% "::r-'^''"'''^'

- • ....... ^« ^^_ ;-.- i

III.

il

Vt^VAYSA ^^

^^4-

A

kV^^

iV

""Xfj-^ :y'"

. INOBKi .AT« 1UOKOS[N i; R AT

=Sr. MARIANO NIEVES GHAERLAN

*'

' i* i ba 1 li

k

a t - ti in il i su i ' n ad i< )saii

u ihite«: kei. (.ia<r«iti iaanak ^ H'<i-*:.u\

i n< let:; puk b:inaga n /

'

**Ti inboag urig-nat' inay,«a a di?-

iT:t/w:ang d niangliweui^-liwfMitj ket- ty=

le|> rx^vHu-na na-xirk.UHiin ti naduiCMti-

duina a jsub-hitb^ng ni Nnyaksuk; ket

ajifioay duguiti tat-tao a iiia-i)i-lil:'i\T

Tu niai-a.)oda li unoir niV\— Afanrv.-

tiiip^*

MANILA. P. L^'

;i i"nri.)H.>;a'' lie ! . Ver Culle Korui N.o 35.

\

iv.,

4

•''"\

SR. MARIANO NVES GHAERLAN-

'i:

II.

(Kadaguiti naganak kaniak ken

kakabsatko a Francisco, Felicidad,

Melchor, Eriberta Olaudio ken Laii-

reana Ghaerlan y Forohda).

Kadakayo iri-nak iroknoy ita daytoy a '^^nobelat*

Iloko^^ nga umona 6, sinuratko, bassit ket nanumo

unay ^%Gnga ti nakudidit a panunotko kada-

guiti oras rhoras) a natalna d napardas nga in-

nak napalabas, no umappi-raw ditoy kararwak ti

ukot, samoyeng d nakas-dng, nakaro a sagu-

ban it; ken no sumiplot met kaniak ti nadiosan

a nam-nama, sam-it ni ragsak, nailangitan a

lUlpampanunot, ta dakayo, awan sabali ti reb-bengko

^^ a pagyamanan ta iti sibay-yo isut' nangimalditak

^K ti ayat ken rag-6 ti biagko ken kararwak.

H^ Mo J\[ves Ghaerlan y Foronda.

\

'-

. III. : .

"BAL-'LAAG"Nakudidit nga isip, piiso a maw-waw

li naliknaw nga ub-bog ni sursuro, nalaka

a maal-liiaw; ngayan^ayek nupay kasta ti

ag-bitla, ta nagutiigotak ti pateg ti naiku-

mit'kaniak. Anansata naayat nga agbasa,

awan-sabali nga.in-anak kenka ipadainag

no saan a ti panunotken rikna nga inriing

kaniak ti maysa k sinurat wen-no gapua-

nan ni M. Nves. Ghaerlan, ket ti nagan-

na "Biag ti maysa k lakay, w,en-.no naka-

am-ames d -bales." j'

Umona unay k naimatangak ti pan-niA

kagamit ti, K. ta in-na sinurot ti baro

a pan-nakaj''surat ti saot, Iloko. ^

Kinabaknang, sayamusom ken libnos ti

panagyeb-bet ti sac, diak nagawidan ti

nagkuna a ni M. Nves. Ghaerlan isut Al-

fonso Lamartine (gran poeta francos) da-

guiti man-nurat (escritores) nga ilokano.

iNaipabagas ti kalikaguman nga imtu-

oden? Ti pan-nakabasak toy "Biag ti may-

sa a lakay wen-no nakaam-ames a bales"

umokook ditoy isipko ti nobela & mana-gan '*La tumba de hierro sinurat ni En-rique Goncience".

Kadaguiti binulong ti "Biag ti maysa

a lakay wen-no nakaam-ames a bklee*'

\

IV,

adda lumtaw kadakuada h nasayaat nga

iilidan, utaiig a panunoten ti tumung-galtao. Maipakita'unay a pudno kadaguitoy

binalong, no adda ragsak, no adu ti

mabuybiiya nga agkakaim-nas a sab-sa-

bang, sumangkaadu met daguiti nataru-

mamis a siit a raapayat kadaguiti nagba-

baetanda, ket adadda ti maapit a kina-daksangasat no saari a maal-luadan.

Ni Manuel, bayat ti tiempo a panaga-

yanayatda ken Maming, impagarupna toy

da^a a kas namayenmeng ken nakaayayoa "Paraiso" jay! ngem dimteng ti naka-plaliaw ngp horas nga iti ked-deng|Jinagbalin-na a ngi-oat ti revolver....

,

Mapaneknekan kadaguiti sao ni Manuela ti sak-^Iang ti Dios, sak-klang ti lin-

teg ken sak-klang ni ayat, awan nabak-iiang, awan napangbvw, awan nangato.a:wan nababi; padapada amin ti tao.

Usiguen ta panu notmo, naayat nga ag-

basa, no aniat, napatpateg a reb-beng ti

maysa nga inanak ken inana wen-no ti

kasimpungalan ti ayat ken kararwana.Luktam ugaruden toy a pagbasaan,

tapno agpen-nek-ka kadaguitoy sinaok.

Pedro Carina Tapia.

Manila, 1909.

BIAQ TI MAYSA A LAKAY^ ' WENNO

,• .

— -:o:

Nakal-tang ti rabi-y. . • . , . ti ^m-nas ni talna

nagsalaknap iti isu amin soksok; daguiti nar-

nuay ^ parsuat' ditoy lubong naidalitda met amia

ti nalamuyot a sidong'ni turog; awart a pulos

uray apagkanito man nga aoabaab £ mangri-

ribuk wenno mangdadael ti ulimek ji sapasap,

ket ti nalami--is i kasaor nagtalna ti pul-oyna^

ket nasam-it figa ira-irna diman mang-fige-gan

kadaguiti nalang-payak £ sang-sanga daguiti ag-

kakatayag A kay-kayo; flgem nupay no kasta ti

bulan, ,sa-an i maogutan figa ub-bog ti naila-||

ngitan a pampanimot, natiri nga asawa ti ari

daguiti bit-bitwen a kas saritaen daguiti Griego,

sumingising idiay nagtatarip—nongan daguiti

napudaw ken nasin-aw nga ululep ti tangatang^

ket ti nasilnag i lawagna in-na iburay idiay ili

a managan X Nupay nafigitingit daydy

a rabi-y, dalong-dong ni ulimek bino-ngon-na

iti isu amin a lubong: adda man dua a lal-laki,

lakay ken agtutubo d magmag-nada figa agturong'

idiay dalan ^ /sumalbag ti nalawa a lansangan ti

paguilian-

Aj^amari i nakadanonda idiay nasao d lansa-

ftgan, inda tim-mugaw & nagabay ti rabaw ti

bat6 i nadalum-pinas figa adda & naipihipin ti

linong ti maysa d narukbos £ lug6. Daydi lakay

kas ipaduyakyak ti rupana & malawagan ti bulan

~ 2

nalabit nga adda aguin-nem d pub A tawen nan;

kct Sana kinona di kinakuyogna.

—Yaman pay ta addata' Carlos, nga; agway-

wayas; ditoy ayanta awan ti sabali d tao

i oiakang-ngueg iti in-nak kenka saritaen a kas

inkarik.

—Yamanek unay, no aramatem ti d<«k-kel nga

anos a mangsarita kaniak daguiti nagnagna-am

bayat ti panagbiagmo—kinona d nagdawatdaydi

agtutubo, wen-no bumbumaro.

-~Wen, Carlos in-nak kenka ita saritaen ti

panagbiagko, daguiti nar-nuay dnapaspasamak-ko

idi agtutu-boak pay laeng; saritaek kenka ti na-

pudpudno d biag ko nga inganat't ita awan pay

^nangibuksilak, ta pan-guepko nga itanecn idiay

\,sakklolo daguiti tawen nga aglabas; wen ti

nakaal-al-liavv A panagbiagko d kas parparato

wenno inayyarig kadaguita sarsarita nga ub-bawa sinurat ken pinaipaltuad laeng daguiti ma-nunorat (escritores) nga awan sabali^ pang-

guepda . no diket inda pon-noen ti lubong ti

binig A kalawakaw nga aramid; ngem .daytoy

'*biagkO^' awan matung-pongam kenkuana A na-

imnas a naglasud no diket napulpulos d kina-

dakes,^ kinadang-kok, pannangibaies ken dara 4naiparok-pok, ket nalabit nga awan iti maiyab-bagda A laing iti ung-ung-putem nga adal, nupayno kasta sinanama^ak nga adda maitulongda kenkaIti inka panang-lasat ti narikat ken napeg-gad Ata-aw ni biag; ta reb-beng mo nga anvmoen ngaiti biag ditoy tay-ak A paglu-lua-an adda nga agna-nayon A nalikmot ti nar-way ken naduma^uma ^

— 3 —peg-gad, ket no saan ^-^ maseknan ida, isudat'

mangirareb ti biag idiay nakaal-al-aliaw a bay

bay ni dak-sang-gasat jAsi ka pay Carlos no

saanka nga agal-luad! nangrbna unay it^, ta

adda ka ti tawen i kasam-itan ti biag, ti duput

(primavera) panagbiag ditoy, lubong, ket awan ti

inka mabuybuya no di binig; d pintas, karayo,

sayaksak, nam-nama, libnos ni parparnfiata, ayat

ken natarnaw a saniata; ngem Carlos al-luadam

daguita inka mabuy-buya ta isudat mangayaw

ti riknam tapno inka ala pumi-song idiay nasipnget

a derrawang ti nakabut-buten a pagbanagank.

Anansata Carlos, no saanmo d kayat d malak-

aman ti nakarariek d took, no saanmo d kayat

.£ domas-al kenka tj ima a nabantot ni dak-

sang-gasat, no saan-mo d kayat a mapasamak|

kenka iti in-nak napasamak nga isut' ita ti mang-

tutook figa agnanayon toy baguik, lik-likam ket

umadayoka kadaguiti inrinas & nailubongan, ayat

nga "ub-baw, sayaksak a kalawakaw ta isuda

man ti maftgayaw ti kararwa tapno aguyas i kas

uleg ti karuguitan ti naruguit Patalguedem ta

piiso, waknitam » ti kumot ta panunot tapno lum-

taw ka kadaguiti al-lon a mangidadanes, ket-

imnas ti biag a nakaay-ayo lakamem to nga agna-

nayon. Carlos, adayoak unayen ti pang-guep-

ko d saritaen kenka ket itan innak ruguianan,

Limtuadak ditoy lubong ket diak man nakita

iti rupa ti amak, ta adda £ natayfen idi sikug.

nak ni ina. Nayandkak ti sakklolo ti kinapang-

iaw, ngem nupay no kasta bayat ti kinamaladagak

tinaptapayanak kadaguiti imaria d naayat daydi

- — 4 — . .

daydayawek unay nga. ina; ti laguipna kaniak,

dinto man maunas ditoy panunotko ket daguiti

nasam-^it nga al-luadna impa-ayna amin kaniak

ta siak piman ti in-na nangimalditan kadaguiti

rag-ragsakna, ayat d nalaus ken nalibnos d nam-

namana nga agsagaba wen-no aguibtor ti naise-

kan rikut a panagbiag ditoy rabaw ti daga,

inkarkarigatan-nat nagsapul iti in-na pinangtara-

ken kaniak nupay ti nalap-it a baguina dina

kuma , karbengan; tinarigagayan-nat nagbiag d

marigrigat maipoon amin kaniak; ilgem jngamin

man! kinaulpit, kinapalanguad ti in-nak pinag-

subad kenkuana.

Idi adda pito a tawenko, inser-reknak daydi

ina, idiay pagadalan wen-no ''Escaela publica*,

V ta agadalak n^a agbasa, agsurat ken dad-duma

pay d mayan-natop nga adalen ti maysa nga

agdamdamo, Nupay siak ti kaubingan ken kabas-

sitan a simbrek nga agadal, im-mokook ditoy

kararwak ti nalaus d gartem d makasursuro.

Agpayso a(siak ti kabas-sitan ken kaubingan nga

nagadal ngem nupay no kasta diak man ket ma-

atiw kadaguiti ka-adalak, isut gapuna, daydi ma-

ngisursuro kadakami nalaus ti ayatna kaniak;

tung-gal madanunan ti aldaw ti panagrikep daydi

pagadalan siak a siak ti makagun-od iti "premies''

kadaguiti isu amin d pagbasaan nga adalen; ga-

puna, nalaus ti panangidaydayawda iti saririt ti

ulok, daguiti pangol-luen ti paguil-lian ken nang-

nangruna unay daydi apo '*Gura'*.

Idi naturpusko amin nga ad-adalen idiay

**Escuela publica^* tinarigagayak unay ti mapan

idiay Manila ta in-nak kurna ituloy iti adalko,

figem daksangasatak unay ^ nayanak ditoy lubong,

nakawesan ti dalongdoog ni kurapay ti gasatko,

ta nupay kasano ti tarigagay ken dak-kel a

gartem ti pusok nga agadal tapno kasta ma-ragpatko kuma ti pagarian ni sirib, awan metti mabalin di nakakadsi nga inak, figa in-

na itulong iti panagadalko, anansata kapilitan

a saanak a nagtuloyen; ket idi agtawena'k iti

sangapulo ket lima, simken ditoy kararwak ti

imnas ni tarigagay nga agsapul iti panaraon ti

bagui, ta rnakitak met di ay-ayatek unay ngaina d mautuyan daguiti pigsana, isut gapuna a

simbrekak nga agsursurat (Escribiente), idiay

'^tribunal", ket impa-ay ti man-nakabalin unay k

Dios d tung-gal agtapus ti bulan umawatak tf

bas'sit a gunguna (sueldo) nga isuV yanajlmi nga aguina figa igatgatang ti nangnangrunaa masapsapul a pagbiag.

Awan sabali, nga adda iti .panunotko no saanket nga agtalinaed ti biang ken arpad daydiayayatek a naganak kaniak, ket awan ' 6

palus ti uray apagbas-sit man nga angep a

nangisit 6 makaitured A mangu!-la-ap toy nalib-

nus ken nasin-aw d panunotko jAy wen aya!

[Nagsam-iten ti laguipda daguidi aldaw liga na-lausan pardas d naglabas! no sumkeri- ditoy pa-

nunot ko ti nalibnos d la^uip daguidi nga aldawpusok timamikpikapik kt t rang-gas ni mangama,nga rabnuten-na ti riknak

Am muem Carlos, nga iti ta-ot* ditoy lubongti ariiina, maysa d rusing i nalibnos, ket apa-

/

.— 6 —

man , ^ tumobo ken dnmak-kel agbaliw iti

buyana, ti rangpayana, in-na afigayen daguiti

nadumaduma figa agtaytayab tapno inda agapon

idiay nasalimengmeng a sangslngana, gapuna

Carlos, nga idi dumakdak-kelak mariknak met nga

agbaliw ti riknak ket libf:os tt panunotko ma-

purar ti silnag daguiti naka-ay-ayo a buya ti

lubong^ nasad-ya i panpanuaot agai-alinoao

daman ditoy isi[)ko, ket inda lalailuen toy karar-

wak tapn.i kasta ma-angayak nga agbuya kada-

guiti nadumaduma A sayaksak ken pintas nga

addat ditoy rabaw ti daga.

Ti sam-it ni gartem mangrugui a sumamay

ditoy pusok, ket nailangitan a naninama marik-

nak i sumulbod ket agsalaknap ditoy kararwak.

^Awan sabali a naimaldit ditoy panunotko no di

Unfg a tarigagay nga agbiag a naka-ay-ayo

ket ioyarig ko ^toy iubong iti maysa ^ sidong a

iiapnut' sabsabong nga agkakabanglo, ket ti na-

sam-it nga ayamoomda inda pqn-nuen ti tan-

gatang; inyarig ko, ulitak i sawen, ti kas maysa

a sak-klolo ti isu amin a kita ti imbag- Su-

mantak ti sulbod ni namnama ditoy kararwak

ket di santak na: A naka-ay-ayo limtuad met

kenkuana ti sabong i, napusaksak ni ayat. jAy

wen ni ayat nasamit a baliksen daguiti bibig!

isut^ apuy i nadiosan ti parsua ditoy rabaw ti

daga; isut nasin-aw nga ub-bog ni sam-it d

mangtarakeh kadaguiti kararwa; isut kawar a

nailangitan a mamagsisilpo ti amin ^ puspuso

tapno ti sangalubongan a parsua ag-titin-na-

kunay-nayda nga agtaiinaed ti sakkldio ni

talna; isut linteg d nakanatad ti Dios ket awanti makalabsifig uray si-asinoman.

Rumikna kaniak idin, Garlos, ni ay&t ket

maysa d balasang a kapintasan ken kaern-maanditoy ili, arigna ni Cleopatra^ maipanguep ti

libnos ti rupana ken sayaksak daguiti matananaikulDO piman ni Antonio maysa ka daguiti tu-rayen ti pagar-rian jI Roma; arigna ' ni Armidai nangayaw ken Reynaldo, ket day-toy nang-talangkaw toy kararwak a balasans?, anak a

bugbugtoiig ti pangolb ken amd d natan-ok ti

paguilian (Capitan municipal). Isut' masasao kkabaknangan ditoy figa ili ken natuiok & gay-yem di apo Cura. Am-mom, Garlos, daguidi dpanawen (tiempo) ti apo Cura isut' pannal^Dios Ama ti Ili, ket ti apo Capitan isut' pannakaDios Anik.

Nupay day-di a balasang i nangayaw iti rik-

nak, an^k ti cabak-nangan ken pangolot' ili, ket.

siak may-saak laefig nga a'nak ti napanglaw kenkababaan a tao ditoy ili, inrok-npyko kenkuanati, pusok ken kararwak, ket didk man tinaliaw a

pulos di nauneg a derrawang d nangba-et kada-kami. Nupay nakaay^ay-ay di kasasaadko ngaagbi^g inawatna ;i siraragsak daydi nasantoannga ayat flga indatonko kenkuana, insapatami

nga agpadpada, ket naimatangan dayta nasil-

nag d bulan, daguita narangrang a bitwen ngaaddat mangriw^triw^t ^ tafigatang ken daytoyulimek a nanglaw-law kadatd, nga ayaten-nakto

nga agnanayon kasta-ak met, uray nadangkoka pat^y rab-nuten-na ti bi^g mi nga agpadpad

^iS^^i^^jM

dikarnto iumabsifig ti nadicsan a karifigkarL

lAyauaay udgsam-iten toy biagko idi adda iiga

ayayatek ken ayayaten-nak niet daydi a babay!

kenkuana inyawatko aniin ti kararwak ken tai

nak, kenkuana intaMiniengko ^ siraragsak ti isu

amin a gartenn ken tdii^aj^ay toy pusok, maipoonti karina kaniak, ina>atko iiga impadpaduma ti

rikut iti panagbiag, inabkak a.siraraem ti ''cruz/'

ai rigat gapii kenkuana; isu met nangted tibker ti

baguik ken narn-nama a rumupir kadaguiti nakai-

am-ames nga alinono ni daksangasat. Idi ay-

ayatek daydi a balasang m^kitak a luniawa daydi

lawlaw (Horizonte) ti biagko ket idiay nasin-aw

a tangatang ti kararwak ,masaliwan-wanan daguiti

|.iatak iti makapurar a rang-rang ni bul-lalayaw

ni imnas ken sayaksak, ket avvan a pulos ti

panangipagarupko kadaguidi a darikmat nga in-

nakto mapagteng ti inay^a a bigat i{ naka-al-aliavv, bigat ni sipnget nga in-nakto lak-amen wen-

,no sagabaen ti rungsot ken dawel ni ayat.

Maysa a malem a napintas ti bulan ti duppu (Pri-

mavera) nga iti narangrang nga init naalumamay a

lumned ti laud ket daguiti tumatayab guibusanda da-

guiti naim-nas dsayang-guseng akas inda ipal-tiing

ti idadateng ti rabi-y, ket masay-ya-say-ya da ngaagapon kadaguiti sangsanga daguiti narurokbusA kaykayo, nagawidak idiay nanorno a balay miidi nalpas amin daguiti pinasuratanda kaniakidiay ''tribunaT' ket apaman a nakasangpetak,inyawat ni ina kaniak ti maysa asurat nga impan

' ti maysa nga ubing d saan-na nga am-am-mo, Li-s^iiuktak a dinardaras daydi bungon-na (sobre;

ket bihasak a sipipikapik, ket isu daguitoy a bina-

tog ti sinagudayna:

'"Ay-ayaiek a Manuel: urayenka nga urayenditoy kdrnuy-muyongan ti balay-mi ta adda nas-

ken unay a saritaek kenka; biruken-nakto ditoy

karemrem-mefigan daguiti rosrosal, tapno awantoiti makakita kadatab^yat ti panagsaritata, Umay-ka a saan nga iagkurang tapno awan ti aniamaniiga inta mapasamak.

Toy kabsatmo a sadn a malipat.

Apaman i nainnutek-tekak iti sinaguday day-

di a sural, dipagusko ti inn-mulog a diakmanket intaltalek ti panangayab kaniak ,ni ina. gIdi addaak idiay dalan rnariknak ti keb-ba-keb-ba

ti pusok a kas inna kaniak ipalti-ing ti naka-am-ames nga innak mapasamak, ngem diak

man ket intal-taiek daguidi A palti-ing ta iti

ayan ti panunotko adda a naymaldit ken Ma-uling. Idi a nakadanonak idiay batcg ti kamuy-moyungan, kinalay-atko daydi alad ket saak na-guin-inayad d im-masideg idiay karemrem—me-figan daguiti sosrosal, nadatngak ni napintas

a Maming d nakatugaw ti rabaw ti nadalum-pinas a bato nga adda iti nag-babaetan da-guiti mulmula, ket daguiti nalamuyot^ ram-ramayna inda abal-balayen ti maysa a sabonga nabissag ti rosal; ket nasirmataak daydi

napusaksak a rupana d tinapkan ti bis-sag ni

patay ket daguiti napungay a matana na--

digus ti lua ni pait ken ladingit, Idi addaak

^ — 10 —ti "likodna nagtimkak 6, sialumapaay tapno hi

kasta saan a mak-klaat iti isasangpetko.

—Mgiming ian?at ita ti inapasamak? apayapay

i naladingitka?

Intaliaw na di rupana a naliday kaniak a

kas nasdaaw sa timrnakdder idiay tugawnaket inyawatna: di imana a napudaw kadaguiti

iraak, ket sanak iiiangay ftga agtugaw kami,

ket nagtimkan d sialumamay. .

—Yaman pay Manuel-kihunana-ta immaxka iti

panangayabko kenka; sin uratanka tapno umaykaa saan nga agkurang, ta adda nasken unay a

,saritaek a napasamak ko idi malem kalman.

—Ania dayta napasamak mo d kunam kaniak

gMamingP-Sinaludsod ko kenkuana d nagsid-daawsaritaem, lawlawagam amin kaniak tapno mau-nas daguiti duadua A mangul-Iaap itoy panunot ko.

—Wen, saritaek amin kenka.-kinonanat* sim-

inungbat-ngem dawatek d saan ka a maklaat—sana-rinauguian ti nagsarita:

Idi malem kalman, idi addaafc hga aguid-iddaidiay siIedko,simret d naguin-iaayad ni Amaket dinagusnat' napan idiay lamisaanko, sana li

-

npktan dayti "cajon" a nangiduiinak kadaguitisursurat mo kaniak, ket in-na nasarakan dnguiti

sursurat mo, innala na amin, sanak inayabanidiay ayan. na. Apaman d nakaasidegak ken-

.kuana nagsaludsudan-nak ket nalaus iti pung-tot na, ^siasino iti akinsurat kadaguitoy? kinona

..a nagpiguerguer kaniak. Ti nalaus d butsngkoken prtnagdayaw ko kenkuana linapdanda toydilak ngaagbalikasket diak man naitured k sinom-

— II—l^tan; fig^m nupay ni ulimek immapay kaniak, da-guiti met laeng sursurat iti napigsa a mangipulongkenkuana ti adda a kaaasaadko; nagunget ti

napalalo ket kinonana kaniak a namiguerguer:*'Aniniok amin ti ilemlem-^aiengmo ket awana pulos ti mabalinmo kaniak nga ilimed; naba-tad nga arnmok dsika, ken Manuel, agayan-ayatkayo k dua ngsm uray kaanoman, uray noagtinnag ti langit tapno gaburannak, no adda-akto pay laeng ditoy i biag, saanto a matung-pal ti nadangkes ken naaJ^s unay a pangguepyota rebbengmo nga ammoen ti dayaw ken na~ngato a darci ti poontayo a sangkabagui saan

danto figa ipalubos uray aniantot' mapaspasamak.Rebbengmo d panunoten a nalaing, waknitamta panunot a nakudrepan, no inkanto laeng so- \ruten wenno aramiden dayta naalds d gutok ta

naisekan tared d kararwamj mabalinmonto a

kunaen 4 napukaw mo aminen ti ayat ken dong-ngok kenka, labsingem to met dita nakul-laapan ^

panunot ti laguipmo kaniak ket unasenkanto metditoy laguipkon. No puduo met laeng k rnanag-

tungpalka kadaguiti naganak kenka ken am-momri tungpalen ken dayawen ti nagtaguibi kenkaid4 awananka pay pigsd, dawatek d lipatem,

laksidem dita natalankawan a rikna ti ayat moken Manuel, rabnutem ? dita kararwa dayta na-

ruguit a gartem d kupkupikupam, tapno ti kasta

ti dayaw ken natan-6k a naganko ditoy pagui- ^

Han saan-to man i. mauy-uyaw nga agnanayondinganat' tanemko*'. Kalpasan daguitoy ^ salay

sayna kaniak dinagusna ti rimmuar idiay sile.

(;

— 12 —ket intogot na A innala daguiti sursuratmo a

nasarunkaranna,

jAy wen aya ti lubong Carlos! kincaa di

lakay i nagnga-retnget-napudno ket saan a

malibak d ti ama ni Maming nabaknang ken

tao a natah-6k ditoy paguilian, ket siak may-saak laeng nga anak ti napanglaw, tagabo

nga agnanayon ti rigat, nalap-it a parsua di-

toy lubong; ngem, ^saan kami aya nga agpad-

pada a tao A pinarsua ti maymaysa A Dios^mannakabalin? ^ildi pinarsuat* Dios daguiti tat-

lao a sarigaluboiigan pinagdumadumana id^

tapno ti kasta adda nababbaba ken nangatnga-

to? ^Dayta Dios A kuna d' pagraeman ken

pagtaklinan daguiti piusua, isut' poon ti adu

A riri ken na L^s n^a arainid? jNarikut d

panunoten! . . . Ni amd. ni Maming uyawennati pannakayanak-ko i kas basul a nad^gsen

idiay sidong ti kinapanglaw; saannak a rnaikarl

ken anakna ta napanglawak; ngem no ut-uto-uten

a nalaing ti kasa-saadmi fij^a agbiag ditoy lu-

bong, kunak nga agtured ket saannak a niaal-

lilaw a natantan-ok ti adda a kasa-saadko

ngem iti isu; siak napanglawak diak libaken'^a

isut nakaikariak a nayanak, iigem awan A pulos

ti rinangasak a kapadpadak A tao, awan ti pinag-

led-da-angko^ ket agbiag-gak iti bunga ti

pigsak a sinibogan nga agnanayon ti Irng-et nga

agsayasay ditoy muguingko; ngem isu nupay'no

nabaknang ken tao n^a natan-6k iti pagui ian a

pagraeman ti sangkaili, agbiag iti bunga tiling-et

daguiti annak a nakay ay-ay ti ili d saan ket

— 13 —nga agtaod ti napudno d pigsa ken bannogna.

Paglasinem itd Carlos no siasino kadakami d

dua ti napudno nga agtuogpal iti bilin d nakanatad

ti Dips. jNakay ay-ay ti kasasad tilubong Carlos,

napunno tiadu d kinadangkes! ^Agnanayon ngata

daguitoy d rnabuy-buya? ^Jlpalubos ti Dios nga

agsaknap ti amin d suksuk daguitoy nakil-lo nga

aramid? Nupay kastat' kaikarian, saan d mapu-

kaw ditoy kararwak ti nam-namak; saan nga

agnanayon ti sip-nget ti rabiy, dumtengto li

naikari nga aldaw ti lawag, ket daytanto nga

aldaw isut* panagbal-ligui daguiti annak ti ili

daguita pangen ti nakay-ay-ay d parsua, da-

guita tagabu ni rigat, daguita natibker ken^

natan-ok nga arinak ti Iing-6t nga uy-uyawea^

ken tuto-oken nga agnanayon daguiti sumag-

mamano d tao nga agkunkona a natanok ti pa-,

guilian, ngem ti pusoda nagulib. nagbalayan ti

iiakaat'^arriek nga ig-gues ni agum, natangken arig-

nat, bato a pamolinaweii. Ti nasantoan d pang-guep

ti annak ti ili lumtawto d saan nga agkurang

idiay kalutlutan ni dangkes, ket iti mabiit luoi-

gtkto ditoy luboag ti init d nasilnag ti Dios,

ni linteg ket saraysay-nanto ti agsalaknap d

padapada kadaguiti isu amin d parsua ti man-

nakabalin.

Adayo-ak unayen Carlos iti innak kenka sa-

riiaen ket ituloy ko ti panangsarita ni Maming

iti inna pioian Dapasamak-kinona daydi lakay ken

Carlos, ket sana-rinuguian manen ti nagsarita:

Nupay kasanot' pammagbag^ ken pannagon-

unget ni ama kaniak dinanto man makil-16 ti

£m

— H —nakemko, ammok Manuel, nga iti insapatak ken-

ka n^a ay^t arigaa ti ostia (hostia) bagui ;^

nasantoan ni Cristo ididy altar; ngem Manuel

rebbengta k panunoten ti inta masak-bayan

tapno iti kasta no dumtengto ti nakaayayo nga

aldaw, nga inta panagroknoy ti sang-n^oanan

ti pannakabagui ti Dios ditoy rabaw ti dag^

ta intanto awaten keokuana ti singgalotV ni

ayat, awanto kum^ uray bassit nga ulep i

nangisit A mangdadael wenno rtianguMaap ti

nasinaw d langit ti pannagayanayatta. Kinona

ni ama liga uray ka-anoman, uray aniat* ma-

pagpagtengto saanna nga ipalubos ^ maaramid

ti gandatta d tungpalen, ket no innakto laeng

{ salungasingen ti kayat na naka-ay-ay-ayto ti pag-

banagak ken,pagbanagamto met, isut' gapuna

4 surutenta 4 nalaing wenno inta ammirisen

ti rumbeng nga aramiden, tapno ti kasta awanto

ti makatiped iti nailangitan d pangguep da-

guiti kararwata. Manuel, am-mok ket nalatak ti

peon ken gapuna d madi d tuminpuyog ti

pakinakemta ^Ammom ti poonna Manuel? . .

.

—Saan, Maming-kinonak ti simmongbat ken-

kuana-ngem nalabit maipangguep ti guid-diat

ti kasasaad tayo nga agbiig ditoy lubong.

—Isu dayta Manuel-tinopngarnak ni Maming-Isu dayta Manuel, awan sabali, ti guiddiat

tayo * iiga agbiag, ngem dika kunaen wenno

laglaguipen daytoy a banag, ta siak nupay

kaguranak ni ama^ saankanto i lipaten, ket aya-

tenkanto tiga agnanayon kas inulit-ulit-ko ti na-

min-adu nga insnpata kenka a sikd ti biag toy

- 15 -biagko; ti Dios adda a siimatang ket lak-amek-

to a saan d bumorong ti dusana no kas in-

nak labsingen wenno salufigasingen daguiti nal-

pas ko flga inkari kenka; ngem Manuel, ipa-

lawag ko kenka ti iiapudpudno; siak diak kayat

£ pagluksawen ni ama, ta nakautangak ti adu,

no saan nga isu, saannak kumd a limtoad ditoy

lubong, ket dakkel ti utang ko kenkuana

uray tadtadek ti baguik, idaton ko kenkuana ti

biagko, diakto pay laeng mabaybayadan ti dak-

kel nga ayat na, ti irnpaay na kaniak k dung-

ngona, ti adu ^ banbannogna kaniak/ gapuna

nga agdawatak kenka kuma, ta ipaaymo nga ayat,

ipopoon mo kuma ti ayatmo kaniak nga immo-

kook dita kararwam ta panawam daytoy nga ill,

umadayoka, inka idiay Manila apammo tuloy^

ti agadal, ket no inkanto magun-od ti balangat

ti sirib, agsubli-kantot' dards ditoy, ket nalabit

ni ama ituloknanto d maaramid ti nasudi (sa-

grado) i tarigagay daguiti kararwata; arami-

deni kgdi Manuel dafuitoy ^ dawat ko tapno ti

kasta matungpal ti karinkarita ^Mapanka, Manuel,

idiay Manila?

Diak man naitured i sinongbatan dard,s daydi

i saludsud na ta naifiget & duadua, busakenna

ti utekko, naka-al-al-liaw & masakbayan iti ag-

parang kadaguiti matak, ket kararwak kas mal-

mes ti alinoho ni mafigamanga. Idi saanna a

mauray ti sungbat d:^ydi saludsudna kaniak, inulit

na manen ti nagdawat, ket lulua d natarnaw

umarakanak kadaguiti napungay & matana.

—^Apay4 Manuel d dinak pay met sungbatan^

— i6 —no kayatmo a tungpalen wenno saan ti tariga-

gayak nga aramidem? Rigateni aya a panawan

toy ili A nakayanakani tapno ti kasta matung-

palto kadaguiti masakbayan nga aldwa ti gan--

dat-ta? No kasanot' leddaaagmo & pumanawditoy nga ili, nalal lalo pay ti leddaangko d

; panawam, <iagem ania ti mabalin nga aramiden

ket isut^ nakaikarian nga agbiag? Anansata, Ma-nuel, no napudno met laeng ti insapatam iiga

ayatmo kaniak, no tarigagayam iiga agtungpalta,

aramidem ti dawatko kenka, inka idiay Manila

inka-aU agadal ket dayawmonto nga agnanayon.

uray tumapok to ti baguim ti laguipmo saanto

a maunas kadaguiti tattao.

—Wen Maming in-nak idiay Manila tungpalek ti

pagayatam, uray dumas-al kaniak ti dawel ni

took ken peg-i^ad, anansata kastat' tarigagay mosaan-nak i sumupring, uray biagko pay ti da-

watem itedko kenka, ta sika awan sabali ti na-

ngimalditak ti ^min a namnama, ragsak, im-na?

ken bileg toy kararwak; figenr—rpa^ymo kumavfiga ayat ta agdawatak ker)ka iti maysa a bdnagno mabalin, itedmo kaniak a liwliwa iti in-nak

ipupusay kenka, nga ikarim a dinakto lipaten ken

labsingen dita pusom, ti imnas ni ayat nga insa-

patam, inkarim kaniak, bayat daguiti aldaw a

kaawankot ditoy.^

—i Manuel !—tinopngamak a nagsen-naay—Ma-nuel, ti nalpas nga inkari reb-beng d tungpalen,

:namin adu nga insapatak kenka ket reb-beng koa tungpalen, gapuna 1 dinak dawatan iti barea kari ta maminsan laeng iti panagkari, ket no

_,;,,-- 17 —inkanto idiay Manila, dawatek A dinakto lipatenno inka ala maangsab ti ayamuorn '^ nabang-16daguiti napanayag 4 sabsabong idiay nga ili,

ta kunada figa idiay i dagdisuV nagpupunipunandaguiti amio £ mabuybuya nga agkakapintas amangul-laap ti mat^ ken kararwa. Awatem Ma-nuel, daytoy ladawak (retratoj nga isut' kumoyogkenka nga agnanayon ken daytoy /singsingkd;sapay kumd, ta ti nangato i langit iturong nakaiti nasayaat 4 dalan nga awan iti peg-gad na.

Inawat ko kadaguiti nalamuyot nga imana da-guiti nangina d tandd nga intedna kaniak ketinted ko met kenkuana daydi maymaysa ^ sing-sing ko nga isut in-nak tinawid di amak 4 diakman ket nakita.

Ti sipfiget ti rabiy rugyanna d kumutan toy lu- *

bong ket idiay tangatang nga awan uray apag-kanito nga ulep na, agp^rang met daguiti na-rangrang a bit-bitwen, ket ,ti bulan ^ nasilnag

sumingising idiay likudan daguiti banbantay ngaagkakatayag idiay daya, ti nangato A langit iburayna ditoy dagd ti sayaksak na, ket in-na ab-bu-figayen wen-oo gutoguten nga agtalinaed kenragsak daguiti kararwa d naladingit ken naisekanrikut; ngen; jay wen a a daguidi i darikmat! . . .

Ni nakas-ang figa ulimek pinekpekanna daguitingiwat mi; daguidi d darikiniat kas napukaw ti

riknak, ket barukongko arignat' marba ti pigsat'

kebbakeb-bana; kayat ko nga iburay amin da-

guiti luluak ngm ni nadangkes d rikut tambakanna daguiti naliday ^ inatak; ni Maming nalausmet iti sangit na; jay nakaro d pait! ....

-\

la

Idi kasdi & sumipngeteo, npgtimkannak ni

Maming ket ti aoges na arignat mauyos, agki-

bitkibit ti sailp-bek na, kinona na kaniak:

Orasen Manuel; intan ala agsinan sapay

kuma iti Dios ta agsublikat daras d sibabalangat

kadaguiti saan a malaylay d sabsabong ti f»irib,

tapno ti kasta matungpalto kuma k saan nga ag-

kurang da^uiti kalikagumta nga agpadpada*

Agpakadaakon kenka Manuel, ket ti natarnaw a

laguipmo addanto laeng & sibabatfk ditoy pa-

nunot ko; agpakadaakon kenka dika malipat. . . .

Kalpasan ti nalausan ladiflgit ^ panagpakadana kaniak, ti karabukubko kas nappelan, ket diak

man nabalin d sinumbatan, mariknak d kas innak

lem-raesen ti nakana figa ut-ut-ken samoyeng;arigko ti maysa nga agtiwel i saanko nga am-mo iti ionak aramiden; tim-makderak di tugawko, ket idi tuniakder ni Maming rinakepko di

nalamuyot a baguina d diak man ket napuotanti in-nak inaramidr inabkak ti nabangld A ngiwatna ket daguiti nalabaga d bibigna inbdtik kada-kuada amin i riknak, biag ko, kararwak, nam-namak, saniata ken gartem ti pusok; ayat i

nailafigitan . jAy Dios ko! . . . . , . . saak

sim-mina kenkuana.

iNakana d paguel iti gasat ko Carlos! diak

am-mo iti maypaay nga aramidek kadaguidi ngaaldaw. Carlos no sikat* figata iti nakapasamakkadaguidi ^ took nalabit figa inawagam ti igamA natarumaniis ni patay tapno ti kasta manung-pal amin i rigat i sagabaem ^Isut^ kaikarian ti

patsua, matutook nga agaanayon? £Nay-yanak

— 19 -ti tao tapno ^agsagabat^ amin & kinadawel ti Iti-

bong? Ngem siak naitured ko amin daguidi i

sagabaen, binaklay ko ti ^^Cruz*^ ni ayat d na-^

kailansaan ti karamak ken biagko; alinono d

napigsa ni Daksahgasat iti mangirareb idi kaniak

tapno ti uneg ti derrawang ti baybay ni peg-gad

maytanem ti kinupkupikupak i ragsak ken nam-narna; ngem daguiti bileg ko saan a nasnaayan^

ta ngamin man, pigsat^ namnajmra tinaraunannat*

bagaik, ?ket im-nas ti sahiMa winaknitana ti

isipko ^^inuMaapan ni mangan^angd, rinupirko

a situtured daydi nakaay-ay-ay ^ kapayak, ta

dakkel ' ti nam-namak nga in ikik maragpat,

saan nga agkurang ti nasam-it ^ bunga ti nag-

ban-nugak, Awati agban-nog d saan nga aglak-

am; iti agmula agapit; ngem jAmangan • . . nc|

sabalinto ti, agpuros ti bunga daguiti mula! . . .

Maquitam ita Carlos ti bileg ni ayat, maipuon

ken ayat, daguiti sangalubonfean A parsua es-

manda ti agbiag i^ nakaayayo, uray tagaboen

ida ni rigat didaman ikankano; aglak-amda iti

adu ^ paguel, inumenda ti apro ni sen-naay

iyarigda ti diro 6, nasam-it, maypuon amin ken

ayat. Ni ayat isut' bileg ti kararwa, gapu ken-

kuana, daguiti tat-tao sang-atenda ti ban-

tay ni dayaw nupay biagda ti agpeg-gad;

napaspasamak a nakaalaliaw ditoy rabaw ti dag6,

daguiti nakaay-?ayo i naararaniid, nagtaudda amin

ken bileg ni ayat.

Apatnan A nakasangpetak idiay balay, dina-

gusko iti napan ken ina. Ag-Iutloto i madamaidi masangpetak; kinonak kenkuana ket naiguid-

rnKsmM

— 20 —clan met ti lukk d narakanak.

—AH ina saganaern daguiti pagananayko, ta

no agsapa lumuganak ti punting a mapan idiay

Manila, ta in-nak tuntonea iti gasatko d nay-

yanak

Apagdens:ueg ni ina daguitdy n^a in rak in-

sawang, nasdaaw iti napalalo sanak inappungol

iiga inserrek idiay uneg ti fbalay; nagsaiud-

sudannak no ania ti puon ken gapuna ti pa^

panac idiay Manila, ket iinpalawag ko k^nkuana

a dinardaras,^

—Saritaek ita kenka iigem atid-dog unay ti

pakasaritaanna.......v,.,

—^Manganta pay ngarud anak-ko, kinonana a

tinupngar daydi panagsaritak,

Binayan-nak ni fna idiay uneg ti balay ket

apan-na intuloy iti pangrabiimi, inayaban-nak a

nangan, ngeni nupay nasayaat ti nasagana d

kanen, awan iinas ti kaanko kasta met ni ina,

ta siak binalayanak ni la~dingit ket ni ina, ma-

mikpikapik ti dukot. Apaman A nalpas kami ^

nangan indulin-na daguiti nagkaanan mi, ket

sakam simrek idiay balay.

—£Ania d paogguep anak-ko—sinaludsodna

kaniak k sipipiguerguer—ti papanam idiay Ma-nila? Saritaem man kaniak no adda dimo ki-

nayat ditoy balay, wen-no adda nakabasulani

kadaguiti agturay ti ili tapno ti kasta agtalawka?—^Awan ina-kinonak ti sim-mumbat—iigeni

adda maysa A banag. . :\ . . , ,

—Ania d^yta a banag?—Sinaludsod na ket na-

kigtut iti napalalo.

— 21 ^—

—Agtalna ka fna ta in-nak Tcenka saritaen,

dawatek a saanka 4 maklaat, ta awan ania-man.

Riaoguiak d sinarita ket isu nagtamed a nag-

dengueg.—^Kadawyan ti agbiag ditoy rabaw ti dagd^

saan d duaduaen ii^a iti tao agbiag ken ayat;

tao nga awan es-semna ken pintas arignat* bate

d pamulinawen, wen-no nagdutdot ti pusona;

anansata, maysaak kadaguiti parsua ti Dios a

natalungadingan ti rikna ken panunot, diak manmabaiin a labsingen ti linteg nga iriipabaklay

na kadaguiti tao, gapuna i siak inaremko

ti maysa & balasang i napintas ditoy ili,

ngem maysa & banag iti mal atipa ti pa-

nagtungpal mi, ta ni amana iri-na inkari iiga

uray aniat* maararamid dinanto ipatulok. Day*

toy & balasang isut* anak ni apo **Capitan^'

nabak-nang ditoy ili; ket daytoy napanglaw 6

kasasaad tayo nga agbiag isut* paon ken gapuna

ti dinapafigitulokan iti panguep mi, Gapiita awanpaiigalkalapkapan ni Maming d in-na pangay-

ayo ken amana napanunot na nga in-nak idiay

Manila, in-nak agadal ta no makagunodakto ti ga«

sat, ket no balaiigat ni sirib, isangpetkonto iiga

iroknoy kadaguiti arpad-da a natan-ok, nalabit

nga iti tartarigagayak maragpatkonto ^ saan

nga agkurang. Wen, ina, narikut d pampanunoten

ti isisinak dita sibay yo, ni ladingit salbaguen-na

toy pusok, nsen iania ti mabalin nga aramiden

no isut* gasat ko & nay -yanak? awarj iti paba-

sulek d sabali no saan iiga iti langit d puon

daguitoy d kapayak; gapuna ina dika lumdaang,

22 —ti Dios padapadaen-iia nga aywanan daguiti

parsua, ket no awanan-.iakto laeng ti gasat, no

umapayto ditoy baguik ti ima ni daksangasat

wen* no masnaayaa ti bileg ti baguik idiay ka-

sikuran ti dalan ket dufnasd.ltcrkaniak ti nata-

rurnamis nga igam ni patay, naragsakto ti rupak

figa'agsaga')a. Ti biax arignat* maysa a darep-

dep ket ni pitay isiit' biag ni talna figa agnanayon

'figem saan nga ik-katen ditoy kararwa ti nam-naina figa isut^ mangiturog idiay dalan ni

imbag, . • . . • . . z

Adu kumapay iti kayatko A siwen kenkuarva

Sgem ti lupiigarnak .ket nagsaiigit iti napa-

lalo, aglunoslunos ti anges na a nagsao:

—Anak-kOj daguita ^ya ti inka-pagsubalit ka-

Uaguiti nalaus nga ayat ko kenka, sika, awansabali ti liwliwak nj<a agbiag ditoy lubong^

kenka inrnaldit ko ti namnamak, no dumatengtoti aldaw nga innak maydalit ti ikamen adda-

kanto ditoy sibayko, siraragsakto ti rupak figa

umawat ken patay; awanannak ti pigsan ket

ti bantot daguiti tawen diak masbaalan it^

figa awitenen ^Anianto pay ti ' pagbanagak?Dinak-aU panawam ipagapum itoy makitam a

kasasaad ko, isut' maudi a dewatek kenka,

uray unasennakto dita laguipmo no addaakto

idiay uneg ti tanemko; iwaksiai i pampa-nunoten daguita a banag, ta isut mangitulak

kenka nga apan idi ly pagdaksam; itured moanak ko iti inda kenka pananglalais, ti Dios

isuntot^ makaammo k mangsubalit; ti tao ngaammona ^ sagabaen ti rigat isut' makaragpat

' —''23—

;

itikaasi ti Dios, isd, saan 1 sikikidem fl^a?gnanayon, ammona amin daguiti maararamidditoy lubong. gapuna anak ko ipaay mo figaayat ta iddiatn kuma^ daguita ^ pampanunotentapno iti kasta nasayaat ti pagbonagam.

jAy! Carlos, no innak kuma tinungpal da-guiti dawat a nasantoan ni ina , no kumatinimudko figa impadpaduma daguiti balakad nakaniak adayii kuma nga in-nak napagteng ti maysaa naaramid a nakaam-ames A saritaen

j Ania kadiket daguidii darikmat nakul-laapa.i ti panunot^oj

Idi nalpas A nagpaiawag ni ina^ sinubliakmanen iti nagdavvat kenkuana ta figayaflgayekti palubosna ket kinonak;

. -4na uray ania A paguel iti dumasrll kaniak,diak mabalin figa iddian wen -no labsifigen ditoy *

panunotko daytoy nasaok kenka 4 pang-guep;iMabalin flgatd nga isina ti k^^rarwa ditov b.gui?iAdda pinta? ni lan-it no awan ti init, bulanken bitwen? No saan-nakto il mapan idiayManila ad-Janto pang-gapuin ni Warning ^mangdadael ti sin-galut ti puspusomi d dua-^Anianto pay ti gungunak fig« agbiag? ......

'

Apaman & nang gueg ni ina daguitoy ngain-nak impalawag, namiguertuer ti baguina ketkinona na kaniak & nagsaib bek:—Aid anak ko, no dinak kayat d deng-guen,

inkaiti kayat mo a papa nan; Dios ti kumoyogkenka, yamanek ti add noti tartarigagayam &gun-uden maragpatmonto kumd; ngem no t^

,natarumamis & is^am ni daksangasat dumoyoktodita puso, no itinto masakbayan nga aldaw in-

.

.— -24 —kanto ala mananam ti napait nga apro ni ayat,

no iakanto sagabaen ti rungsut ti biag 4 naka-

ay-ay-ay, matnikapikto ta kararwa,.figem dinakto

pabasulen, ta iti reb-bengko kenka nalpasko 6,

natungpalen; ala inka idiay Manila,. ..•.|Asikanto

pay nga agsagaba! ^

Agtatabuno a dumasal ditoy panunot ko da-

guiti aainget a duadaa; ti dawel ni maSgamaiigil

binalayan na ti pusok ket diak am-mo ti in-

nak aramiden. Idi nalpas 4 nagsa6 ni ina tim-

makder idi tugaw na, ket sim-rek idiay siled ti

balayoii. Idi rim-muar binagkat na daydi tam-

pipi nga ayan daguiti pagan-anay ko* Tinari-

maanoa d pinempen daguiti Input ko nga in-nak

^ikuyog. Kalpasan ti pan-nakaypenpen-na iny^atni ina kaniak ti bas-sit a bungon, kinona

kaniak:

—Alaem daytoy bas-sit a kuarta^ naurur-

nongko ta isut balunem.

Inawat ko; piniguisko ti bungon-na, ket iima-

pulp d pisos ti naglasud:

—Diak masapul-kinonak keukuana daytoy ^

pirak, ibdtik kenka, tapno adda madadaan ngainkay igatang iti rnasapsapulmo bayat ti aldaw

i kaawankot' ditoy; bassit laeng ti alaek nga

in-nak ibayad iti sasakayan ^ luganak.

—No makurangankanto idiay ill a papanamsadinonto iti inka pangalaan?

—Inlasin ko daydi apaguiso i masapulko nga

iburay iti in-nak panaglayag, ket ti natda insublik

kenkuana.

Idi- nalpas amin a nasagsagana daguiti in-nak

- 25 —ikuyog d masapsapulko naguinanakami, ket siak

naguid-daak. Nalaus unay ti ban-nogko, nupay

no kasta^ni turog dinaman kayat flga iyap-

payaw iti nalamuyot a payakna kaniak; piman

agal-alinono ditoy isipko ti nadumaduma i pam-

panutiot, ket inda takawen ti rikna ken talna

ti kararwak. Daguiti nalibeg d matak ti nalaus

d sangsangit, agparangarang kadakuada daguiti

nakaal-aliaw nga aniniwan daguiti masakbayak

iiga aldaw. Naisekan dariag ti pusok jay gasat!

no agsapa panawakton ti ili iiga ay-ayatek, dagd

d pagtalinaedan daguiti amin a riknak, es-sem

d nakaayayo, natarnaw d saniata, napintas d

sidong daguiti ragragsak-ko, ayat, nam-nama,

sam-it, rag-6 ti puso; wen; panawak am inert,

diakto mabuyan daguiti napintas d kamuymuyo^

nganna, ti langit na d nasin-dw, daguiti narang-

rang d bitwen. ti naslag d bulan, ti narniag nga

init. Amin daguitoy a pampanunot isudat'

mangted riribuk ti isipko, ket inda rabnuteii

ditoy riknak ti bileg ni nadiosan d nam-nama.

Natalna unay daydi rabiy, awan uray apag-

kanito nga arimbaftgaw d mangdadael ti daydi

ulimek ti sangalubofigan a parsua; ftgem nupay

no kasanot' talna daguidi nga oraS' (boras) di^

man sumamay kaniak ti im-nas ni turog nga

isiit' mangted ti pigsat* bagui, flgamin man, ti

isipko saan d makatalna nga agnanayon nga

agpampanunot ti rumbeng nga aramidek. Uray

apagdarikmat la kuma iti inda ikikidem daguiti

kalub daguiti matak; daguidi nga oras nga ag-

labas in-da kaniak ipaltiing ti nakanat ui-ut nga

V&Mm

ipupusayko ken ayat; diak makaidna; summaykadaguid man ururat ko ti lamiis ni alimbasag.Balit-tadak d balittad idiav iddak ket agkalka-

• lawasanak iti padot. Ti ladawan ni Mamingagparang kada^uiti matak, ket maalalingag da-

guiti lapayagkp ti nasam-it k timek na figa

inna ,kuna "Manuel. M.^nuel dik pukawen- ti

namnama, ta isut' natibker S. sanguir ti baguino tnautoyan ti pigs4, no. inka laksiden dita

puso; no 'saan ka nga agkamatalek kenkuanaawan ti nasayaat i pagbanagam; an»niuem figa.

iti biag d natalna ken nasayaksak isut' buflga

ti ad«i k bannog ken adu 4 rigat, a\yan nag-lakam ti took A saan figa aglak-am met iti

imbag."

^ Nasamit a bisik, paltiing d nailafigitan da-guidi flga innak naal-alingag; figem binig 6 bu-ftga ti kararwa flga agkalkalawasan ken sak-klolo ti dukot.

Ti saraysay ti* baggak & lumtuad idiay dayaagsalaknap iti tangatang, ket bungonen na ti

lawag toy lubong; ti nalamiis A kasaor iti

parbafigon, fumirirair ti puloyna idiay sang-saiiga daguiti narurokbos k kaykayo a kasirina timpuyugan daguiti napnuan samoyeng kenladifiguit i sasaibbek ti naldaang .i kararwakjay wen! ta umadani ti oras (boras) 4 nalau-san pait figa innak ipupusay ken ay-ayatek unayfiga ina, iyaadayu ti linong d napariir ti napa-nayag d iangit i mafigap-appiraw kaniak ken nimet Maming, babay ^ nangimalditak ti ayatkokent^kararwak.. Daguiti natibong A tartaraok

daguiti manoc inda ipaitiiag iti isisingising ti

lawag ti bar6 & bigat . . . jParbkngonen! , • . . .

Bimmangonak iti iddak; diakman ket nakatu-

rog uray apagdarikmat kuma laeng, im-maside-

gak k naguin-inayad idiay idda ni ina ket rini-

ingko. Apaman i, mang-ilgegan-na ti timekko,

bimmaringkuas a dagus, ket kinonana kaniak i,

nagsainnec:

—Nadatflganen anakko ti oras (boras) nga inka

isisina kaniak ^jsaan laeng iiga agbaliw ti na-

kemfno? vP^tuloyem laeng iti mapan? jayaru-

nay nagrikut ^ pampanunoterieni . . • jnakaap-

aprang ^ parparmata! . .• idiam anakko daguita

H pangguep ta kas adda naypaltiing kaniak itay

matmaturogak 4 nakaamarnes ^ masapabam, . . ^—^Ania aya dayta pinarparmatam a kunam?^

—

sinaludsodko kenkuana.

^-i Nakaamarnes unay!—kinonanat* simmungbat

sa nagsaibbek iti nakaro.'

—Inka man saritaen ina-naglailoak d nagdawat.

—Pif^arparmatak, anakko d nakapatayka, , .

-~Nakapatayak?—tinupngarko,

—Wen, ngeni. . . • • . \

—Ubbaw ^dayta ina, maysa laeng i, bufiga ti

turog. , .

•—Kasta met ti kunak, figem ti ima daguiti ta«

wen indanto ibuksilan; saan nga ammo no ma-aramidto, ket sapay kuma ta iti Dios dinanto

ipalubos flga inka mapasamak, ket agkamatalek

ka kenkuana,

—Gapuna k dika patpatien daguita.^ ta awaniti kinapudnona*

- 28 -—Ania ti oras itan?

—Bigaten ina, ket masapul d masapaak d ma-pan idiay iguid ti baybay, ta diakto ket mala-

yagan—kinonak d sinongbatan.

Inka pay ilutuan iti pamigat mo sakanto

agrubbuat

Pinanawannak ni ina idiay uneg ti balay

ta napan na sinagana ti kanek. Apaman nga

addaak nga agwaywayas pinampanunotko daydi

kuna ni ina iiga in-na pinarparmata ket narik-

nak a namikapik ti pusok ket matak ti nag-

sipfiget iti nakitada, jAy Garlos! no kuma inarn-

mok d rinikna daguidi, no innak kuma tinung-

pal, nalabit a saan d kastoy ti nagbanagak

jAsipay daguiti inanak nga awan ti pamma-tida kadaguiti naganak kadakuada ta indanto

agsagaba nga agnananayon nga inganat dida

matay! Ti balakad ti ind isut nadiosan d linteg

ket iti agtured i sumupring, li baguina in-nanto

met laeng dasaen, nakaay-ayay a pagbanaganl...

Apaman d nalpas^d nakasagana iti kanek, na-

panak nangan; tim-mugaw met ni ina idiay

sang-ngoanak d mang-mangan; bayat ti pan-

nanganko adu tMiJ^na impalpalawag kaniak, ket

daguitoy ti naimaldit ditoy panunotko: *

—Isunto amin nga inka aramiden agkama^a-

lek-kantc iti Dios, awagamto nga agnanayon

ti man*nakabalin d badangna tapno iti^kasta

in-nakanto kaasian ket mailisika iti peg-gad.

Agtamedka, no pagdudua-am nga aramiden:

dikanto ayawen ti padam d tao nangruna unay

daguiti ^nakakaasi ti panagbiagda ket dika li-

— 29 — .

paten nga ibingayan ti kanem daguiti a'wanan

pigs^ ken mkbalin-na a pamedped iti bisin-na.

Ayatem daguiti kapadpadam d tao; dayawen da-

guiti lal-lakay ken agturaymo. Lis-siam i ka-

kuyog daguiti tat-tao a pagduaduaam ti kadaw-

yanda. Iwaknitmo ti alipunget, ket awagam ni

regta no ad-dakat' karigatan. No inkanto ma-tungpal daguitoy nga in-nak kenka impalawag

nasayaat-to iti pagbanagam.

Daguitoy ti naudi d balakat ni inak, ket la-

guipdat' agnananayon a tartarak.nen daguiti na-

lamiis d. lulua a manarakanak kadaguitoy matak*

Makitam ita Carlos ti ayat ti ina kadaguiti

anak-na, ta nupay nakuspagda dinanto tarigaga-

yan ti pagbanag inda d dakes; gapuna, nagasat ^daguiti tao nga ani-moda d patien ti balakat

daguiti naganak kadakuada; siak, kas makitam

ita Carlos, nakaay-ay-ay ti adda A kasasaadko,

ania kadi ket naaliwegwegak ken nalaus ti su-

kirko; daguidi nga aldaw awan ti in-nak im-pafigag no saan d iti nagulib nga ik-kis ti

Saliwawd a kararwik; ti raniag ti saniata ki-

nul-ladpan na ti matak, ket j3anunotko ti nay-

yawawan idiay sipnget ti nangitingit d rabiy, ket

baguik, diak natengel a natnag ti derraas ni

daksangasat.

Apaglippasak a narlgan, simrekak idiay uneg ti

balay, ket binag-kat ko nga inruar daydi tam-

pipi nga ayan daguiti pagan-anayko ta agrub-

buatak nga apan idiay iguid ti bay-bay. Im-masidegak ken ina ket ^nagtimkak: \

—Ina, agpakadaakon kenkannab-kak ti imana?

— 30 ~ket nalamiisJi laa ti narakanak kadaguiti matak,

ket nadigus ti imana—ti mabiit agsubliakto met

laeng ditoy sibaymo.

Ti natarumamis figa igani ni led-daang

sinalbagna ti puso ni ina idi in-riak agpakada

kenkuana. Saan a nakatimek, ket nakana d

daguensen in-na linein-mes ti kararwana; mi-

natmatan-nak a nabaybayag, sa nagsangit iti

napalalo, ket; daguiti luluana a manaraganag

kul-laapanda ti sin-aw daguiti matana; Ay Car-

los jaya-unay ti kuspagkoo!. ^Nay-yanakak

k took nga agnananayon ti nanaptapaya kaniak

idi awanan-nak pay ti pigsa, idi nakurapay ti

baguik, ket diak mabalin ti agbiag no awan ti

nangsaranay kaniak? Nalalaing kuma pay ^ ri-

nabnot ni patay ti dr-ay ti biagko, tapno ti kasta

saan d naglakam ti napalalo daydi nakakaasi unay

nga ina, Umay itd^ ti babawi kaniak, ngeni

naiadaw unayen [Ay nadangkes nga inanak!....

—AI4 in-kan anakko-kinona-na a nagsangit-

ket Dios ti agal-luad kenka, sapay kuma ta

in-naka salakniban nga agnanayon ni regta ken

Jii-gasat, tapno magun-odrno ti pang-guep. jDay-

toy figatd laefigen itimaudi, anakko, nga in-nak

pan-nakisarita!../ Kas in-nak m^sal-saliwa-wa-

nan ti nakaam-ames nga aniniwanni patay nga

umasideg kaniak.......

—-Saan, sumangjpetak daras—kinonak nga im-

misem a kas panglinlifigayko kenkuana nupay

ni rikut salbaguenna ti pusok.

Idi in-nak bak-klayen daydi tampipi ta pu-

manawakon, tim-makdeF ni Ina, sanak inap-

.

—'31 — ••

pungol iti napigsa, inabkan . na ti muguinko ket

diman- nakatjjnek a pulos ta piman kas maranawti nakemna,

Maykanem liga oras.(horas) ti ^gsapa idi

umulogak idiay balaymi. Apaman d nakaulogak

kinaradkadak ti nagnd, ket diak naitured a

tinal-Iiaw ti balaymi, ta umay kaniak ni kapsut.

Ti ari daguiti bitwen rugyan'^na nga isingising

ti narangrang a rupana idiay nangato tapaw

daguiti banbantay ti daya; nasin-^w ti langit,

awan uray bassit iliga ulep a nafigisit. d mang-piltak ti tarnawna. Daguiti nasam-it A saysayan-

guseng daguiti tumatayab iTga adda kadaguiti

sangsanga daguiti kaykayo anga57enda daguiti

sangalubongan a parsua, nga agyaman ti Dios

a man-nakabalin, ta in-i a manen impalubos at

a nadatngan ti baro a bigat, ket gutogutenda

met ditoy kararwak ti ragsak ken rialibnos nga

ayat; ngeni ^c^ania ti ab-bukayenda a ragsak ket

ti kararwak nakumutan ti sen-naay^ ladingit ken

adu nga ut-ut?

Apaman a nakadanunak idiay lansangan nga

agturong idiay iguid ti baybay, im-masideg kaniak

ti maysa ngl ubing ket in-iia inyawat iti maysa

A surat: kinona. d sinaludsod:

—Pakawanandak, dakayo ti day dayawen nga

agnagan iti Manuel?

—Wen, siak . . , .

— lyegko kadakayo ti sarat-kinonana-payted ni

Maming,—(iSurat ni Maming?—Sinaludsudko ^ nagsid-

daaw.

— 32 ——Wen, ta binaon-nak a nasapa ditoy a lansa-

iigan figa aguray kadakayo. 4^ '

\

-rAgurayka ti apagbiit ta sumuratak iti sungbat

daytoy surat na. ^

—Madaanak nga agtungpal,

Dinarasko ti nangisurat iti dua d, paset ^ panag-,

Dios ti agbatik ke^kuana ket isiit daguitoy.

'^Dinak lipaten Maming, ayat daguiti ayatko!

Lingayem ta kararwa, Lfnulanak ta puso,

Lak-amek gapu kenka, rigat, took k nakaro,

Ket no irair ti kasaor ti rabiy maal-lingagmo

Timuden ta isut' pangipawitafc ti saib-bekko/'

'*Ikarim, isapatam... daydi irn-nas nfnam-nanna.

Nga im-mokook ditoy rikna ken ditoy met kararwa,

Anansata ituredkot* rig^t amin d Idusa;

Ayat daguiti ayatko, r(atarnaw a saniata,

Nam-nama toy kararwak, Dios ti agbati kenka"

Manuel.'

: ..^

%,

Inyawatko daydi sinuratak ti daydi ubing ket

^kinonak kenkuana: ")

—Alaem daytoy surat ket itedmonto ken Ma-ming, kunamto kenkuana a daytoy nga oras

fhoras) in-nak aglugao ti punting k mapanManila.

—Wen, madaanak nga agtungpal, Dios ti

kuitioyog kadakayo-kindnanat, sim-mongbat ka-

niak, sakaini nagsina.

•^ ^

— 33 —Apaman li nakaadayo kaniak daydi ubing^

piniguisko ti ab-bong daydi^urat. Binasak, ket

^^ daguitoy ti sinagudayna:

**Gay-yernko ken ay-ayatek k Manuel: ti na-

kuspag r>^ iina ni daksangasat isut' piman

itd ti mafigitulak kenka, tapno ,ti kasta uma-

dayo ket maypusayka; kaniak, ta ania kadi Ma-

nuel isut' nakaikarian a gasat aga agbiag; Sgem

adda kaniak ti pigsa ni nam-nama d dumtengto

a saan figa agkurang 'ti aldSw ^ naingasatan

nga intd Span-nakananam ti naimbag ken na

sam-it d tub-bog ni ayat a kupkupikupan daguiti

kararwata; lak-amenta ket inta aid itured da-

guitoy a kalak-aman, ta awdn ladingitj nga ag

nanayon, no saanto nga agbanag ken- imnas^

ken nasam-it d rag-6 daguitoy kararwa. Saant

iiga agnanayon nga iti sipnget ti rabiy in-na

bungonen toy luborig. . ,.....•

"k\k Manuel inka idiay Manila, iwaksim ta

led-daang, lingayen ta puso, tapno iti kasta

nasayaat-to ti pagbanagann ^JLumdaangka Mannel

iti ipapanawmo ditoy ili d nakay-yanakann? Pa-

nunotem, laguipem daguiti inkarim kaniak tapno

maunas daguita nalaus &. sagubanit ta kararwam.

•'Awantoman darikmat ti aldaw ken rabiy figa

aglabas a daguiti bibigko didanto balbaliksen nga

agnanayon ti nasamit unay ^vnaganmo . . .; No

sumannayto ditoy kararwa ti lamiis ni sen-naay,

ket natarumamis nga igam nidukdt, sunialbagto >.

ditoy 'puso, ti laguipmp isuntot' pagsammakedak

nga agnanayon no mautoyanakto ti pigsa nga

agsagaba iti nakaro nga ut-utna, ket no ni

^mk

.;•... .

-: .— 3r— .

ragsak a nailangitan iyap-payawnanto kaniak

daguiti nalamuyot a payakna, daguitinto nasa-

dia a gutok toy pusok ipawitkonto ken nasiglat %

a pul-6y tiaSgin tapno iti kasta in-danto daway-

yaen ta puso ket naimnas -figa inana agsalak-

haptb dita rikna , •

^^Dios ti kumoyog kenka, Manuel, gay-yemko

k diakto kalipatan; inka idiay Manila, agawaam

a . ragpaten ti pangguepmo, kukuata ti aldaw,

apitentanto^ saan iiga agkurang ti bufiga ni

ayat , . • . kararwak ti kutnoyog kenka iiga ag-

ijanayon . . . . jAdios Manuel !^^

Maming.

Daytoy a suratna kaniakj, nayrapit ti sang-

^kasiglot a buokna a nadigos iti bang-bangl6, diak-

man ket naturayan nga inaguep.

Apagtutop a lumgak ti narangrang iiga^ ari

daguiti bit-bitwen idiay daya idi makadanunak ti

iguid ti bay-bay. Adii daguiti tat-tao nga agta-

taripnong, ket dinagusko ti im-nnasideg kada-

kuada 4 nagsaludsod no sia-asino iti daydayawen

aga '*Arraez*' ti punting iiga agrub-buat ngaapan Manila ti daydi nga agsapa,

Maysa kadaguidi a tat-tao ket isut* kalakayanda

A makitak isu ti im-masideg kaniak, ket kinonana

ti sim-mongbat:

—Siak, madaan d bilinem anak-ko, ti na-

/tiumo unay nga ''Arraez'' ti punting '^San Cris-

tobal** Iiga agluas itd A mapan Manila.

—Agdwat kayo pay Ama iti^aglugan?—Sina-

ludsodko kenkuana.

—Wen, anakko-kinbnanat' sim-^mongbat, sana

sinaludsod ti panguepko idiay Manila.

—Apariak, ama, kinonak d, sialumamay, agsa-

pul ti pakaiserkak a pakabirokan iti pagbiag/

ta ditoy iii tayo narigat unay ti pagsapulan

^ket mano ay^ ama iti reb-bengko 4 pagbayad

kadakayo? .

—No dayta kunayo A ' pagbayad, kinonana

kaniak sanak sinal-labay nga inyadayo kada-

guidi kaduana a nanglikmot kadakami-saan yo

6, pakadanagan, ta siak ti makaammo; kas

innak maaw-awatan A dakayo, padakayo a ma-

rigrigat, tapno malaksid kayo iti panagbayad.

inkayo ibilang a maysa kadaguiti tack, no ka-

yatyo nga awaten, ket into no makasarngpet

tayo idiay Manila mabalinyonto iti mapan idian

kayatyo a papanan nga awan man ti makalap-

ped kadakayo.—-Dios unay ti agfigina iti dakkel figa ayat

ken nalaus nga dsiyo. . . • . ,

Diak ammo a sawen, Carlos ti yamankokenkuana iti dakkel figa asina/ket nagyamanakmet ken mannakabalin A Dios ta intorongnak

d makasarak iti maysa d tao figa addaan asi

kadaguiti napanglaw ti panagbiagda. No kum£ti amin i parsua ditoy lubong inda tuladen ti

imbag ti puso daydi natakneng nga '*Arraez'^

ti punting "San Cristobar* nalabit ket saan i

duaduaen a nasayaat kuma ti panagtitimpuyog

daguiti tattao; ngem anfa kkdi & nasayaat ti

urnos tayo & parsua ket daguiti' ad-daan sa-

nikua, daguiti kuna i babaknang ti paguilian

- 36 -isuda met ti nangnangruna A mangdadael iti

urnos ti ili, ta pivrian ti bileg ni agani nag-

balayanna daguiti nakas-ang i kararwada^ Na-

satriit ti sad nga agruar kadaguiti figiwatda no

inda suiisuguen ti badang daguiti tattao a na-

panglaw, tapno inda maragpat ti kaydtda '1

gun-uden, ngem no nakafigatodan, no inda api-

teaen ti bunga ti linget daguiti bimmPidang A

nangnangruoa kadakuada, lipatenda met idan,

ket no inda dawaten kadakuada ti bifigay a^

rebbengda, daguitoy saanda nga italtaleken ket

iti pky nakaro lemmesenda ti afiges daguiti ag-

dawat tapno iti kasta diman sumngaw kada^

guiti figiwatda ti nasnaayan figa asug ti na

diosan ket nakanatad & linteg*

^ Idi addakami nga agsasarita ti daydi "Arraez**

immasideg ti maysa d tao a nabaneg iti pa-

nag bagbaguina, ket nangyawatanna ti naimbag

i bigat daydi *'Arraez*' sana kinona:

—Apo nalpas amia.en d nasaganan daguiti

masapsapul bayat ti intayo panaglayag, ket ma-balintayo ti agluas^en, nangruna unay kadaguitoy

ilga oras (horas) ta iti angin buluntayo.

—Aid intay ngaruden anakko kinonana daydi

''Arraez*' kaniak, ket binaonna daydi tao ngainna ipaiguid ti bangka figa isut' luganarimi

figa apan idiay punting.

Natalna unay daydi figa agsapa, ti lafigit

nalausan sin-aw, awan d pulos ti uray apag-apaman d nangmt^ga ulep iti tangatang; ti

ari daguiti bitwen isabugna daguiti apuy ,d

buokna ditoy rabaw ti daga ket lawaganna

- Z7 — ,-

••

ti jsu amin a soksok ken rukrukib daguiti na-

tatayag a banbantay; natalna ti pul-6y ti angin

ket bulunanna daydi sasakayan k nagluganan-

mi; naalinaay ti baybay, [awan ti al-lon A

mangsipaar ti siglat daydi sasakayan, arignat,

maysa d dak-'kel \qv\ akaba d sarmin d nai-

paidda, ti baybay,

—Ditoyka, barok,—kinuna daydi '* Arraez** ka-

niak-ket sikat, makaam-mo ^ kumita ken agay*

wan kadaguitoy al^alikaroen 4 nga ad-dat*: ditoy

tapno ti kasta awan ti mapukaw ket may-yadayo-

ka kadaguiti tat-taok, ta nadagsen ti b^guida

figa aramid, ket namnamaek d dika masaparan*

Kalpasan ti panangbilbilinna kaniak sa rim-

muar ket natdaak idiay **Cdmara,"

Ti pnl-oy ti afigin bulunan-na ti sasakayan

ket daguiti akaba d layagna, nagukrad-da d kas

payak ti tumatayab; kas impana ti pardas ni

'*Sart Cristobal" figa agayds iti rabaw ti danom,

Umadayo daydi punting iti ili d' nakay-yanakak

ket ti ay-ayatek nga aniniwanna agpukaw ka-r

daguiti matak kas napjd'aw figa afi^ep iti agsapa

a pukawen ti lawag ti init. jAy gasatl uma-

dayoak kenlkuana, nupay kasanot* rikutna d pa-

nunoten; ti pusok arignat' rnapisi, afigesko met

tf kas mapugsat, ti nadawel d sagubanit ay-

ayamen^na man toy naisekan samoyeng d karar-

wakj ti nalaus d iadingit nagbalayan na tirikriak

ken pusok, ket isii man ti nangnangruna 1

maingtutook kaniak (jNay-yanakak figatd ditoy 4

let-ang d nai^cari figa aglrik-im figa agn?inayon

iti nakaro d took ken adu a paguel? ^Isut* nai^

:fif?^S

JJSM^

-38-pato A gasat ko idi limtuadak ditoy A bia^ nga

apan agkalkal-lautang iti adayo A'disso, adayo

iti arpad ni inak iiga ay-ayatek, adayo ti babai

i nangimalditak iti amin a riknak^ nam*nama,

im-nas, sayaksak ti biagko, Daguitoy ^ duadua

ti agal-alinonot* ditoy panunotko ket nadagsen

a mangamangd ti sumiplot ditoy riknak ket

lamuyot ni taixia umadayo kaniak; tarigagayak nga

agnakanak ti lua d napait, ta iti kasta makul-

laapan daguiti matak, tapno dida kuman makita

wen-no tnasaliwanwahan ti aniniwan d napinjtas

daydi ili d nangibatiak ti ragsak ko . . . . jSig-

latann //San Cristobal'' ti tumayab, ta bareng ti

pardasmo unasenna toy nalaus d samoyengko!

No umapay kaniak ti sipnget ni dukot, ket

lami-is ni sen-naay sumamay kadaguiti ur-urat

ko, panunotko ti agdawengdaw^ng ket marubsi

kaniak ni nann-riama; iigenn ti nadiosan A lada-

wan ni napintas 4 Maming agparang kadaguitoy

matak a kas in-na sdwen daguitoy nailangitan

a balikas: "Manuel saanka nga agaiikakii ti

masangoanam a took; Ammoem Manuel, ngaawan

ti rigat a saanto iiga agbanag ken ragsak,

awan ti agnanayon a took, kalpasan ti sipnget

ti rabiy, agban-nawag ti lawag ti aldaw; iwaksini

ti sen-naay nga umaprat dita panunot, ta isut'

nadawel a mangrubsi kenka ti libnos ni nam-

nania*' kalpasan daguitoy ^ balikas rlga in-nak

maal-lingag, agpukaw ti narangrang i ladawan

kas lawag ti kimdt idiay tangatang, ket marik-

nak ilga agsaUknap ditoy bag uiktiguit-td ni bi-

leg, ket amin d sagubanit toy kararwak mapu-

^.

—39 — ^ ^kawda d dagus.

—!Ay Carlos! . . awan a took ti nalak-amak idi

awan a masirmataakoa ti ili k nakay-yanakak ken difu-mak-kelak; nariknak d riamalba-

baliw ti p^nagbiagko. No kuma in-nak namati

kadaguiti balakat kaniak ni ina, daydi nakakaasi

unay a babai A nangsaksak-klolo kaniak idi ma-ladagaak pay laeng; no kuma impangpangagkodaguidi n m ikanak a luluana, nasayaat ngata ti

pmagbiagko, saar^ kuma d, kastoy iti nagbanagak

binig a kinadakes, kinapanglaw ken naka-ay-ay-ay a kasasaad* . . . .; Awan, Carlos, ti

umona d panagbabawi!. . . . Ufnay kaniak itd ti

dakkel A babawi, iigem ^ania pay ti maba-linko iiga aramiden ket nalpas aminen? . , . , . .

Daydi inak a i^akautangak iti adu, in-nd. amininaramid ti rumbeng tapno miailik-likak iti wa-ligawagan ti nakaal-aliaw a derrawang, tapno

diak maykawa kenkuana a matnag; figem iti

nalaus ^ sukirko, sinul-latak ti abut ti lapayagko,

gapuna naipisong?,k iti man^liwengliweng ngaunegna . . • . jAy Carlos! nakakaasi ti naghana--

gak, ket no in-nakto maturpos a saritaen daguiti

naararamid. kaniak b^yat ti panagbia^ko, kunamtonga awan makapada a rikut daguiti nalak-amak.

Ti naiigato ken man-riakabalin d Dios adda iiga

agnanayon nga umim-imatang ti araiamiden da-

gui i sangalubofigan d parsua, dinusanak iti na--

kafo, ta linabsingko ti lintegna^ Yamanek, Car-

los, no daguitoy iiga in-nak kenka saritaen isuntot'

nabileg a pagtamdaga:n tapno iti kasta dikanto

may-yaw-awan ditoy lubong & manangikulbo.

— 40 —Lima nga aldaw ti bayagrni ^ naglasat itr

ta-aw sa kami nakadanon idiay Manila.

'Apaman £ nakaserrek daydi sasakayan idiay

karayan Pasig, ti apo "Arraez** inayabannak ti

ayan-na. ket kinona kaniak:

—Manuel, buyaem it^ daguiti agkakatayag a

bal-balay, isut'pagnaedan daguiti papadi d ^'Fra-

ile*' a mangituray iti bagui ken kararwatayo,

Makitam ita ti Manila, ili ni imbag ken dakes,

sidong ti pintas ken ti laad, dagd d pagtalinaedan

daguiti awanan kapanglawan ditoy lubong. Ditoy

nga ill dikanto masarakan ti talna, binig a

daguensen; ti saan nga agkuti agnanayon d mau-

di, ket ti saan iiga agsalukag dinto met agbiag;

iti Manuel, ta nakasangpet tayo ditoy tartari-

gagayam d pagyanan, reb-bengmo a baliwan ti

kadawyam, ket tandaanam daytay *'refran'* ti

^*castila" '*EI que no sabe bailar el fandango es un

tonto'' no iyulog ti sao tayo kunana: '^ti saan-na

figa am-mo a salaen ti pandang-go nanengneng'\

AU ita ta nakasangpet tayo mabalinmo iti a pan

agsapul iti paguianam ket mabalinmo ti agsubii

ditoy, anansata saan kami pay nga agdwid.—-Wen ama, utangko A diakto kalipatan ken

niabaybayadan uray kaanoman ti nalaus unay

nga asi ken ayatyo kaniak,

Inab-kak d siraraem ti imana; napanko in-nala

ti kal-lugongko idiay uneg ti "Camara'' saak

bim-mangkag,

Apaman iiga ad-daak ti sangdt, na-figayabak

iti maysa d lugan ta ituludnak idiay **Universidad

de Stb, Tomas.** ~--x3

Bayat ti panagtartaray daydi lugan, diak manket nauma nga agbuybuya kadaguiti nakaskas-daaw a taytayag daguiti bal-balay & kinabiti. Tinalaus ^ ladingitko linub-bunan ti sid-daaw, ketumapay kaniak ti dak-kel ^ duadua no aniantot,

pagbanagak, no imbag Wdn-no ddkes . . Rumayroyti apuy ni ayat ditoy pusok ket ni nam-namapabilguen-na met toy kararwak,

Apaman d nakadanon daydi lugan idiay batogti ruafigan ti "Universidad" dim-saagak li da-gus, ket nagdissaagakti asidegyiti ruafigan, Si-naludsqdko di tao nga adda iti ruangan no addati apo "Rector" (agturay ti Universidad) ken nomabalin ti makisao kenkuana.

Kinonana kaniak daydi lalaki, nga agurayak iti

apagbiit, ta apan-na ibaga ken apo Rector, faimmuli, kalpasan ti panagdios ti agfiginak ti

adu kenkuana.

Kumurang k kagud-dua ti maysa riga oras(boras) ti kabayagko a naguray idiay sirok. Idi

nriatektekanak nga agur-uray inturedko ti napanidiay naiausan daeg d kamuymuyongan-na (Jar-din) kef idiay teng-iSgana adda agburburayok 6nalikn-aw A danom, ket masibugan-na daguidimulmula nga addat' arubayan-na.

Nalaus ti sid-daaw 6. bim-malay ditoy kararwakidi in-nak mabuya ti nakaal-aliaw '4 katayagken kalawana daydi "Universidad", ta pimandamdamok pay laeng ti nakakita ken makastrekti uneg ti balay d kasla bantay iti arigna, ta

madipay a sagumbida daguiti bal-balay idiayilimi; arigko ti nay-yawawan, ta nakamulengle-

— A^ —ngak laeng ti dak-kel & sid-daawko, ket iti

^panagriknak .^kasla saan d bumad-dek daguiti

sakak iti dagd no saan nga ag-kal-kal-lawasanak

iti tangatang-'

Pagam-ammuan in-nak maal-lingag ti danapi-

dip ti dua k tao nga urnulog idiay pagagdanan,ket nagtarayak d nagsubli idiay dis-so a nang-

panawan kaniak daydi lalaki d bantay ti rua-

figan (Povteroy. Ket idi kasta masaliwan-wanaka sumungad daydi tao ken ti apo Rector.

Daydi apo Rector nakabutbuteng ti langlangana,

ta natayag ^ tao ken nalukmeg, ket ti kuretret

ti kudil ti rupana in-da ipaduyakyak ti kinala-

kaynan. Napay lakay; ti kitana, daguiti mata-

naj saan da pay d napukaw ti tarnawda ket

no in-na ida ikita kas inda salbaguen d tuku-

den ti panunot nga adda ti utek; akaba ti

panagmugmuguingna ket saan ^ malibak ti kina-

sirib ken kinatalingen-ngen-na, nasam-it ti ti*

mekna, maytutop unay iti natanok d saadna ididy

''Universidad**.

Apaman a nakadanon ti asidegko, inabkak ti

imana, ket kinitanak d nalaing sanak nagtimkaD:

—iTagaanoka, ket aniat* gagaram?— 1 aga provinciaak apo—kinonak d sinungba-

tan a siem-ma; kasangsangpet ko ditoy Manilanga umay agsapul iti aiabalinko i pagyanan, tapno

iti kasta makaadalak

—Kel kayaimo ti agyan ditoy?~kinofmna a

sinaludsod kaniak,

-—Kasta kuma apo no mabalin

—Awan ti naganak kenka nga agpaadal?

-".43- ."

—Awanen apo ti amak, ta natayen idi sikugnak

pay laeng ni inak; ngem nupay adda d sibibiag

ti inak awan met iti mabalin-na nga iburay iti

panagadalfco ta napanglaw, ken kasta pay d

bak6t unayen ket saan-na A maanduran Iti ag-

sapul wen-no mang-gued, ket iti nangimalditan-

na iti namnama-na nga agbiag awan ti sabali

no saan ^ siak a bugbugtong ngi anakna. Apo,

ipaay-yo kuma nga ayat ken kaasi ta awatendak

nga agyan kadakayp, ipoonyo apo, ti kinaay-ay-

ay mi nga agbiag, tapno iti kasta in-nak kumamakaadal.

Kalpasan ti panangipalawagko kenkuana ti

kasasaadko nga agbiag piner-rengko ti rupana,

ket nad-lawko d natignay ti puso-na ti kaasi

kaniak, ket kinona-na nga insungbat ti dawatko:

—Nasayaat unay dayta a panguep no maoa-

Hnam ti isii amin A mayted kenka aga aramidem,

ken kasta pay nga iti agyan ditoy reb-bengna

ti agsingsingpet, ket dina man iddian iti ag-

kararag iti Dies a man-nakabalin ken kasta metn i Apo ^'Vfrgen Marfa^' tapno iti kasta in-na

maragpat ti badangda. No ti kunam & pana-

gadalmo/wen, dika danaguea ta siak ti makaam-mo kenka a mangiserrek.

—Dios unay ti agngina apo-kinonak figa in-

sungbat, saak inabkan k siraraem ti nalamuyot

nga imana*

Dagusak a nabang-^ran ti nalaus d saguba-

nitko, ket ti Dios ni talna lailoenna ti kararwak.

=Ik-kan-nak kum^ apo ti palubos ta apangko

alaen daguiti al-alikamek nga adda i nabatik

— u —idiay punting-kinonak ^ nagdawat kenkuana,

—Wen aid agdardaraska ^

Inulitko nga inabkan ti imana saak rimmuaf.Sim-makayak ti daydi lug&n, ket kiiionak di ag-

paguyod nga isublinak met laeng idiay nag-

gapoan ~mi; binautan-na ti kabayo nga inabog.

Idi addaak iti dalan itiarriikpikapik ti rag-6 ij

pusok, ket sinanamaak ti adu d saan d ma-bayag d tawen makagun-udak iti naflgato kennatan-6k d "Carrera" iiga isuntot in-nak isang-

pet nga iroknoy ken napintas d Maming;ngem kalpasan daguitoy d ragrag-6 ti karaawak,umapay kaniak ti laguip d nasantoan ni a}-

ayatek unay iiga ina; iAy wen, a>a! ta sumkenkaniak ti ladiDgit, ta piman kas innak masal-

faliwanwanan ti nalibnos d rupana d binongonti sipflget ni led-daang.

Apaman d nakagtengak idiay punting, bi-

nirokko ti arraez, ta agpakadaak kenkuana, ket

nailangitan d pam-magbaga iti imbalakatna ka-

niak ket isu daguitoy:

—Nupay bassit iiga aldaw ti panagam-amino-ta irabilangka d inaysa iiga anak, gapuna ngaadda kaniak ni tured iiga agsa6 kenka ti kayatkod sdwen. Reb-bengmo nga am-mioen, Manuel,ditoy nga ili, iti tao flga awan salukagna naka-

ay ay-ay ti panagbiagna, gapuna d siglatam ti

gungunaymo, saanka iiga agpaspasig, tapnoawan ,ti pakaysarsarakam d pagdaksan. No na-

anoska, nagaguetka ken ami-nnom a tungpalen ti

ibilbilin ti pagyanam i tao, nasayaatto iti pa-

nangtaripato na keuka ket in-nakanto kailalaan

•-45-"flga ipangpangruna; no inkanto agaramid iti

maysa A banag, reb-bengmo nga umona A pa-nunoten no nasayaat wen no pagdaksarn. Da-guitoy amin ti mabalinko figa ibalakat kenka ketyamanek no addanto laeng a simamaldit dita

laguipmo. No kns pagarigan addanto inka ma-sapsapul wen-no addanto pagturangam, umay-nakto biroken ditoy ponduan, tuinungal may-kadwa d lawas (semana) ti bulan, ta isuf ka~nayon figa isasangpetmi ditoy. AM kitaem nga-rud daguiti, al-a!ikamem; ta inkan idiay pagya-nam tapno iti kasta awan masa6na kenka, ketagsiiigsingpet ka . .... .

Daguitoy amin ti inna impalawag kaniakdaydi nalausan laing ken imbag a lakay^^

Oarlos niakita unay ti kaasi ti man-nakabalinken nangato d Dios, ta idi laeng d naam-am-monak dhydi d tao, ngem nupay no kasta, iti

laing ti awidna, imbilangnak ^ maysa figa^

anakna; gapuna nga iti tao no adda kenkuanati nasayaat nga aramid ken naarnged d panagku-kua- adda met kenkuana ti ayat ken taripato ti

Dios Tiawaiian buieug ti Nimarsua kenkuanaawan met nasayaat d tnasarakan-na.

Simrekak i iiay une- ti "Camara" ta napan-ko inruar daguiti alalikamenko, ket saak na^paka-da ken apo "Arraez' ket imbagak kenkuananga idiay ' U iversidad de Sto. tomas" ti

pagtaefigak.

Inabkak ti ima daydj apo "Arraez'- s»ak dim-saag idiay punting: apaman n^aaddaak iti sang-6t lira-muganak manen iti daydi met laen lug-

-46-g;ah a pinagurayko idiay iguid ti karayan Pasig

a pagpunduan daguiti atnin d sasakayan, Ti

n-ilausan k ragsak ti pusok oapukaw ti riknak,

ket diak napuotan ti idadanon daydi lugan

idiay safigoanari ti nasao nga '*Universidad.**

Apamaa a nakadanonak, dimsaagak idiay

lugan, binayadak daydi ag]paguyod, sank im-

muli, ta in-iiak nagparang ken apo ''Rector.'*

Idi makadatagak kenkuana sinaludsod-Da ti

naganko, ket kalpasan ti panangibagak kinona

na kaniak:

—Manuel, ti itedko kenka nga aywanam ken

reb-bengino nga aramiden A dikanto man ket

lipaten isu da^uitoy; patinayon a bigat nga ag-

lampasoka ditoy siledko, kasta met a sap-pridam

^daguiti pagbasaan nga addat' ditoy lamisaan,

ket al-luadan ta awan ti mapukaw ken mapi-guis kadaguitoy; patinaycn met nga agriingka

6, raasapa, tasaganaem ti pagdaraaiosko a danoni

\ken ti pamigatko, kasta met ti pangmalem; no

pan-nangan ti aldavv ken ti rabi-y, s/anka A

pnmampanaw ta kitaem ti pan-nanganmi (^na-

awatam?—Wen apo naawatak amin— kinonak ti sim-

mungbat kenkuana a siem-ma.

—^Nangruguika met 4^ng ^ nagadal idiay

*'escuela^* ti Iliyo? -

—Wen apo nagadalak bassit—kinonak ti sim-mungbat, saak impakita kenkuana daguiti amih4 pappapel a mangpaneknek iti panagadaldo, k^t

apaman d nakitana, kinona kaniak a nagsiddaawSana pinikpik toy abagak.

—Nasaynat Manuel daguitpy, ket^naimb'ig

kuina no a^^cnanayon ti gagetmo, ta iti ubing a

nagaguet figa agadal, makagun-od ti balaiigat ti

kinasirib, ket ^^'Ania ti kayatmo nga adalen ita?

Apo, ta ain-mibyo^ nasayaat padana aaiin

kaniak

—Wen, reb-bengrno unay ti agadal, ta no

makaadalka nalaklakanto ti panagbirokmo ti ifika/

pagbiag. ket into no bigat kuyoguenkanto figa

iserrek idiay '*San Juan de Letran'S maysa a

pagadalan a kanayon n^et laeng daytoy ^'Uni--

versidad/*

Nagtamedak a nagulimek, ket diak man sinung-

batan, la iii nalaus a yamanko, binalayan-na, ti

kararwak, ket linapdanna ti dilak nga agbalikas,

ta piman ti nasHntoan a panguepko, saan %mabayag figa aldaw in-nakto man magun-6d.

Idi nadanunan daydi agsapa figa inkari ti apo

"Rector^*, pinagsukatnak, sakami im-mulog. Apa-man d dimtengkanvi idiay *'San Juan de Letran*'

indatagnakiti ''Secretario ti Colegio**; nagsaodaa dua ngem diak man ket naawatan i nalaing

ti nagsawanda ket in- Kik impagarup a maypan-guep iti panagadalko ta isu ligarud ti puon ken

gapuna iti napananmi.

Daydi met laeng nga aldaw ti panangruguik

^ nagadal, ket iti nangikabilanda kaniak, ti

umona A tawen ti adal d ''Bachiller'* (primer a no).

Ti pardas ti aldaw nga aglabas^^arignatV atlgin

& nasiglat, ket ti bias daguitijparsua sumurotkenkuana ^ sipipiguerguer figa apan idiay na

kaamames k sidoog ni patay, JAy wen aya daguit

J- '-^'^Si

-. .-48,;-: -

sangalubdiigan d parsua! . . • . Ti biag arignat,

pan-aw 6, sumgued, ta no ddmona ti gumilayab

darangnat' napalalo, nijem no maid-depen dripu

laeng A nalamiis ti rnatiddan figa iwaris ti pul-6y

ti kasaor. Itaa Carlos, ta addaak iti wangawanganti tanemen, nalamiis a laguip laengen ti adda d

jiabati kaniak, napait A lulua ti manaragaqagkadaguiti matak no surnken ditby kararwak ti

laguip daguiti nadumaduma nga in-nak inara-

rarnid idi kaububingak pay; awan d pulos ti

panangipapangko nga in-nak madahon ti kina-

lakay, ta idi, impagarupko nga agnanayon ti

pigs^ ken tibker ti baguik.-

—In-nak tuloyen Carlos a saritaen ti biagko

no saanmo a kauma a dengguen—kinona dayd^

l^kay.

—Adayu unay a maumaak, ket yamanekno saankayo a mauma A mangumpot ti pakasa-

ritaan ii biagyo—kinona daydi bum-bumaro ti

sim-mungbat; ket sa rinogyan daydi lakay ti

nagsarita.

Bayat ti umona d tawen nga in-nak panaga-dal, pulos a diak nasaludsudan, ta ti mangadalkadakami, in-na ipangpangruna laeng daguiti

naasideg, wen-no daguiti an-nak ti kakastila, ta

asudat' nalaing A manglana kenkuana: Iti paymaysa a saanna d pangitaltalekan kaniak, ta

siak ti kapan^lawan ti kavves d sumrek ngaagadal; kasta met daguiti kaadalak d d^k paykayat nga asitgan ken kasarita/ket baguik laengti malalaisj ngern nupay no kasta, ti gartemkonga agadal saan nga agalipapay ditoy kararwak.

Idi madanunan ti bulan nga inkami pana-

gueksarnen, kaasi ti Dios naadalko d nalaing

arnin daguiti nalpasaniiii: idi maawagan ti naganko

diai-matagak kadaguiti niangut^ksamen, ket nasu-

blatsublatda ^ nagsaludsod iti adu & kita wen-no

bcinag kaniak, ngem nupay no kasta awan ket

ti] natiliwda kaniak d nagbiddutak. Kalpasan ti

pan-nakaeksamenoii arnin binasa daydi "Maes-

tro*' daguiti nagnagan daguiti nakarkarruar, ket

jiaasi ti Dios, maysaak kadaguiti naawagan*

Diak rnasaba ti ragsak ti pusok idi nang-

guekko a naawagan ti naganko, ket dinagusko

ti nagawid, ta in-nak inyamnio ti apo ^*Rector*^

a pagyanak, ket isii met nalaus ti yaman na

kaniak, ta inik-kan-nak pay figarud iti maysa ilga

eskapulario (escapulario) ti '*Virgen del Rosario'"

ken tal-lo i pisos figa in-nak igatang iti sapatosko

(^apatos).

—Sapay kuma Manuel ta agnanayon 5 kasta

ti gaguetmo tap.io malpasmot* dards ti adal

mo—kinona kaniak daydi apok ket pinikpikpikna

ti bukotko,

Dinagusko met ti nagsurat ken in a ta impa-

damagko ti irruruar ko ti eksamen (exdmen);

kasta met ken ni Maming, iigem ti suratko

kenkuana nairapit ti agtungpal ken ina, ta seknak

ti pan-nakatiliw ni amana, diket maminan6 ta

isuntot* pagluksawan na kaniak.

Nasurok 6, maysa d bulan ti in-nak napalabas

saak naawat ti subalit daguiti sursuratko, ket ti

surat kaniak ni ina sinagudayna daguitoy nalau -

san samit i binatog:

%pM

"Manuel, ay-ayatek unay nga anakko: inawatkoti ittwek unay, ^ suratmo kaniak ken kasta metti nairapit nga agtungpal ken Matning, ket diakmasaba ti ragsak iti pusok ti pan-nakaymatangkoti adda i kasasaadmo dita ken kasta met ti inkairuruar ti eksamen (examen) ket sapay kuma iti

apotayo a Dios ta ik-kannaka laeng ti regtJi ngaagn^nayon ken salun-^t, tapiio ti kasta ti mabiitnga aldaw agsublikaf daras ditoy ili tayo.

'*Ulitek nianeri kenka i s^wen, tapno dikamalipatan, nga an-nadani ti panagbiagmo dita,

tapno saanka a maywawa iti ^dalan nga '

jnkapiinan tinorong. Agkam-matalekka ken apo Dios,ta iti kasta ilisinaka ti peg-gad.

^^'*No iti suratmo ken Maming pinaypangko, ket

ti kunana nga insungbat ti tao ^ binaonko, ngainnanto subalitan. .

"No siak ditoy kaasi ti Dios napiaak laengnga agsagaba ti adii A took maypoon iti agna-nayon i pananglaglaguipko kenka, nangrunaunay itan, ta dumasd,r kaniak ti bantot'daguititawen. Sapay 'kuma anakko ta iti mabiit aga-widka ta bareng no makitaka pay; ket Dios ti

agaMuad ti adu kenka.

"Toy naayat nga jnam nga agnanayon dmanglaglaguip kenka.

Rufina."

A maiigan d 'ragsak ti kararwak, idi in-nakn ibasa ti il-iliwek unay a surat kaniak ni ina, ketti Dios ni talna sinalaknibanna ti baguik; ngemapaman d naymutektekak ti sinaguday tl surat

/

:

—-SI —ni Maming im-mapay kaniak ti nainget i dukot,

ket isumet daguitoy d binatog:

''A3'-ayatek d, Manuel: diak am-mo ^ sawen

wen-no iriialdit ditoy A surat ti dakkel ngaayat ken rag-6 ti pusok idi inawatko ken nabasak

ti sinaguday ti suratmo, ta riasamit a damagin-nak napagteng- nga isii ngarud ti kunam nga

inka iruruar ti eksamen.

''Yamangko ti napalalo, ket diak hasbaalan nga

inaguep ti naini-nas d naganmo a naymaldit iti

baba daytoy suratmo, ket natarnaw a lulua ti

naraganag kadaguiti rnatak, lua ni ragsak nga

isut' in-nak panangwaknit ti sipnget ni\sagubanit

a mangul-Iaap ti kararwak.

''Saanka i n^asdaaw Manuel ta in-nak kenka

dawaten, ta no mabaiin kutna nga iddiam ti

agsursurat kaniak ta dinlo ket maminano ta ma-

tiliw ni dnia daguiti sursuratmo tapno ti kasta

awanto kuma ti bareng aniaman ^ mapaspasamak.

Laksidem dita panunot daguiti barengbareng a

banag; ket dika met pagarupen ^ daytoy nga

in-nak dawaten kenka, maypoon iti diak kayat ti

innawa ti suratmo, saan Manuel adayu unay

dayta a pangi^uep, ta kas in-nak kenka inulitulit

figa insapata a sika awan sabali, ti kasimpungalak

nga agbiag inganat* 'tanem; no saan nga iti

tartarigagayak nga agnanayon ti jnta pan-na-

kailiklik ti pagdaksanta.

''Daguitoy amin ti dawatek nga igunamgunamkenka, ket sapay kuma ta matungpaL

Toy na^yat* unay i kabsatmO.Maming.

_ — 52—

• .

Kalpasan ti pan-nakabasaklti suratna kaniakdiak amrmo ti m-nak napagteng, ta nagsipnget

ti matak, ket nakana d sagubanit ti nangtalang-

kaw ti riknak. ^jAnia a pang-guep ti pagdawa-tan-na kaniak nga iddiak ti agsurat kenkuana?Nainget d duadua ti tumapkal iti isipko, ket

agal-^linonoti nadumaduma d parnpanundt ditoy

utekko (jPaglikudan na iigata daguiti in-na

kaniak insapati? Ti imat' tawen nga aglabas

isuntot* makaa.n-ino A mangibuksil ti napudpudnoa pagbanagak,

Nupay no kasdi ti in-nak napagteng saan ket

d naogutan ti gartem ti kararwak nga agadal,

ta adda kaniak ti nam-nama a ni Maminguray kaanoman dinanto paglikadan ti ayat nakaniak.

Idi diuiteng ti bulan d panaglukat ti ''Colegio''

nanrugui-ak manen d nagadal iti maykadua A ta-

wen ti kinabachiller (se^undo afio de Bachilier,)

Nasaysayaat ti kasasaadkon ta ti mangadalkaddkami am-am-monakon, ket maminsan ti tung-

gal lawas (semana) ti pan-nakasaludsudko*

Idi madanunan ti eksamen, kaasi ti Dios na-

karruarak manen, ket iti saari A nabayag d

tawen nakaalaak ti •*T(tulo de Bachiller/V

Kayatko kurna idi ti agawi Jen idiay ilimi,

figem ti pagyanak a Padi ingawidnak, ta aga-dalak ti kinaabogado. Kinunana kaniak ngaimpalawag nga awanto met laeng ti maybadangna unay iiga adii ti panagbirokko ti pagbiagti bassit iiga in-nak inadal, ta awantot' sabaii

dkaikariak d pagsaadan idiay ilimi no sumang-

- 53--'

petak no saanto rlga agsursurat (escribiente)

weii-no kinamaestro laeng ti *'escuela pub ica/SGipuna d nagbati-ak, ta urnay met karuak ti

apal d makagun-od ti ^'titulo^^ ti kinaabogado,ken kasta met figa in-nak pinampanunot, no ad-daiito titulok ti '*kina-abogado'' ad-addanto payti panangipangpadgruna daguiti kakailiik nosumangpetak, ket ti amd ni Maming saan-f)an*on

nga ayaweri ti kinataok, ket-kapilitan figa unian-

nugot ti panagasawami ken anakiia.

Idi dimteng ti bulan A panaglukat ti '*Univer-

sidad de Sto. Tom^s/* ti apo '*Rector*VinyaIaan-

nak iti ''matricula** ti panagadalkot, kifvaabogado,

ket kiinonana kmiak, no ti pa-basaan d n)d-

sapsafrdt.o, cliak pakadanagan ta isut* niakaarn-

nio, ket iiitedna kaniak figa aywanak ti isu#

amin a liblibro d kukvia ti nasao iliga Univer-sidad.

Rinogyak ti nagadal, ket nariknak d nasayaatken nrurn-nas ti panagnanam ko ti panagadtikadaguiti linteg, ta daytoy figa adalen ma-sursuro ti reb-beng ken rumbeng nga aramidenwen-no tungpalen ti tao nga agtalinaed iti ili

wen-no guinionj^ daguiti kapadpddana d parsiia.

Awao A pulos ti niapalabasko nga eras kenaldaw a saanak nga agbasa kadaguiti nadumadumaa pagbasaan ii^a ^ddat* a wangko, no malpaskoamin daguiti naibilin nga aramidek, ket maypnonkadaguiti nagp^yduna 5 gaguetko figa agadahlimtawak a kdaingan ti ''Clase*'.

Bayat ti agkarvikanem d tawen nga in-nak

panagadal, ti kinaabogado kaasi ti Dios saan--nak

- 54-

man ^ natnatnag ti eksamen (examen); ket idi in-

nak naturpos amin daguiti rumbeng figa adalen ti

agabogado, inayabahnak^ daydi pagyanak k padi

ket kinonana kaniak:

—-Itan Manuel nalpasmo aminen ti rebbengmofiga adalen, ket, urayea? laefigen ti panagek-

samenmo nga isut in^a pangpaneknek. ^ maba-

linarn figa ikapet ti 'Toga'' (kawes daguiti rum-rhuar nga abogado) ket no namnamaem d kabae-

lam ibagani kaniak no kaano ti aldaw d kayatmo i

panageksamen ta siak amin ti makaam-mo kenka,

—No naabalin apo-kinonak ti sim-mungbat

dards-no umay ^ lawas (semana),

—Wen-kinona daydi apok-no kasta ti kayat

mo, ngen manipud it^ reb-bengmo unay i saan

nga ib-batan ti pagbasaam ta inka adalen dnalaing

daguiti nal-nalpasam tapno iti kasta in-ka makar-

ruar; aid mabalinmo ita £ rugyanen ti agadal.

Apaman d nalpasna amin nga impalawag

ti kinaykayatna figa impalpalawag kaniak,

rim-muarak idiay siledna.

jAy! Carlos, diak ammo a sdwen kenka ti

kadakkel ti ragsak toy kararwak kadaguidi figa

aldaw. -Arigko ti maysa figa agtiwel ^ saanko

nga ammo ti in-nak aramiden- Dakkel ti nam-namak nupay saan a nadatngan ti aldaw ^

naikari nga in-nak panageksamen a makarrua-

rak , , • . i Manuel, ubing d naka-kaasi^ napanglaw

i duyan ti in-na piman nakay-yanakan, mauy-

uydw ti panagbiagna, tinalawan-na ti ili figa

in-na limtuadan maypanguep ken ayat, ket no

- 55 — -,.

.•'

in-nanto aH sub-blianen maysanto nga aboga-don ti kasasaacinan!

Magmagna 6. duapulo ket in-nem ti tawenkoidi in-nak nalpas ti adalko.

Umay kaniak ni siddaaw maypanguep ti ka-awan ti surat ti in^k bayat ti nasurok A maysai tawen, <?Nalipatan-nak fi^-atd ni inan? Nai-nget A dua-dua ti sumiplot ditoy isipko, gapuna^ nagsuratak a dagus kenkuana, ta ipakaam-mokfiga iti umay d lawas isut in-nak panagek-samen, ken kasta met figa insuratko iiga apaman^ makarruarak aga-widak dards.

Saannak a nagsurat uray dua d kabatog kumalaeng ken Maming maypanguep ti panageksamen-ko, ta umona unay ti panangisuratna kaniak ngaiddiak ti agsursurat kenkuana dintp ket mamimano •

ta matiliw ni amana ket ti^ maykadua, ti ayatko d^

mangkel-laat kenkuana, ta no dumatagakto idiay

balayda addanton titulok figa abogado.

Idi madanon daydi aldaw^ naikari figa innak

panageksamen, ti rupa ti Universidad naarkosan

ti nadumaduma d kita, kasta met ti 'Taraninfo'*

disso k pakaaramidan ti nasao figa eksamen

(exdmen).

Aguin-in-nagaw ti lawag ken sipnget idi ma-gangtan dafiuiti pagsih^wan d dadak-kel idiay

riiar ken uneg ti nasao d^^Paraninfo'V^et^lawagda

ti napalalo; agadadal ken saan idiay Universidad

adu ti ini-may nagbuya kaniak, ket naganko ti

saan flga agpulsot & pagsasao daguiti tattao.

Apaguisp d maykapito nga oras ti rabiy idi

pinatit ti apo **Rector*' ti kampanilla (Campanilla)

ket ainin . a tao nga adda nga agdadaripit ti

kaa iuda nagtamedda i nagtalna, li apo **Secre-

ta i)'* inawagfin-ia ti naganko, ket idi addaak

iti saiigngoanan daguiti inangeksamen kaiiiak

pinagtugawnak ti apo ''Rector'^; ap^rnan a naka-

tugawnk, maysa kadaguiti /^examinador*^ rinug-

yan-na ti nagsaludsod kanir»k ti nadumac umaa bariag, kalpasin ti maysa nga oras, sim-mublat

daydi maysa, kastamet nga adu iti ic-na sinal-

saludsod, maysa nga oras met ti kabayagna, idi

nalpas daydi maykadua,,sumublat daydi maykatlo,

ket impaay ti Dios d nasungbatak amin a

sfnalsiludsodda kaniak; kalp^san ti eksame^n

pinatakderdak, ket impakdaar kaniak ti apo

"Rector*' nga urayek ti pagtitinongan daguiti

"examinador.''

Idi nalabes ti kagud-dua ti oras inayaban-nak

ti 'apo ''Secretario*^ ket kiriona kaniak A nakar-

ruarak ket nakagun-odak ti *'Sobresaliente/'

Daguiti gagay-yemko ken kinakaadalak ngaimmay nagbuya, apaman ^ nangngeganda k

nakaruarak im-masidegda amin kaniak, ket in*

dak linikmot nga inap-appufigol iti dakkel d ya-manda ti iruruarko.

iNgamin man Carlos! kas saan ^d nakapatpapati

ti gASatko d nagadal. Subliak ti ilik, ilik figa

ay-ayatek ilgem namalbaliw ti kinataok ken adda

i kasasaadkon; gan-gan-naet figa agbiag, naka-

kaasit* pahnakayanak, mauy-uyaw nga agnanayon(naypuon ti kinapanglaw, ngem ti ima ni gasat

pinalugudan-nak d nakaragpat ti pagarian ni

nadiosan d sirib. Sub-bliak ti il-iliwek unay a

-57 —dag a i tinubu^ iigein saan 4 kas idi ti addaa kasasaadkon, nga ubing figa agtartayay iti

.

daldaian arigkot' aso a nakagarot. (jAnianto

ngata ti kuna ni Maming no dumatagak ken-

kuaiia? ^Awanto ti makalappeden ti parinaka-

tumpal ti nasantoa\i a karingkarimi? . . • Daguitoy

a panpanunot ti sumiplot-siplot diloy isipko .. .

Nagun-odko ti kinalikaguman ni Maming kaniak,

tinumpalko ket diak man nagkurang uray bassit

ti dinawatna kaniak £tungpalen-nanto met ngata

ti inkarina ken insapatana? Adayo kaniak ti

duadua, ta am-mok a nasayaat ken nalibnos ti

panagpuspuso ni Maming, naem-ma d babay kef

am-mo-na a basul a nadagsen ti kari d saan d

tungpalen; ngem amangan d took, amafigan figa

ulpit no agbaliw ti nakem-na—^Anianto pay ^i

ragsak-k6 figa agbiag? Ni patay isut* makaam-moa mangsupapak ti tookko. . ; • , , ^ . ,

Saan-nak d nakaturog a nalaing: ti daydi d

rabi-y, ta adu ti mapampanunotko figa ift-nakto

aramiden no makasangpetak idiay ilimi. Awanmakapada ti ragsak ti kararwak no lumaguip

5aniak ti napintas d ladawan ni Maming. . . . , .

—Manuel, itdn nakadanunka ti kayatmo d

danunen, *ket mabalin mo itd metten ti agway-wayas figa agbiag a saanka ket a maykuskuspil

iti padam a tao, ket sapay kuma iti Dios no

agnanayom ti gaguet mo tapno awanto uray bassit

ti pakasasawam kadaguiti kakailiam. Itan

mabalinmon ti duaiatag ti sakklang ti nafigato

nga Ukofn (]ilSzj nga umungpot ti Iint6g daguiti

tao figa addaan kalintegan-da no inda awagan ti

-58~.

badangmo. Gapuna figa adda iyawatko kenkaa maysa & ringor ti gay-yemko ket yamanek noganetguetam figa adalen bareng no mangabakka.,Daguitoy d pappapel ti nakaisuratan amin nj>a

impalpalawag daguiti naduduma d saksir-linuktan

na daydi '*Cajon'' ket in-nalana ti sangkabalkoti papel ket saoa inuk-krad—Daytoy d gay->emkomaysa i kastila a nabaknang isw' naisak-klan^^

maypuon ti pinangpapatayna iti maysa figa agyank-enkuana, ta daytoy fi^ a agyan kenkuana kayatnai takawan k6n liputan d patayen ni apona, gapunai pinatayna, ta nasukalan ti dakes ftga in-na

gandaten fi^a aramiden. No umay & lawasnaisut' nadutok nga aldaw ^ pan-oakaaramid ti

''Juicio'* idiay "Juzgad-V, ket no namnamaema mabaiinam daytoy ^ ringor sika ti pangiku-n^itak ta isut' dawat day toy gay-yemko a naseknan.

•—Wen apo padasek nga adalen, bareng noadda pangalkalapkapak d kalintegan daytoy gay-

yemyo ket no diakto mabalinan wen-no awan k^^n-tegan-na^awan ti rumbeng nga aramiden nosaan i

tungpalen ti nakanatad nga ipatay ti nangato figa

Ukom—kinonak ti sim-mungbat kenkuana.—Aid Manuel alaem daguitoy pappapel ta ada-

lem i nalaing ket no nam^namaem & mabalinanibagam daris kaniak, dua figa aldaw ti itedko

a wayim & mangadal.

Inurnosko amin daguiti pappapel ket saak in-

nala nga impan idiay siledko, Rinugyaki binasa

daguiti nadumaduma nga impalpalawag daguiti

"saksi, ket"~idr naturposko amm & nabasa, inam-mirisko i nalaing no adda^ kalintegan daydi

— 59 •" -: - /-'^^^::^^ ._'

nakapatay* Idi adda uppat flgata nga oras(horas)ti bayagko a nangadadal rimsua kadaguitinadumaduma & napampanunotko & daydi kastila

a nakapatay awan ti basulna ket reb-bengna ti

saan & mapatayan iti dusa.

Napanak d dagus idiay siled ni apo Rectorta apangko imbaga kenkuana a mabalinak. Ki*rionana kaniak, i rumbeng figa aramidek ngaapanak idiay pagbaludan ta in-nak am-muen knalaing ti ipalawag daydi nakapatay. *^

Dioagusko ti napan idiay nakaibaludan daydikastila. Apaman fi nakasangpetak idiay d disso,

nagdawatak ti daydi *'Alcaide'Vtapno no mabalinpalubusan-nak d makisao ti adda i balud,

Sinaludsod-na, no siasinoak, ket no aniat* puonken gapuna; kinunak kenkuana a siak ti abogadoti tao d nakapatay nga adda nga agdama isibabalud*

Pinalubusan-nak daydi ''Alcaide'' d simrek;nadanunko daydi kastila d nakawaran pimanti ima ken sakana; sinaludsodko kenkuana noisut' agnagan ti Basilio Perez, sinumbatan-^nakiiga isu, ket sana sinaludsod ti gagarak kenno siasinoak^

—Siak—Kinunak kenkuana—ti abogado a na-ligikumitan ni apo ''Rector*' ti ''Universidad deSto. Tomas^* ti ringoryo, gapuna iiga umaykayo kitaen ken amaden no ania k panguepti nakapatayanyo, tapno ti k sta maam-muakti adda i ka lintpg^^nyo

m

Sinaritana kaniak ti puon ken^ gapuna ti na-kapataydn-na:

— 6a —Siak—Kinoaana—may saak d "Comerciante"

ket adda maysa d tao n^a agyan kaniak ket

daytoy d tao isut' napatayko maypuon iti dake*

a panguepna nsja aramiden kaniak, ket ii -nak

kadakayo ita saritaen no l.asulko wen-no saan

ti panangpatayko kenkuana. Iti i ami isan

a rabi-y idi addaak iiga aguic!-idda, nang-fi.egak

ti danapidip ti tao d, sunirek idjny siledko,

kinitak no siasino, ket n taok nga isu daydi

a'^yan kaniak; ^iak nagtagtagari a pulos ta

siniimkc no ania ti panguepna, ta apay d sutnfek

kadagaidi figa oras ti rabi -y jdiav siledko. Ira-

maynak tinan-nawagan idiny ayanko n-a a',?uid-

idda, ket inip tona ngnta nga addaak d mat-

.maturog ta awan d pules ti garawko. Im-

^^maday-o kaniak ket inasi-gan-na daydi lakasak;

kinautna ti tulbak nga adda ti bulsana ket

Sana linuktan ti baul, apaman h. nahiktan na

binukibukna ti unegaa ket in-ruarna ti suput ti

pirakko; idi kasdi ti makitak a panguepna,

binugtak-ko, ket biin-marinkuasHk d tim-makder

idiay iddak; ngem daydi a tao nupay nati'iiwko

ti naalas unav nga aramidna saan man d nagtaray

ket inasi-gan-nak d siig-guem ti punial ta kayat

nakman d patayen*

—No agpuk-kawka biag mo itd ti agkanibusanan

— kinonana kaniak d layatan ti adda nga igam

nga ig-guem-na«

Apaman d nakitak ti kasdi nga aramidna,~~nagsanudak kel napanko guinaw-at ti *'rovolvcr'^'

d naybitin idiay adigui; idi makitanak nga adda

ig-guemko dinukcsnak-.d bagkofigen, ngem saaa-

— 6i —na d naaramid daydi d panguepna, ta dioaraskoi pinaltugan.

—Daguitoy amin, apo abogado ti mabalinkonga ipalawag kadakayo, ta isut* napudno 6naaramid inakabasulak figata daytoy fi-a aramid?—Ti kunak, saan kayo & nakabasul, ta rumbeng

unay ti inaramidyo^ ngem saan figa am-mo noti nangato flga Ukom patayan-nakayto iti dusa;nupay no kasta dikayo agdanag ta aramidekamin 6 kabaelak d mangumpot iti kalinteganyo,ket dakkel ti nam-namak a rum-muarkayo ditoypagbaludan.

-jSapay kuma no kasta, ket diakto mabaybayadan figa utang kadakayo.—Iwaksiyo ti danag, ta no awan ti basul

,

awari met ti ikaro; ket itan agpakadaak kadakayoket no Lunes ti umay d lawas isunto ti pan-nakasusik ti ringoryo.

Rim-ftiuarak idiay uneg ti nakaybaludan daydikastila, ket adjj ^ pampanunot ti agtataripnongditoy isipko.

Apaman nga addaak & magmagna nga agawidpampanunotek met ti rungbeng figa aramidektapno iti kasta mangabakak iti umona unay £ringor d naikumit kaniak.

iAdda figata kalintegan-na? iPiidno amin tr

in-na sinarita kaniak? Ti nakapatay ti igam,igamto met ti in-na pakatay^n; figem isaan kmabalin d labsifigen daytoy <i linfpg H gn al^ ti

Dios nga im-may ditoy dag^ ^ natutopk. tapnomaisalakan ti dakes daguiti sangalubofigan iparsua? Ti tao saan«na a reb-beng wen-no awan

— 62 —ti karbeiigaa-na^ a pumatay ti padada A tao

figem ^(iiakabasul met ngata ti ^^Verdugo" \&

mangbitay iti napatayan ti dusa? nalabit figa

awan ti Hnteg a" mangdusa kenkuana, gapuna,

no adda nakanatad ^ *'gapu'* saan A basul ti

pumatay. Ti adda i balud nakapatay ngem adda

kalintegah-na.

Apaman a nakagtengak idiay "Universidad'**

dinagusko ti napan idiay siled ti apo ''Rector'*

ket sinaritak amin keakuana ti impalawag kaniak

daydi balud.

Kinona ni apo ''Rector'* kaniak a siak ti

makaam-mo i mangadal a nalaing iti nasao &

ringor/

Rim-muarak idiay siled-na i siVaragsak ta

^ nam-namaek A mangabakak, ta nalatak ti kalin-

tegan daydi kastila d. nakapapatay.

Idi nakain-inanacik, rinugyak ti nagsurat iti

in-nakto idatag idiay "Ju2gado" no madanon

ti aldaw a naikari i pan-nakasusik ti nasao A

ringon Nagmalmklemak A nagsursurat, ket idi

isu d lumned ti init, isu met ti pan-nakalpas

amin daguiti rumbeng d maysursurat.

Dimteng ti aldaw a Lunes; nagriingak a na-

sapa; inkapetko ti kasayaatan A kawesko, ket

idi agpatit ti maykawalo nga oras ti agsapri im-

mulugak nga apan idiay **Juzgado*'.

Dumatagak ti sangoanan ti nangato nga Ukow?,

ket impalawagko kenkuana d siak ti abogado ti

naisak-klang d Jbasiiio P6rez.

Kinuna daydi Ukum i reb-beng i, rugyanen.

Ti *'Promotor Fiscar' tim-^nakder A da^^us,

-63 -ket impalawagna amin ti nakabasulan ti tao a

naisak-klang; kalpasan ti panagsalaysayna dina-

watna ti ''Juzgado-' d reb-beng ni Bksilio P6rez

ti mapatayan ti dusa, ket ti dinawatna mabitay.

Idi hagtugaw ti *Tromotor Fiscal^' sim-mub-

blatak met d nagsalaysay; impalawa^koiti Ukoma saan d nakabasul uray apagbassit ni Basilio

P^rez, ta iti in-na pan-nakapapatay, saan i

maypuon ti dakes d panguep, no diket inara-

midna d panguisalakan-na iti biagna. Binasak

daguiti nadumadnma fi^a ioipalpalawag daguiti

saksi d nailanad iti papel ket saak pinagdadasig

idd. Kalpasan ti nabayag^^ panagsalsalaysayko

dinawatko iti natan-6k nga Ukom jJ saan &

rumbeng d mapatayan iti dusa ni Basilio F€vez*

ket ti rumbeng unay maluk-atan ti nakayba^

ludan-na.

Ti nangato nga Ukom kinonana kadakami a

dina pay mabalin nga ipatay ti Hnteg, ta reb-

bengna pay nga adalen ket uneg ti dua iiga

aldaw maam-muan ti tungpalna.

Apaman d nalpas ti nasao & "Juicio^' naga-

widak d dagus idiay "Uniyersidad^' sinanamaak

iti dak-kel unay d iti ringor d naikumit kaniak

mafigabak d saan iiga agkurang.

Bayat ti dua nga aldaw iiga in-nak nagur-

uray ti "dutok** (sentencia) ti nangato iiga Ukom,

nagsagsaganaak metten ^kadaguiti al-alikamek

ken dadduma pay figa iii-nak iyaw-awid, ta na-

-bayag d panguepkon ti-^igawid idiay iliml?— ~

Dumteng ti aldaw d naikari d pan-nakaarjoad

iti nasao d '*dutok'^ ti ringor d inkumitda kaniak;

— 64 —napanak idiay *-Juzgado'*, simrekak idiay siled

figa ayan ti *'Escribano*\ ket sinaludsodko ken-

kuana no nalpas ^ naadal ti ''Ukom*' ti ringor

ni Basilio P6rez; l^inbnana kaniak 4 nalpasen,

ket linuktan-na- ti '^cajon'l^ ti lamisaan sana

in-nala ti sangkabalkot d papel nga isut' nri-

kailanadan ti nakanatad a 'Mutok**. Inukkradko

a dinards ti nasa6 d papel ket saak binasa;

jCarlos! ania & ragsak ti karapwak" idi in-r»nak

naimutektekan ti sinaguday daguidi i pappapel,

ta piman, daydi k ringor figa isut* im-muna k

naikuniit kaniak nangabak.

Dinagusko ti nagawid, ket apanko imbaga

ken apo Rector ti panangabak-ko; isu met na-

lau- ti yaman-na kaniak, ket kinonana figa in-

nak & dagus idiay pagbaludan, ta in-nak ipada-

^mag ken Basilio P6re2 ^ nangabak ti ringorna,

tapno itikasta mabang-&ran pirnan ti nalaus unay

d dukot ti kararwana.

Napanak d saan & nagtantan. Apannian i na-

kadanunak idiay pagbaludan, sinabatnak ti "Al-

caide" ket impakitana kaniak figa adda surat ti

'^Ukom'' 4 kaaw-awatna unay maypanguep ti

pannakaruk-dt ni Basilio Perez.

Kinunak ken ''Alcaide^' i, saan na pay figa

ipakpakita ti nasao ^ surat ken Basilio ta kayat-

ko pay d kasao idiay uneg ti pagbaludan.

Pinastreknak daydi ''Alcaide'^ ket apaman nga

addaak iti sangoanan piman daydi kastila, kini*-

tanak ti nakaladladingit, sanak nagtimkan

:

rjApiat' nagbanagan^ti ringorko? ^Napatdya-

nak iti nainget i dusa?

.

--65-.

, ;

—Ti awan basulpa, awan met ti in-^na

ikaro,..—kinonak A sinongbatan.

—(iNaglatak ngarud d nakabasulak tapno ti

kasta lakamek ti ulpit ti linteg?—Saanka k niak-klaat, ta iti adda kalintegan-

na, ti man-nakabalin d Dios isut* mangsalaknib

kenkuana. ^

—Diak maawatan apo Abogado ti kayatyo^

sawen, ket ipaay-yo kuma nga ayat ta ipala-

^agyot* dards ti adda a kasasaadko, tapno iti

kasta maammuak no aniat^ pagbanagak.

Nalaus piman ti sagubanit ken danag daydi

kastila, rupanat* nabufigon ti sipfiget ni dukot

jAy wen ti tao fig^a adda piman nga agkalkal-

lawasan idiay naisekan sipnget ^ tangatang ti

duadua arignat' tumatayab d naparutan iti dutdut

ti payakna; arignat* kayo a natayag nga awanan

bulong; arignat' langit ^ nakumutan iti nafigisit

nga ul-ulep!:

—Iwaksim ti nalaus i danagyo ta impalubos

ti man-nangaasi i, Dios i. naglatak figa awan

ti basulyo, ket itd met laeng j5ga oras rum-

muarkayo ditoy pagbaludan.

Apafnan nga in -n 6 nang-ngegan ti panangabak

ti ringor na ken ti in-na iruruar iti daydi nga

oras idiay pagbaludan nawaknitan k dag us iti

ladifigit ken danag ti rupana, ket saan-na ^naturayan ti nagparintumeng iti sangoanak iti

nalaus ^ panagyanian-na ket kinonana kaniak'^ja

nagsangit:

—Ti Dios ti agnanayon i mangted kadakayo

iti adii i salunit ken gasat . . . , . Diak mabay-

— '66 —bayadan ti dak kel nga imbag nga impaay-yokaniak; alaenyo ti biagko a kay^^kay -suna no

isut' nam»namaenyo a may-kari nga in-nak pang-supapak kadakayo. , . .. ,

—Saan d sum-ken dayta 'figa isawangyo-kl-

nonak kenkuana d tinupngar saan a siak ti

maikari nga inkayo pag*yamanan, no diket ti

Dios ta impa-lubosna & nalawagan ti napudnoa kalinteganyo. kasta met & saan i rumbengA bayadanyo ti ban-nogko, ta siak dak-kel ti

utangko ken apo -^Rector*^ ti Universidad A

gay-yemyo, ket ag-yamanak unayitiadu, ta iti

tarigagayko isut* naaramid ......

Apaman k nalpask t nag sac, naglukat ti ruafS-

gan ti siled a nakaipupukan ni Basilic P^rez.

^et sinerrek ti ** Alcaide'*

Don Basilio!—kinonana daydi Alcaide ken

kastilaMnawatko ti bilin ti nafigato nga Ukurn nga-

ita met laeng nga oras maluk-atankayo.

—Yaman pay!—kinonana figa in-sungbat ^

nagyaman.

Inasitgan daydi *' Alcaide, ket in-na winarwar

daguiti kawar a naireppet kadaguiti pifngoa--

pnngoan daydi kastila.

Nagsangit iti nalaus d ragsak ken yaman-nati in-nd piman iruruar idiay pagbaludan.

Apaman k nakarruarkami, nangayab ni Basi-

lio iti lugan; lim-mugan kam i dua, ket sakamnapan idiay /^Universidad de Sto. Tomas.**

Idi adda kami ti Ingan—binnn^wi—nakanHSg^r-

agpadpada ti nalaus nga ulimek; ta piman ti

adda laeng d simamaldit ditoy isipko ti in-nak

- 67 -panagawid dards ditoy ilik. Isu met nalabit d

ti nalaus d ragsak ti kararwana saari-na figa am-

mo d puios ti rumbeag nga i^i-nd aramiden.

Nakadanon kami idiay Universidad ket na-

pankam nagparang ken apo ''Rector/* Idi adda

karni idiay sangoa-man-na, nagsao daydi kastila

ket kinonana,

—Apo Rector, ti Dios impalu-bosna ^ saanko

i lak-amen ti na-ifiget d dusa linteg, ket agya-

manak unay ti adu kadakayo, ta inturong yo ti

mi?ysa d natalingen-aj];en nga isut nangidalan

iti adda & kalin-tegak.

Daydi apo Rector im-misem iti napalalo sana

kinona ftga insungbat:

-Yamanek unay iti adu ti panangabakyo ti

narikut unay d ringor. . . , . . #

—Apo,-kinonana d nagdawat daydi kastila-no

mabalin, ta ipaay-yo nga ayat nga umay__kayto

mangrabi-y idiay balayko, tapno iti kasta makita-

yonto met ti in-nak panagyaman, ti- dak-kel nga

imbag figa impaay-yo kaniak.

—Wen umay kamto no malem-kino-nat sim-

mungbat ti apo Rector.

Kalpasan daguitoy a patpatang isu met A

nagpatit ti oras nga agmatoon {& las doce) ket

daydi kastila nagpakada kadakami.

Siak rim-muarak met idiay siled ni apo "Rector'*

ket napanak naguinana idiay baguik d siled.

NanipuJ ti aldaw nga in-nak panageksamen

ti apo Rec tor dinamet ipaliibos-^ga-ararnixiek,

daguiti reb-bengkp k tungpalen kas maysa figa

agyan, ta kunana & siak karbeSgak metten ti

. — 68 —aguinanan maypang-guep ti kabayagko i nag-

yan kenkuana. Saak rum-muar laeng idiay

siledko no ayabandak '^ mangan, arigko met ti

maysa kadaguiti **Profesores'* 6 masagsaganaan

ti kanen.

Idi madanon ti malem, pinaibaga ti apo

''Rector*' kaniak ngn a^sukatak ta apan kamiidiay balay ni Don Basilio Perez, ta idiay

ti inkam pangrabiyan 4 kas inkarimi kenkuana,

Apaman a nakasukatak, dinagusko ti napan

idiay siled ui Apo Rector, ket nadatngak figa

agur-uray kaniak. Nagkuyog kami nga im-mu-log; idi rum-muarkami idiay ruagan, adda met

i sisasaganan ti Itigan d pinaiyeg ni Don Ba-

silio figci isut* inkam luganan.^ Sinabat-nakami & siraragsak ni Don Basilio

idi inkam dumsaag idiay lugan; kinoyog-nakam

nga inyuli idiay balayna.

jNgamin man Carlos! makitam it^ ti pateg

ti tao nga adda adalna, ta no kumi awanannak

ti Adal nalabit, ket awan ti duaduak ^ saan-nak

i naikari iiga inawat wen-no im-muli iti nasao

£ balay ni Don Basilio.

Ti balay daytoy A kastila isut' maysa & kadak-

kelan ken kapintasan idiay fManila. Adda 4

nalikmot ti kaykayo i narurukbos, ket ti safig-

oananna adda maysa i •'kamuymuyofigan^*

(jardin) 4 nalawa A nakaimulaan ti naduma-

duma i **masmaseta'* nga agsabung met ti

Tiadumaduma a kita i nakaay-ayo i buybuyaen

daguiti mata, ket no ti rabi-y i nalawag ti

bulan, ket pal6y i nalamiis ti kasaor agturong

-69-idiay nasao 4 balay agayamuom ti banglo da-guiti napusaksak a sab-sabong ket inda linga-yen ti^kararwa a nailabeg ken sagubanitwen-no nakas-ang a sannuyeng; Ti unegna na-arartusan ti nagkaadu a sarsarming ken ladla-

dawan ti natatakiieng a tattao ken nangangatonga agturturay. Ti tengnga

. ti '^iangit-langit*^

fboveda) daydi d balay, naibitin ti maysa ^dak-kel a pagsilawan, ket idi nagangtan arignat'aldaw ti lawagna,

Idi agpatit ti ''Animas'' inangaynakami ni

Don Basilio nga apan mangrabi-y. Adu a kita

ti sida k naisango kasta met ti- agkakapategnga ar^rak.

Bayat ti kabayagnai a nangnafigan adu ti si-

narsaritada d dua, ket. siak baguik laeng ti

nagdenpderigngeg, ta uinona unay ti bainko ken

apo '^Rector** ta rnaysaak laeng nga agyankenkuana, ket daydi met a rabi-y naisangoak

metten d nangan, ket maykadua iti nalaus ngailiwko figa agawid idiay ilimi,

Nadlawan 'daydi kastilati ulimekko, ket si-

naludsodna kaniak apay, a nalidayak ket saan-

nak a matimtimek. Sinaritak ti puon ken ga-

puna kadakuada.

—Akano ti pahguepenyof d panagawid?—sina-ludsod kaniak ni apo Rector.

— No umay A lawasna apo no indak palu-

bosan nga agawid, ta in-nak kuma met kitaen

ni ina—no adda—pay i—biag,—ta nabayague4^

—

nga awan a pulos ti naawatko d suratna—kinonak d sinungbatan.

/ -70-—Nasayaat unay; ngem adda met laeng da*

guiti masapsa-pulmo ti dalan? . . , .

—^Dayta pay ngar ud ti adda i pagkurangak apo.

—Bay^m ta siak ti makaam-mo ti masapsa-

pulmo nga agawid.

Diak sinungbatan ti naudi A sinao kaniak ni

apo Rector, ta yamanko ti napalalo kenkuana.

Apaman a nalpaskami^ pangan sim-rek^kamiidiay uneg ti balay. Idi adda-kam i nakatugaw,ni Don Basilio simrek idiay siledna, keridi rim-muar adda intugotna a dua a bungon maysati dak-kel ken maysa met ti bassit; inyawatnakaniak daydi basbasit ket sana kinona kaniak.

—Awatenyo apo Abogado daytoy nga itedko

tadakayo nga isut' in-nak ipabalon kadakayo;flgem dawatek d saanyo pay a kitkitaen ita ta

idiay 'X^niversic'ad'' ti panglukataiti ti bungon-na.

Impapilitna Sga awatek nupay diak kuma kayat,

ta am-mok a pirak ti addat* uneg ti daydi a

bungon, Ket daydi dakdak^^el i bungon isut'

ia-na winarwar nga impakita kadakami ti nag-lasud, ket maysa a ''revolver*' ti nabungon.Apaman ^ nakitak daydi iiga igam namiguer-

guer ti bagaik^ ket sim-mamay kadaguiti ururatkoti lamiis ti nakaap-aprang a dukot ken buteng,

(iAnia daytoy d dumukit kaniak? maysa ngatad pakdaar ti nakaam-ames nga in-nak pagtung-palan?

—Makitayo apo Rector daytoy & ^'revolver'*?

—Kinona daydi kastila-isut' igam iiga in-nak

panangpatay ti daydi agyan kaniak.

- — 71 - -

—Napintas; figem nadawel ..... —Kinonatsim-mungbat ni apo Rector.

—Wen apo, napintas, ngern nadawel a kaskiinayo tinupngar ni Don Basilio-r-ngem nupay nokasta isut' nangi-salakan ti biagko. .

—iMano ti ingatangyo ti daytoy figa igam?—sinaludsodko kenkuana d nagtured.—Bassit laeng-kinonat' sim-mungbat-ket yama -

nek no awatenyo daytoy a tandi nga Uedkokadayo d pangpaneknek-ko ti dak-kel k yamankoti imbag nga inipaay-yo kaniak.

,.

Nupay namiguerguer ti irnak i nangawat naipa-pilit nga in-nalak. Idi naig-gamak daydi figa

igam, na^tib-bayo ti barukongko, ket matak ti

kinul-laapan ti sipiiget ni patay. Nakautang ti

biag daytoy figa igam iMakautangto ngatd maneri*no adda i\ biangko?.

Idi nagpatit ti maykasangapulo nga oras ti rab-ynagpakadakami ken Don Basilio; kinonana kaniaknga uray ania ti masapsapulko kenkuana madaannga agtungpal.

Apaman d nakadanungkami idiay "Universidad'*nag tarusak k dagus idiay siledko, kalpasan ti

panangtedko ti naimbag figa oras ^ ken apO"Rector".

.

Kalpasan ti panagsukatko ti pagan-anay, winar-war-ko daydi bungon nga inted kaniak ni DonBasilio; amaiigan k sid-daawko Carlos, idi in-nakmakita ti naglasud, ta diak man nam-namaen ngaiti|apagdaritmat makaig-guemak ti ^'papel Ae.

Banco" nga~agsanga-ribu ti bilangna. Idi addakadaguiti dakulapko daydi d bilang ti pirak, dagus

— •7.2 —^. sim-ken ditoy kararwak ti nam-nama a nomakasang-petak idiay ilimi matungpal daras ti

karingkarimi d dua ken^aming;. ngem no matal-diapak daydi igam, kaT^ in-nak masirmataan ti

dara ken bangkay d naidalit ti sangoanak.Saanriak a nakaturog unay bayat ti daydi 4

rabi-y ta naduma-duma daguiti pampanunot dsumalbag ditoy isipko, ket nalaus ti ganatko adumteng ti baro a bigat.

Nadanon ti agsapa; apaman i nalpasak dnamigat. dinagusko ti im-mulog d napan idiay

Escolta" ta in-nak nagpaaramid ti saganak akawes figa ikapetko no madanunan ti naikari ngaaldaw a panangida-tagko keti Maming iti san-goanan ti "altar" ti Dies tapno inkam awatenai nailangitan ^ singalot daguiti kararwami ngaagayan-ayat inganat' patay. Kasta met d nag-gatgatangak ti ipasarabuk ken ina; roaysa i sing-sing a natampukan iti bato a "brillante" guim-matangak met nga isut' in-nakto ipasab6ng kenMaming.

Dumteng ti aldaw d naikari A panagawidko:nagpakadaak ken apo Rector ket iti naudi dkinona kaniak A diakman ket malipatan ta

naibatik ditoy .isipko isu da) toy:

—Awan sapulem a gasatmo itan Manu-^1; ti

Dios impalubosna d nagunodmo ti tartarigayam

^ "Carrera" ket sapay kuma ta agnanayontolaeng i sikantot' pagtamdagan daguiti tattao ngaaddaan kalinteganda, ta reb-bengmo d panunoten

- figa iti''

abogado" isut uaikaii d mailgumpot iti

napudno d linteg ti Dios ditoy rabaw ti dagd.

— 73-

Dios ti kumoyog kenka ket nairnbag d, bulon mofiga agldsat iti taaw,..

—-jAy Carlos! ^adda figat^ makapada ti kadak-

kel ti ragsakko kadaguidi a darikmat idi agluas

daydi sasakayan a nagluganak? Arigkot' naka-

tukno iti laiigit, ta piman in-nak ali sub-blian

ti ili a nakaibatian ti riknak ken kararwak, ti

ili a nakay-yanakak, napanayag a sidong ti

ragsak-ko ken samit ti ayat daguiti ayatko; sub- V

bliak d buyaen daguiti napintas ken nalawa a

tay-tay-akna, ti nalibnos ^ langit a nangda-

l^ngdong kenkuana, ti narniag nga init no su-

mingising idiay daya, daguiti nasileng a bitbit-

wen ti napudaw A bulan, ub-bog ti naimnas d

samsamuyeng ti kara^vva ta isudat' nakanatad d

saksi kadaguiti narnuay i nalak-amak idi ni

daksangasat imbel-lengnak idiay kaadalman ti

rabi-y ni dukot; ngem no in-nak itamdag

_daguiti matak idiay nalikudak, ket in-nak

mabuya ti pintas ti Manila, daga i nagtalinaedak

iti nabayag a taWv^n, pusok ti mamikapik ta

piman lumaguip kaniak daguiti adu a nalak--

amak .... jAdios Manila, ladawan ti naiburik

ditoy kararwak, ket no in-nakto lak-amen ti

nasamit a bunga daguiti napalabasko d took,

ti laguipnio isunto ti umona a pangiroknoyak ti

gasatko. .......Ti sasakayan i nagluganak arignat* impana

ti pardasna i5ga agayas iti rabaw ti baybay.

iAmangan a nagpintas d buyaen ti baybay no

bulan fi Mayo! . . . • . , Naalina-ay, arignar,

kapas d binatbat, Ti pulo}^ met ti angin nalamiisj

,- 74 -ket in-na man ab-bukayen ti kararwa tapno

agtalinaed ken ragsak . . . . Ti langit awanuray apagkanito man iiga ulep 4 nangisit &

mangpiltak ti sinaw-na ..... Ti pintas ti

lubong no bulan ti Mayo awan ti raakapada;

jay! kastat' kararwa ti tao no awan kenkuanati dukot; binig d, sahiata d natarnaw ti agparangkadaguiti mata ken nalamuyot a payak ti nadiosan

^ Jiam-naina ti umappaykw ditoy rikna jNagasatli nay-yanak ti agnanayon nga awan dnkdukoten-na! ......Lima nga aldaw ti bayagmi i naglay-layag;

agsapa unay idi ngan-figani dumanon idiay pun-duan daydi punting. Diak man ket nalapdanCarlos ti imkis ti nalaus -unay a ragsakko idi

^n-nak makita ti daga ^ nakay-yanakak . . . .

'Tlik nga ay-ayatek, ti nangina a ladawandintoman maunas ditoy isipko, ta sika awansabali ti nangsak-klolo kaniak idi mala-dagaakpay; ti nalamiis d, kasaor nga aglabaskadaguiti kamuymuyongam, ket nasaniata ngairairna isut' pinangdaw-daway-yam kaniak no ti

turog dinak piman baiayan. Timudem ay-a^yatek

nga ili, toy napanglaw a daniwko iiga in-nakkenka itd, iroVnoy,', ......

^'Arigniot sabong d napintas

ti Jerico d napanayag^

Ay-ayamen daguiti Diosas

Ti rahUy^Analausan silnag

__jnj[afiglO. natarnaw

kenka, figa umapappiraw

- 75—

pagsarunifigan d nasin4w

Ti kararwa d naliday.*'

—^Adayuak ' unayen Carlos ti in-nak kenka

saritaen, ket tuluyek no dinak kauma, • . . . .

—Adayu unay a maumaak ti agdeng-ngueg

ti saritayo—kinona ^^ sira-mungbat ni Carlos-

Isu nga agligsay ti init idi in-nak makadanon

idiay uneg ti ill; daguiti tattao a nakakita

kaniak impatodak a maysa a sangsangaili; ta

ania kadi, ket idi pumanawak, ubingak unay

ket idi agsubliakon maysaak d taon.

Dinagusko ti napan idiay balaymi; flgem ama- •

figan d sid-daawko idi nakadanunak idiay disso

a nakaipatakderan day di balaymi, ta awan metten

uray maysa laeng kuma figa adigui ti nasampetak

(^Napuoran ngatd wen-no nabaguio? (^Sadino

figatd ti napanan ni ina? Umapay kaniak

dak-kel a ddnag, diak am-mo ti in-nak aramiden

kadaguidi a darikmat; ti nalaus a gutok ti ba-

rukongko kas in-na ipal-tiing ti nakaam-ames

nga in-nak masangoanan. Diak man ket nalap-

pedan daguiti nalamiis a lulua daguiti matak a

nanakanak, ket angeskot' arignat* marubsi. - ..

Nakurapay ti dilak a mangsarita kenka Carlos

ti dukot d bim-malay ditoy kararwak. . . , ; .

yPaguitoy itd ti nagbanagan daguiti nalaus ^ragragsak-ko? .... . Idi kasdi ti adda a kasa-

sadkon napanunotko figa apan biroken daydi

kay-kaisuna a gay-yemko a kinaubifigak.

^lakadanonak idiay balay ti gay-yemko, di-

nagusko ti im-muli; sinabatnak daydi gay-yemko;

ngem nalimo kaniak, kinonak kenkuana dards:.

—J Antonio, gay-yemko nalipatkan ay^ kaniakon!—^Siasinoka, dika malaguip . .... kinonana,

kaniak a sinaludsod.

—Siak ni Manuel. ...•/.—Ni Manuel! ., . . kTnonana a nagsiddaaw"

impagarupko a na.taykan ta nasurok a saiigapulo

-^ taWen itdn d. saanka d nakita ken nadamag.

—Nagyanak ti nabayag idiay Manila gay-yem.

(jSaanmo iiga am-rno no Saldino ti ayan ni ina?

—sinaludsodko kenkuana.

Nadlawko a bim-sag ti rupana idi in-nak

^sinaludsod kenkuana ti ayan hi inak, ket nabayag

d saan d nakatimek*

—Agtali)aka gay-yem —kinonana kaniak—ta in-

nak kenka savv6n,

Kas nasalbag ti natarumamis nga igam ti

pusok idi mangftgagak in-sungbatna kaniak, ta

gutok ti barukcngko in-na ipaltiing ti nakapd-ayan

daydi nakakaasi unay nga inak. Dinawatko

d, saritaen-nat^ dards kaniak no sadino ti pag-

talinaedan-na d. balay ni ina,

—Nabayag idin d dam-damaguek ti ayan-nno

figa ili—kinonana d rinugyan ni Antonio ti

nagsarita— ta ipadamagko kuma kenka ti kaad-

dana d masakit ni inam: . . . • , .

i::Adda. d, n^^^^^

— Saan ta adda nga aguin-inana,

—Diak maawatan ti kayat mo d sawen.

•/

;. ^ 77 — -•

—Law-lawagak k saritaen; maysa i tawen itan

i natayen ni inam. . . , ...— Natayen? jay! Diosko . , . . jNaulpit nga

ioanakl napudno unay daydi kunana idi nagpa-kadaak kenkuana d saan-nakto d niakitan,

-Iwaksirn ti ladingit gay-yem—kinonana ka-

Diak d liniwliwa ni Antonio—ta ni inam addanga aguin-inanat* idiay pagarian ti Dios; awanti mabaiiii-nga-aranniiden no s4an^^

kayat ti ''Namarsua''. Siak ti nangtartaraken

kenkuana idi adda d masakit, ket idi natayen

siak met ti nakaam-mo d nangikali ti bangkayna,

Daydi balay-yo in-nak inlako, ta awan met ti

manaripato ket adda kaniak ti nakailakuan-na.—^Yamanek unay ti imbag ti pusom, ta no

awanka ngata kuma diak am-nlo no kasano ti^

nakapa-yan daydi ina idi adda a naydalit iti

ikamen. Agpakadaak pay kenka ta in-nak ki-

taen ti nakaitaneman daydi ina. .•

—Wen, gay-yem; iigem awan sabali d ba-

laymo no saan d ditoy balayko. . . kinonana

ni Antonio katiiak nga insungbat#

Napanak idiay ''Camposanto^* ta in-nak ki-

nita ti tanem ni inak , . . jAy! Carlos ania ngaut-ut ti nalak-dmak, natay ti inak A diakmanket naawat ti riaudi nga aguepna. ^lAnia pay

ti gungunak nga aglak-am ti im-nas ditoy lu-

bong? Idi mabalinko ti agsubalit kenkuana iti

adu a ban-ban-nogna kaniak isii met ti isi-

sinanatV ditoy lubongen. . .

Apamand^akaddnunak idiay - Gamposanto'-

inayabak ti agbahtay; sinaludsod ko kenkuana

•

- 7S -.

no sadino i di^so ti nakaikalian daydi inak.

Klnoyognak a nap-^n idiay nakaitanenaan-na.

Diak am^:no i saritaen ti ladingitko idi addati sangoanak ti tanein A nakaidulinan ti na-pkteg a bankay ti inak, ti babai a nangtapta-paya ngamin man kaniak idi maladagaak pay

i Ay wen aya! nagrungsot ti ima ni patayen

ta dina laeng pinakawan ti nangina a biag

t i - ay-aya tek "a~"nan paTgtaglj ib) i

~akT

iPatay a nadangkok! (^'Kaananto ti ipupusay-mot' ditoy lubong? , . . Sika awan sabali ti

puon ti ladinguit daguiti sangalubongan ^.par-

sua ^\paya pay a dika rabnuten ^ mamin-pinsan Jti kaykaysuna figa ur-ay ti afigesko

tapno ti kasta manungpil dii4uitoy a took ti

kararwak? Anansata & rigat ti ipaaymo kaniak,

^^B^y^'^^ ta siraragsakak a mangawat kenka. . .

Kalpasan ti panaglualok ti in-nak panangi-kakaasit' naaiarsua ti kararwa daydi inak im-bagak ti agbantay i taripatuen-na a nalaing

ti nasao d tanem ket inyawatko kenkuana ti

duapulo a pisos tapno isu ti mayburay ti pan-nakatarimaan-na, sa lima i pisos ti intedko a

tandana nga agtarimaan,

Kas napukaw ti riknak idi panawak ti ta-

nem ni ina . . . isu met nga agal-alipapay a

lumned idiay laud ti init idi rum-muarak idiay

''Camposanto*'. Naaliaaay ti malem, ti lubongarignat let-ang ni sen-naay kas in-na pimanbiiyugan ti nakana i led^daang ti kararwak:ti" putoy :t1~ kasa^^ liln ir-irair kadag u i t i sa n g sa-

ilga daguiti kaykayo ken inda ab-bukaycn da-

- 79 ^•

guiti matak figa . inakanak ti napait i lulua.

Sinalbag ti natarumarnis nga igam Pxi samo^yeng ti pusok, . , iDdiguitoy ngata ti umonanga addangko figa agturong ti sebbang ti

aglianayon a kinadaksangasat?

Idi ad-daak i magmagna simken kaniak ti

laguip ni Maming, ket napanunotko ti apan

TdiajT "balaydar " Naputan idiay dalan d tnapan idiay balay da Ma-ming. Idi nakadanunak ti nagkurusan figa asi-

deg ti nasao & balayda, naytubong ditoy la-

payagko ti naim-na^ nga aweng daguiti ''ins-

truinentos'* ken arimban^^aw £ nalausan ragsak

ti adii i tattao figa ag-gapu idiay balay da

Maming. Nalaqs ti sid-daawko idi innak mang-i5gegan daguidi A ragragsak, ta daydi nga*

aldaw saan met n|;a aldaw ti panagkasaiigay

ni Maming. ^Ania d puon daguidi a ragrag-

sak? . . , Dinarasko ti nagnd, ket idi nakada-

nunak idiay rua-hgan ti balay, inayabak daydi

ubing figa nakatugaw idiay asideg ti abiay ti pa-

gagdanan apaman nga adda ti asidegko, sinalud-

sodko kenkuana no adda ni Maming; kinona

kaniak figa adda; ket inxawatto kenkuana ti

*'tarjetak*^ tapno in-na ited ken Mamir^g, Nag-tungpal daydi ubing ket idi nagsubli kinonana

kaniak nga umuliak.

Dinagusko ti im-muli, ta piman mailiwak

unay A kumita ti rupana ^ napintas; ngea

amangan a sid-daaw' c ta dinak laen^sinabat

idiay pagagdanan (jNalipat ngata kaniakon? Na-

rikut ii duadua busaken-na ti utekkp, Ngem

— 8o —nupay no kasta kinonak ti nakemko, nalabit

d nakel-laat iti isasangpetko, ta awan d. pulos

ti nakaam-muan-na,

Apaman d nakagtengak idiay ruangan ti salat

balay nangyawatak ti naimbag nga oras kada-

guiti tattao nga adda d nadanunko; ket maysa

a lakay ti sim-mabat kaniak d nagsaludsod no

ania ti pangguepko, sinuogbatak- d. kayatko ;,d"

makita ni Maming ta maysaak kadaguiti gay-

yem-na.

Pulos uray maysa laeng kuma daguiti tat-

tao d nadanunko ti nakabigbig kaniak, ket

nadlawko d kas inda amin nasdaaw iti isusu-

ngadko, ta piman aya ti langlangak kas saan d

napanglaw d duyan ti nakay-yanakak.

Idi . adda kami nga agsarsarita ti daydi la-

kay a sim-mabat kaniak rim-muar ni Mamingidiay siled ket im-may im-masideg kaniak nga

inyawatna ti imana ^ nalamuyot ket kinoiia

kaniak ket nalausan sid-daawna:

—Manuel sim-mangpetkan aya! ; . .

—Wen, Maming kalpasan ti agsangapulo ket

maysa d tawen d kaawankot^ ditoy,—kinonak

& sinungbatan.

—Umayka] agtugaw-inangaynak iiga agtugawSana kinona kadaguiti adda A tattao:

—^^Siayatak a mangyam-am-mo kadakayo ti

maysa A kailiantayo nga abogado & kasang-sangpet unay.

Daguiti bab-balasang, bab-baro ken daddumapay i naytal-iaong kinitadak iti napalalo, ta

— 8i ---

piman aya kas maysa a Dios idi & panawen(tiempo) ti abogado.

Idi napagtugawnak kinonana kaniak:

—Panawanka pay Manuel ta adda in-nakkitaen iti apagbiit sa rim-muar idiay *'sala''.

Nad-lawko d namalbaliw unay ti adu kania-kon ni Maming ^Linipatna ngatan daguiti na-sadi "tsagrado)^^^

ti ragsak li biagko? Natay ti ay-ayatek ngsf

inak, ket sanakto pay iddian nga ayaten ti

babay d nangimalditak iti biagko ken kararwakawan sabali ni patay isut in-nakto pagtak-klinan

tapno iti kasta mapukaw dar^s daguiti nakaro ^sagabaek.

Saan nga agpulsot ti aweng daguiti '*instru-

rnentos" ket daguiti babbalasang ken babban)dida met mauma nga agsasala; daydi maysa ^

baro d nakakawes iti nangisit sa adda naika-

bil a sabong ti ^'a^ahar'* ti barukongna, im-masideg kaniak ket inangaynak a nagsala, Tim-makderak idiay tugawko^ ket napanak nangala

iti kasalak* Diak unay nagbayag d nagsala,

ta dagusak & nabanog, ken kasta pay nga awanti mariknak i panagragsak ti kararwak, anan-

sata nga addaak iti pagraragsakan.

Idi agpatit ti maykapito nga oras ti rabi-y

in-nangayna kami ni Maming ken daydi baro

4 nakanangisit liga apan nangrabi-y, ket ni

Maming nagtugaw idiay maysa nga ungto ti

lamisaan ket ti akinkanawan-na nagtugaw metdaytoy nasao d baro d nakanangisit; siak metindak pinagtugaw idiay maysa nga ungt6.

,' —•82,—

Nalaus ti ragsak daguiti kaduak a mangma-figan, ta agsasaruno ti panangitangadda ii *'ba-

sito'^^ napno ti arak; iigem siak awan laeng

ti mariknak ^ragsak, kasta met a nadlawkoni Maming d madi k tumimpuyog kadaguiti

agraragsak a tattao

iAyl Carlos aniafiga ut-ut idi innak naal-lingak

ll_PAg s^_?_ao_dag_iiiU__k]^^

degko; arignat' nabat-tuonan ti nadagsen ^ bato

ti ulok ket matak ti nagsipnget; kayatko \\

tumakder idiay tugawko ta in-nak dawatcn keii

Maming daguiti inkarina kaniak, Sgem daguitoy

sakak. kas in-da narep-pet ti (labantgt a ka-

war,,, Kinona daydi lakay nga adda ti abayko:

'*Bispera pay laeng ti kasar (casar) ni Maming,n^em nalaus ti ragragsaken nangnangrunantopayen no bigat '\

./' Napigpigsa kuma pay no adda

k biag daydi arnana'^*—kinonat' sim-mungbatdaydi maysa a lakay iiga adda ti akinkani-

guidko/'

Apaman d nalpas ti kaan tim-makderak a

dagus idiay tugawko;. iui-masidegak ken Ma-ming, kinonak kenkuana:

—Maming, ur-urayengkaitay a nabayaguen

a kasala; figem dikamet nakitan nanipud pay

impatugawnak idiay uneg, ket no mabalin ta

data kuma ^ dua ti agsala ti umay d ''tokar*'

(sonota).

— Madaanak no isut* tarigagaymc-^kinonanat'

sim-mungbat kaniak sa kim-mapet ditoy tak-

kiyagko,

Apaman a nakastrekkami, rinugyan d dagus

;;;.. -83 - ..

ti nagtukar daguiti "orkesta" (orquestas) ket

nagsalakami ken Maming, kasta met daguiti

dadduma; kalpasan ti; dua d iik-mot kinonakken Maming:

—Maming, no mabalin ta ipalubosmo figa

in-ta agsarita ti apagbiit laeng idiay bangsal

ta adda nasken a sawek kenka.

—Wen Manuel ta kayatmo addaak nga ag-

tungpal; figem dawatek^ dika kuma maapaskaniak. ..... /

—Saan adayu a gumoraak-kinonak a tinup-

ngar.

Nagkuyog kami i rim-muar a napan idiay

bangsal

Natalna daydi i rabi-y ta awan man mang^nge^gan nga irair ti angin, ket ti bulan naalumamay d

siimingisin ti tapaw i nangisit daguiti ban-

bantay, arignat* ostia (hostia) ti pudawna, . ket

ti nabissag d saraysayna lawagan na daydi

bangsal kasta met ti napintas a rupa daydi

babai i nangifnalditak ti ayat ken rag-6 tL

kararwik.•"' ^ ...

Apaman nga adda kami idiay bangsal kino-

nak kenkuana i sinaludsod,

—Pudno, Maming ti sarsaritaen daguiti tattao

a tin-mabuno ti ragsak ditoy balay-yo nga

agkasarka no bigat?

—Wen Manuel, pudno diak ilibak-kinonanat*

sim-mungbat kaniak, ket angesnat^ agkibitkibit,

daguiti dua a dadak-kel a matanana kinitadak

ti napalalo-a kas inda agdawat kaniak ti pakawan.

— i Kasta man aya ti inaridmol^addaman saan

-84-^ naikari Sga in-n^k inaramid tapna iti kasta

diak rumbeng figa aglak-dm iti samit daguiti

ayatmo?

—Awan Manuel- ti pilaw^k nga^4^^^^

mid; ngem nasudi (sagrado) d banag piliten-nak

4 mangwarwar iti nailangitan d singalut daguiti

kararwata. . ...

—^Ania dayta d banag A kunam kamiak, sina-

iridsodko^^Tiku ai) arStTnilp^p^^ti timek-ko,

—Agtamedka, ket deng-nguen-nak ta in-nak

kenka saritaen , . . ,

Nagtamedak a nagdeng-ngueg, ket ni Ma-ming rinugyan-na ti nagsarita.

—^Wen ayatengka Manuel, nanninadu d daras

nga insapatak kenka^ ket saksi A nal anatad dayta

kamuyongan, (jardin) dayta nasilnag d bulan,da-

guita bitbitwen d mangri-matFimat dita tangatang,

dayta nasinaw A langit d mandalungdon iti

dag^ . • • . jay! awan makapada a daniw ditoy

lubong ti samit ti daniwko nga ipawitko ken pul-

6y ti kasaor nga umay kenka idi addaka idiay

adayu ^ diss6 . . . . Awan man ti darikmat nga

aglabas a saan figa agnanayon A bal-baliksen

daguiti bibigko ti naimnas a naganmo; ti

natarnaw d ladawam agnanayon d sibabatik

ditoy laguipko; sika ti nangimalditak ti nailangitan

a parparmata, ti karawakj ti napintas a saniata

ti pusok .... Anansata nupay diak kumakayat

k madadaelti karinkarita, awan ti mabalinko i5ga

aramiden uray ti biagko rabn^aten ni patay tapno ti

kasta ditoy lubong mapukawak . . . Wen Manuel,

-•85 -ta idi adda d masakit daydi amak figa isat-

nakautangak iti adu, ket no awap. kuma saan-nak_a_ limtuad ditoy lubong -jdi adda" nga ay-ayamen ti ima d nadawel ni patay nagdawat ka-niak A tungpalek, kalpasan ti patayna, figa in-

nakto makiasawa ken Apolinar Servando, daytaylalaki d.i>akakawes ti naiigisit A nagtugaw ti

_^im_yio_-ita)L^aR-firattgan^a—rranipud pay idi

kinamaladagak inkari ti amak ken amd, ti nasadnga Apolinar nga agasawakaminto no dumadak-kel kami; anansata daydi i dawatna kadaguidiA darikmat figa adda nga agkal-kal-lawasan ti

sak-kloloni patay, inkarik kenkuana a tumpalekti maudi d dawatna; lapuna Manuel, reb-bengmonga am-muen, ti dawat ti ama napateg ket tr

inandk A saan nga agtungpal nakaay-ay-ay iS

in-na pagbanagan; gapuna Manuel A dawatekkencka, ipaaymo nga ayat ta dinak kuma ilunod,

lipaten-nak ta saan-nak a maikari kenka ta

daksangasat ti bitwenko A nay-yanak; sika Ma-nuel, maysaka d tao nga addaan adal, nadalus ti

pusom, adda kaniak ni nam-nama A nasay-

sayaatto pay ngem iti siak ti matungpungam \ 4

babay d maykari ti adda a kasasaadmo; sika,

maysaka nga abogado, uray no adinoman A disso

ti papanam, indakanto laeng pagraeman daguiti

tattao. .....—Isunan Maming, naawatak aminen ti kayatmo

A sawen jAya unayen nagrikut ti gasatko nga

agbiaguen! ifigamin man Maming, nagdawel

daguiti aldaw d naglabasen! ...... ^Naunas

ayd dita laguipmon daguiti pintas ti saniata nga

- 86 —itn-niokook kadaguiti kararwata? ^Sadino & diss6

ti ink^ nangitanetnan ti ayatmo kaniak nga im-. mulam dita puso? i3awem-man itd kaniak nosiasTnor-kadata i dua ti nangdadaerti nailangitan

& singalot ni ayat! iAyan-na itd daydi inkarimiti naminadu A daras iiga uray ni patay ti du-masdl kenka, dinaktoman iddian ftga ayateri?

Kunam pay kaniak, idi agpakadaak kenka nga.

ilunoddakanto nga agnanayon dayta bulan, da-guita bitbitwen ken dadduma pay d nakaimatangkadata a dua no kas inka man lipaten ti inkarimkaniak . . . iMalaguipmo, Maming, daydi suratmokaniak iiga inyeg^. ti maysa nga ubing idi in-nak idiay Manila? ^Malaguipmo no ania ti

inlanadmo iti daydi dsurat? . . . . Reb-bengmo^ panunoten, Maming; no saan kuma 4 siki,

adayu a naisipak ti apan agkal-kal-lautang idiayi

Manila; maypuon kenka, pinanawak ti nakakaaslnga inak, nupay nalaus ti led-daangna iti isisinak

kenkuana, diak man impangpangag ti dawatnakaniak, ayatko laengfiga agtungpal ti kalikagum-n?o; maypuon ke'nka, diak man nakita ti ipa-

patdy ni inak, diak man nang-flgegan ti maudid bilin-na; sika awan sabali ti puon ken gapunati isu amin ^ linak-amko ^ rigat ken peg-gadS nakaro, ikinaulpit man ayd ti pagsubadmo iti

nalaus nga ayatko kenka? Rinakepko nga inab-

kao ti ''Cruz" ni took maypuon kenka; iniriornkd

^ siraraem ti apr6 ni ayat gapu kenka; ngemitan, ta nalpas ti kayatmon, itan ta nakatung-pongkan iti nagasgasat, nabak-baknang ngem iti

siak iddian-uakon nga agpasag iti sak-klolo ni

. -87-sen-naay ken daguensenV . , . . .

—Manuel, Manuel— kinonana ni Maming ka-

niak i tinupngar ti panagsaok—iduaduaem aydti kaadda ti sabali 6. biag? . . , . tumangadka,

'

ta kitaem da) ta nasin-dw A tang atang figa ayan ^

daguiti narangrang A bitbitwen. . , Wen pudnoManuel, inton' agsapa isut' idadatagko ken . . . iti

nasao & mangasawa kaniak iti sangoanan ti

*'altar*' ti Dies tapno inkam awaten ti singalut^

ni Syat; ngitn dika kunaen figa iddianka figa

ayaten, saan Manuel, adayu unay & mayturedkofiga aramiden . . . . Ti napudno figa ayat

kumoyog ken kararwa no suminat^ bagui tapno

agsubbli idiay napannayag^ sidong ti Dios. . . •

No ditoy d biag, saan figa impalubos ti *'Gasat'*

figa aglak-amta iti nasamit & bunga ni ayat, ana«-~'

Bata adda sabali a bia^ nga isuntot' inta pag-

sarakan ken paglak-aman iti pintas ni ayat • . . .

Mangnam-namaka, Manuel, ti Dies saan A mat-

maturog, ket patgan-na daguiti agdawat ken-

kuana. . ....—^Isunan Maming...... isunan babay d nagulib;

ti pusom arignat* bato d pamulinawen Nata-

yakon nga agnanayon dita laguipmon (fSika daydi

babay nga inyarigko iti maysa figa ^AngeP' ' a

mangap-appayaw kaniak no sumiplot ditoy rik-

nak ti lamiis ni sen-naay? Nupay tinutook-

nak, nupay pinaglak-am-nak iti adu, nupay binad-

dekmo ti libnos ti nam-namak, indawdawatka iti

laflgit, ta dikanto kuaia lakamen ti kuspag ni

Daksangasat; sapay kuma ta agnanayonto laeng^

a samsam-item ti inuias ti ayat ti natakneng a

' — .•88 — ; .

lalaki a mangasawa kenka; iigem ipaaymo figa

ayat Mamingj maudi ^ davvat toy nakaay-ay-ay

a tao nga inay-ayatmo kadaguidi nalabes figa

aldaw, ta inka ipalubos, itedmo kenkiiana a

giinguna ta iyaguepn t daguiti bibigna kadaguita

napusaksak ^a bibigmo, ta baren ti pudotna, in-

na al^ unasen ti d ik kel ^ sagubanit d nang--

bungon kenkuana (jlpalubosmo Marning daytoy

a dawatko?

—jAy! Manuel saan a mabalin, ta nupay no

awan ti ayatkb iti lalaki a mangasawi kaniak,

saan ^ rumbeng d Hputak ken dumatagak ken-

kuana figa adda piltak ti rupak...

Carlos, arigkof' sinalbag ti natarumamis a pdna,

apaman a nang-ngegak ti insungbat ni Marning

kaniak; nagsipnget ti nakitak ket nagpukavv ka-

niak ti lawag ti isip; gapuna a diak nagavvidan

a rinakep ti naluniuyot A baguina; ngen diak-

man naaramid ti gartenikj la nakalasut dards

kadaguiti taktak-kiagko.

—Manuel, saan i rumbeng ti aramidem-kioo-

nana kaniak ket daguiti napungay A matanaarigdat' sunfgued—jKasta pay met ayd ti gan-datmo! no adda met laeng ayatmo kaniak da-

watek d dinak dadaelen......

Kalpasan ti panagsaona, kayalnat^ umadayokaniak iigem ingawidko ket saak kinona ken-

kuana:

—Marning makita una}^ it^i ti kinaulpitmo;

ngem ti Dios saan a matmaturog, am-mona ket

agaanayon nga in-na ini-imatangan ti aramid

daguiti sangalubongan d parsua, anansata lak-

'

...—-so— .:

amento k saan ^ bumorog ti nainget & dusa,ket isuntot' maisupapak ti ulpitmo. Nupay dirnopinatgan ti dawatko kenka, ulitek manen ti

agdawat, ta no mabalin ta ipaaymo figa ayat.ta awatenyonto kuma d dua nga agasawa, ti

maysa 4 kita into ti agsapa kalpasan ti panag-kasaryo, nga isut* in-nak pagyaman kadakayo^Patgam daytoy a dawatko kenka Maming?—Wen Manuel, mapatganka, ket reb-bengko ti

agdios ti agfigina kenka kasta met reb-bengko fti agdawat ti pakawan,

—Awan ri reb-bengko a pakawanen,..., nalabit

nga ururayen daka daguiti sangailiin idiay unegket agpakaadaak kenka Maming—kinonak ken-kuana saak sim mina; isu met simrek idiay

uneg ket siak in-nalak daydi ka!-ugongko^i, naisabit idiay asidpg ti pagagdanan saak na-

gawid & diak man ket iiagpakpakada iti siasi-

noman... ......

Tumin-iigat rabi-y idi in-nak nakadanon idiay

balay ti gay-yemko iiga isut' nagdagusak. Apa-man d nakasangpetak linuktak ti baulko, ket

inruarko ti insagsaganak i pagan-anayko, kasta

met ti "revolver'* nga imparangkap kaniak daydi

kastila, Apag-in-guem ti miak daydi nga igam,

nagquintayegak iti napalalo ket riknak ti kas

napukaw ^Naaramid daytoy nga igam ^ naikari

d pagpatay iti tao? Maysa 5 biag ti utangnan,

^kapilitan d makautang manen?Dinalusak ^ nalaing ti uneg ti nasao & 'VevoI«

ver/' ket saak inikkan ti *'balana^'........

Pulos A diak naturog iti daydi i rabi-y; ta

— 90 —kararwak ti saan & makaidna ket pusok ti ma-mikpikapik; awanen kaniakon ti im-nas ti biag

;

a^parangarang ti lawlawko binig 4 dara ken

nakaal^alliaw figa anniniwan iiga aglaglagto, ket

pintas ti nailangitan & nam-nama rinabnut ni

mang^mangd A nakas^ng ditoy kararwak; ag-

linlimducsanak ti Img-et, ket baguik ti kas ag-

kal-lawasan iii kaadalman ti sipnget. Apanian

a naurnosko daguiti in-nak nuasapsapul iti ag-

sapa, tim-makderak idiay tugawko, im-maside-

gak iti tawa 6 kumitat* daya; inwarasko da-

guiti nalib^g A matak iti nalaus d sangsangit

dita langit ket dayta bulan ti umona A na**

dungparda— |Bulan d nasilna:;;;, bulan ^ liwiiwa

daguiti kararwa a madukotan, saksi & nakana-

^tad daguiti arnin ^ naar-aramid bayat ti rabi-y,

iburaymo man kaniak daguita raaudi & lawag-

mo ta bareng maunas toy nakaro i samoyengti kararwak; sika awan sabali ti nakaimatang

kaniak idi iti pigsA ti ayatko, diak nagawidan

d sinak klolo ti napintas i bagui ni Maming ket

im-malditko kadaguiti napusaksak d ngiwatna ti

sam-it ti ayatko ken nam-namak figa agbiag,

iSikanto met ngatd ti mafigibunan-nag kadar

guiti masakbayan figa aldaw cadaguitoy nga

inar-aramidko? . , .

jParbafigonen! • . • . , ti nasilnag A bag -gak

sumingising idiay daya, ket nasin-aw a lawagna

iburaynat* ditoy lubong; snan i ga agpulsot ti

tara-ok daguiti manok kas inda ipaltiing ti isa-

sangpet ti baro d bigat •

Ti "Kampana** (Campana) ti sim-baan ag-

— 91 ~kakanak-klaang. , . Nagsukatak <t dagus; inka-

wesko ti baro a pagan-anayko, ta apankp ima-

taSgan ti panagkasar ni Maming. Kalpasanti panagsukatko, im-mulugak d dagus ket !n-

tugotko nga insakibit ti revolverko.

Nadatngak idiay simbaan ti adu d tattao, ket

idi simrekak idiay unegna, nakitak ni Mamingi nakatugaw iti abay ti lalaki A mafigasawa

kenkuana, Maming man ken iti na^ao i . lalaki

awan d pulos ti ragsak ti rupada. (/Nagparikna

iigata kadakuada ti inda mapasamak? Ni Ma-ming idi in-nak nataldiapm, kinitanak'ti napalalo,

ket daguiti naen-ma unav d matana kas in-da

agdawat iti pakawan kaniak; ngern ^irumbeng k

pakawanen ti nagbiag & nadawel? Naypuon ken-

kuana, natay iti ladiflgit ti nakakaasi unay ngs^

i-nak ....

Rum-muar idiay *'sak-kristia'* (sacristia) ti padi,

nag-^pababa; ket ni Maming kinitanak tinakalad-

ladingit sa tim-makder, kasta met daydi lalaki,

ket sada nagabay, Iiii-masideg daydi padi kada-

kuada, pinagkapetna ida ..;..• nalpas ti kasar;

saanen & mawarwar ti sing-galut ti kararwada nosaan laeng d ni patay ti makabalin ^ mangwar-war ... Nagpasurongda & napan nagparintumengidiay sangoanan ti *'altar*' ti Dios. Nagmisadaydi padi,. .. kalpasan ti misa, tim-makderdai dua ket nagabayda & nagpababa,- apaman d

nakadanonda idiay pagbinditaan, in-nak sinabat

idd ket kinonak ken Maming:—Maming, nalpasen .... . napukaw' aminen

kaniakon, ^Ania pay ti gungunak ltd nga agbiag?

/

•— 92 — .

c , « . in-karik idi rabi-y figa adda itedko kenkaken ta asawam a pagyamanko ti panagka-saryo

ket yaijianek no awatenyo ; . . ,

Piak pinaturay d sim-mungbat ni Maming ka-

niak, inasutko ti revolver saak pinaltugan idd &

dua, ket nat-tuangda nga agpadpada . . . . [Na-

balesko ti iQ^&rilrnidna kaniak!

Napirkaw fi lawak ti isipko ka;kaguidi a darik-

mat Carlos, ket idi adda puotkon awanak met-ten iti daydi a dis-so no saan ket a kabakiran

ti, ayankon, isuna laenj^ a laguip daydi a naara-

mid ti nabati ditoy panunotko,

Diak man ket linaglaguipen ti agsubli idiay

uneg ti ili ta ti kayatko may-yadayoak iti sibay

daguiti tattao. Agkanikadua-pulo ket lima ^

tawen ti panagyanko idiay kabakiran, arigkot

maysa nga '^Ermitafio ti adda a kasasaadko.

Idi nam-namaek a naunasen ti naganko ti

iaguip daguiti kakailiak saak nagsubli ta pitnao

sunikert met kaniak ti laguip ti tanem ti in-nak. . *

' Daytoy animi Carlos ti pakasaritaanti panag-

biagko ket yamanek no i>untot pagtamdagamtapno saanka d may-yav^-awan ditoy lubong,

tapno iti kasta imbagto laeng ti agnanayon &malak-amam.

Kanibusanan»na.

\