paryantä bhavantéty arthaù

|na tad bhäsayate süryo na çaçäìko na pävakaù ||6||yad gatvä na nivartante tad dhäma paramaà mama

tad - ätma jyotir na süryo bhäsayate na çaçäìko na pävakaç ca | jïänam | - -eva hi sarvasya prakäçakam bähyäni tu jyotéàñi viñayendriya saàbandha

- - - | -virodhi tamo nirasana dväreëa upakärakäëi asya ca prakäçako yogas tad - , - - - virodhi cänädi karma tan nivartanaà coktaà bhagavat prapatti mülam

asaìgädi yad gatvä punar na nivartante tat paramaà dhäma paramaà jyotir mama - - | madéyaà mad vibhüti bhüto mamäàça ity arthaù ädityädénäm

| -api prakäçakatvena tasya paramatvam ädityädéni hi jyotéàñi na jïäna , ||15.6||jyotiñaù prakäçakäni jïänam eva hi sarvasya prakäçakam

- - |mamaiväàço jéva loke jéva bhütaù sanätanaù- - ||7||manaù ñañöhänéndriyäëi prakåti sthäni karñati

- ittham ukta svarüpaù sanätano mamäàça eva - -san kaçcid anädi karma- - rüpävidyäveñöana tirohita svarüpo - - jéva bhüto jéva loke -vartamäno deva

-manuñyädi prakåti- - - -pariëäma viçeña çaréra -sthäni manaù ñañöhänéndriyäëi karñati | - kaçcit ca pürvokta märgeëäsyä avidyäyä

| - - muktaù svena rüpeëävatiñöhate jéva bhütas tv atisaàkucita jïänaiçvaryaù- - - - - - - karma labdha prakåti pariëäma viçeña rüpa çaréra sthänäm indriyäëäà- ||15.7||manaù ñañöhänäm éçvaras täni karmänuguëam itas tataù karñati

|çaréraà yad aväpnoti yac cäpy utkrämatéçvaraù ||8||gåhétvaitäni saàyäti väyur gandhän iväçayät

yat çaréram aväpnoti, yasmät çaréräd utkrämati, taträyam indriyäëäm éçvaraù etäni - indriyäëi bhüta sükñmaiù saha gåhétvä saàyäti | väyuù gandhän iva äçayät | - - - -yathä väyuù srak candana kastürikädy äçayät tat

sthänät sükñmävayavaiù saha gandhän gåhétvä anyatra saàyäti tadvad ity ||15.8||arthaù

? —käni punas tänéndriyäëi ity äha

|çrotraà cakñuù sparçanaà ca rasanaà ghräëam eva ca ||9||adhiñöhäya manaç cäyaà viñayän upasevate

- etäni manaù ñañöhänéndriyäëy adhiñöhäya - - - -sva sva viñaya våtty anuguëäni kåtvä tän çabdädén viñayän upasevate ||15.9||upabhuàkte

|utkrämantaà sthitaà väpi bhuïjänaà vä guëänvitam - ||10||vimüòhä nänupaçyanti paçyanti jïäna cakñuñaù

evaà guëänvitaà - - - - - -sattvädi guëa maya prakåti pariëäma viçeña - - - manuñyatvädi saàsthäna piëòa saàsåñöaà piëòa viçeñäd utkrämantaà

- ’piëòa viçeñe va sthitaà vä - guëa mayän viñayän bhuïjänaà vä kadäcid api- - - - prakåti pariëäma viçeña manuñyatvädi piëòäd vilakñaëaà jïänaikäkäraà

vimüòhä nänupaçyanti | - | vimüòhä manuñyatvädi piëòätmäbhimäninaù-jïäna cakñuñas - - - tu piëòätma viveka viñaya jïänavantaù sarvävastham apy

enaà viviktäkäram eva paçyanti ||15.10||

|yatanto yoginaç cainaà paçyanty ätmany avasthitam’ ||11||yatanto py akåtätmäno nainaà paçyanty acetasaù

- - - mat prapatti pürvakaà karma yogädiñu yatamänäs - tair nirmaläntaù karaëä yogino ’ yogäkhyena cakñuñätmani çarére vasthitam api çaréräd viviktaà

svena rüpeëävasthitam enaà paçyanti | yatamänä apy akåtätmäno -mat- - -prapatti virahiëas tata eväsaàskåta manasas tata eväcetasa ätmävalokana

- samarthaç ceto rahitä nainaà paçyanti ||15.11||

- - - - - -evaà ravi candrägnénäm indriya sannikarña virodhi santamasa nirasana mukhena indriyänugrähakatayä prakäçakänäà jyotiñmatäm api prakäçakaà

- - jïäna jyotir ätmä muktävastho jévävasthaç ca bhagavad vibhütir ity uktam tad dhäma paramaà mama [ 15.6], gétä - - mamaiväàço jéva loke jéva bhütaù

sanätanaù [ 15.7] | - - - gétä iti idäném acit pariëäma viçeña bhütam ädityädénäà - —jyotiñmatäà jyotir api bhagavad vibhütir ity äha

- ’ |yad äditya gataà tejo jagad bhäsayate khilam ||12||yac candramasi yac cägnau tat tejo viddhi mämakam

akhilasya jagato bhäsakam eteñäm ädityädénäà yat tejas tan madéyaà tejas tais tair ärädhitena mayä tebhyo dattam iti viddhi ||15.12||

- - —påthivyäç ca bhüta dhäriëyä dhärakatva çaktir madéyä ity äha

|gäm äviçya ca bhütäni dhärayämy aham ojasä ||13||puñëämi cauñadhéù sarväù somo bhütvä rasätmakaù

ahaà påthivém äviçya sarväëi bhütäni ojasä - mamäpratihata sämarthyena dhärayämi | - - tathäham amåta rasa mayaù somo bhütvä sarvoñadhéù

puñëämi ||15.13||

|ahaà vaiçvänaro bhütvä präëinäà deham äçritaù- - ||14||präëäpäna samäyuktaù pacämy annaà catur vidham

ahaà vaiçvänaro jäöharänalo bhütvä sarveñäà präëinäà deham äçritas - - - tair bhuktaà khädya coñya lehya peyätmakaà caturvidham annaà

präëäpäna- - -våtti bheda samäyuktaù pacämi ||15.14||

- - - - atra parama puruña vibhüti bhütau soma vaiçvänarau ahaà somo bhütvä - | vaiçvänaro bhütvä iti tat sämänädhikaraëyena nirdiñöau tayoç ca sarvasya

- - - - —bhüta jätasya ca parama puruña sämänädhikaraëya nirdeçe hetum äha

sarvasya cähaà hådi saàniviñöo |mattaù småtir jïänam apohanaà ca vedaiç ca sarvair aham eva vedyo

- - ||15||vedänta kåd veda vid eva cäham

- tayoù soma vaiçvänarayoù sarvasya - bhüta jätasya ca - -sakala pravåtti- - - nivåtti müla jïänodaya deçe hådi - sarvaà mat saàkalpena niyacchan aham

ätmatayä sanniviñöaù | tathä ähuù çrutayaù— - antaù praviñöaù çästä janänäà sarvätmä [ . . 3.11], tai ä yaù påthivyäà tiñöhan [ . . . 3.7.3], bå ä u ya ätmani ’ tiñöhann ätmano ntaro yamayati [ . . . 3.7.22], bå ä u - - padma koça pratékäçaà - hådayaà cäpy adho mukham [tai. 11], nä - atha yad idam asmin brahma pure daharaà puëòärékaà veçma [ . . 8.1.1] | chä u ity ädyäù småtayaç —ca çästä

- viñëur açeñasya jagato yo jagan mayaù [ . .vi pu 1.17.20], praçäsitäraà sarveñäm aëéyäàsam aëéyasäm [ 12.122], manu yamo vaivasvato räjä yas

tavaiña hådi sthitaù [ 8.92] | manu ity ädyäù

ato matta eva sarveñäà småtir , - jäyate småtiù pürvänubhüta viñayam- - - | anubhava saàskära mätra jaà jïänam jïänam - indriya liìgägam ayogajo

- , ’ | vastu niçcayaù so pi mattaù apohanaà ca | - | apohanaà jïäna nivåttiù | apohanam ühanaà vä ühanam ühaù üho näma idaà pramäëam itthaà

- - - - -pravartitum arhatéti pramäëa pravåtty arhatä viñayaà sämagryädi nirüpaëa | , | janyaà pramäëänugrähakaà jïänam üho näma vitarkaù sa ca matta eva

vedaiç ca sarvaiù aham eva vedyaù | ’ - - - ato gni väyu sürya somendrädénäà- - - - mad antaryämikatvena mad ätmakatvät tat pratipädana parair api sarvair

, - - | vedair aham eva vedyaù deva manuñyädi çabdair jévätmä iva -vedänta kåd vedänäm indraà yajet [ 5.1.6], ÇatBr varuëaà yajeta [ 2.3.37] ÇatBr ity evam

, - -ädénäm antaù phalaà phale hi te sarve vedäù paryavasyanti anta kåt phala, - | —kåt vedodita phalasya pradätä cäham evety arthaù tad uktaà pürvam eva

yo yo yäà yäà tanuà bhaktaù çraddhayärcitum icchati [ 7.21] gétä ity ärabhya labhate ca tataù kämän mayaiva vihitän hi tän [ 7.22] | gétä iti -ahaà hi sarva yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca [ 9.24] | gétä iti ca

- veda vid eva cäham | - , - veda vic cäham eva evaà mad abhidhäyinaà vedam | ’ , - aham eva veda ito nyathä yo vedärthaà brüte na sa veda vid ity abhipräyaù

||15.15||

- - —ato matta eva sarva vedänäà sära bhütam arthaà såëu

|dväv imau puruñau loke kñaraç cäkñara eva ca ’ ||16||kñaraù sarväëi bhütäni küöastho kñara ucyate

kñaraç cäkñara eva ca iti dvav imau puruñau loke | -prathitau tatra kñara- - - - - -çabda nirdiñöaù puruño jéva çabdäbhilapanéya brahmädi stamba paryanta

- - - - | - - kñaraëa svabhäväcit saàsåñöa sarva bhütäni aträcit saìga rüpaikopadhinä - | - - , -puruña ity ekatva nirdeçaù akñara çabda nirdiñöaù küöasthaù acit

- , | -saàsarga viyuktaù svena rüpeëävasthito muktätmä sa tv acit - - - - - saàsargäbhäväd acit pariëäma viçeña brahmädi deha sädhäraëo na

| - ’ - -bhavatéti küöastha ity ucyate aträpi ekatva nirdeço cid viyoga | | rüpaikopädhinäbhihitaù na hétaù pürvam anädau käle mukta eka eva

—yathoktam - - bahavo jïäna tapasä pütä mad bhävam ägatäù [ 4.10] gétä mama | ’ sädharmyam ägatäù sarge pi nopajäyante pralaye na vyathanti ca [ gétä

14.2] iti ||15.16||

|uttamaù puruñas tv anyaù paramätmety udähåtaù - ||17||yo loka trayam äviçya bibharty avyaya éçvaraù

uttamaù puruñas tu - - -täbhyäà kñaräkñara çabda nirdiñöäbhyäà baddha- mukta puruñäbhyäm anyo’ - rthäntara bhütaù paramätmety udähåtaù |

- -sarväsu çrutiñu paramätmeti nirdeçäd eva hy uttamaù puruño baddha mukta - | ? puruñäbhyäm arthäntara bhüta ity avagamyate katham - yo loka trayam

äviçya bibharti | - -lokyata iti lokas tat trayaà loka trayam acetanaà tat saàsåñöaç cetano muktaç ceti pramäëävagamyam etat trayaà ya

ätmatayäviçya bibharti, - | sa tasmäd vyäpyäd bhartavyäc cärthäntara bhütaù

- - | ’itaç coktäl loka trayäd arthäntara bhütaù yataù so vyaya éçvaraç | ca- - - -avyaya svabhävo hi vyaya svabhäväd acetanät tat saàbandhena tad

- - - anusäriëaç ca cetanäd acit saàbandha yogyatä pürva saàbandhino muktäc- , - cärthäntara bhüta eva tathaitasya loka trayasyeçvara éçitavyät tasmäd

- ||15.17||arthäntara bhütaù

’ |yasmät kñaram atéto ham akñaräd api cottamaù’ ||18||ato smi loke vede ca prathitaù puruñottamaù

yasmäd evam uktaiù svabhävaiù kñaraà puruñam ’atéto ham, akñarän muktäd apy , uktair hetubhir utkåñöatamaù ato’ haà loke vede ca

puruñottama iti prathito’ | | smi vedärthävalokanäl loka iti småtir ihocyate | çrutau småtau cety arthaù çrutau —tävat - paraà jyoti rüpaà saàpadya svena

rüpeëäbhiniñpadyate sa uttamaù puruñaù [ . . 8.12.3] | chä u ity ädau småtav - apy aàçävatäraà puruñottamasya hy anädi madhyäntam ajasya viñëoù [ . .vi pu

5.17.33] ity ädau ||15.18||

|yo mäm evam asaàmüòho jänäti puruñottamam - - ||19||sa sarva vid bhajati mäà sarva bhävena bhärata

ya evam uktena prakäreëa puruñottamaà mäm asaàmüòho jänäti, - - - -kñaräkñara puruñäbhyäm avyaya svabhävatayä vyäpana bharaëaiçvaryädi

, yogena ca visajätéyaà jänäti -sa sarva vin - - mat präpty upäyatayä yad | veditavyaà tat sarvaà veda - bhajati mäà sarva bhävena - -ye ca mat präpty - - - upäyatayä mad bhajana prakärä nirdiñöas taiç ca sarvair bhajana prakärair

| - mäà bhajate sarvair mad viñayair vedanair mama yä prétir yä ca mama - - sarvair mad viñayair bhajanair ubhaya vidhä sä prétir anena vedanena mama

||15.19|| jäyate

- | ity etat puruñottamatva vedanaà püjayati

|iti guhyatamaà çästram idam uktaà mayänagha - ||20||etad buddhvä buddhimän syät kåta kåtyaç ca bhärata

- itthaà mama puruñottamatva pratipädanaà sarveñäà guhyänäà

guhyatamam idaà çästraà tvam anagha tayä yogyatama iti kåtvä mayä tava uktam | - etad buddhvä buddhimän syät kåta kåtyaç ca mäà

| , prepsunopädeyä yä buddhiù sä sarvä upättä syät yac ca tena kartavyam tac | -ca sarvaà kåtaà syäd ity arthaù anena çlokenänantaroktaà puruñottama

- | - - viñayaà jïänaà çästra janyam evaitat sarvaà karoti na tu säkñät kära rüpam ||15.20||ity ucyate

- - - - - -çré rämänujäcärya päda kåta bhagavad gétä bhäñyam

- - - atha daiväsura sampad vibhäga yogo näma

’ñoòaço dhyäyaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

- - atétenädhyäya trayeëa prakåti puruñayor viviktayoù saàsåñöayoç ca - - - - - - , yäthätmyaà tat saàsarga viyogayoç ca guëa saìga tad viparyaya hetukatvaà

- - - | sarva prakäreëävasthitayoù prakåti puruñayor bhagavad vibhütitvam - - - -vibhütimato bhagavato vibhüti bhütäd acid vastunaç cid vastunaç ca baddha- - - - muktobhaya rüpäd avyayatva vyäpana bharaëa svämyair arthäntaratayä

| puruñottamatvena yäthätmyaà ca varëitam anantaram uktasya - - - -kåtsnasyärthasya sthemne çästra vaçyatäà vaktuà çästra vaçya tad

- viparétayor daiväsura sargayor vibhägaà - —çré bhagavän uväca

- - - |abhayaà sattva saàçuddhir jïäna yoga vyavasthitiù ||1||dänaà damaç ca yajïaç ca svädhyäyas tapa ärjavam

- - - - - iñöäniñöa viyoga saàyoga rüpasya duùkhasya hetu darçana jaà duùkhaà, - bhayam tan nivåttir abhayam | - sattva saàçuddhiù -sattvasyäntaù

- | karaëasya rajas tamobhyäm asaàspåñöatvam - - jïäna yoga vyavasthitiù- - - - | prakåti viyuktätma svarüpa viveka niñöhä dänaà - nyäyärjita dhanasya

| pätre pratipädanam damo - - | manaso viñayonmukha nivåtti saàçélanam yajïaù - - - - - -phaläbhisandhi rahita bhagavad ärädhana rüpa mahäyajïädy

| anuñöhänam svädhyäyaù - - -sa vibhüter bhagavatas tad ärädhana -prakärasya ca pratipädakaù kåtsno veda ity anusaàdhäya vedäbhyäsa niñöhä

| tapaù - - - - - -kåcchra cändräyaëa dvädaçy upaväsäder bhagavat préëana karma | ||16.1||yogyatäpädanasya karaëam

| ärjavam manoväkkäyakarmavåtténäm ekaniñöhä pareñu

|ahiàsä satyam akrodhas tyägaù çäntir apaiçunam ||2||dayä bhüteñv aloluptvaà märdavaà hrér acäpalam

ahiàsä - - | para péòä varjanam satyaà - - - - -yathä dåñöärtha gocara bhüta hita | väkyam akrodhaù - - - - - | para péòä phala citta vikära rahitatvam tyäga -ätma

- - - | hita pratyanéka parigraha vimocanam çäntiù - -indriyäëäà viñaya prävaëya- | nirodha saàçélanam apaiçunaà - - - |paränartha kara väkya nivedanäkaraëam

dayä bhüteñu | sarveñu duùkhäsahiñëutvam aloluptvam , alolupatvam | | alolutvam iti vä päöhaù viñayeñu niùspåhatvam ity arthaù märdavam

| - - | akäöhinyam sädhu jana saàçleñärhatä ity arthaù hrér - akärya karaëe | vréòä acäpalaà - - ||16.2||spåhaëéya viñaya sannidhav acapalatvam

|tejaù kñamä dhåtiù çaucam adroho nätimänitä ||3||bhavanti saàpadaà daivém abhijätasya bhärata

tejaù | durjanair anabhibhavanéyatvam kñamä - -para nimitta’ - - | péòänubhave pi pareñu taà prati citta vikärara hitatä dhåtir mahatyäm apy

- | äpadi kåtya kartavyatävadhäraëam çaucaà - -bähyäntaù karaëänäà kåtya | | - -yogyatä çästréyä adrohaù pareñv anuparodhaù pareñu svacchanda våtti- | ’ , -nirodha rahitatvam ity arthaù nätimänitä asthäne garvo timänitvam tad | rahitatä ete guëä daivéà saàpadam abhijätasya bhavanti | -deva

| - - , | sambandhiné saàpat daivé devä bhagavad äjïänuvåtti çéläù teñäà saàpat - , - sä ca bhagavad äjïänuvåttir eva täm äbhijätasya täm abhimukhé kåtasya

||16.3||jätasya täà nirvartayituà jätasya bhavantéty arthaù

’ |dambho darpo timänaç ca krodhaù päruñyam eva ca ||4||ajïänaà cäbhijätasya pärtha saàpadam äsurém

dambho - | dhärmikatva khyäpanäya dharmänuñöhänam darpaù- - | kåtyäkåtyäviveka karo viñayänubhava nimitto harñaù atimänaç ca -sva

’ | vidyäbhijanänanuguëo bhimänaù krodhaù - - - - | para péòä phala citta vikäraù päruñyaà - | sädhünäm udvega karaù svabhävaù ajïänaà - -parävara tattva

| kåtyäkåtyävivekaù ete svabhäväù äsuréà saàpadam abhijätasya | - - ||16.4|| bhavanti asurä bhagavad äjïätivåtti çéläù

|daivé saàpad vimokñäya nibandhäyäsuré matä ’ ||5||mä çucaù saàpadaà daivém abhijäto si päëòava

daivé madäjïänuvåttirüpä saàpad vimokñäya bandhät muktaye bhavati - | krameëa mat präptaye bhavatéty arthaù äsuré madäjïätivåttirüpä saàpad

, | nibandhäya bhavati adhogatipräptaye bhavatéty arthaù etat çrutvä — | svaprakåtyanirdhäraëäd atibhétäyärjunäya evam äha çokaà mä kåthäù

’ | tvaà tu daivéà saàpadam abhijäto si he päëòäva dhärmikägresarasya hi ||16.5||päëòäes tanayas tvam ity abhipräyaù

- ’ |dvau bhüta sargau loke smin daiva äsura eva ca ||6||daivo vistaraçaù prokta äsuraà pärtha me çåëu

asmin -karma loke - karma karäëäà bhütänäà sargau - , dvau dvi vidhau daivaç cäsuraç ca | | - - - - -iti sarga utpattiù präcéna puëya päpa rüpa karma

- - - - - vaçäd bhagavad äjïänuvåtti tad viparéta karaëäya utpatti käle eva vibhägena | bhütäny utpadyante ity arthaù tatra daivaù sargo vistaraçaù proktaù | - - - - | devänäà mad äjïänuvarti çélänäm utpattir yad äcära karaëärthä sa äcäraù

- - - - - - | karma yoga jïäna yoga bhakti yoga rüpo vistaraçaù proktaù asuräëäà - - sargaç ca yad äcära karaëärthas tam äcäraà me såëu, mama sakäçäc chåëu

||16.6||

|pravåttià ca nivåttià ca janä na vidur äsuräù ||7||na çaucaà näpi cäcäro na satyaà teñu vidyate

pravåttià ca nivåttià cä - - bhyudaya sädhanaà mokña sädhanaà ca vaidikaà dharmam äsurä na vidur | na jänanti na ca çaucaà - -vaidika karma - | | yogyatvaà çästra siddham tad bähyam äbhyantaraà cäsureñu na vidyate

näpi cäcäraù, - -tad bähyäbhyantara çaucaà yena sandhyä , | —vandanädinäcäreëa jäyate säpy äcäras teñu na vidyate tathoktam

- ’ - - satdhyä héno çuci nityam anarhaù sarva karmasu [ - 2.23] ||Dakña småti iti16.7||

—kià ca

|asatyam apratiñöhaà te jagad ähur anéçvaram- - ||8||aparaspara saàbhütaà kim anyat käma haitukam

asatyaà - - - - jagad etat satya çabda nirdiñöa brahma käryatayä brahmätmakam | iti nähuù apratiñöhaà | tathä brahmaëi pratiñöhitam iti na vadanti

, | —brahmaëänantena dhåtä hi påthivé sarvän lokän bibharti yathoktam

- | teneyaà näga varyeëa çirasä vidhåtä mahé - - || bibharti mäläà lokänäà sa deväsura mänuñäm [ . .vi pu 2.5.27] | iti

anéçvaraà - - satya saàkalpena para brahmaëä sarveçvareëa mayaitan | niyamitam iti ca vadanti ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate

[ 10.8] | | gétä iti hy uktam vadanti caivam - aparaspara sambhütaà kim anyat ? - - - -yoñit puruñayoù paraspara sambandhena jätam idaà manuñya paçv | - ? ädikam upalabhyate anevaà bhütaà kim anyad upalabhyate kiàcid api

| nopalabhyate ity arthaù ataù sarvam idaà jagat - käma hetukam ||16.8||iti

’ - |etäà dåñöim avañöabhya nañöätmäno lpa buddhayaù - ’ ||9||prabhavanty ugra karmäëaù kñayäya jagato hitäù

etäà dåñöim avañöabhya avalambya nañöätmänaù -adåñöa dehätiriktätmänaù - alpa buddhayaù - ghaöädivaj jïeya bhüte dehe jïätåtvena

- | deha vyatirikta ätmä nopalabhyata iti vivekäkuçaläù - ugra karmäëaù sarveñäà hiàsakä jagataù kñayäya prabhavanti ||16.9||

- - |kämam äçritya duñpüraà dambha mäna madänvitäù - ’ ||10||mohäd gåhétväsad grähän pravartante çucivratäù

duñpüraà - duñpräpa viñayaà kämam äçritya - tat siñädhayiñayä mohäd ajïänäd - asad grähän - - anyäya gåhétän asat parigrahän -gåhétvä açuci vratäù - - - , açästra vihita vrata yuktäù - - dambha mäna madänvitäù

pravartante ||16.10||

|cintäm aparimeyäà ca pralayäntäm upäçritäù- ||11||kämopabhoga paramä etävad iti niçcitäù

adya çvo vä mumürñavaç cintäm aparimeyäà ca aparicchedyäà - - - - | pralayäntäà präkåta pralayävadhi käla sädhya viñayäm upäçritäù tathä

- kämopabhoga paramäù - kämopabhoga eva parama puruñärtha iti | manvänäù etävad iti niçcitäù, ’ -ito dhikaù puruñärtho na vidyata iti saàjäta

||16.11||niçcayäù

- - - - |äçä päça çatair baddhäù käma krodha paräyaëäù - - ||12||éhante käma bhogärtham anyäyenärtha saàcayän

- - äçä päça çataiù - - äçäkhya päça çatair - - baddhäù käma krodha paräyaëäù- - | käma krodhaika niñöhäù - - käma bhogärtham anyäyenärtha saïcayän prati éhante ||16.12||

|idam adya mayä labdham idaà präpsye manoratham ||13||idam astédam api me bhaviñyati punar dhanam

idaà - kñetra puträdikaà sarvaà mayä - mat sämarthyenaiva labdham, , nädåñöädinä imaà ca manoratham aham eva präpsye, - nädåñöädi sahitaù

| idaà dhanaà - ’ , mat sämarthyena labdhaà me sti idam api punar me -mat sämarthyenaiva bhaviñyati ||16.13||

|asau mayä hataù çatrur haniñye cäparän api’ ’ ||14||éçvaro ham ahaà bhogé siddho haà balavän sukhé

| asau mayä balavatä hataù çatruù aparän api çatrün ahaà çüro dhéraç ca | ? haniñye kimatra mandadhébhiù durbalaiù parikalpitenädåñöadiparikareëa

’ ’ | tathä ca éçvaro haà svädhéno ham anyeñäà cäham eva niyantä ahaà bhogé , | ’ — ’ svata evähaà bhogé nädåñöadibhiù siddho ham svataù siddho ham na

- | ||16.14||kasmäc cid adåñöadeù tathä svata eva balavän svata eva sukhé

’ ’ ’ |äòhyo bhijanavän asmi ko nyo sti sadåço mayä - ||15||yakñye däsyämi modiñya ity ajïäna vimohitäù

, | ahaà svataç ca äòha¬ù asmi abhijanavän asmi svata eva uttama- kule’ | ’ prasüto smi asmin loke mayä sadåçako nyaù sva-sämarthya-labdha- -sarva ? , , vibhavo vidyate ahaà svayam evayakñye däsyämi modiñyate ity ajïäna-

vimohitäù éçvaränugraha- nirapekñeëa svenaiva yäga- dänädikaà kartuà çakyam ity ajïäna- ||16.15||vimohitä manyante

- - - - |aneka citta vibhräntä moha jäla samävåtäù - ’ ||16||prasaktäù käma bhogeñu patanti narake çucau

adåñöeçvarädi- sahakäram åte svenaiva sarvaà kartuà çakyam iti kåtvä evaà -kuryäm etac ca kuryäm anyat ca kuryäm ity aneka citta- — -vibhräntäù aneka

| cittatayä vibhräntäù evaà- rüpeëa moha- | jälena samävåtäù käma- bhogeñu | ||16.16||prakarñeëa saktäù madhye måtäù açucau narake patanti

- - - |ätma saàbhävitäù stabdhä dhana mäna madänvitäù - - ||17||yajante näma yajïais te dambhenävidhi pürvakam

ätma- sambhävitäù ätmanä eva sambhävitäù ätmanä eva ätmänaà | sambhävayantéty arthaù stabdhäù paripürëaà manyamänä na kiàcit

, ? kurväëäù katham dhana-mäna- — madänvitäù dhanena vidyäbhijanäbhimänena ca janita- | madänvitäù näma- yajïaiù näma-

prayojanair yañöa iti näma-mätra- , prayojanair yajïair yajante tad api dambhena hetunä yañöåtva- , khyäpanäya avidhi- pürvakam ayathä- codanaà

||16.17||yajante

te ca édåg-bhütä yajante ity äha—

|ahaàkäraà balaà darpaà kämaà krodhaà ca saàçritäù - - ’ ||18||mäm ätma para deheñu pradviñanto bhyasüyakäù

’ ananyäpekño ham eva sarvaà karométy evaà- , rüpam ahaìkäram äçritäù tathä sarvasya karaëe mad-b , alam eva paryäptam iti ca balam ato mat- sadåço na

, - kaçcid astéti ca darpam evaà bhütasya mama käma- mätreëa sarvaà , ’saàpatsyate iti kämam mama ye niñöa- käriëas tän sarvän haniñyäméti ca

, krodham evam etän saàçritäù sva- deheñu para- deheñu cävasthitaà sarvasya -kärayitäraà puruñottamaà mäm abhyasüyakäù pradviñantaù kuyuktibhir mat

, , sthitau doñam äviñkurvanto mäm asahamänäù ahaìkärädikän saàçritäù yägädikaà sarvaà kriyä- ||16.18||jätaà kurvate ity arthaù

|tän ahaà dviñataù krürän saàsäreñu narädhamän ||19||kñipämy ajasram açubhän äsuréñv eva yoniñu

ya evaà mäà dviñanti tän krürän narädhamän açubhän aham ajasraà saàsäreñu janma- -jarä maraëädi- rüpeëa parivartamäneñu san , täneñu taträpy

| äsuréñu eva yoniñu kñipämi mad-änukülya- pratyanékeñu eva janmasu | kñipämi tat-taj-janma-präpty-anuguëa-pravåtti-hetu-bhüta- buddhiñu ||16.19||krüräsv aham eva saàyojayäméty arthaù

|äsuréà yonim äpannä müòhä janmani janmani ||20||mäm apräpyaiva kaunteya tato yänty adhamäà gatim

mad-änukülya-pratyanéka- janmäpannäù punar api janmani janmani müòhä mad-viparéta- jïänäù mäm apräpya evaà “ asti bhagavän väsudevaùsarveçvaraù” iti jïänam apräpya, tatas ’tato janmano dhamäm eva gatiàyänti ||16.20||

asya äsura- svabhävasya ätma- näçasya müla- —hetum äha

- |tri vidhaà narakasyedaà dväraà näçanam ätmanaù ||21||kämaù krodhas tathä lobhas tasmäd etat trayaà tyajet

asyäsura-svabhäva- rüpasya narakasya etat trividhaà dväram tat cätmano | näçanam kämaù | krodhaù lobha iti trayäëäà svarüpaà pürvam eva

| | | vyäkhyätam dväraà märgo hetuù ity arthaù tasmät etat trayaà tyajet tasmäd atighora-naraka- -hetutvät käma krodha- lobhänäm etat tritayaà ||16.21|| dürataù parityajet

- |etair vimuktaù kaunteya tamo dvärais tribhir naraù ||22||äcaraty ätmanaù çreyas tato yäti paräà gatim

-etaiù käma krodha- lobhais tamo- dvärair mad-viparéta-jïäna- hetubhiù | vimuktaù nara ätmanaù çreya äcarati labdha- -mad viñaya- jïäno mad- | ||16.22||änukülye pravartate tato mäm eva paräà gatià yäti

’ çästränädaro sya narakasya pradhäna- —hetuù ity äha

- - |yaù çästra vidhim utsåjya vartate käma kärataù ||23||na sa siddhim aväpnoti na sukhaà na paräà gatim

- çästraà vedäù vidhir anuçäsanam vedäkhyaà mad anuçäsanam utsåjya yaùkäma- kärato vartate svacchandänuguëa- , märgeëa vartate na sa siddhim

, aväpnoti na käm apy ämuñmi | kéà siddhim aväpnoti na sukhaà aihikam api | | ||kiàcid aväpnoti na paräà gatim kutaù paräà gatià präpnotéty arthaù

16.23||

- |tasmäc chästraà pramäëaà te käryäkärya vyavasthitau - ||24||jïätvä çästra vidhänoktaà karma kartum ihärhasi

tasmät käryäkärya- vyavasthitäv upädeyänupädeya- vyavasthäyäà çästram | eva tava pramäëam dharma-çästretihäsa-puräëädy- upabåàhitä vedä yad eva puruñottamäkhyaà paraà tattvaà tat-préëana- rüpaà tat- -präpty upäya-

| bhütaà ca karmävabodhayanti tat çästra- vidhänoktaà tattvaà karma ca jïätvä yathävad anyünätiriktaà vijïäya kartuà tvaà arhasi tad eva upädätum ||16.24||arhasi

- - - - - -çré rämänujäcärya päda kåta bhagavad gétä bhäñyam ||

atha çraddhä-traya-vibhäga-yogaù

saptadaço’dhyäyaù

(rämänuja-bhäñyaù)

deväsura-vibhägokti-mukhena präpya-tattva-jïänaà tat-präpty-upäya-jïänaà ca vedaika-mülam ity uktam | idäném açästra-vihitasyäsuratvenäphalatvaà, çästra-vihitasya ca guëatas traividhyaà çästra-siddhasya lakñaëaà cocyate | taträçästra-vihitasya niñphalatvam ajänan açästra-vihite çraddhä-saàyukte yägädau sattvädi-nimitta-phala-bheda-bubhutsayä arjunaù påcchati --

ye çästra- |vidhim utsåjya yajante çraddhayänvitäù ||1||teñäà niñöhä tu kä kåñëa sattvam äho rajas tamaù

- çästra vidhim utsåjya çraddhayänvitä ye yajante teñäà niñöhä kä ? kiàs attvam ? äho svit rajaù ? atha tamaù ? | ’ niñöhä sthitiù sthéyate smin iti

| , ? sthitiù sattvädir eva niñöhety ucyate teñäà kià sattve sthitiù kià vä rajasi ? kià vä tamasi ? ity arthaù ||17.1||

- - - evaà påñöo bhagavän açästra vihita çraddhäyäs tat pürvakasya ca yägäder niñphalatvaà hådi nidhäya çästréyasya eva yägäder guëatas traividhyaà

- —pratipädayituà çästréya çraddhäyäs traividhyaà tävad äha

|trividhä bhavati çraddhä dehinäà sä svabhävajä ||2||sättviké räjasé caiva tämasé ceti täà çåëu

sarveñäà dehinäà çraddhä trividhä bhavati | sä ca svabhävajä - - - - -svabhävaù sväsädhäraëo bhävaù präcéna väsanä nimittas tat tad ruci

, viçeñaù yatra rucis tatra çraddhä jäyate | çraddhä hi sväbhimataà sädhayaty etad iti viçväsa-pürvikä sädhane tvarä | väsanä ruciç ca çraddhä cätma-dharmä guëa-saàsarga-jäù | teñäm ätma-dharmäëäà väsanädénä janakä dehendriyäntaù-karaëa-viñaya-gatä dharmäù käryaika-nirüpaëéyäù sattvädayo guëäù, sattvädi-guëa-yukta-dehädy-anubhava-jä ity arthaù | tataç ceyaà çraddhä sättviké räjasé tämasé | ceti trividhä täm imäà

çraddhäà såëu | - ||sä çraddhä yat svabhävä taà svabhävaà såëv ity arthaù17.2||

|sattvänurüpä sarvasya çraddhä bhavati bhärata

’ ||3||çraddhämayo yaà puruño yo yacchraddhaù sa eva saù

- , sattvam antaù karaëam sarvasya - puruñasyäntaù karaëänurüpä çraddhä bhavati | - - - , - antaù karaëaà yädåça guëa yuktam tad viñayä çraddhä jäyate ity

| - arthaù sattva çabdaù pürvoktänäà dehendriyädénäà pradarçanärthaù | çraddhä-mayo’yaà puruñaù, çraddhä-mayaù çraddhä-pariëämaù | -yo yacchraddhaù | | yaù puruño yädåçyä çraddhayä yuktaù sa eva saù | sa

- - | - - - -tädåça çraddhä pariëämaù puëya karma viñaye çraddhä yuktaç cet puëya- - karma phala saàyukto bhavatéti çraddhä-pradhänaù phala-saàyoga ity uktaà

bhavatéti ||17.3||

tad eva vivåëoti—

- |yajante sättvikä devän yakña rakñäàsi räjasäù - ||4||pretän bhüta gaëäàç cänye yajante tämasä janäù

- - sattva guëa pracuräù sättvikyä çraddhayä yuktä devän yajante | - - - - - - duùkhäsaàbhinnotkåñöa sukha hetu bhüta deva yäga viñayä çraddhä

| sättviké ity uktaà bhavati räjasä janä - yakña rakñäàsi | yajanti anye tämasä janäù - pretän bhüta gaëän yajante | - - -duùkha saàbhinnälpa sukha

, - -janané räjasé çraddhä duùkha präyätyalpa sukha-janané tämaséty arthaù ||17.4||

- - | evaà çästréyeñv eva yägädiñu çraddhä yukteñu guëataù phala viçeñaù - - - - - açästréyeñu däna tapo yäga prabhåtiñu mad anuçäsana viparétatvena na

- | kaçcid api sukha lavaù api tv anartha eva iti hådi nihitaà vyaïjayann äha—

- |açästra vihitaà ghoraà tapyante ye tapo janäù- - - ||5||dambhähaàkära saàyuktäù käma räga balänvitäù

- - |karçayantaù çaréra sthaà bhüta grämam acetasaù - - - ||6||mäà caiväntaù çaréra sthaà tän viddhy äsura niçcayän

- açästra vihitam ati ghoram api tapo ye janäs tapyante pradarçanärtham - - idam açästra vihitaà bahv äyäsaà yägädikaà ye kurvate te -dambhähaìkära

- - - saàyuktäù käma räga balänvitäù çaréra sthaà - - -påthivy ädi bhüta samühaà karçayanto - - - - mad aàça bhütaà jévaà cäntaù çaréra sthaà

karçayanto ye tapyante yägädikaà ca kurvate, - tän äsura niçcayän viddhi | , - - - | -asuräëäà niçcayaù äsuro niçcayaù asurä hi mad äjïä viparéta käriëaù mad

- - - - | äjïä viparéta käritvät teñäà sukha lava sambandho na vidyate api tv- | anartha vräte patantéti pürvam evoktam ’ patanti narake çucau [gétä 16.16]

iti ||17.5-6||

| atha prakåtam eva çästréyeñu yajïädiñu guëato viçeñaà prapaïcayati - - , - taträpy ähära mülatvät sattvädi våddheù ähära traividhyaà prathamam | ucyate - anna mayaà hi somya manaù [ . . 6.5.4] chä u - -ähära çuddhau sattva

çuddhiù [chä.u. 7.26.2] iti hi çrüyate |

|ähäras tv api sarvasya trividho bhavati priyaù ||7||yajïas tapas tathä dänaà teñäà bhedam imaà çåëu

’ ähäro pi sarvasya - - - präëi jätasya sattvädi guëa trayänvayena trividhaù priyo bhavati | tathä eva ’ yajïo pi , trividhaù tathä tapo dänaà | ca teñäà

bhedam imaà såëu | - - - - -teñäm ähära yajïa tapo dänänäà sattvädi guëa ||17.7||bhedena imam ucyamänaà bhedaà såëu

- - - - - |äyuù sattva balärogya sukha préti vivardhanäù - ||8||rasyäù snigdhäù sthirä hådyä ähäräù sättvika priyäù

sattva-guëopetasya sattva-mayä ähäräù priyä bhavanti | sattva-mayäç cähärä - äyur vivardhanäù | punar api sattvasya vivardhanäù sattvam

- , - - - | antaù karaëam antaù karaëa käryaà jïänam iha sattva çabdena ucyate sattvät saïjäyate jïänam [ 14.17] gétä iti sattvasya jïäna-vivåddhi-hetu-vacanät

| ähäro’pi sattva-mayo jïäna-vivåddhi-hetuù | tathä balärogyayor api, vivardhanäù - sukha prétyor | - api vivardhanäù pariëäma käle svayam eva

, - - - - -sukhasya vivardhanäù tathä préti hetu bhüta karmärambha dväreëa préti | vardhanäù rasyä madhura-rasopetäù, snigdhäù - , sneha yuktäù sthiräù

- , sthira pariëämäù hådyä - , - - ramaëéya veñäù evaà vidhäù sattva mayä ähäräù, sättvikasya puruñasya priyäù ||17.8||

- - - - - |kaöv amla lavaëätyuñëa tékñëa rükña vidähinaù - - ||9||ähärä räjasasyeñöä duùkha çokämaya pradäù

- - ’ kaöu rasäù amla rasäù lavaëotkaöo tyuñëäù atitékñëäù rükñäù vidähinaç ca

iti - - - - - kaöv ambala lavaëätyuñëa tékñëa rükña vidähinaù | , - , - atiçaityätitaikñëyädinä durupayogäs tékñëäù çoña karäù rükñäù täpa karä

, - vidähinaù evaà vidhä ähärä räjasasyeñöaù | te ca rajo-mayatväd duùkha-çokämayatväd -duùkha çokämaya- - ||17.9||vardhanä rajo vardhanäç ca

- - |yäta yämaà gata rasaà püti paryuñitaà ca yat - ||10||ucchiñöam api cämedhyaà bhojanaà tämasa priyam

- yäta yämaà - , cira kälävasthitam - gata rasaà -tyakta sväbhävika-rasam, püti, durgandhopetam paryuñitaà , kälätipattyä rasäntaräpannam ucchiñöaà

- ’ - , gurv ädibhyo nyeñäà bhukta çiñöam amedhyam , - ayajïärham ayajïa çiñöam | - - ity arthaù evaà vidhaà tamo mayaà - bhojanaà tämasa priyaà | bhavati

bhujyate ity ähära eva bhojanam, punaç ca tamaso vardhanam | ato hitaiñibhiù sattva-våddhaye sättvikähära eva sevyaù ||17.10||

- |aphaläkäìkñibhir yajïo vidhi dåñöo ya ijyate ||11||yañöavyam eveti manaù samädhäya sa sättvikaù

phaläkäìkñä- rahitaiù puruñaiù - vidhi dåñöaù çästra-dåñöo mantra-dravya-kriyädibhir yuktaù | yañöavyam eveti - -bhagavad ärädhanatvena svayaà

prayojanatayä yañöavyam iti manaù samädhäya yo yajïa ijyate sa sättvikaù ||17.11||

|abhisaàdhäya tu phalaà dambhärtham api caiva yat - ||12||ijyate bharata çreñöha taà yajïaà viddhi räjasam

- - - phaläbhisandhi yuktair dambha garbho yaçaù phalaç ca yo yajïa ijyate, taà yajïaà räjasaà viddhi ||17.12||

- - |vidhi hénam asåñöännaà mantra hénam adakñiëam- ||13||çraddhä virahitaà yajïaà tämasaà paricakñate

- vidhi hénaà - - - - brähmaëokta vidhi hénaà sadäcära yuktair vidhi vidbhir - | brähmaëair yajïasya ity ukti hénam ity arthaù asåñöännam -acodita

| dravyam - - mantra hénam adakñiëaà çraddhä virahitaà ca yajïaà tämasaà paricakñate ||17.13||

atha tapaso guëatas traividhyaà vaktuà tasya çaréra-väì-manobhiù niñpädyatayä tat-svarüpa-bhedaà tävad äha—

- - - - |deva dvija guru präjïa püjanaà çaucam ärjavam ||14||brahmacaryam ahiàsä ca çäréraà tapa ucyate

- - - deva dvija guru präjïänäà püjanam | çaucaà - | tértha snänädikam ärjavaà - - - | yathä väì manaù çäréra våttam brahmacaryaà -yoñitsu bhogyatä

- - | buddhi yuktekñaëädi rahitatvam ahiàsä - | apräëi péòä etat çäréraà tapa ucyate ||17.14||

- - |anudvega karaà väkyaà satyaà priya hitaà ca yat - ||15||svädhyäyäbhyasanaà caiva väì mayaà tapa ucyate

- - pareñäm anudvega karaà satyaà priya hitaà ca yad väkyaà - ||17.15||svädhyäyäbhyasanaà cety etad väì mayaà tapa ucyate

- - |manaù prasädaù saumyatvaà maunam ätma vinigrahaù- ||16||bhäva saàçuddhir ity etat tapo mänasam ucyate

-manaù prasädaù - | manasaù krodhädi rahitatvam saumyatvaà manasaù - | pareñäm abhyudaya prävaëyam maunaà - - manasä väk pravåtti niyamanam

| -ätma vinigrahaù - - ’ | mano våtteù dhyeya viñaye vasthäpanam -bhäva saàçuddhir - - - - | ätma vyatirikta viñaya cintä rahitatvam etat mänasaà tapaù

||17.16||

|çraddhayä parayä taptaà tapas tat trividhaà naraiù ||17||aphaläkäìkñibhir yuktaiù sättvikaà paricakñate

aphaläkaìkñibhiù - | phaläkäìkñä rahitaiù yuktaiù - -parama puruñärädhana - rüpam idam iti cintä yuktair naraiù parayä çraddhayä yat trividhaà tapaù

käya-väì-manobhis taptaà tat sättvikaà paricakñate ||17.17||

- - |satkära mäna püjärthaà tapo dambhena caiva yat ||18||kriyate tad iha proktaà räjasaà calam adhruvam

manasädaraù satkäraù | väcä praçaàsä mänam | çäréro namaskärädiù püjä | - - phaläbhisandhi pürvakaà satkärädy arthaà ca dambhena hetunä yat

tapaù kriyate tad iha räjasaà proktam | -svargädi phaläsädhanatvenästhiratväc calam adhruvam | - calatvaà päta bhayena

- | ||17.18||calana hetutvam adhruvatvaà kñayiñëutvam

- |müòha gräheëätmano yat péòayä kriyate tapaù ||19||parasyotsädanärthaà vä tat tämasam udähåtam

| müòhäù avivekinaù - müòha gräheëa | müòhaiù kåtenäbhiniviçena ätmanaù - -çakty ädikam aparékñya ätma péòäyä yat tapaù kriyate

parasyotsädanärthaà ca yat tapaù kriyate, tat tämasam udähåtam ||17.19||

’ |dätavyam iti yad dänaà déyate nupakäriëe ||20||deçe käle ca pätre ca tad dänaà sättvikaà småtam

- phaläbhisandhi rahitaà dätavyam iti deçe käle pätre cänupakäriëe yad dänaà déyate tad dänaà sättvikaà småtam ||17.20||

|yat tu pratyupakärärthaà phalam uddiçya vä punaù ||21||déyate ca parikliñöaà tad dänaà räjasaà småtam

pratyupakära- - kaöakña garbhaà phalam uddiçya ca parikliñöam- akalyäëa dravyakaà yad dänaà déyate tad räjasam udähåtam ||17.21||

- |adeça käle yad dänam apätrebhyaç ca déyate ||22||asatkåtam avajïätaà tat tämasam udähåtam

- ’ , - -adeça käle pätrebhyaç ca yad dänaà déyate asatkåtaà päda prakñälanädi- , , - gaurava rahitam avajïätaà sävajïam anupacära yuktaà yad déyate tat

tämasaà udähåtam ||17.22||

- - - - | evaà vaidikänäà yajïa tapo dänänäà sattvädi guëa bhedena bheda uktaù - - - -idänéà tasyaiva vaidikasya yajïädeù praëava saàyogena tat sac chabda

—vyapadeçyatayä ca lakñaëam ucyate

|oà tat sad iti nirdeço brahmaëas trividhaù småtaù ||23||brähmaëäs tena vedäç ca yajïäç ca vihitäù purä

oà tat sat iti trividho’ yaà nirdeçaù çabdo brahmaëaù småtaù, ’ | | - brahmaëo nvayé bhavati brahma ca vedaù veda çabdena vaidikaà

| | karmocyate vaidikaà yajïädikam yajïädikaà karma oà tat sad iti çabdänvitaà bhavati | om iti çabdasyänvayo vaidika-karmäìgatvena prayogädau prayujyamänatayä | tat sad iti çabdayor anvayaù püjyatväya väcakatayä | tena trividhena çabdenänvitä brähmaëä vedänvayinas traivarëikä vedäç ca yajïäç ca purä vihitäù | purä mayaiva nirmitä ity arthaù ||17.23||

- | trayäëäm oà tat sat iti çabdänäm anvaya prakäro varëyate prathamam om - — iti çabdasyänvaya prakäram äha

- - - |tasmäd om ity udähåtya yajïa däna tapaù kriyäù - ||24||pravartante vidhänoktäù satataà brahma vädinäm

- - - - - tasmäd brahma vädinäà veda vädinäà traivarëikänäà yajïa däna tapaù kriyä - vidhänoktäù veda vidhänoktäù ädau om ity udähåtya satataà sarvadä

| | pravartante vedärthaç ca om ity udähåyärabhyante evaà vedänäà vaidikänäà ca yajïädénäà karmaëäm om iti çabdänvayo varëitaù | om iti

çabdänvita-veda-dhäraëät tad-anvita-yajïädi-karma-karaëäc ca brähmaëa-çabda-nirdiñöänäà traivarëikänäm apy om iti çabdänvayo varëitaù ||17.24||

- —athaiteñäà tad iti çabdänvaya prakäram äha

- - |tad ity anabhisaàdhäya phalaà yajïa tapaù kriyäù- - ||25||däna kriyäç ca vividhäù kriyante mokña käìkñibhiù

-phalam anabhisaàdhäya vedädhyayana - - - -yajïa tapo däna kriyä mokña käìkñibhis traivarëikair yäù kriyante, - - tä brahma präpti sädhanatayä

- - | brahma väcinä tad iti çabda nirdeçyäù savaù kaù kià yat tat padam anuttamam [ . . 13.149.91; - - 93] - ma bhä Viñëu sahasra näma iti tac chabdo hi

- | - - -brahma väcé prasiddhaù evaà vedädhyayana yajïädénäà mokña sädhana - - | bhütänäà tac chabda nirdeçyatayä tad iti çabdänvaya uktaù traivarëikänäm

- -api tathä vidha vedädhyayanädy-anuñöhänäd eva tac-chabdänvaya upapannaù ||17.25||

- - - -athaiñäà sac chabdänvaya prakäraà vaktuà loke sac chabdasya vyutpatti —prakäram äha

- - |sad bhäve sädhu bhäve ca sad ity etat prayujyate - ||26||praçaste karmaëi tathä sac chabdaù pärtha yujyate

- sad bhäve vidyamänatäyäà - sädhu bhäve - kalyäëa bhäve ca - sarva vastuñu sad ity etat padaà prayujyate - | loka vedayoù tathä kenacit

- puruñeëänuñöhite laukike praçaste kalyäëe karmaëi sat karmedam iti -sac chabdo yujyate ||17.26||prayujyate ity arthaù

|yajïe tapasi däne ca sthitiù sad iti cocyate - ||27||karma caiva tad arthéyaà sad ity eväbhidhéyate

ato vaidikänäà traivarëikänäà yajïe tapasi däne ca sthitiù kalyäëatayä sad ity ucyate | - karma ca tad arthéyaà - traivarëikärthéyaà yajïa dänädikaà sad ity eväbhidhéyate | - -tasmäd vedä vaidikäni karmäëi brähmaëa çabda

- - nirdiñöäs traivarëikäç ca oà tat sad iti çabdänvaya rüpa lakñaëenävedebhyaç ||17.27||cävaidikebhyaç ca vyävåttä veditavyäù

|açraddhayä hutaà dattaà tapas taptaà kåtaà ca yat ||28||asad ity ucyate pärtha na ca tat pretya no iha

açraddhayä kåtaà çästréyam api homädikam asad ity ucyate | kutaù ? na ca tat pretya no iha, na mokñäya na säàsärikäya ca phaläyeti ||17.28||

iti çré-bhagavad-rämänuja-viracite çrémad-gétä-bhäñye saptadaço’dhyäyaù |

||17||

- - atha mokña sannyäsa yogo näma

’añöadaçamo dhyäyaù

( - - - - )çré rämänujäcärya päda kåta bhäñyam

- - - - atétenädhyäya dvayena abhyudaya niùçreyasa sädhana bhütaà vaidikam - - | -eva yajïa tapo dänädikaà karma nänyat vaidikasya ca karmaëaù sämänya

| - - -lakñaëaà praëavänvayaù tatra mokñäbhyudaya sädhanayor bhedaù tat sac- - -chabda nirdeçyänirdeçyatvena mokña sädhanaà ca karma phaläbhisandhi | - , - rahitaà yajïädikam tad ärambhaç ca sattvodrekäd bhavati sattva våddhiç ca

- | sättvikähära sevayä ity uktam anantaraà mokña-sädhanatayä nirdiñöayoù tyäga-sannyäsayor aikyaà tyägasya sannyäsasya ca svarüpam | bhagavati sarveçvare ca sarva-karmaëäà kartåtvänusandhänaà, - - sattva rajas tamasäà

- - , - kärya varëanena sattva guëasyävaçyopädeyatvaà sva varëocitänäà -karmaëäà parama puruñärädhana-bhütänäà parama-puruña-präpti-

nirvartana-prakäraù, kåtsnasya gétä-çästrasya särärtho bhakti-yoga ity ete pratipädyante | tatra tävat tyäga-sannyäsayoù påthaktvaikatva-nirëayäya svarüpa-nirëayäya cä —rjunaù påcchati

- |saànyäsasya mahä bäho tattvam icchämi veditum - ||1||tyägasya ca håñékeça påthak keçi niñüdana

- - - tyäga saànyäsau hi mokña sädhanatayä vihitau na karmaëä na prajayä ’ dhanena tyägenaike måtatvamänaçuù [ 8.14] MahäNäU

- - vedänta vijïäna suniçcitärthäù- - | saànyäsa yogäd yatayaù çuddha sattväù

te brahmalokeñu paräntakäle || parämåtäù parimucyanti sarve [ . . 3.2.6] - | mu u ity ädiñu

asya saànyäsasya tyägasya ca tattvaà yäthätmyaà påthag veditum icchämi | - - ayam abhipräyaù kim etau saànyäsa tyäga çabdau påthag- ,arthau

? -utaikärthäv eva yadä påthag arthau, tadänayoù påthaktvena svarüpaà veditum icchämi | ekatve’pi tasya svarüpaà vaktavyam iti |

, - athänayor ekam eva svarüpam tac cedåçam iti nirëétuà vädi vipratipattià - —darçayan çré bhagavän uväca

|kämyänäà karmaëäà nyäsaà saànyäsaà kavayo viduù- - - ||2||sarva karma phala tyägaà prähus tyägaà vicakñaëäù

- kecana vidväàsaù kämyänäà karmaëäà nyäsaà svarüpa tyägaà saànyäsaà | viduù kecic ca vicakñaëä nityänäà naimittikänäà kämyänäà ca sarveñäà

- - -karmaëäà phala tyäga eva mokña çästreñu tyäga çabdärtha iti prähuù |

- - - , - - -tatra çästréyas tyägaù kämya karma svarüpa viñayaù sarva karma phala, - -viñayaù iti vivädaà pradarçayan ekatra saànyäsa çabdam itaratra tyäga

| - - çabdaà prayuktavän atas tyäga saànyäsa çabdayor ekärthatvam aìgékåtam | iti jïäyate

tathä - niçcayaà såëu me tatra tyäge bharata sattama [ 18.4] -gétä iti tyäga - | çabdenaiva nirëaya vacanät

| niyatasya tu saànyäsaù karmaëo nopapadyate || mohät tasya parityägas tämasaù parikértitaù [ 18.7] gétä

| aniñöam iñöaà miçraà ca trividhaà karmaëaù phalam || bhavaty atyäginäà pretya na tu saànyäsinäà kvacit [ 18.12] gétä

- - iti paraspara paryäyatä darçanäc ca tayoù ekärthatvaà pratéyata iti niçcéyate ||18.2||

|tyäjyaà doñavad ity eke karma prähur manéñiëaù- - - ||3||yajïa däna tapaù karma na tyäjyam iti cäpare

eke manéñiëaù - -käpilä vaidikäç ca tan matänusäriëo rägädi doñavad | bandhakatvät sarvaà yajïädikaà karma mumukñuëä tyäjyam ity ähuù apare

paëòitä yajïädikaà karma na tyäjyam iti ||18.3||prähuù

- |niçcayaà çåëu me tatra tyäge bharata sattama - - ||4||tyägo hi puruña vyäghra tri vidhaù saàprakértitaù

- - tatraivaà vädi vipratipanne tyäge tyäga viñayaà niçcayaà me mattaù såëu | tyägaù - , -kriyamäëeñu eva vaidikeñu karmasu phala viñayatayä karma

, - viñayatayä kartåtva viñayatayä ca pürvam eva hi mayä trividhaù—saàprakértitaù

- | mayi sarväëi karmäëi saànyasyädhyätma cetasä - || niräçér nirmamo bhütvä yudhyasva vigata jvaraù [ 3.30] | gétä iti

- - | -karma janyaà svargädikaà phalaà mama na syäd iti phala tyägaù madéya- phala sädhanatayä madéyam idaà karma iti karmaëi mamatäyäù parityägaù

karma-viñayas tyägaù | sarveçvare kartåtvänusandhänena ätmanaù kartåtä-tyägaù kartåtva-viñayas tyägaù ||18.4||

- - - |yajïa däna tapaù karma na tyäjyaà käryam eva tat ||5||yajïo dänaà tapaç caiva pävanäni manéñiëäm

- -yajïa däna tapaù- prabhåti vaidikaà karma mumukñuëä na kadäcid api tyäjyam | api tv äprayäëäd aharahaù käryam eva | ? - -kutaù yajïa däna

- - tapaù prabhåténi varëäçrama sambandhéni karmäëi manéñiëäà -manana çélänäà pävanäni | | mananam upäsanam mumukñüëäà yävaj-jévam

upäsanaà kurvatäm upäsana-niñpatti-virodhi-präcéna-karma-vinäçanänéty arthaù ||18.5||

|etäny api tu karmäëi saìgaà tyaktvä phaläni ca ||6||kartavyänéti me pärtha niçcitaà matam uttamam

- - yasmät manéñiëäà yajïa däna tapaùprabhåténi pävanäni, tasmäd upäsanavad etäny api yajïädéni karmäëi mad-ärädhanarüpäëi saìgaà karmaëi mamatäà phaläni ca tyaktvä aharaha äprayäëäd upäsananirvåttaye mumukñuëä kartavyänéti mama niçcitam uttamaà matam ||18.6||

|niyatasya tu saànyäsaù karmaëo nopapadyate ||7||mohät tasya parityägas tämasaù parikértitaù

niyatasya - - nitya naimittikasya mahä yajïädeù karmaëaù saànyäsas tyägo nopapadyate | - çaréra yäträpi ca te na prasiddhyed akarmaëaù [ 3.8] gétä iti

- | - -çaréra yäträyä eväsiräù çaréra yäträ hi yajïa çiñöäçanena nirvartyamänä samyag jïänäya prabhavati | anyathä bhuïjate te tv aghaà päpäù [ 3.13] gétä

- - - | ity ayajïa çiñöägha rüpäçanäpyäyanaà manaso viparéta jïänäya bhavati- anna mayaà hi somya manaù [ . . 6.5.4] | chä u ity annena hi mana äpyäyate- - - | - ähära çuddhau sattva çuddhiù sattva çuddhau dhruvä småtiù småti lambhe- sarva granthénäà vipramokñaù [ . . 7.26.2] - - chä u iti brahma säkñätkära rüpaà

- jïänam ähära çuddhyäyattam iti çrüyate | - - -tasmän mahä yajïädi nitya - naimittikaà karma äprayäëät brahma jïänäya eva upädeyam iti tasya tyägo

nopapadyate |

-evaà jïänotpädinaù karmaëo bandhakatva mohät parityägas tämasaù parikértitaù | - , - - tamo mülas tyägas tämasaù tamaù käryäjïäna mülatvena

- - | tyägastha tamo mülatvam tamo hy ajïänasya mülam - pramäda mohau ’ tamaso bhavato jïänam eva ca [gétä 14.17] ity atroktam | ajïänaà tu jïäna-

virodhi-viparéta-jïänam | tathä ca vakñyate—

| adharmaà dharmam iti yä manyate tamasävåtä || sarvärthän viparétäàç ca buddhiù sä pärtha tämasé [ 18.32] | gétä iti

- ato nitya naimittikädeù karmaëas tyägo viparéta-jïäna-müla eva ity arthaù ||18.7||

- - |duùkham ity eva yat karma käya kleça bhayät tyajet - ||8||sa kåtvä räjasaà tyägaà naiva tyäga phalaà labhet

- - yadyapi paramparayä mokña sädhana bhütaà karma tathäpi duùkhä -tmaka

- -dravyärjana sädhyatvät bahv äyäsa-rüpatayä -käya kleça- karatväc ca’ - -manaso vasäda karam iti tad bhétyä - yoga niñpattaye jïänäbhyäsa eva

- - - yatanéya iti yo mahä yajïädy äçrama karma parityajet | sa räjasaà -rajo mülaà tyägaà kåtvä - - -tad ayathävasthita çästrärtha rüpam iti jïänotpatti rüpaà - tyäga phalaà na labhet | ayathävat prajänäti buddhiù sä pärtha räjasé [ 18.31] | - -gétä iti hi vakñyate na hi karma dåñöa dväreëa manaù

- | - - ||18.8||prasäda hetuù api tu bhagavat prasäda dväreëa

’ |käryam ity eva yat karma niyataà kriyate rjuna ||9||saìgaà tyaktvä phalaà caiva sa tyägaù sättviko mataù

- - - - nitya naimittika mahäyajïädi varëäçrama vihitaà karma - -mad ärädhana rüpatayä käryaà - svayaà prayojanam iti matvä saìgaà karmaëi mamatäà

phalaà ca tyaktvä yat kriyate, sa tyägaù sättviko mataù -sa sattvamülaù | yathävasthita-çästrärtha-jïäna-müla ity arthaù | sattvaà hi yathävasthita-vastu-jïänam utpädayatéty uktam— sattvät sajäyate jïänam[ 14.17] | —gétä iti vakñyate ca

| pravåttià ca nivåttià ca käryäkärye bhayäbhaye || bandhaà mokñaà ca yä vetti buddhiù sä pärtha sättviké [ 18.30] gétä

||18.9||iti

|na dveñöy akuçalaà karma kuçale nänuñajjate - - ||10||tyägé sattva samäviñöo medhävé chinna saàçayaù

- - - -evaà sattva samäviñöe medhävé yathävasthita tattva jïänas tata eva chinna saàçayaù karmaëi saìga-phala-kartåtva-tyägé na dveñöy akuçalaà karma

| kuçale ca karmaëi nänuñajjate akuçalaà - , karmäniñöa phalam kuçalaà ca karma - - - - - -iñöa rüpa svarga putra paçv annädi phalam | sarvasmin karmaëi

- | - - - - , mamatä rahitatvät tyakta brahma vyatirikta sarva phalatvät tyakta-kartåtväc ca tayoù kriyamäëayoù préti-dveñau na karoti | aniñöa-phalaà päpaà karmätra prämädikam abhipretam, nävirato duçcaritän näçänto näsamähitaù | - || näçänta mänaso väpi prajïänenainam äpnuyät [ . . 1.2.24] ka u

-iti duçcaritävirateù jïänotpatti virodhitva-çravaëät ||18.10||

- - -ataù karmaëi kartåtva saìga phalänäà tyägaù çästréyas tyägaù na karma- | —svarüpa tyägaù tad äha

- |na hi deha bhåtä çakyaà tyaktuà karmäëy açeñataù - - ||11||yas tu karma phala tyägé sa tyägéty abhidhéyate

- na hi deha bhåtä dhriyamäëa-çaréreëa karmäëy açeñatas tyaktuà çakyam deha-dhäraëärthänäm açana-pänädénäà tad-anubandhinäà ca karmaëäm avarjanéyatvät | tad-arthaà ca mahä-yajïädy-anuñöhänam avarjanéyam | yas

- - - ’ tu teñu mahä yajïädi karmasu phala tyägé sa eva tyägenaike måtatvam änaçuù [ 8.14] - - MahäNäU ity ädi çästreñu tyägéty abhidhéyate | - phala tyägéti

, - - - | pradarçanärthaù phala kartåtva karma saìgänäà tyägéti trividhaù ||18.11||saàprakértita iti prakramät

- - -nanu karmäëy agnihotra darçapürëamäsa jyotiñöomädéni mahä yajïädéni ca svargädi-phala-sambandhitayä çästrair vidhéyante | - nitya naimittikänäm api

präjäpatyaà gåhasthänäm [ . .vi pu 1.6.37] - - - ity ädi phala sambandhitayaiva hi | - - - codanä atas tat phala sädhana svabhävatayä avagatänäà karmaëäm

anuñöhäne béjäväpädénäm ivänabhisaàhita-phalasyäpéñöäniñöa-rüpa-phala-sambandho’varjanéyaù | ato mokña-virodhi-phalatvena mumukñuëä na karmänuñöheyam iti, ata uttaram äha—

- |aniñöam iñöaà miçraà ca tri vidhaà karmaëaù phalam ||12||bhavaty atyäginäà pretya na tu saànyäsinäà kvacit

aniñöaà narakädi-phalam, iñöaà svargädi, miçram aniñöa-saàbhinnaà putra-paçv-annädi | etat trividhaà karmaëaù phalam atyäginäà kartåtva-mamatä-phala-tyäga-rahitänäà pretya bhavati | pretya karmänuñöhänottara-kälam ity arthaù | na tu saànyäsinäà kvacit na tu kartåtvädi-parityäginäà kvacid idaà api mokña-virodhi phalaà bhavati |

— etad uktaà bhavati yadyapy agnihotra- , mahäyajïädéni nityäny eva tathäpijévanädhikära- kämädhikärayor iva mokñädhikäre ca viniyoga- påthaktvena

, parihiyate mokña- —viniyogaç ca tam etaà vedänuvacanenabrähmaëävividiñanti yajïena dänena tapasänäçakena [bå.ä.u. 4.4.22] ity-ädibhiù iti | tad evaà kriyamäëeñu eva karmasu kartåtvädi-parityägaù çästras-iddhaù saànyäsaù | sa eva ca tyäga ity uktaù ||18.12||

’ idänéà bhagavati puruñottame ntaryämiëi kartåtvänusandhänena ätmany akartåtvänusandhäna-prakäram äha | tata eva phala-karmaëor api mamatä-parityägo bhavatéti | parama-puruño hi svakéyena jévätmanä svakéyaiç ca karaëa-kalevara-präëaiù sva-lélä-prayojanäya karmäëy ärabhate | ato jévätma-gataà kñun-nivåtty-ädikam api phalaà tat-sädhana-bhütaà ca karma parama-puruñasya eva—

- |païcaitäni mahä bäho käraëäni nibodha me - ||13||säàkhye kåtänte proktäni siddhaye sarva karmaëäm

, saàkhyä buddhiù säàkhye kåtänte yathävasthita-tattva- viñayayä vaidikyä buddhyä anusaàhite nirëaye sarva-karmaëäà siddhaye—utpattaye proktäni

païca etäni käraëäni nibodha me | mama sakäçät anusandhatsva | vaidiké hi buddhiù çarérendriya-präëa-jévätmopakaraëaà paramätmänam eva kartäram avadhärayati | ’ ,ya ätmani tiñöhann ätmano ntaro yam ätmä na veda

, , yasyätmä çaréram ya ätmänam antaro yamayati sa ta ätmäntaryämyamåtaù [ça.pa.brä. 14.5.30] antaùpraviñöaù çästä janänäà sarvätmä [ . . tai ä3.11.3] ity- ||18.13||ädiñu

tad idam äha—

- |adhiñöhänaà tathä kartä karaëaà ca påthag vidham - ||14||vividhäç ca påthak ceñöä daivaà caivätra païcamam

- - |çaréra väì manobhir yat karma prärabhate naraù ||15||nyäyyaà vä viparétaà vä païcaite tasya hetavaù

nyäyye çästra-siddhe viparéte pratiñirä vä sarvasmin karmaëi çärére väcike mänase ca païca ete hetavaù | adhiñöhänaà çaréram, adhiñöhéyate jévätmanä iti mahä-bhüta-saàghäta-rüpaà çaréram adhiñöhänam | tathä kartä jévätmä | asya jévätmanaù jïätåtvaà kartåtvaà ca—jïo’ta eva [ve.sü. 2.3.18] kartä çästrärthavattvät [ve.sü. 2.3.33] iti ca sütropapäditam | karaëaà ca påthag-vidham väk-päëi-pädädi-païcakaà sa-manaskaà karmendriyam, påthag-vidhaà karma-niñpattau påthag-vyäpäram | vividhäç ca påthak-ceñöäù—ceñöä-çabdena païcätmä väyur abhidhéyate, tad-våtti-väcinä, çarérendriya-dhärakasya präëäpänädi-bheda-bhinnasya väyoù païcätmano vividhä ca ceñöa vividhä våttiù | daivaà caivätra païcamam,

atra karma hetu-kaläpe daivaà païcamam | paramätmäntaryämé karma-niñpattau pradhäna-hetuù ity arthaù | uktaà hi sarvasya cähaà hådi sanniviñöe mattaù småtir vijïänam apohanaà ca [gétä 15.15] iti | vakñyati ca—éçvaraù sarva-bhütänäà håd-deçe’rjuna tiñöhati | bhrämayan sarva-bhütäni yanträrüòhäni mäyayä || [18.61] iti | paramätmäyattaà ca jévätmanaù kartåtvam—parät tu tac chruteù [ve.sü. 2.3.41] ity upapäditam |

nanv evaà paramätmäyatte jévätmanaù kartåtve jévätmä karmaëy aniyojyo bhavatéti vidhi-niñedha-çästräëy anarthakäni syuù | idam api codyaà sütra-käreëaiva parihåtam— - -kåta prayatnäpekñas tu vihita

pratiñiddhävaiyarthyädibhyaù [ve.sü. 2.3.42] iti |

etad uktaà bhavati—paramätmanä dattais tad-ädhäraiç ca karaëa-kalevarädibhis tad-ähita-çaktibhiù svayaà ca jévätmä tad-ädhäras tad-ähita-çaktiù san karma-niñpattaye svecchayä karaëädy-adhiñöhänäkäraà prayatnaà cärabhate | tad-antar-avasthitaù paramätmä svänumati-dänena taà pravartayatéti jévasyäpi sva-buddhyaiva pravåtti-hetutvam asti | yathä gurutara-çilä-mahéruhädi-calanädi-phala-pravåttiñu bahu-puruña-sädhyäsu bahünäà hetutvaà vidhi-niñedha-bhäktvaà ca iti ||18.14-15||

|tatraivaà sati kartäram ätmänaà kevalaà tu yaù - ||16||paçyaty akåta buddhitvän na sa paçyati durmatiù

evaà vastutaù paramätmänumati-pürvake jévätmanaù kartåtve sati tatra karmaëi kevalam ätmänam eva kartäraà yaù paçyati, sa durmatiù viparéta-matiù, akåta-buddhitvät—aniñpanna-yathävasthita-vastu-buddhitvät na paçyati na yathävasthitaà kartäraà paçyati ||18.16||

|yasya nähaàkåto bhävo buddhir yasya na lipyate ||17||hatväpi sa imän lokän na hanti na nibadhyate

parama-puruña-kartåtvänusandhänena yasya bhävaù kartåtva-viçeña-viñayo mano-våtti-viçeño nähaàkåto näham-abhimäna-kåto’haà karométi jïänaà yasya na vidyate ity arthaù | buddhir yasya na lipyate, asmin karmaëi mama kartåtväbhäväd etat phalaà na mayä saàbadhyate, na ca madéyam idaà karma iti yasya buddhir jäyate ity arthaù | sa imän lokän yuddhe hatvä api tän na nihanti na kevalaà bhéñmädén ity arthaù | tatas tena yuddhäkhyena karmaëä na nibadhyate, tat-phalaà nänubhavatéty arthaù ||18.17||

sarvam idam akartåtvädy-anusandhänaà sattva-guëa-våddhyä eva bhavatéti sattvasya upädeyatä-jïäpanäya karmaëi sattvädi-guëakåtaà vaiñamyaà prapaïcayiñyan karma-codanä-prakäraà tävad äha—

- - |jïänaà jïeyaà parijïätä tri vidhä karma codanä

- - ||18||karaëaà karma karteti tri vidhaù karma saàgrahaù jïänaà kartavya-karma-viñayaà jïänam | jïeyaà ca kartavyaà karma | parijïätä tasya boddhä iti trividhä karma-codanä | bodha-boddhavya-boddhå-yukto jyotiñöomädi-karma-vidhiù ity arthaù | tatra boddhavya-rüpaà karma trividhaà saàgåhyate—karaëaà karma kartä iti | karaëaà sädhana-bhütaà dravyädikam, karma yägädikam, kartä anuñöhätä iti ||18.18||

- |jïänaà karma ca kartä ca tridhaiva guëa bhedataù - ||19||procyate guëa saàkhyäne yathävac chåëu täny api

kartavya-karma-viñayaà jïänam, anuñöhéyamänaà ca karma tasyänuñöhätä ca sattvädi-guëa-bhedatas tridhä eva procyate | guëa-saàkhyäne guëa-kärya-gaëane yathävat såëu täny api—täni guëato bhinnäni jïänädéni yathävat såëu ||18.19||

- |sarva bhüteñu yenaikaà bhävam avyayam ékñate ||20||avibhaktaà vibhakteñu taj jïänaà viddhi sättvikam

brähmaëa-kñatriya-brahmacäri-gåhasthädi-rüpeëa vibhakteñu sarveñu bhüteñu karmädhikäriñu yena jïänena ekäkäram ätmäkhyaà bhävaà taträpy avibhaktaà brähmaëatvädy-anekäkäreñv api bhüteñu sita-dérghädi-vibhägavatsu jïänaikäkäraà ätmänaà vibhäga-rahitam | avyayaà vyaya svabhäveñv api brähmaëädi-çaréreñv avyayam avikåtaà phalädi-saìgänarhaà ca karmädhikära-kheläyäm ékñate, tat jïänaà sättvikaà viddhi ||18.20||

- |påthaktvena tu yaj jïänaà nänäbhävän påthag vidhän ||21||vetti sarveñu bhüteñu taj jïänaà viddhi räjasam

sarveñu bhüteñu brähmaëädiñu brähmaëädyäkärapåthaktvena ätmäkhyän api bhävän nänäbhütän sitadégrhädipåthaktvena ca påthag-vidhän phalädi-saàyoga-yogyän karmädhikäraveläyäà yaj jïänaà vetti tat jïänaà räjasaà viddhi ||18.21||

|yat tu kåtsnavad ekasmin kärye saktam ahaitukam ||22||atattvärthavad alpaà ca tat tämasam udähåtam

yat tu jïänam ekasmin kärye ekasmin kartavye karmaëi preta-bhüta-gaëädy-ärädhana-rüpe’tyalpa-phale kåtsna-phalavat saktam ahetukaà vastutas tv akåtsna-phalavattayä tathä-vidha-saìga-hetu-rahitam | atattvärthavat pürvavad eva ätmani påthaktvädi-yuktatayä mithyä-bhütärtha viñayam, atyalpa-phalaà ca preta-bhütädy-ärädhana-rüpa-viñayatväd alpaà ca, tad jïänaà tämasam udähåtam ||18.22||

evaà kartavya-karma-viñaya-jïänasyädhikära-veläyäm adhikäry-aàçena guëatas traividhyam uktvä, anuñöheyasya karmaëo guëatas traividhyam äha—

- - |niyataà saìga rahitam aräga dveñataù kåtam- ||23||aphala prepsunä karma yat tat sättvikam ucyate

niyataà sva-varëäçramocitaà saìga-rahitaà kartåtvädi-saìga-rahitam, aräga-dveñataù kåtaà kérti-rägäd akérti-dveñäc ca na kåtam, adambhena kåtam ity arthaù | aphala-prepsunä aphaläbhisandhinä käryam ity eva kåtaà yat karma tat sättvikam ucyate ||18.23||

|yat tu kämepsunä karma sähaàkäreëa vä punaù ||24||kriyate bahuläyäsaà tad räjasam udähåtam

yat tu punaù kämepsunä phala-prepsunä sähaàkäreëa vä, väçabdaç cärtho, kartåtväbhimäna-yuktena ca, bahuläyäsaà yat karma kriyate, tat räjasam—bahuläyäsam idaà karma mayaiva kriyate ity evaà-rüpäbhimäna-yuktena yat karma kriyate tad räjasam ity arthaù ||18.24||

|anubandhaà kñayaà hiàsäm anapekñya ca pauruñam ||25||mohäd ärabhyate karma yat tat tämasam ucyate

kåte karmaëy anubaddhyamänaà duùkham anubandhaù, kñayaù karmaëi kriyamäëe’rtha-vinäçaù, hiàsä tatra präëi-péòä, pauruñam ätmanaù karma-samäpana-sämarthyam, etäny anavekñyävimåçya mohät parama-puruña-kartåtväjïänäd yat karma ärabhyate kriyate, tat tämasam ucyate ||18.25||

- ’ - - - |mukta saìgo nahaà vädé dhåty utsäha samanvitaù- ||26||siddhy asiddhyor nirvikäraù kartä sättvika ucyate

mukta-saìgaù phala-saìga-rahitaù, anahaà-vädé kartåtväbhimäna-rahitaù | dhåty-utsäha-samanvitaù, ärabdhe karmaëi yävat-karma-samäpty-avarjanéya-duùkha-dhäraëaà dhåtiù, utsäha udyukta-cetastvam, täbhyäà samanvitaù | siddhy-asiddhyoù nirvikäro yuddhädau karmaëi tad-upakaraëa-bhüta-dravyärjanädiñu ca siddhy-asiddhyor avikåta-cittaù kartä sättvika ucyate ||18.26||

- - ’ |rägé karma phala prepsur lubdho hiàsätmako çuciù- ||27||harña çokänvitaù kartä räjasaù parikértitaù

rägé yaço’rthé, karma-phala-prepsuù karma-phaläthéà, lubdhaù karmäpekñita-dravya-vyaya-svabhäva-rahitaù | hiàsätmakaù parän

péòayitvä taiù karma kurväëaù, açuciù karmäpekñita-çuddhi-rahitaù, harña-çokänvito yuddhädau karmaëi jayädi-siddhy-asiddhyoù harña-çokänvitaù kartä räjasaù parikértitaù ||18.27||

’ |ayuktaù präkåtaù stabdhaù çaöho naikåtiko lasaù - ||28||viñädé dérgha sütré ca kartä tämasa ucyate

ayuktaù çästréya-karmä yogyo vikarma-sthaù, präkåto’nadhigata-vidyaù, stabdho’närambha-çélaù, çaöho’bhicärädi-karma-ruciù, naiñkåtiko vacana-paraù, alasaù ärabdheñv api karmasu manda-pravåttiù | viñädé atimäträvasäda-çélaù, dérgha-sütré abhicärädi-karma kurvan pareñu dérgha-käla-varty-anartha-paryälocana-çélaù, evaà-bhüto yaù kartä sa tämasaù ||18.28||

evaà kartavya-karma-viñaya-jïäne kartavye ca karmaëy anuñöhätari ca guëatas traividhyam uktam, idänéà sarva-tattva-sarva-puruñärtha-niçcaya-rüpäyä buddheù dhåteç ca guëatas traividhyam äha—

- |buddher bhedaà dhåteç caiva guëatas tri vidhaà çåëu ||29||procyamänam açeñeëa påthaktvena dhanaàjaya

buddhiù viveka-pürvakaà niçcaya-rüpaà jïänam, dhåtiù ärabdhäyäù kriyäyäù vighnopanipatià api vidhäraëa-sämarthyam, tayoù sattvädi-guëatas trividhaà bheda påthaktvena procyamänaà yathävat såëu ||18.29||

|pravåttià ca nivåttià ca käryäkärye bhayäbhaye ||30||bandhaà mokñaà ca yä vetti buddhiù sä pärtha sättviké

pravåttir abhyudaya-sädhana-bhüto dharmaù, nivåttir mokña-sädhana-bhüto dharmaù, täv ubhau yathävasthitau yä buddhiù vetti | käryäkärye sarva-varëänäà pravåtti-nivåtti-dharmayoù, anyatara-niñöhänäà deça-kälävasthä-viçeñeñv idaà käryam idam akäryam iti ca yä vetti | bhayäbhaye çästrät nivåttir bhaya-sthänaà tad-nuvåttir abhayasthänaà bandhaà mokñaà ca saàsära-yäthätmyaà tad-vigama-yäthätmyaà ca yä vetti, sä sättviké buddhiù ||18.30||

|yayä dharmam adharmaà ca käryaà cäkäryam eva ca ||31||ayathävat prajänäti buddhiù sä pärtha räjasé

yayä pürvoktaà dvividhaà dharmaà tad-viparétaà ca tan-niñöhänäà deçakälävasthädiñu käryaà cäkäryaà ca yathävat na jänäti sä räjasé buddhiù ||18.31||

|adharmaà dharmam iti yä manyate tamasävåtä

||32||sarvärthän viparétäàç ca buddhiù sä pärtha tämasé

tämasé tu buddhis tamasä ävåtä saté sarvärthän viparétän manyate | adharmaà dharmaà cädharmam, santaà cärtham asantam, asantaà cärthaà santam, paraà ca tattvam aparam, aparaà ca tattvaà param, evaà sarvaà viparétaà manyate ity arthaù ||18.32||

- - |dhåtyä yayä dhärayate manaù präëendriya kriyäù ||33||yogenävyabhicäriëyä dhåtiù sä pärtha sättviké

yayä dhåtyä yogenävyabhicäriëyä manaù-präëendriyäëäà kriyäù puruño dhärayate | yogo mokña-sädhana-bhütaà bhagavad-upäsanam | yogena prayojana-bhütenävyabhicäriëyä yogoddeçena pravåttäs tat-sädhana-bhütä manaù-prabhåténäà kriyäù yayä dhåtyä dhärayate, sä sättviké ity arthaù ||18.33||

- ’ |yayä tu dharma kämärthän dhåtyä dhärayate rjuna ||34||prasaìgena phaläkäìkñé dhåtiù sä pärtha räjasé

phaläkäìkñé puruñaù prakåñöa-saìgena dharma-kämärthän yayä dhåtyä dhärayate, sä räjasé | dharma-kämärtha-çabdena tat-sädhana-bhütä manaù-präëendriya-kriyä lakñyante | phaläkäìkñé ity aträpi phala-çabdena räjasatväd dharma-kämärthä eva vivakñitäù | ato dharma-kämärthäpekñayä manaù-prabhåténäà kriyäù yayä dhåtyä dhärayate, sä räjasé ity uktaà bhavati ||18.34||

|yayä svapnaà bhayaà çokaà viñädaà madam eva ca ||35||na vimuïcati durmedhä dhåtiù sä pärtha tämasé

yayä dhåtyä svapnaà nidräà madaà viñayänubhava-janitaà madaà svapna-madäv uddiçya pravåttä manaù-präëädénäà kriyäù durmedhäù na vimucati dhärayati | bhayaçokaviñädaçabdäç ca bhayaçokädidäyiviñayaparäù | tat-sädhanabhütäç ca bhanaùpräëädikriyäù yayä dhärayate, sä dhåtis tämasé ||18.35||

- |sukhaà tv idänéà tri vidhaà çåëu me bharatarñabha ||36||abhyäsäd ramate yatra duùkhäntaà ca nigacchati

pürvoktäù sarve jïänakarmakarträdayo yaccheñabhütäù, tac ca sukha guëatas trividham idänéà såëu | yasmin sukhe cirakäläbhyäsät krameëa niratiçayäà ratià präpnoti | duùkhäntaà ca nigacchati, nikhilasya säàsärikasya duùkhasyäntaà nigacchati ||18.36||

tad eva viçinañöi—

’ |yat tadagre viñam iva pariëäme måtopamam - - - ||37||tat sukhaà sättvikaà proktam ätma buddhi prasäda jam

- - -yat tat sukham agre yogopakrama veläyäà bahväyäsa sädhyatväd vivikta , svarüpasyänanubhütatväc ca viñam iva duùkham iva bhavati

’ ’ - pariëäme måtopamaà pariëäme vipäke bhyäsa balena viviktätma-svarüpävirbhäve’måtopamaà bhavati, tac cätma-buddhi-prasädajam, ätma-viñayä buddhir ätma-buddhiù, tasyäù nivåtta-sakaletara-viñayatvaà prasädaù, nivåtta-sakaletara-viñaya-buddhyä vivikta-svabhävätmänubhava-janitaà sukham amåtopamaà bhavati | tat sukhaà sättvikaà proktam ||18.37||

- ’ |viñayendriya saàyogäd yat tadagre måtopamam ||38||pariëäme viñam iva tat sukhaà räjasaà småtam

’ , agre nubhavaveläyäà viñayendriyasaàyogäd yat tad amåtam iva bhavati pariëäme vipäke viñayäëäà sukhatänimittakñudhädau nivåtte tasya ca

sukhasya nirayädinimittatväd viñayam iva pétaà bhavati, tat sukhaà räjasaà småtam ||18.38||

|yad agre cänubandhe ca sukhaà mohanam ätmanaù- ||39||nidrälasya pramädotthaà tat tämasam udähåtam

yat sukham agre cänubandhe cänubhava-veläyäà vipäke cätmano mohanaà moha-hetur bhavati moho’tra yathävasthita-vastv-aprakäço’bhipretaù | nidrälasya-pramädotthaà nidrälasya-pramäda-janitam | nidrädayo hy anubhava-veläyäm api mohahetavaù |

nidräyä moha- | hetutvaà spañöam älasyam indriya-vyäpära-mändyam | indriya-vyäpära-mändye ca jïänamändyaà bhavaty eva | pramädaù kåtyänavadhäna-rüpa iti tattäpi jïäna-mändyaà bhavati | tataç ca tayor api mohahetutvam | tat sukhaà tämasam udähåtam | ato mumukñuëä rajastamasé abhibhüya sattvam eva upädeyam ity uktaà bhavati ||18.39||

|na tad asti påthivyäà vä divi deveñu vä punaù - ||40||sattvaà prakåti jair muktaà yad ebhiù syät tribhir guëaiù

påthivyäà manuñyädiñu divi deveñu vä prakåtisaàsåñöoñu brahmädisthävaränteñu prakåtijair ebhis tribhiù guëair muktaà yat sattvaà

präëijätaà na tad asti ||18.40||

’ tyägenaike måtatvamänaçuù [ 8.14] - MahäNäU ity ädiñu mokñasädhanatayä , nirdiñöas tyägaù saànyäsaçabdärthäd ananyaù sa ca kriyamäëeñu eva

| - karmasu kartåtvatyägamülaù phala karmaëos tyägaù kartåtvatyägaç ca parama-puruñe kartåtvänusandhänena ity uktam | etat sarvaà sattvaguëavåddhikäryam iti sattvopädeyatäjïäpanäya sattva-rajas-tamasäà kärya-bhedäù prapaïcitäù | idäném evaà-bhütasya mokñasädhanatayä kriyamäëasya karmaëaù parama-puruñärädhanaveñatäm, tathä anuñöhitasya ca karmaëas tatpräptilakñaëaà phalaà pratipädayituà brähmaëädyadhikäriëäà svabhävänubandhisattvädi-guëabhedabhinnaà våttyä saha kartavya-karmasvarüpam äha—

- - |brähmaëa kñatriya viçäà çüdräëäà ca parantapa - ||41||karmäëi pravibhaktäni svabhäva prabhavair guëaiù

- - | - -brähmaëa kñatriya viçäà svakéyo bhävaù svabhävaù brahmaëädi janma- | - | hetu bhütaà präcénaà karma ity arthaù tat prabhaväù sattvädayo guëäù

- - ’ -brähmaëasya svabhäva prabhavo rajas tamo bhibhavena udbhütaù sattva, guëaù kñatriyasya svabhäva-prabhavaù sattva-tamasor abhibhavena

udbhüto rajo-guëaù, vaiçyasya svabhäva-prabhavaù sattva-rajo’bhibhavenälpodriktas tamo-guëaù, çüdrasya svabhäva-prabhavas tu rajaù-sattväbhibhavenätyudriktas tamo-guëaù | ebhiù svabhäva-prabhavair guëaiù saha pravibhaktäni karmäëi çästraiù pratipäditäni | brähmaëädaya evaà-guëakäs teñäà ca täni karmäëi våttayaç caitä iti hi vibhajya pratipädayanti çästräëi ||18.41||

|çamo damas tapaù çaucaà kñäntir ärjavam eva ca - ||42||jïänaà vijïänam ästikyaà brahma karma svabhävajam

çamo - | bähyendriya niyamanam damo’ - - | ntaù karaëa niyamanam tapo- - - - | bhoga niyamana rüpaù çästra siddhaù käya kleçaù çaucaà -çästréya- | karma yogyatä kñäntiù - | paraiù péòä¬mänasyäpy avikåta cittatä ärjavaà ’ pareñu mano nurüpaà bähya-ceñöä-prakäçanam | jïänaà - -parävara tattva

- | yäthätmya jïänam vijïänaà - - - - para tattva gatäsädhäraëa viçeña viñayaà | jïänam ästikyaà - , vaidikärthasya kåtsnasya satyatä niçcayaù prakåñöaù | kenäpi hetunä cälayitum açakya ity arthaù

bhagavän puruñottamo väsudevaù para-brahmaçabdäbhidheyo nirastanikhiladoñagandhaù sväbhävikänavadhikätiçayajïäna-çaktyädyasaàkhyeyakalyäëa-guëa-gaëo nikhilavedavedäntavedyaù sa eva nikhila-jagad-eka-käraëaà nikhilajagadädhärabhüto nikhilasya sa eva pravartayitä tadärädhanabhütaà ca kåtsnaà vaidikaà karma, tais taiù ärädhito dharmärtha-kämamokñäkhyaà phalaà prayacchati, ity asyärthasya satyatäniçcayaù ästikyam | vedaiç ca sarvair aham eva vedyaù [ 15.15], gétä

ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [ 10 .8], gétä mayi sarvam

idaà protam [ 7.7], gétä ... bhoktäraà yajïa tapasäà jïätvä mäà çäntim åcchati[ 5.29], gétä mattaù parataraà nänyat kiàcid asti dhanaïjaya [ 7.7], gétä

yataù pravåttir bhütänäà yena sarvam idaà tatam | sva-karmaëä tam abhyacrya siddhià vindati mänavaù || [gétä 18.46]

yo mäm ajam anädià ca vetti loka-maheçvaram [gétä 10.3] iti hy ucyate | tad etad brähmaëasya svabhävajaà karma ||18.42||

|çauryaà tejo dhåtir däkñyaà yuddhe cäpy apaläyanam - - ||43||dänam éçvara bhävaç ca kñätraà karma svabhäva jam

çauryaà - - | yuddhe nirbhaya praveça sämarthyam tejaù -parair anabhibhava | néyatä dhåtir ’ - -ärabdhe karmaëi vighnopanipäte pi tat samäpana

| sämarthyam däkñyaà - - - | sarva kriyä nivåtti sämarthyam yuddhe cäpy apaläyanaà - - ’ yuddhe cätma maraëa niçcaye py anivartanam dänam

ätméyasya dravyasya parasvatväpädäna-paryantas tyägaù | -éçvara bhävaù - - - - - , sva vyatirikta sakala jana niyamana sämarthyam etat kñatriyasya

svabhävajaà karma |

- - - - - |kåñi go rakñya väëijyaà vaiçya karma svabhäva jam - ||44||paricaryätmakaà karma çüdrasyäpi svabhäva jam

| | kåñiù sasyotpädanakarväëam gorakñyaà paçupälanam ity arthaù väëijyaà | dhanasaàcayahetubhütaà krayavikrayätmakaà karma etad vaiçyasya

| svabhävajaà karma pürvavarëatrayaparicaryärüpaà çüdrasya svabhävajaà | karma

tad etac caturëäà varëänäà våttibhiù saha kartavyänäà çästravihitänäà yajïädi-karmaëäà pradarçanärtham uktam | yajïädayo hi trayäëäà varëänäà sädhäraëäù, çama-damädayo’pi trayäëäà varëänäà mumukñüëäà sädhäraëäù | brähmaëasya tu sattvopäkasya sväbhävikatvena çamadamädayaù sukhopädänäù iti kåtvä tasya çama-damädayaù svabhävajaà karma ity uktam | kñatriyavaiçyayos tu svato rajastamaùpradhänatvena çamadamädayo duùkhopädänäù iti kåtvä na tatkarma ity uktam | brähmaëasya tu våttir yäjanädhyäpanapratigrahäù | kñatriyasya janapadaparipälanam | vaiçyasya kåñyädayo yathoktäù | çüdrasya tu kartavyaà våttiç ca pürvavarëatrayaparicaryä eva ||18.44||

|sve sve karmaëy abhirataù saàsiddhià labhate naraù- - ||45||sva karma nirataù siddhià yathä vindati tac chåëu

sve sve yathodite karmaëy abhirato naraù saàsiddhià - -parama pada präptià labhate | - - sva karma nirato yathä siddhià vindati paramaà padaà

präpnoti tathä såëu ||18.45||

|yataù pravåttir bhütänäà yena sarvam idaà tatam- ||46||sva karmaëä tam abhyarcya siddhià vindati mänavaù

yato bhütänäm utpatty- , ädikä pravåttiù yena ca sarvam idaà tataà sva- karmaëäà taà mäm indrädy- -antarätmatayävasthitam abhyacrya mat

-prasädät mat präpti- ||18.46||rüpäà siddhià vindati mänavaù

| matta eva sarvam utpadyate mayä ca sarvam idam tatam iti pürvam eva uktam—

| ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayastathä | mattaù paratara nänyatkiàacidasti dhanaïjaya [ 7.6-7], gétä

- mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta mürtinä [ 9.4] gétä mayädhyakñeëa -prakåtiù süyate sa caräcaram [9.10], ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà

pravartate [ 10.8] - | gétä ity ädiñu

- - |çreyän sva dharmo viguëaù para dharmät svanuñöhität- ||47||svabhäva niyataà karma kurvan näpnoti kilbiñam

- - - evaà tyakta kartåtvädiko mad ärädhana rüpaù - sva dharmaùsvenaivopädätuà yogyo dharmaù | prakåti-saàsåñöena hi puruñeëendriya-vyäpära-rüpaù karma-yogätmako dharmaù sukaro bhavati | ataù karma-yogäkhyaù sva-dharmo ’ - viguëo pi para dharmäd - - -indriya jaya nipuëa

- - - - - puruña dharmäj jïäna yogät sakalendriya niyamana rüpatayä sa pramädätkadäcit svanuñöhität çreyän | - tad evopapädayati prakåti saàsåñöasya

- - puruñasya indriya vyäpära rüpatayä svabhävata eva niyatatvät karmaëaù karma kurvan kilbiñaà saàsäraà näpnoty | -apramädatvät karmaëaù jïäna

- - -yogasya sakalendriya niyamana sädhyatayä sa pramädatvät | tan-niñöhas tu pramädät kilbiñaà pratipadyetäpi | ataù karma-niñöhä eva jyäyasé iti tåtéyädhyäyoktaà smärayati ||18.47||

- |sahajaà karma kaunteya sa doñam api na tyajet ||48||sarvärambhä hi doñeëa dhümenägnir ivävåtäù

ataù sahajatvena sukaram apramädaà ca - karma sa doñaà - sa duùkham api na tyajet | - - ’ - | jïäna yoga yogyo pi karma yogam eva kurvéta ity arthaù

sarvärambhäù karmärambhä jïänärambhäç ca hi doñeëa duùkhena dhümenägnir ivävåtäù | - ’ ,iyän tu viçeñaù karma yogaù sukaro pramädaç ca

jïäna-yogas tad-viparéta iti ||18.48||

- - |asakta buddhiù sarvatra jitätmä vigata spåhaù- ||49||naiñkarmya siddhià paramäà saànyäsenädhigacchati

sarvatra phalädiñv asakta- - -buddhir jitätmä jitamanäù parama puruña kartåtvänusandhänena ätma- kartåtve vigata-spåhaù evaà tyägäd

ananyatvena nirëétena saànyäsena yuktaù karma kurvan paramäà naiñkarmya-siddhim adhigacchati | paramäà dhyäna-niñöhäà jïäna-yogasyäpi phala-bhütäm adhigacchatéty arthaù | vakñyamäëa-dhyäna-yogäväptià sarvendriya-karmoparati-rüpäm adhigacchati ||18.49||

|siddhià präpto yathä brahma tathäpnoti nibodha me ||50||samäsenaiva kaunteya niñöhä jïänasya yä parä

siddhià präptaù äprayäëäd aharahar anuñöhéyamänakarma yoganiñpädyadhyänasiddhià präpto yathä yena prakäreëa vartamäno brahma

präpnoti tathä samäsena me nibodha | tad eva brahma viçiñyate niñöhä jïänasya yä parä iti | jïänasya dhyänätmakasya yä parä niñöhä paraà präpyam ity arthaù ||18.50||

|buddhyä viçuddhayä yukto dhåtyätmänaà niyamya ca - ||51||çabdädén viñayäàs tyaktvä räga dveñau vyudasya ca

- - - - - |vivikta sevé laghv äçé yata väk käya mänasaù- - ||52||dhyäna yoga paro nityaà vairägyaà samupäçritaù

|ahaàkäraà balaà darpaà kämaà krodhaà parigraham - ||53||vimucya nirmamaù çänto brahma bhüyäya kalpate

buddhyä viçuddhayä yathävasthitätma-tattva-viñayayä yuktaù, dhåtyä ätmänaà niyamya ca viñaya-vimukhé-karaëena yoga-yogyaà manaù kåtvä, çabdädén viñayän tyaktvä asannihitän kåtvä, tan-nimittau ca räga-dveñau vyudasya, vivikta-sevé sarvair dhyäna-virodhibhir vivikte deçe vartamänaù | laghv-äçé atyaçanänaçana-rahitaù, yata-väk-käya-mänaso dhyänäbhimukhé-kåta-käya-väì-mano-våttiù, dhyäna-yoga-paro nityam evaà bhütaù san äprayäëäd aharahaù dhyäna-yoga-paraù, vairägyaà samupäçritaù dhyeya-tattva-vyatirikta-viñaya-doñävamarçena tatra virägatäà vardhayan ahaàkäram, anätmané ätmäbhimänaà balaà tad-vivåddhi-hetu-bhütaà väsanä-balaà tan-nimittaà darpaà kämaà krodhaà parigrahaà vimucya, nirmamaù sarveñv anätméyeñv ätméya-buddhi-rahitaù çäntaù ätmänubhavaika-sukhaù, evaà-bhüto dhyäna-yogaà kurvan brahma-bhüyäya

kalpate brahma-bhäväya kalpate sarva-bandha-vinirmukto yathävasthitam ätmänam anubhavatéty arthaù ||18.51-53||

- |brahma bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati - ||54||samaù sarveñu bhüteñu mad bhaktià labhate paräm

-brahma bhüta - - - -ävirbhütäparicchinna jïänaikäkära mac cheñataika- | svabhävätma svarüpaù itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm [ 7.5] gétä iti

- | hi sva çeñatoktä prasannätmä - - -kleça karmädibhir akaluña svarüpo mad vyatiriktaà na - kaàcana bhüta viçeñaà prati çocati na kaàcana käìkñati | api

- tu mad vyatirikteñu sarveñu bhüteñv anädaraëéyatäyäà samo nikhilaà- vastu jätaà tåëavat manyamäno - mad bhaktià labhate paräm | mayi

- - - - - - - -sarveçvare nikhila jagad udbhava sthiti pralaya léle nirasta samasta heya ’gandhe navadhikätiçayäsaàkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëaika-täne

lävaëyämåta-sägare çrémati puëòäréka-nayane sva-sväminy atyartha-priyänubhava-rüpäà paräà bhaktià labhate ||18.54||

tat-phalam äha—

|bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù - ||55||tato mäà tattvato jïätvä viçate tad anantaram

svarüpataù svabhävataç ca yo’haà guëato vibhütito yävän cähaà taà mäm evaà-rüpayä bhaktyä tattvato vijänäti | mäà tattvato jïätvä tad-anantaraà tattva-jïänänantaraà tato bhaktito mäà viçate praviçati | tattvataù svarüpa-svabhäva-guëa-vibhüti-darçanottara-käla-bhävinyä anavadhikätiçaya-bhaktyä mäà präpnotéty arthaù | atra tata iti präpti-hetutayä nirdiñöä bhaktir eväbhidhéyate | bhaktyä tv ananyayä çakyaù [gétä 11.54] iti tasyä eva tattvataù praveça-hetutäbhidhänät ||18.55||

evaà varëäçramocita-nitya-naimittika-karmaëäà parityakta-phalädikänäà parama-puruñärädhana-rüpeëänuñöhitänäà vipäka uktaù | idänéà kämyänäm api karmaëäm uktenaiva prakäreëänuñöhéyamänänäà sa eva vipäka ity äha—

- - |sarva karmäëy api sadä kurväëo mad vyapäçrayaù- ||56||mat prasädäd aväpnoti çäçvataà padam avyayam

na kevalaà nitya-naimittika-karmäëy api tu kämyäny api sarväëi karmäëi mad-vyapäçrayaù mayi saànyasta-kartåtvädikaù kurväëo mat-prasädät çäçvataà padam avyayam avikalaà präpnoti | padyate gamyate iti padam mäà präpnotéty arthaù ||18.56||

yasmäd evaà tasmät—

- - |cetasä sarva karmäëi mayi saànyasya mat paraù- - ||57||buddhi yogam upäçritya mac cittaù satataà bhava

cetasätmano madéyatva-man-niyämyatva- buddhyoktaà hi mayi sarväëi - karmäëi saànyasyädhyätma cetasä [3.30] - iti sarva karmäëi sakartåkäëi

- ’ särädhyäni mayi saànyasya mat paro ham eva phalatayä präpyaù ityanusan - dadhänaù karmämi kurvan imam eva buddhi yogam upäçritya satataà

- ||18.57||mac citto bhava

evam—

- - - |mac cittaù sarva durgäëi mat prasädät tariñyasi ||58||atha cet tvam ahaàkärän na çroñyasi vinaìkñyasi

- - - mac cittaù sarva karmäëi kurvan sarväëi säàsärikäëi durgäëi mat prasädäd | - eva tariñyasi atha tvam ahaàkäräd aham eva kåtyäkåtya viñayaà sarvaà

jänäméti bhävän mad-uktaà na çroñyasi ced vinaìkñyasi nañöe bhaviñyasi | na hi kaçcin mad-vyatiriktaù kåtsnasya präëi-jätasya kåtyäkåtyayoù jïätä çäsitä vä asti ||18.58||

|yad ahaàkäram äçritya na yotsya iti manyase ||59||mithyaiña vyavasäyas te prakåtis tväà niyokñyati

yad ahaàkäram ätmani hitähitajïäne svätantryäbhimänam äçritya man- niyogam anädåtya na yotsye iti manyase eña te svätantrya- vyavasäyo mithyä

| | bhaviñyati yataù prakåtis tväà yuddhe niyokñyati mat-svätantryodvigna- manasaà tväm ajïaà prakåtiù niyokñyati ||18.59||

tad upapädayati—

- |svabhäva jena kaunteya nibaddhaù svena karmaëä ’ ||60||kartuà necchasi yan mohät kariñyasy avaço pi tat

svabhävajaà hi kñatriyasya karma çauryaà svabhävajena çauryäkhyena svena karmaëä nibaddhas tata evävaçaù paraiù dharñaëam asahamänas

tvam eva tad yuddhaà kariñyasi | yad idänéà mohäd ajïänät kartuà na icchasi ||18.60||

sarvaà hi bhüta-jätaà sarveçvareëa mayä pürva-karmänuguëyena prakåty-anuvartane niyamitam, tat såëu—

- - ’ |éçvaraù sarva bhütänäà håd deçe rjuna tiñöhati - ||61||bhrämayan sarva bhütäni yanträrüòhäni mäyayä

- - - - -éçvaraù sarva niyamana çélo väsudevaù sarva bhütänäà håd deçe sakala- - - | ? pravåtti nivåtti müla jïänodaye deçe tiñöhati kathaà kià kurvan tiñöhati

-yanträrüòhäni sarva bhütäni mäyayä bhrämayan svenaiva nirmitaà dehendriyävastha-prakåty-äkhyaà yantram ärüòhäni sarva-bhütäni svakéyayä sattvädi-guëa-mayyä mäyayä guëänuguëaà pravartayan tiñöhatéty arthaù | pürvam api etad uktam sarvasya cähaà hådi sanniviñöo

mattaù småtir jïänam apohanaà ca [ 15.15] gétä iti mattaù sarvaà pravartate[ 10.8] | gétä iti ca çrutiç —ca ya ätmani tiñöhan [ 1.13.1] | ÇatBr ity ädikä

etan mäyä-nivåtti-hetum äha—

- |tam eva çaraëaà gaccha sarva bhävena bhärata- ||62||tat prasädät paräà çäntià sthänaà präpsyasi çäçvatam

- -yasmäd evaà tasmät tam eva sarvasya praçäsitäram äçrita vätsalyena tvat’ - särathye vasthitam itthaà kurv iti ca praçäsitäraà mäà sarva bhävena

| - - sarvätmanä çaraëaà gacchänuvartasva anyathä tan mäyä preritenäjïena -tvayä yuddhädi karaëam avarjanéyam | tathä sati nañöe bhaviñyasi | ato

mad-ukta-prakäreëa yuddhädikaà kurv ity arthaù | evaà kurväëas tat-prasädät paräà çäntià sarva-karma-bandhopaçamanaà çäçvataà ca sthänaà präpsyasi | yad abhidhéyate çruti- —çataiù tad viñëoù paramaà padaà sadä

paçyanti sürayaù [åg.ve. 1.2.6.5] te ha näkaà mahimänaù sacanta yatra pürve sädhyäù santi deväù [y 31.16] ajuù | yatra åñayaù prathamajä ye puräëäù

pareëa näkaà vihitaà guhäyäm [ma.nä.u. 8.14] yo asyädhyakñaù parame vyoman [åg.ve. 8.7.17.7], atha yad ataù paro divo jyotir dépyate [ . . 3.13.7], chä u

’ so dhvanaù päram äpnoti tad viñëoù paramaà padam [ . . 3.9] ka u ity- ||ädibhiù18.62||

|iti te jïänam äkhyätaà guhyäd guhyataraà mayä ||63||vimåçyaitad açeñeëa yathecchasi tathä kuru

ity evaà te mumukñubhir adhigantavyaà jïänaà sarvasmäd guhyäd guhyataraà karma-yogaviñayaà jïäna-yogaviñayaà bhakti-yogaviñayaà ca sarvam äkhyätam | etad açeñeëa vimåçya svädhikäränurüpaà yathä icchasi tathä kuru, karma-yogaà jïänaà bhakti-yogaà vä yatheñöam ätiñöha ity arthaù ||18.63||

- |sarva guhyatamaà bhüyaù çåëu me paramaà vacaù’ ||64||iñöo si me dåòham iti tato vakñyämi te hitam

- sarveñv eteñu guhyeñu bhakti yogasya çreñöhatväd guhyatamam iti pürvam eva uktam idaà tu te guhyatamaà pravakñyämyanasüyave [ 9.gétä 1] ity ädau

| bhüyo’pi tad-viñayaà paramaà me vacaù såëv iñöo’si me dåòham iti tatas te hitaà vakñyämi ||18.64||

- - - |man manä bhava mad bhakto mad yäjé mäà namaskuru ’ ||65||mäm evaiñyasi satyaà te pratijäne priyo si me

—vedänteñu vedäham etaà puruñaà mahäntam äditya-varëaà tamasaù parastät [çve.u. 3.8] tam evaà vidvän amåta iha bhavati | nänyaù panthä vidyate’yanäya [çve.u. 3.8] ity-ädiñu vihitaà vedana-dhyänopäsanädi-çabda-väcyaà darçana-samänäkäraà småti-saàsantänam atyartha-priyam iha man-manä bhava iti vidhéyate |

- ’ - ’mad bhakto tyarthaà mat priyo tyartha- - mat priyatvena ca niratiçaya- priyäàsmåti-san | tatià kuruñva ity arthaù mad- - yäjé taträpi mad bhakta ity

| , anuñajyate yajanaà püjanam atyartha-priya- -mad ärädhana- | paro bhava ärädhanaà hi paripürëa-çeña- |våttiù

mäà namaskuru namo namanaà mayy atimätra- prahvébhävam atyartha- | priyaà kurv ity arthaù evaà vartamäno mäm eva eñyaséty etat satyaà te

, pratijäne tava pratijïäà karomi na upacchanda- ’ mätraà yatas tvaà priyo si me ’priyo hi jïänino tyartham ahaà sa ca mama priyaù [7.17] iti pürvam eva

uktam | yasya mayy atimätra-prétiù vartate mamäpi tasmin atimätra-prétir bhavatéti tad-viyogam asahamäno’haà taà mäà präpayämi, ataù satyam eva pratijïätaà mäm eva eñyaséti ||18.65||

- |sarva dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja - ||66||ahaà tvä sarva päpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù

-karma yoga- -jïäna yoga- -bhakti yoga- rüpän sarvän dharmän parama-niùçreyasa-sädhana- -bhütän mad ärädhanatvenätimätra- prétyä

yathädhikäraà kurväëa eva ukta- -rétyä phala karma-kartåtvädi- parityägenaparityajya mäm ekam eva kartäram ärädhyaà präpyam upäyaà cänusan | dhatsva

eña eva sarva- dharmäëäà çästréya- parityägaù iti niçcayaà såëu me | tatra tyäge bharata- | sattama tyägo hi puruñavyäghra trividhaù saàprakértitaù

[gétä 18.4] ity ärabhya, saìgaà tyaktvä phalaà caiva sa tyägaù sättviko mataù [gétä 18.9],

na hi deha- bhåtä çakyaà tyaktuà karmäëy | açeñataù - - yastu karma phala tyägé sa tyägéty abhidhéyate || [ gétä 18.11]

ity adhyäyädau sudåòham upapäditam |

ahaà tvä sarva- -päpebhyo mokñayiñyämy evaà vartamänaà tväà mat präpti-virodhibhyo’nädi-käla-saàcitänantäkåtya-karaëa-kåtyäkaraëa-rüpebhyaù sarvebhyaù päpebhyo mokñayiñyämi | mä çucaù, çokaà mä kåthäù |

athavä, sarva-päpa-vinirmuktätyartha- -bhagavat priya-puruña- nirvatryatväd- bhakti yogasya tad-ärambha-virodhi- päpänäm änantyäc ca tat-präyaçcitta-

rüpaiù dharmaiù aparimita-käla-kåtaiù, teñäà dustaratayä ätmano bhakti-yogärambhänarhatäm älocya, çocato’rjunasya çokam apanudan çré-bhagavän uväca—sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja iti |

-bhakti yogärambha-virodhy-anädi-käla-saàcita-nänä-vidhänanta-päpänuguëän tat-präyäçcitta-rüpän kåcchra-cändräyaëa-küñmäëòä-vaiçvänara-präjäpatya-vrätapati-pavitreñöi-trivåd-agniñöomädikän nänä-vidhänantän tvayä parimita-käla-vartinä durunuñöhän sarva-dharmän parityajya bhakti-yogärambha-siddhaye mäm ekaà parama-käruëikam anälocita-viçeña-çeña-loka-çaraëyam äçrita-vätsalya-jaladhià çaraëaà prapadyasva | ahaà tvä sarva-päpebhyo yathodita-svarüpa-bhakty-ärambha-virodhibhyaù sarvebhyaù päpebhyo mokñayiñyämi | mä sucaù ||18.66||

|idaà te nätapaskäya näbhaktäya kadäcana ’ ||67||na cäçuçrüñave väcyaà na ca mäà yo bhyasüyati

idaà te paramaà guhyaà çästraà mayä äkhyätam atapaskäyätapta- tapase tvayä na väcyaà tvayi vaktari mayi cäbhaktäya kadäcana na väcyaà tapta-

| tapase cäbhaktäya na väcyam ity arthaù na cäçuçrüñave bhaktäyäpy açuçrüñave na väcyaà na ca mäà yo’bhyasüyati mat-svarüpe mad-aiçvarye

mad-guëeñu ca kathiteñu yo doñam äviñkaroti na tasmai väcyam, asamäna-vibhakti-nirdeças tasyätyanta-pariharaëéyatä-jïäpanäya ||18.67||

- |ya idaà paramaà guhyaà mad bhakteñv abhidhäsyati ||68||bhaktià mayi paräà kåtvä mäm evaiñyaty asaàçayaù

- ’ , idaà paramaà guhyaà mad bhakteñu yo bhidhäsyati vyäkhyäsyati saù mayi ||18.68||paramäà bhaktià kåtvä mäm eva eñyati na tatra saàçayaù

- |na ca tasmän manuñyeñu kaçcin me priya kåttamaù ||69||bhavitä na ca me tasmäd anyaù priyataro bhuvi

sarveñu manuñyeñv itaù pürvaà tasmäd anyo manuñyo me na kaçcit’ , , priyakåttamo bhüt itaù uttaraà ca na bhavitä ayogyänäà prathamam

upädänaà yogyänäm akathanäd api tat- ||18.69||kathanasyäniñöatamatvät

|adhyeñyate ca ya imaà dharmyaà saàvädam ävayoù- ||70||jïäna yajïena tenäham iñöaù syäm iti me matiù

, ya imam ävayoù dharmyaà saàvädam adhyeñyate tena jïäna- yajïenäham | | iñöaù syäm iti me matiù asmin yo jïäna- ’ , yajïo bhidhéyate tenäham etad

adhyayana-mätreëa iñöaù syäm ity arthaù ||18.70||

|çraddhävän anasüyaç ca çåëuyäd api yo naraù’ - ||71||so pi muktaù çubhän lokän präpnuyät puëya karmaëäm

çraddhävän anasüyaç ca yo naraù såëuyäd api - tena çravaëa mätreëa’ so pi - - bhakti virodhi päpebhyo - muktaù puëya karmaëäà - mad bhaktänäà

lokän samühän präpnuyät ||18.71||

|kaccid etac chrutaà pärtha tvayaikägreëa cetasä - ||72||kaccid ajïäna saàmohaù pranañöas te dhanaàjaya

? -mayä kathitam etat pärtha tvayävahitena cetasä kaccit çrutam taväjïänasaàmohaù kaccit pranañöaù ? yenäjïänena müòho na yotsyämi, ity uktavän ||18.72||

arjuna uväca— - |nañöo mohaù småtir labdhä tvat prasädän mayäcyuta’ - ||73||sthito smi gata sandehaù kariñye vacanaà tava

moho viparéta- jïäna tvat- prasädät mama tad vinañöam | småtir yathävasthita-tattva-jïänaà tvat-prasädäd eva tac ca labdham |

anätmani prakåtav ätmäbhimäna- , -rüpo mohaù parama puruña- çarératayä- - - ’tad ätmakasya kåtsnasya cid acid vastuno tad-ätmäbhimäna- , -rüpaç ca nitya

- naimittika rüpasya karmaëaù parama-puruñärädhanatayä tat- -präpty upäya- bhütasya bandhatva-buddhi- , | -rüpaç ca sarvo vinañöaù ätmanaù prakåti

vilakñaëatva-tat- -svabhäva rahitatä- -jïätåtvaika svabhävatä- -parama puruña-çeñatä-tan-niyämyatvaika-svarüpatä- , jïänam bhagavato nikhila-jagad- -utpattisthiti-pralaya-lélä-çeña-doña-pratyanéka-kalyäëaika-svarüpa-sväbhävikänavadhikätiçaya- -jïäna balaiçvarya-vérya-çakti-tejaù-prabhåti-

samasta- - -kalyäëa guëa gaëa-mahärëava- -para brahma-çabdäbhidheya--parama puruña-yäthätmya- , vijïänaà ca evaà- rüpaà parävara-tattva-

yäthätmya-vijïäna-tad-abhyäsa-pürvakäharaha-rupa-céyamäna- -paramapuruña-prétyaika- - - -phala nitya naimittika karma-niñiddha-parihära-çama-damädy-ätma-guëa-nirvatrya- -bhakti rüpatäpanna- -parama puruñopäsanaika-

labhyo vedänta- - vedyaù parama puruño väsudevas tvam iti jïänaà ca labdham |

tataç ca bandhu-sneha-käruëya-pravåddha-viparéta-jïäna- mülät sarvasmäd avasädäd vimukto gata-san ’ | dehaù svasthaù sthito smi idäném eva

yuddhädi-kartavyatä- viñayaà tava vacanaà kariñye yathoktaà yuddhädikaà ||18.73||kariñye ity arthaù

dhåtaräñörä ya svasya puträù päëòäväç ca yuddhe kim akurvata iti påcchate—

—saàjaya uväca |ity ahaà väsudevasya pärthasya ca mahätmanaù

||74||saàvädam imam açrauñam adbhutaà romaharñaëam

ity evaà väsudevasya vasudeva- sünoù pärthasya ca tat-pitå- ñvasuù putrasya ca mahätmano mahä- buddhes tat-pada- dvandvam äçritasya imaà

romaharñaëam adbhutaà saàvädam ahaà yathoktam açrauñaà çrutavän aham ||18.74||

- |vyäsa prasädäc chrutavän etad guhyam ahaà param ||75||yogaà yogeçvarät kåñëät säkñät kathayataù svayam

- vyäsa prasädäd vyäsänugraheëa divya-cakñuù-çrotra- läbhäd etat paraà -yogäkhyaà guhyaà yogeçvaräd jïäna balaiçvarya- -vérya çakti- tejasäà nidher ||18.75||bhagavataù kåñëät svayam eva kathayataù säkñät çrutavän aham

|räjan saàsmåtya saàsmåtya saàvädam imam adbhutam ||76||keçavärjunayoù puëyaà håñyämi ca muhur muhuù

keçavärjunayor imaà puëyam adbhutaà saàvädaà säkñäc chru taà småtvä ||18.76||muhuù muhuù håñyämi

|tac ca saàsmåtya saàsmåtya rüpam atyadbhutaà hareù ||77||vismayo me mahän räjan håñyämi ca punaù punaù

tat cärjunäya prakäçitam aiçvaraà hareù atyadbhutaà rüpaà mayä säkñät-kåtaà saàsmåtya saàsmåtya håñyato me mahän vismayo jäyate punaù punaç ca håñyämi ||18.77||

kim atra bahunoktena—

|yatra yogeçvaraù kåñëo yatra pärtho dhanurdharaù ||78||tatra çrér vijayo bhütir dhruvä nétir matir mama

yatra yogeçvaraù - kåtsnasyoccävaca rüpeëävasthitasya - cetanasyäcetanasya ca vastuno ye ye svabhäva yogäs teñäà sarveñäà

- - - - - - -yogänäm éçvaraù sva saàkalpäyatta svetara samasta vastu svarüpa sthiti- pravåtti bhedaù kåñëo - vasudeva sünur yatra ca pärtho -dhanurdharas tat

- - pitåñvasuù putras tat pada dvandvaikäçrayas tatra çrér vijayo bhütiù nétiç ca dhruvä niçcalä iti matir mama ||18.78||iti

- - - - - ’ iti çré bhagavad rämänuja viracite çrémad gétä bhäñye añöädaço dhyäyaù||18||